Ανατομία του Νεοφιλελευθερισμού

ΑΝΑΣΟΜΙΑ ΣΟΤ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΤΘΕΡΙ΢ΜΟΤ

Το παρόν ζργο πνευματικισ ιδιοκτθςίασ προςτατεφεται από τισ διατάξεισ τθσ ελλθνικισ νομοκεςίασ (Ν 2121/1993 όπωσ ζχει τροποποιθκεί και ιςχφει ςιμερα) και από τισ διεκνείσ ςυμβάςεισ περί πνευματικισ ιδιοκτθςίασ. Απαγορεφεται απολφτωσ, χωρίσ γραπτι άδεια του εκδότθ, θ κατά οποιονδιποτε τρόπο ι οποιοδιποτε μζςο (θλεκτρονικό, μθχανικό ι άλλο) αντιγραφι, φωτοανατφπωςθ, και εν γζνει αναπαραγωγι, εκμίςκωςθ ι δανειςμόσ, μετάφραςθ, διαςκευι, αναμετάδοςθ ςτο κοινό ςε οποιαδιποτε μορφι και θ εν γζνει εκμετάλλευςθ του ςυνόλου ι μζρουσ του ζργου.

ςυγγραφζασ: Κεόδωροσ Νικ. Ακαναςιάδθσ e-mail: [email protected] http://teddygr.blogspot.gr δθμιουργία εξωφφλλου: CaptainBook.gr επιμζλεια ζκδοςθσ: Ρλάτων Μαλλιάγκασ © 2013, Κεόδωροσ Νικ. Ακαναςιάδθσ και © CaptainBook.gr Σόλωνοσ 99, 10678 Ακινα τθλ: 2103846805 - fax: 2103848269 www.captainbook.gr e-mail: [email protected]

ISBN 978-618-80227-4-4

Θεόδωρος Νικ. Αθανασιάδης

ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ

Σημειώματα από το ιστολόγιο Cogito Ergo Sum

CaptainBook.gr

΢τθν Ν., ωσ ςυγγνϊμθ

Πρόλογοσ Τοφτο το βιβλίο ζρχεται για να διαψεφςει τθν μζχρι προ τινοσ πεποίκθςι μου πωσ όςα τρελλά πράγματα ιταν να ςυμβοφν ςτθν ηωι μου, είχαν ιδθ ςυμβεί. Ροφ ζγκειται αυτι θ διάψευςθ; Μα ςτο κεότρελλο γεγονόσ ότι πρόκειται για ζνα βιβλίο, το οποίο πρϊτα δθμοςιεφκθκε ςτο διαδίκτυο και μετά τυπϊκθκε ςε χαρτί! Ρροςωπικά, δεν γνωρίηω να υπάρχει άλλθ τζτοια περίπτωςθ. Κι αν υπάρχει, πολφ κα ‘κελα να γνωρίςω τον ςυγγραφζα. Πλα ξεκίνθςαν τον Οκτϊβριο του 2011, από ζνα καπρίτςιο. Θ αφορμι δόκθκε από μια μακρά και ζντονθ ςυηιτθςθ περί νεοφιλελευκεριςμοφ, κατά τθν οποία ομολογϊ ότι εκνευρίςτθκα από τθν ελαφρότθτα (κατά τθν γνϊμθ μου) των επιχειρθμάτων που ακοφςτθκαν. Για να εκτονϊςω τα νεφρα μου, λοιπόν, πιρα τθν παρορμθτικι απόφαςθ να δθμοςιεφςω ςτο προςωπικό μου ιςτολόγιο μια ςειρά κειμζνων, τα οποία κα απογφμνωναν (πάντοτε κατά τθν γνϊμθ μου) τον νεοφιλελευκεριςμό από τα φτιαςίδια του και κα αποκάλυπταν το πραγματικό του πρόςωπο. Ευτυχϊσ που τότε λειτοφργθςα παρορμθτικά γιατί, αν είχα ςυνειδθτοποιιςει ςε ποια βακειά κάλαςςα ζπεφτα για κολφμπι, ίςωσ να μθ ξεκινοφςα ποτζ αυτι τθν περιπζτεια, θ οποία κράτθςε ςχεδόν τζςςερισ μινεσ. Τότε πίςτευα ότι είχα ςυγκεντρϊςει αρκετά ςτοιχεία και οι ςθμειϊςεισ μου κα αρκοφςαν για να πετφχω τον ςτόχο μου. Άλλωςτε, βρε αδερφζ, τί είχα να φοβθκϊ; Σθμειϊματα ςτο ιςτολόγιό μου κα ζγραφα, δεν επρόκειτο να ετοιμάςω διπλωματικι εργαςία. Σφντομα κατάλαβα το μζγεκοσ τθσ πλάνθσ μου. Ρρϊταπρϊτα, πίςω από κάκε ςτοιχείο που διαςταφρωνα ανακάλυπτα τουλάχιςτον άλλο ζνα που δεν το ιξερα· κι αυτό ςιμαινε ότι το αρχικό ςχζδιο για 10-15 ςθμειϊματα πιγαινε περίπατο. Κατόπιν, όταν άρχιςα τισ δθμοςιεφςεισ, δζχτθκα μια καταιγίδα θλεκτρονικϊν επιςτολϊν από διαμαρτυρόμενουσ αναγνϊςτεσ· κι αυτό ςιμαινε ότι ζπρεπε να είμαι ιδιαίτερα προςεκτικόσ με τθν τεκμθρί9

ωςθ των κειμζνων μου. Επίςθσ, γριγορα κατάλαβα ότι, παράλλθλα με το γράψιμο, ζπρεπε να ςυνεχίςω και το διάβαςμα, αφοφ ςυνεχϊσ ανακάλυπτα καινοφργια βιβλιογραφία. Κι όςο ςυνζχιηα το διάβαςμα, τόςο αναγκαηόμουν να ξεψαχνίηω το διαδίκτυο προκειμζνου να διαςταυρϊςω τα ςτοιχεία που ςυγκζντρωνα. Κι όςο διαςταφρωνα ςτοιχεία, τόςο ανακάλυπτα νζο υλικό... Πταν ολοκλιρωςα τθν ςειρά, αιςκάνκθκα ανακοφφιςθ. Ράνω απ’ όλα, όμωσ, ζνοιωςα ικανοποίθςθ κακϊσ ζβλεπα τα κείμενά μου να αναδθμοςιεφονται ςε άλλα ιςτολόγια και να αποςποφν κετικά ςχόλια. Ροιά μεγαλφτερθ ανταμοιβι υπάρχει για ζναν ιςτολόγο; Τοφτο το βιβλίο περιλαμβάνει εκείνα τα κείμενα ακριβϊσ όπωσ δθμοςιεφκθκαν ςτο ιςτολόγιο, χωρίσ καμμιά περαιτζρω λογοτεχνικι παρζμβαςθ· πρόκειται για ςυνειδθτι επιλογι, ϊςτε να διατθρθκεί το φφοσ τουσ. Θ μόνθ επεξεργαςία που υπζςτθςαν είναι θ διόρκωςθ ορκογραφικϊν ςφαλμάτων, θ μετατροπι των διαςυνδζςμων (link) ςε ςθμειϊςεισ και ο εμπλουτιςμόσ των παραπομπϊν ςε πθγζσ. Ρρζπει να ςθμειϊςω εδϊ ότι, πριν το βιβλίο πάρει τον δρόμο προσ το τυπογραφείο, ζλεγξα όλεσ τισ παραπομπζσ ςτο διαδίκτυο, για να διαπιςτϊςω τθν ορκότθτά τουσ. Πταν ζγραφα τα κείμενα ςτο ιςτολόγιο, λειτουργοφςαν όλεσ αλλά ςτο μεταξφ κάποιεσ είχαν πάψει να ιςχφουν. Ζτςι, κάποιεσ απ’ αυτζσ τισ διζγραψα και κάποιεσ άλλεσ τισ ανακατεφκυνα, ϊςτε να μπορϊ να διαβεβαιϊςω τον αναγνϊςτθ ότι οι διαδικτυακζσ διευκφνςεισ που παρακζτω είναι τοφτθ τθν ςτιγμι, κακϊσ το βιβλίο βρίςκεται ςτο τυπογραφείο, ακριβείσ και λειτουργικζσ.

10

Ειςαγωγι To παρόν αποτελεί το αποτζλεςμα μιασ μελζτθσ πάνω ςτο φαινόμενο που ζχει επικρατιςει να αποκαλείται «νεοφιλελευκεριςμόσ». Ρρόκειται για μια ςειρά ςθμειωμάτων, τα οποία δθμοςιεφκθκαν ςτο ιςτολόγιο Cogito ergo sum από τον Οκτϊβρθ του 2011 μζχρι τον Φλεβάρθ του 2012. Καλό κα είναι ο αναγνϊςτθσ να μθ παραςυρκεί από τθν χριςθ ενόσ όρου που είναι του ςυρμοφ. Ο ςυγγραφζασ μάσ προειδοποιεί από το πρϊτο κιόλασ ςθμείωμα ότι ο όροσ «νεοφιλελευκεριςμόσ» είναι επιςτθμονικά αδόκιμοσ, αφοφ δεν αποτελεί κάποια ξεχωριςτι κεϊρθςθ τθσ πολιτικισ οικονομίασ. Ωςτόςο και για να μθν μπερδεφεται ο αναγνϊςτθσ, ςτον επίλογό του επαναλαμβάνει: «Είχαμε ξεκακαρίςει από τθν αρχι ότι για τθν "Aνατομία του φιλελευκεριςμοφ" κα χρθςιμοποιοφςαμε αποκλειςτικά κεχνςιανά εργαλεία. Όχι, βζβαια, επειδι δεν είχαμε εμπιςτοςφνθ ςτθν ορκότθτα τθσ μαρξιςτικισ ανάλυςθσ αλλά για να μθ μπορεί κάποιοσ αναγνϊςτθσ να μασ κατθγοριςει για προκατάλθψθ, ςτενοκεφαλιά ι ο,τιδιποτε άλλο.Ζτςι, καταδείξαμε -όχι με λίγο κόπο, είναι αλικεια- ότι προκατάλθψθ και δογματιςμόσ δεν χαρακτθρίηουν εμάσ αλλά, κατά μείηονα λόγο, τουσ κιαςϊτεσ των φρθντμανικϊν δοξαςιϊν.» Θ «Ανατομία του νεοφιλελευκεριςμοφ» ςυνιςτά μία πολφ ενδιαφζρουςα αναλυτικι κεϊρθςθ πολιτικϊν, τισ οποίεσ πολφσ κόςμοσ κεωρεί νζεσ αλλά ο ςυγγραφζασ μασ δείχνει τισ ρίηεσ τουσ πίςω ςτον χρόνο (αρχίηοντασ από τθν Γουατεμάλα τισ δεκαετίασ του...’50!). Εκτείνεται δε, τόςο ςε παγκόςμιο επίπεδο όςο και ςτον ελλθνικό χϊρο, ςκιαγραφϊντασ τισ πρϊτεσ εφαρμογζσ αυτϊν των πολιτικϊν από το ΡΑΣΟΚ του Ανδρζα Ραπανδρζου μόλισ ςτο δεφτερο μιςό τθσ δεκαετίασ του ’80.

11

Ζνασ από τουσ λόγουσ για τουσ οποίουσ νομίηω πωσ αξίηει να διαβαςτεί τοφτο το βιβλίο, είναι κι αυτόσ. Θ αναίρεςθ, δθλαδι, τθσ αυταπάτθσ πωσ ζχουμε να κάνουμε με κάτι καινοφριο, το οποίο ιρκε επειδι τάχα «θ Ευρϊπθ δεν διακζτει πλζον θγετικζσ φυςιογνωμίεσ». Ρρζπει να παρατθριςουμε ότι ςτον επίλογό του ο ςυγγραφζασ καταλιγει ςε ζνα ςυμπζραςμα, το οποίο ςθκϊνει πολλι ςυηιτθςθ: «ο νεοφιλελευκεριςμόσ αποτελεί το ενδιάμεςο ςτάδιο τισ φυςιολογικισ εξζλιξθσ του καπιταλιςμοφ από τον κεχνςιανιςμό ςτον ιμπεριαλιςμό». Και λζμε ότι ςθκϊνει πολλι ςυηιτθςθ επειδι ο Λζνιν είπε ότι «ο ιμπεριαλιςμόσ είναι το ανϊτατο ςτάδιο του καπιταλιςμοφ» κάπου μιςόν αιϊνα πριν εμφανιςτοφν οι δοξαςίεσ τοφ Φριντμαν. Ο αναγνϊςτθσ, πάντωσ, ζχει τθν δυνατότθτα να βγάλει τα δικά του ςυμπεράςματα μζχρι να φτάςει ςτον επίλογο. Τζλοσ, πρζπει να ςθμειϊςουμε ότι ςε τοφτθ τθν εργαςία δίνουν ιδιαίτερθ αξία οι άφκονεσ ςθμειϊςεισ με παραπομπζσ ςε πθγζσ από το διαδίκτυο, ζτςι ϊςτε να μπορεί ο αναγνϊςτθσ να διαςταυρϊνει και να ελζγχει τα ςτοιχεία που παρακζτει ο ςυγγραφζασ. Γ.Γ. (“Trash”)

12

1. Η ζννοια Ακοφγαμε και ςτο παρελκόν να γίνεται λόγοσ για τον νεοφιλελευκεριςμό, αλλά εδϊ κι ενάμιςθ χρόνο -ασ όψεται το μνθμόνιο- αυτόσ ο όροσ μπικε για τα καλά ςτθν ηωι μασ. Ραρά ταφτα, είναι αμφίβολο αν οι μθ ζχοντεσ γνϊςεισ οικονομικϊν ζχουν καταλάβει περί τίνοσ μιλάμε. Ζτςι, από τοφτθ τθ γωνιά ξεκινάμε ςιμερα μια μακρά ςειρά κειμζνων, ςε μια προςπάκεια να ςυνειδθτοποιιςουμε τι πράγμα είναι ο νεοφιλελευκεριςμόσ και πϊσ επθρεάηει τθν ςκοτεινι πραγματικότθτα που βιϊνουμε κακθμερινά. Στο πζραςμα των χρόνων ζχουν αναπτυχκεί πολλζσ οικονομικζσ κεωρίεσ και ακόμθ περιςςότερεσ παραλλαγζσ τουσ. Ειδικά κατά τουσ τρεισ τελευταίουσ αιϊνεσ, ςθμαντικοί κεωρθτικοί οικονομολόγοι και κοινωνιολόγοι ζβαλαν τθν ςφραγίδα τουσ ςτθν οικονομικι ςκζψθ: Αλεξάντερ Χάμιλτον, Φριντριχ Λιςτ, Άνταμ Σμικ, Ντζθβιντ ΢ικάρντο, Τηων Μαίυναρντ Κζυνσ, Καρλ Μαρξ, Φριντριχ Ζνγκελσ, Ρωλ Άντονυ Σάμουελςον κλπ. Αυκαιρετϊντασ, κατά κάποιον τρόπο, μποροφμε να ομαδοποιιςουμε όλεσ αυτζσ τισ κεωρίεσ ςε τρεισ γενικζσ κατθγορίεσ: (α) Μερκαντιλιςμόσ ι οικονομικόσ εκνικιςμόσ1: Ο μερκαντιλιςμόσ αναπτφχκθκε από τθν πρακτικι των πολιτικϊν ςτα πρϊτα ςτάδια τθσ νεότερθσ εποχισ. Ωσ κεωρία, δζχεται και υποςτθρίηει το προβάδιςμα τθσ πολιτικισ ζναντι τθσ οικονομικισ. Στθν ουςία πρόκειται για ζνα δόγμα οικοδόμθςθσ ενόσ κράτουσ ςτα ςυμφζροντα του οποίου πρζπει να υποτάςςεται θ αγορά. Με απλά λόγια, ςτον μερκαντιλιςμό οι πολιτικοί πρζπει να κακορίηουν τισ οικονομικζσ ςχζςεισ. (β) Φιλελευκεριςμόσ2: Ο φιλελευκεριςμόσ αναδφκθκε από τον Διαφωτιςμό και εκφράςτθκε κατ' αρχιν από τον Άνταμ 1 2

http://www.econlib.org/library/Enc/Mercantilism.html http://en.wikipedia.org/wiki/Classical_liberalism 13

Σμικ. Εμφανίςτθκε ωσ αντίδραςθ ςτθν εμποροκρατία και ζτςι ενςωματϊκθκε ςτθν ορκόδοξθ οικονομικι επιςτιμθ. Βαςικι του αρχι είναι ότι θ πολιτικι και θ οικονομικι πρζπει να δρουν, τουλάχιςτον ιδεατά, ςε δφο ξεχωριςτζσ ςφαίρεσ. Με απλά λόγια, ςτον φιλελευκεριςμό οι αγορζσ πρζπει να είναι απαλλαγμζνεσ από κρατικζσ και πολιτικζσ παρεμβάςεισ προσ όφελοσ τθσ αποδοτικότθτασ, τθσ ανάπτυξθσ και τθσ ελεφκερθσ επιλογισ του καταναλωτι. (γ) Μαρξιςμόσ: Ο μαρξιςμόσ αναπτφχκθκε ςτα μζςα του 18ου αιϊνα ωσ αντίδραςθ ςτον φιλελευκεριςμό και τθν ωσ τότε επικρατοφςα άποψθ για τθν οικονομία. Βαςικι του αρχι είναι ότι θ οικονομία επθρεάηει τθν πολιτικι. Για τον μαρξιςμό, θ πολιτικι ςφγκρουςθ προκφπτει από τθν πάλθ των τάξεων για τθν διανομι του πλοφτου. Με απλά λόγια, ςτον μαρξιςμό θ πολιτικι υποτάςςεται ςτθν επικυμία τθσ πολυπλθκζςτερθσ τάξθσ (δθλαδι τθσ εργατικισ) για δίκαιθ κατανομι του πλοφτου. Ο νεοφιλελευκεριςμόσ3 αποτελεί το προϊόν τθσ ςκζψθσ ενόσ αμερικανοφ οικονομολόγου του 20ου αιϊνα, του Μίλτον Φριντμαν (1912-2006), κακθγθτι ςτο πανεπιςτιμιο του Σικάγου. Γι' αυτό τον λόγο, ο νεοφιλελευκεριςμόσ αποκαλείται και φρθντμανιςμόσ, ενϊ ςτισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ (όπου θ λζξθ «ελευκερία» και τα παράγωγά τθσ μποροφν να προκαλζςουν φαινόμενα αναφυλαξίασ) προτιμάται ο όροσ νεοςυντθρθτιςμόσ (neoconservatism). Ουςιαςτικά, ο νεοφιλελευκεριςμόσ αποτελεί τθν ακραία μορφι του φιλελευκεριςμοφ. Στθν εφαρμογι του ταυτίηεται απολφτωσ με τον αχαλίνωτο καπιταλιςμό. Σφμφωνα με τον Φρι3

http://en.wikipedia.org/wiki/Neoconservatism - http://www.britannica. com/EBchecked/topic/1075556/neoconservatism - http://conservapedia .com/Neoconservatism Επίςθσ: Gary North, “An introduction to Neoconservatism” ςτο http:// www.lewrockwell.com/north/north180.html 14

ντμαν, το κράτοσ υπάρχει μόνο για να διαςφαλίηει τθν τάξθ και για να εξαςφαλίηει το κατάλλθλο περιβάλλον για τθν άςκθςθ οποιαςδιποτε οικονομικισ δραςτθριότθτασ, δίχωσ να επεμβαίνει με οποιαςδιποτε μορφισ ρυκμίςεισ. Μόνθ δουλειά του κράτουσ είναι να επιδοτεί τθν επιχειρθματικι δραςτθριότθτα, διοχετεφοντασ ςτισ επιχειριςεισ τα κρατικά ζςοδα από τθν φορολογία των πολιτϊν. Για τθν φρθντμανικι ςκζψθ θ ζννοια του «κοινωνικοφ κράτουσ» είναι αποκρουςτικι. Σφμφωνα με τον νεοφιλελευκεριςμό, το κράτοσ δεν επιτρζπεται να αναλαμβάνει οποιαδιποτε δραςτθριότθτα επειδι θ ιδιωτικι πρωτοβουλία μπορεί να τα καταφζρει καλφτερα παντοφ. Αλλά, ακόμθ και ςτισ περιπτϊςεισ όπου ενδζχεται να παρατθρθκοφν «αποκλίςεισ από τθν τελειότθτα», οι αγορζσ ζχουν τθν δυνατότθτα τθσ διόρκωςθσ μζςω αυτορρφκμιςθσ και οποιαδιποτε κρατικι παρζμβαςθ κάνει τα πράγματα χειρότερα. Στα παραπάνω δεν υπάρχουν εξαιρζςεισ οφτε και για κζματα τα οποία ςτθν ςκζψθ του απλοφ πολίτθ φαντάηουν αυτονόθτα. Για τον φρθντμανιςμό, τα πάντα αφοροφν τθν ιδιωτικι πρωτοβουλία: παιδεία, υγεία, αςφάλεια, ςυντάξεισ, ενζργεια, υποδομζσ κλπ. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα είναι όςα ζγιναν ςτθν Νζα Ορλεάνθ, μετά τθν καταςτροφι του 2005. Θ ιδζα του Φριντμαν ιταν απλι: αντί το κράτοσ να δαπανιςει χριματα προκειμζνου να ξαναχτίςει τα κατεςτραμμζνα δθμόςια ςχολεία, να χορθγιςει εκπαιδευτικά κουπόνια ςτουσ μακθτζσ. Με αυτά τα κουπόνια, τα παιδιά κα μποροφςαν να επιλζξουν το ιδιωτικό εκπαιδευτικό ίδρυμα ςτο οποίο κα ικελαν να φοιτιςουν ενϊ το κράτοσ κα επιδοτοφςε ανάλογα αυτά τα ιδρφματα. Θ ιδζα του Φριντμαν υιοκετικθκε από τθν κυβζρνθςθ Μπουσ και το αποτζλεςμα ιταν ανατριχιαςτικό. Μζςα ςε 19 μινεσ, το ςφςτθμα δθμόςιασ εκπαίδευςθσ τθσ Νζασ Ορλεάνθσ αντικαταςτάκθκε από ιδιωτικά ςχολεία. Ρριν το ξζςπαςμα του τυφϊνα Κατρίνα, ςτθν εκπαιδευτικι περιφζρεια τθσ πόλθσ ανικαν 123 15

δθμόςια ςχολεία. Σιμερα ζχουν απομείνει μόλισ τζςςερα! Αντίκετα, τα επτά ιδιωτικά ςχολεία που υπιρχαν πριν τθν καταςτροφι, ζχουν αυξθκεί ςε 31. Φυςικά, όλοι οι εκπαιδευτικοί που δοφλευαν ςτα δθμόςια ςχολεία (470 άτομα) απολφκθκαν και μόνο λίγοι απ' αυτοφσ κατάφεραν να προςλθφκοφν (με μιςκοφσ πείνασ) από τα ιδιωτικά εκπαιδευτιρια που ξεφφτρωςαν ςαν μανιτάρια.

16

2. Οι πθγζσ Θ ςειρά των κειμζνων που ξεκινιςαμε χτεσ, απζχει παραςάγγασ από το να χαρακτθριςτεί ωσ πλιρθσ μελζτθ ι εργαςία πάνω ςτον νεοφιλελευκεριςμό. Ραρά ταφτα, όχι απλϊσ κα παρουςιάςει το κζμα με θρεμία και δίχωσ κραυγζσ ι αφοριςμοφσ (όπωσ, άλλωςτε, ςυνθκίηει τοφτο το ιςτολόγιο) αλλά κα τεκμθριϊνει τισ απόψεισ που κα διατυπϊνονται και τα ςτοιχεία που κα παρατίκενται. Γι' αυτόν τον λόγο, αλλάηοντασ άρδθν τθν πρακτικι των βιβλίων, όπου οι πθγζσ και θ βιβλιογραφία παρατίκενται ςτο τζλοσ, κα δοφμε από τϊρα μερικζσ από τισ πθγζσ ςτισ οποίεσ οφείλονται τα περιςςότερα από όςα κα ακολουκιςουν. Άλλωςτε, τθν ίδια τακτικι είχαμε ακολουκιςει ςτο αφιζρωμά μασ "Θ ενεργειακι πολιτικι τθσ ςφγχρονθσ Ελλάδασ"4, όπου αρχίςαμε παρουςιάηοντασ το βιβλίο του Δθμιτρθ Μπότςθ "Θ βαρειά βιομθχανία ςτθν Ελλάδα"5. α) "Σο δόγμα του ςοκ", τθσ Ναόμι Κλάιν6 (εκδόςεισ "Λιβάνθ", ςελ. 718). Ραρά τον όγκο του, διαβάηεται με ρυκμό μυκιςτοριματοσ. Θ ςυγγραφζασ είναι δθμοςιογράφοσ και ωσ εκ τοφτου γνωρίηει πϊσ να ςυλλζγει ςτοιχεία και πϊσ να τα παρουςιάηει. Μζςα από τισ ςελίδεσ του αναδφεται θ μπόχα των βρόμικων μεκόδων με τισ οποίεσ επιβάλλονται οι νεοφιλελεφκερεσ οικονομικζσ πολιτικζσ ςε όλο τον κόςμο. Αυτό το βιβλίο ζρχεται να ςυμπλθρϊςει με μοναδικό τρόπο το προθγοφμενο δθμιοφργθμα τθσ Κλάιν "No Logo" (εκδόςεισ "Λιβάνθ", ςελ. 590), όπου θ καναδι ςυγγραφζασ παρουςιάηει με αποκαλυπτικι διαφάνεια τον τρόπο με τον οποίο οι μεγάλεσ μονοπωλιακζσ επιχειριςεισ υλοποιοφν τα κζςφατα του νεοφιλελευκεριςμοφ.

4

http://teddygr.blogspot.gr/p/blog-page_22.html http://teddygr.blogspot.gr/2011/05/1.html 6 http://www.naomiklein.org/main 5

17

β) "Ο κρίαμβοσ τθσ απλθςτίασ", του Σζόζεφ ΢τίγκλιτς7 (εκδόςεισ "Παπαδόπουλοσ", ςελ. 510). Βιβλίο αρκετά δυςκολϊτερο από το προθγοφμενο, μιασ και ο ςυγγραφζασ του δεν είναι δθμοςιογράφοσ αλλά οικονομολόγοσ (και μάλιςτα, νομπελίςτασ). Αν και θ ανάγνωςι του προχποκζτει γνϊςεισ οικονομικϊν (τουλάχιςτον ςτοιχειϊδεισ), είναι αρκετά εφλθπτο από τον οποιονδιποτε μζςο νου. Ο αυκεντικόσ τίτλοσ του είναι "Freefall", επειδι αναλφει τον τρόπο με τον οποίο θ υιοκζτθςθ των δογμάτων του νεοφιλελευκεριςμοφ οδιγθςε ςε «ελεφκερθ πτϊςθ» (freefall) τθν οικονομία των ΘΡΑ. Αν και ο Στίγκλιτσ αςχολείται -κατά μείηονα λόγο- με τθν οικονομία τθσ χϊρασ του, το ςυγκεκριμζνο βιβλίο απευκφνεται ςτουσ ςκεπτόμενουσ πολίτεσ όλου του κόςμου. γ) "Ανόςια τριάδα - Σο ΔΝΣ, θ Παγκόςμια Σράπεηα και ο ΠΟΕ", του Ρίτσαρντ Πητ8 (εκδόςεισ "Λιβάνθ", ςελ. 494). Ραρ' ότι ο ςυγγραφζασ δεν είναι οικονομολόγοσ αλλά κακθγθτισ γεωγραφίασ (!), εκκζτει με χειρουργικι ακρίβεια τον τρόπο με τον οποίο οι τρεισ οργανιςμοί του τίτλου (Διεκνζσ Νομιςματικό Ταμείο, Ραγκόςμια Τράπεηα και Ραγκόςμιοσ Οργανιςμόσ Εμπορίου) παρεξζκλιναν απολφτωσ από τουσ ςτόχουσ και τουσ ςκοποφσ για τουσ οποίουσ είχαν ιδρυκεί, από τθν ςτιγμι υιοκζτθςαν τθν νεοφιλελεφκερθ οικονομία. Βιβλίο ςαφϊσ πιο εφλθπτο από το προθγοφμενο (χωρίσ αυτό να ςθμαίνει ότι υςτερεί ςε ποιότθτα), μπορεί να διαβαςτεί άνετα από τον οποιονδιποτε αλλά επιβάλλεται θ ανάγνωςι του από τουσ αναλυτζσ των τθλεπαρακφρων. δ) "Σο τζλοσ τθσ ιςτορίασ και ο τελευταίοσ άνκρωποσ", του Φράνσις Φουκουγιάμα9 (εκδόςεισ "Λιβάνθ", ςελ. 453). Είναι αρκετά εκνευριςτικό, αλλά αυτό το αποτυχθμζνο (και ωσ τίτλοσ και ωσ περιεχόμενο) βιβλίο τοφ ιαπωνοαμερικανοφ κακθγθτι 7

http://www.josephstiglitz.com http://www.clarku.edu/faculty/facultybio.cfm?id=432 και http://en.wiki pedia.org/wiki/Richard_Peet 9 http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Fukuyama 8

18

Διεκνοφσ Ρολιτικισ Οικονομίασ αποτελεί τον καλφτερο τρόπο για να ζρκει κάποιοσ ςε άμεςθ επαφι με τθν νεοφιλελεφκερθ ιδεολογία. Ο ςυγγραφζασ είναι τόςο απροκάλυπτοσ καυμαςτισ των ιδεϊν του Μίλτον Φριντμαν, ϊςτε δεν δίςταςε να βροντοφωνάξει ότι ο φρθντμανιςμόσ αποτελεί το «τζλοσ τθσ ιςτορίασ», με τθν ζννοια ότι βρικαμε επί τζλουσ τθν λφςθ ςε όλα τα προβλιματα. Ππωσ εξθγεί ο ίδιοσ: «Θ διαλεκτικι που ζκρεψε τουσ πολζμουσ και τισ επαναςτάςεισ ςταματά ελλείψει αντιπάλων. Σο δθμοκρατικό μοντζλο κζρδιςε. Θ Λςτορία τελείωςε». Αυτά ζλεγε ο Φουκουγιάμα το 1989 και δεν χρειάςτθκε να περάςουν πολλά χρόνια για να διαψευςκεί παταγωδϊσ. ε) "Capitalism and Freedom", του Μίλτον Φρθντμαν10 (ζκδοςθ του Πανεπιςτθμίου του ΢ικάγου, ςελ. 166). Ραρ' ότι από εδϊ άρχιςαν όλα, αυτό το «ευαγγζλιο» του νεοφιλελευκεριςμοφ, που πρωτοκυκλοφόρθςε το 1962, δεν κυκλοφορεί ςτα ελλθνικά!11 Γι' αυτό, άλλωςτε, είπα πρωτφτερα ότι είμαςτε υποχρεωμζνοι να φτάςουμε ςτον φρθντμανιςμό μζςω...Φουκουγιάμα. Πμωσ, κα κάνουμε αναφορζσ ςε τοφτο το βιβλίο, μιασ και βρίςκεται ςτο διαδίκτυο (ςε μορφι .pdf12) απ' όπου μπορεί να το εκτυπϊςει ο οποιοςδιποτε. Πςοι ζχουν ευχζρεια με τθν αγγλικι γλϊςςα, δεν κα δυςκολευτοφν να το διαβάςουν, μιασ και ο Φριντμαν φρόντιηε πάντοτε να μιλάει απλά και κατανοθτά. Άλλωςτε, γι' αυτό τον κατάλαβε κι ο Μπουσ τηοφνιορ! Στα παραπάνω βιβλία κα ςτθριχτοφμε, κατά μείηονα λόγο. Ππωσ παρατθρεί εφκολα ο αναγνϊςτθσ, θ ανατομία, τθν οποία κα επιχειριςουμε, βαςίηεται ςε ςυγγράμματα εκπροςϊπων 10

http://en.wikipedia.org/wiki/Milton_Friedman Λίγο πριν αρχίςει θ εκτφπωςθ τοφ βιβλίου που κρατάτε ςτα χζρια ςασ, το Καπιταλιςμόσ και Ελευκερία κυκλοφόρθςε και ςτα ελλθνικά από τισ εκδόςεισ Παπαδόπουλοσ. 12 http://www.4shared.com/document/GHk_gt9U/Friedman_Milton_Ca pitalism_and.html 11

19

ι οπαδϊν είτε τθσ φιλελεφκερθσ προςζγγιςθσ (του κεχνςιανιςμοφ) είτε τθσ νεοφιλελεφκερθσ (του φρθντμανιςμοφ). Δεν αναφζρονται, δθλαδι, μαρξιςτικζσ πθγζσ. Ο λόγοσ είναι διπλόσ. Ρρϊτον, θ μαρξιςτικι προςζγγιςθ είπε όςα είχε να πει για τον κεχνςιανιςμό και όλα ζχουν απόλυτο ταίριαςμα και ςτον φρθντμανιςμό, εφ' όςον -όπωσ είπαμε ςτο προθγοφμενο ςθμείωμα- ο νεοφιλελευκεριςμόσ αποτελεί τθν ακραία ζκφραςθ του φιλελευκεριςμοφ. Δεφτερον, είναι προτιμϊτερο να χρθςιμοποιιςουμε φιλελεφκερα και όχι μαρξιςτικά εργαλεία ςτθν ανατομία μασ, προκειμζνου να μθ κατθγορθκοφμε για εμπάκεια. Επίςθσ, κα χρθςιμοποιιςουμε άφκονα ςτοιχεία από το διαδίκτυο, για τα οποία κα παρακζτουμε πάντοτε τουσ αντίςτοιχουσ ςυνδζςμουσ ϊςτε ο αναγνϊςτθσ να ζχει πρόςβαςθ ςτισ πθγζσ ςε κάκε περίπτωςθ. Χτεσ, λοιπόν, αναλφςαμε τισ ζννοιεσ και ςιμερα παρουςιάςαμε τισ πθγζσ13. Αφριο κα δοφμε τα πρόςωπα που ζπαιξαν και μερικά απ' αυτά παίηουν ακόμα- ςθμαντικό ρόλο ςτθν εξάπλωςθ του νεοφιλελευκεριςμοφ.

13

Για οικονομία ςτθν ςυνζχεια, για όςα ςτοιχεία δεν δθλϊνεται ςυγκεκριμμζνθ πθγι, αυτά προζρχονται από τα βιβλία που αναφζρονται εδϊ. 20

3. Σα πρόςωπα Κεμελιωτισ και γκουροφ του νεοφιλελευκεριςμοφ είναι ο αμερικανόσ κακθγθτισ οικονομικϊν ςτο πανεπιςτιμιο του Σικάγου Μίλτον Φριντμαν (1912-2006). Το -μικρισ ζκταςθσ- πόνθμά του με τίτλο Καπιταλιςμόσ και Ελευκερία κεωρείται το ευαγγζλιο του νεοφιλελευκεριςμοφ. Σφντομο βιογραφικό του μπορείτε να διαβάςετε ςε ζνα λιβανωτό14 που ζγραψε ζνασ γνωςτόσ ζλλθνασ οπαδόσ τοφ φρθντμανιςμοφ, ο -πρϊθν νεοδθμοκράτθσ υπουργόσ- Ανδρζασ Ανδριανόπουλοσ, όταν πζκανε ο Φριντμαν. Βζβαια, ο Ανδριανόπουλοσ παραλθρεί και ςυςκοτίηει τθν πραγματικότθτα με όςα λζει για τθν ςχζςθ του Φριντμαν με τον Ρινοτςζτ, αλλά γι' αυτό το κζμα κα μιλιςουμε ςε επόμενο ςθμείωμα. Ο Φριντμαν ωκικθκε ςτθν υιοκζτθςθ τθσ φιλοςοφίασ του από τον άκρατο αντικομμουνιςμό του. Εφ' όςον ο μαρξιςμόσ ζκετε το κράτοσ ςτθν κζςθ του υπθρζτθ των οικονομικϊν ςυμφερόντων τθσ εργατικισ τάξθσ, ο Φριντμαν ζπρεπε να ςχεδιάςει ζνα εντελϊσ αντίκετο ςφςτθμα όπου το κεφάλαιο κα ιταν πλιρωσ ελεφκερο να κάνει ό,τι κζλει ενϊ θ οποιαδιποτε κρατικι παρζμβαςθ κα ιταν απαγορευμζνθ. Άξιοσ ςυμπαραςτάτθσ του Φριντμαν ςτθν διάδοςθ του νεοφιλελευκεριςμοφ υπιρξε ο Κιοντορ Σουλτσ 15, πρόεδροσ του τμιματοσ Οικονομικϊν του πανεπιςτθμίου του Σικάγου. Ο επίςθσ βακειά αντικομμουνιςτισ- Σουλτσ πίςτευε ότι οι ΘΡΑ ζπρεπε να χρθςιμοποιιςουν τθν νεοφιλελεφκερθ ιδεολογία για να εντείνουν τον πόλεμό τουσ κατά του κομμουνιςμοφ. Εμπνευςμζνοσ από τον Σουλτσ, ο Άλμπιον Ράτερςον (επί κεφαλισ τθσ υπθρεςίασ που ζμελλε να εξελιχκεί αργότερα ςτθν USAID) ζλεγε χαρακτθριςτικά: «Οι Θνωμζνεσ Πολιτείεσ πρζπει να δϊςουν μεγαλφτερθ ςθμαςία ςτα οικονομικά τουσ προγράμματα ςτο εξωτερι14 15

http://e-rooster.gr/11/2006/376 http://en.wikipedia.org/wiki/Theodore_Schultz 21

κό. Κζλουμε οι φτωχζσ χϊρεσ να επιτφχουν τθν οικονομικι ςωτθρία τουσ βαςιηόμενεσ ςε εμάσ και χρθςιμοποιϊντασ τον δικό μασ τρόπο για τθν επίτευξθ οικονομικισ ανάπτυξθσ»16. Σφντομα οι ιδζεσ του Φριντμαν υιοκετικθκαν και από το πανεπιςτιμιο του Μπζρκλεχ, με τθν «ευγενι χορθγία» του Λδρφματοσ Φορντ. Πταν το ίδρυμα Φορντ ανζλαβε να «εκπαιδεφςει» τα ςτελζχθ τθσ χοφντασ Σουχάρτο ςτθν Λνδονθςία, επί κεφαλισ τθσ αποςτολισ ορίςτθκε ο κακθγθτισ του Μπζρκλεχ Λεν Ντόυλ. Θ εφαρμογι των φρθντμανικϊν ιδεϊν προκάλεςε τζτοιο χάοσ ςτθν Λνδονθςία, ϊςτε ο Ντόυλ υποχρεϊκθκε να δθλϊςει ότι το πανεπιςτιμιο δεν ζπρεπε να είχε ανακατευτεί ςτθν ιςτορία αυτι. Φυςικά, το Μδρυμα ζςπευςε να ανακαλζςει τον Ντόυλ ςτθν Καλιφόρνια και να τον αντικαταςτιςει. Λδιαίτερθ περίπτωςθ αποτελεί ο Τηζφφρυ Σακσ17. Απόφοιτοσ του Χάρβαρντ και φανατικόσ κεχνςιανόσ, δεν άργθςε να γίνει καυμαςτισ του Φριντμαν και να αςπαςτεί τισ ιδζεσ του νεοφιλελευκεριςμοφ. Θ ανταμοιβι του ιταν ότι ανζλαβε το αντιπλθκωριςτικό πρόγραμμα τθσ Βολιβίασ. Πντωσ, κατάφερε να τικαςεφςει τον εξωπραγματικό βολιβιανό πλθκωριςμό (14.000% το 1985). Μόνο που τα κατάφερε ιςοπεδϊνοντασ τα λαϊκά ςτρϊματα, τα οποία οδιγθςε ςτθν πλιρθ εξακλίωςθ (οφτε το νερό τθσ βροχισ δεν επιτρεπόταν να μαηζψει κανείσ, γιατί όλοσ ο υδάτινοσ πλοφτοσ τθσ χϊρασ είχε πουλθκεί ςε αμερικανικι εταιρεία!). Αργότερα, ο Σακσ κλικθκε από τθν «Αλλθλεγγφθ» για να ςχεδιάςει τθν οικονομία τθσ μετακομμουνιςτικισ Ρολωνίασ αλλά οι λαϊκζσ αντιδράςεισ τον υποχρζωςαν να φφγει άπρακτοσ. Χρόνια αργότερα, ζνα άλλο αγαπθμζνο παιδί του Φριντμαν εμφανίςτθκε ςτθν διεκνι ςκθνι. Ιταν ο Ρωλ Μπρζμερ, τον οποίο 16

Abigail Dawn Mcgillivary, “Indian economic reform as an example of disaster capitalism”, Mainstream, vol. 48, No 38, 11/09/2010 - http:// www.mainstreamweekly.net/article2310.html 17 http://jeffsachs.org/ 22

διόριςε ο Μπουσ τηοφνιορ κυβερνιτθ ςτο κατεχόμενο Λράκ. Ο Μπρζμερ ανζλαβε να εφαρμόςει πλιρωσ τισ αρχζσ του νεοφιλελευκεριςμοφ ςε μια κατεςτραμμζνθ χϊρα. Το αβαντάη τοφ Μπρζμερ ιταν ότι δεν χρειαηόταν να διαλφςει τθν κρατικι μθχανι αφοφ ιταν ιδθ διαλυμζνθ. Ομολογουμζνωσ, τα κατάφερε καυμάςια: οι αμερικανικοί επιχειρθματικοί κολοςςοί επζδραμαν ανενόχλθτοι και καταςπάραξαν το λαβωμζνο Λράκ, καταγράφοντασ εντυπωςιακά κζρδθ. Στθν δράςθ του ο Μπρζμερ δεν ιταν μόνοσ. Ο Μπουσ (ζτςι κι αλλοιϊσ, καυμαςτισ του Φριντμαν) είχε φροντίςει να παραδϊςει το υπουργείο άμυνασ ςε ζνα ακόμθ αγαπθμζνο παιδί (ίςωσ το πιο αγαπθμζνο από όλα) του Φριντμαν: ςτον Ντόναλντ ΢άμςφελντ. Τα αγαπθμζνα παιδιά του Φριντμαν (τα «παιδιά του Σικάγου»), με τισ ευλογίεσ των αμερικανϊν προζδρων από τον ΢ζθγκαν και μετά, αναρριχικθκαν ςε ςθμαντικζσ οικονομικζσ κζςεισ. Ο Άρνολντ Χάρμπεργκερ18 τοποκετικθκε επί κεφαλισ του προγράμματοσ για τθν Λατινικι Αμερικι, προςφζροντασ ςθμαντικι βοικεια ςε όλουσ τουσ νοτιοαμερικανοφσ δικτάτορεσ. Ο Μαρςζλλο Σελόβςκι ιταν ο υπεφκυνοσ τθσ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ για όλθ τθν περιοχι τθσ πρϊθν Σοβιετικισ Ζνωςθσ, μζχρι που αντικαταςτάκθκε από τον Σεμπάςτιαν Ζντουαρντσ, επίςθσ «παιδί του Σικάγου». Ο Κλαοφντιο Λόςερ ζγινε διευκυντισ του τομζα Δυτικοφ Θμιςφαιρίου τθσ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ. Ο αναπλθρωτισ διοικθτισ του Διεκνοφσ Νομιςματικοφ Ταμείου είναι επίςθσ «παιδί του Σικάγου». Και πάει λζγοντασ. Ράντωσ, ο νεοφιλελευκεριςμόσ δεν κα εφριςκε εφκολα πρόςφορο ζδαφοσ για να αναπτυχκεί αν δεν τον υιοκετοφςαν επίςθμεσ κυβερνιςεισ. Μςωσ ακοφγεται παράδοξο το ότι κυβερνιςεισ υιοκζτθςαν ζνα ςφςτθμα το οποίο πρεςβεφει τθν απόλυτθ ςυρρίκνωςθ τθσ κρατικισ πρωτοβουλίασ αλλά είναι γεγονόσ. Και δεν μιλάμε μόνο για δικτατορικά -ι, ζςτω, αυταρχικά- κακεςτϊτα 18

http://en.wikipedia.org/wiki/Arnold_Harberger 23

(Χιλι, Αργεντινι, Γουατεμάλα, Βολιβία, Ραραγουάθ, Βενεηουζλα, Νότια Αφρικι, Λνδονθςία, Φιλιππίνεσ κλπ). Κιαςϊτεσ του φρθντμανιςμοφ υπιρξαν οι αμερικανοί ρεπουμπλικανοί πρόεδροι ΢όναλντ ΢ζθγκαν, Τηωρτη Μπουσ ςζνιορ και Τηωρτη Μπουσ τηοφνιορ). Τθν ίδια ιδεολογία αςπάςτθκε και θ βρεττανι πρωκυπουργόσ Μάργκαρετ Κάτςερ, βάηοντασ τα κεμζλια για τθν επζκταςθ του νεοφιλελευκεριςμοφ ςτθν Ευρϊπθ. Ο διάςθμοσ μπεκρισ Μπόρισ Γζλτςιν προςζλαβε ωσ ςφμβουλο τον Τηζφφρυ Σακσ, με τθν κακοδιγθςθ του οποίου διζλυςε τθν κρατικι μθχανι και παρζδωςε τον πλοφτο τθσ ΢ωςςίασ ςτουσ ολιγάρχεσ. Αλλά και θ μεταμαοϊκι Κίνα προςζφυγε ςτα δόγματα του νεοφιλελευκεριςμοφ, προκειμζνου να υλοποιιςει τισ ιμπεριαλιςτικζσ οικονομικζσ τθσ βλζψεισ. Πλουσ όςουσ αναφζραμε παραπάνω αλλά και πολλοφσ άλλουσ ακόμθ κα τουσ δοφμε εν δράςει ςτθν ςυνζχεια.

24

4. Πριν τον Φριντμαν Μπορεί θ παγκοςμιοποίθςι του να οφείλεται ςτον Μίλτον Φριντμαν και ςτθν «ςχολι του Σικάγου» αλλά τα ςπζρματα του νεοφιλελευκεριςμοφ είχαν πζςει νωρίτερα. Τθν αρχι είχε κάνει ο αυςτριακόσ οικονομολόγοσ Γιόηεφ ΢ουμπζτερ (Joseph Alois Schumpeter19, 1883-1950). Στο κλαςςικό βιβλίο του "Καπιταλιςμόσ, ΢οςιαλιςμόσ και Δθμοκρατία" (εκδόςεισ "Παπαηιςθσ", ςελ. 526), ο Σουμπζτερ διαπιςτϊνει (όπωσ και ο Μαρξ) τθν αδιάκοπθ κίνθςθ και τθ δυναμικι φφςθ του καπιταλιςμοφ. Κεωρεί, όπωσ κι ο Μαρξ, πωσ θ ανάπτυξθ του καπιταλιςμοφ καταςτρζφει τα κεμζλια τθσ καπιταλιςτικισ κοινωνίασ γιατί οξφνει τισ αντικζςεισ του. Για τον Σουμπζτερ, θ καπιταλιςτικι δυναμικι οδθγεί ςτθν κυριαρχία των μεγάλων επιχειριςεων. Ο μονοπωλιακόσ καπιταλιςμόσ των κυρίαρχων μεγάλων επιχειριςεων αποτελεί το ανϊτερο και τελευταίο ςτάδιο του καπιταλιςμοφ. Πμωσ, θ ςυμφωνία ςτο ςυμπζραςμα ςυνοδεφεται από μια εντελϊσ διαφορετικι οπτικι για τουσ παράγοντεσ που οδθγοφν ςτθν κρίςθ του καπιταλιςμοφ. Ο Σουμπζτερ κεωρεί εντελϊσ αντεπιςτθμονικζσ τισ απόψεισ του Μαρξ για τον νόμο τθσ αξίασ, τθν υπεραξία και τθν πτωτικι τάςθ του ποςοςτοφ κζρδουσ και, κυρίωσ, τθν κεωρία τθσ ταξικισ πάλθσ. Το «παράδοξο» Σουμπζτερ είναι θ άποψθ πωσ ο καπιταλιςμόσ κα καταρρεφςει όχι λόγω τθσ αποτυχίασ του αλλά λόγω τθσ επιτυχίασ του. Θ καπιταλιςτικι κοινωνία δεν κα πάψει να δθμιουργεί κζρδοσ. Ο Σουμπζτερ αφιερϊνει μεγάλο τμιμα των επεξεργαςιϊν του για να αποδείξει πωσ θ κεωρία τθσ εξάντλθςθσ των επενδυτικϊν ευκαιριϊν είναι ζνασ μφκοσ. Θ δφναμθ υπεροχισ του καπιταλιςμοφ δεν βρίςκεται ςτουσ μθχανιςμοφσ τθσ εργαςιακισ αξίασ αλλά ς' αυτό που ο ίδιοσ αποκαλεί «δθμιουργικι καταςτροφι». Θ δφναμθ του καπιταλιςμοφ πθγάηει από τισ νζεσ 19

http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_Schumpeter 25

μεκόδουσ παραγωγισ, τισ νζεσ αγορζσ και μορφζσ οργάνωςθσ τθσ βιομθχανίασ, όπωσ αυτζσ αναπτφςςονται ςτο πλαίςιο τθσ λειτουργίασ των μεγάλων επιχειριςεων του μονοπωλιακοφ καπιταλιςμοφ. Για τον οικονομολόγο Σουμπζτερ μονοπϊλιο ςθμαίνει δθμιουργικι καταςτροφι και όχι μεγιςτοποίθςθ κερδϊν. Θ παρακμι τισ επιχειρθματικισ λειτουργίασ και όχι ο περιοριςμόσ των κερδϊν "καταςτρζφει" τθν ίδια τθν δθμιουργικι καταςτροφι. Τθν πρωτόλεια ςκζψθ του Σουμπζτερ ανζλαβε να καλλιεργιςει ζνασ άλλοσ αυςτριακόσ οικονομολόγοσ, ο Φριντριχ φον Χάγιεκ (Friedrich August von Hayek20, 1899-1992), μζντορασ του Φριντμαν. Ρεριςςότερο φιλόςοφοσ παρά οικονομολόγοσ, ο Χάγιεκ ςτθρίχτθκε ςε δυο αρχζσ: (α) θ ανάπτυξθ προζρχεται από τθν ελευκερία δράςθσ του ατόμου και οι κοινωνικοί κεςμοί λειτουργοφν καλφτερα όταν προκφπτουν από τθν εκελοντικι ςυνεργαςία των ελεφκερων ατόμων, (β) ωσ απόρροια του προθγουμζνου, οι κυβερνιςεισ πρζπει να ζχουν ςυγκεκριμζνα όρια εξουςίασ και επζμβαςθσ, επειδι ο ςυλλογικόσ οικονομικόσ ςχεδιαςμόσ οδθγεί αναπόφευκτα ςτθν απολυταρχικι τυραννία. Κατά τθν δεκαετία του '30, ο Χάγιεκ ςυγκροφςτθκε ανοικτά με τον Κζυνσ. Ενϊ για τον Χάγιεκ θ ανάκαμψθ τθσ οικονομίασ απαιτοφςε ρευςτοποίθςθ των υπερβολικϊν επενδφςεων και αφξθςθ των αποταμιεφςεων, ο Κζυνσ ςυνιςτοφςε μείωςθ τθσ αποταμίευςθσ και αφξθςθ τθσ κατανάλωςθσ, προκειμζνου να ςτθριχκοφν οι προςδοκίεσ κζρδουσ των εταιρειϊν. Με δυο λόγια, ο Χάγιεκ ηθτοφςε περιςςότερθ λιτότθτα ενϊ ο Κζυνσ περιςςότερεσ δαπάνεσ. Με αυτά τα δεδομζνα, μποροφμε να κατανοιςουμε γιατί ο Χάγιεκ ζχαςε τθν μάχθ με τον Κζυνσ κατά τθν δεκαετία του '30. Θ πολιτικι τθσ λιτότθτασ που ειςθγικθκε ιταν κάτι παραπάνω από πολιτικά καταςτροφικι: ουςιαςτικά θ κεωρία του ζφερε τον Χίτλερ ςτθν εξουςία τθσ Γερμανίασ. Ππωσ παρατιρθςε ο Κζυνσ, αν 20

http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Hayek 26

όλοι, ςυμπεριλαμβανομζνων των νοικοκυριϊν, των εταιρειϊν και των κυβερνιςεων, προςπακιςουν ταυτόχρονα να εξοικονομιςουν χριματα, δεν κα υπάρχει μετά κανζνασ τρόποσ να ςταματιςει θ οικονομία να φκίνει, μζχρισ ότου οι άνκρωποι γίνουν τόςο φτωχοί, ϊςτε να μθν μποροφν πλζον να αποταμιεφςουν. Ραρ' ότι οι οικονομολόγοι όλου του κόςμου γφριςαν τθν πλάτθ ςτον Χάγιεκ (το περίφθμο «Νζο Συμβόλαιο - New Deal» είναι εμπνευςμζνο εξ ολοκλιρου από τθν κεχνςιανι κεωρία), ο Φριντμαν τον καφμαςε. Και ο Χάγεκ ανταπζδωςε αυτόν τον καυμαςμό ςτθρίηοντασ ολόπλευρα το φρθντμανικό ζργο. Πταν ο Φριντμαν και τα «παιδιά» του πιραν αποκοπι το ζργο ςτιριξθσ τθσ δικτατορίασ Ρινοτςζτ (κα μιλιςουμε ςε επόμενο ςθμείωμα ςχετικά), ο Χάγιεκ πραγματοποίθςε αλλεπάλλθλα ταξίδια ςτθν Χιλι. Μάλιςτα, ςε δθμοςιογραφικι ερϊτθςθ για το δικτατορικό κακεςτϊσ, δεν δίςταςε να δθλϊςει: «Προςωπικά, προτιμϊ μια φιλελεφκερθ δικτατορία, παρά μια δθμοκρατικι κυβζρνθςθ από τθν οποία κα απουςιάηει ο φιλελευκεριςμόσ»21. Κλείνοντασ το ςθμερινό ςθμείωμα, ασ κάνουμε μια «πρωκφςτερθ» παρατιρθςθ. Ραρά τθν πλιρθ αποτυχία των νεοφιλελεφκερων δογμάτων, θ άρχουςα τάξθ εξετίμθςε δεόντωσ τουσ υποςτθρικτζσ τθσ και φρόντιςε να τουσ τιμιςει με βραβείο Νόμπελ. Τθν αρχι ζκανε ο ίδιοσ ο Χάγιεκ (1974) και ακολοφκθςαν τόςο ο Φριντμαν (1975) όςο και τα «παιδιά» του: ο Τηωρτη Στίγκλερ (1982), ο Τηζιμσ Μπιουκάναν (1986), ο ΢όναλντ Κόουη (1991) και ο Γκάρρυ Μπζκερ (1992).

21

Λγνάςιο Ραμονζ, Το απόλυτο κραχ, από τισ "Εκδόςεισ του Εικοςτοφ Πρϊτου", ςελ. 154 27

5. Μπρζτον Γουντσ: Οι αιτίεσ Ραρ' ότι ο νεοφιλελευκεριςμόσ ζχει ωσ κεντρικι ιδζα μια ανεξζλεγκτθ οικονομία, κατά παράδοξο τρόπο ςτθρίηει τθν επζκταςθ και τθν ιςχφ του ςε τρεισ πανίςχυρουσ κεςμοφσ: το Διεκνζσ Νομιςματικό Ταμείο, τθν Ραγκόςμια Τράπεηα και τον Ραγκόςμιο Οργανιςμό Εμπορίου. Και οι τρεισ αυτοί κεςμοί υπιρξαν απότοκα των όςων κυοφορικθκαν ςτθν περίφθμθ διάςκεψθ του Μπρζτον Γουντσ το 1944. Επομζνωσ, για να κατανοιςουμε καλφτερα τον ςθμερινό νεοφιλελευκεριςμό, πρζπει να δοφμε τι ακριβϊσ ςθμαίνει Μπρζτον Γουντσ. Θ πεντθκονταετία πριν τον Ρρϊτο Ραγκόςμιο Ρόλεμο χαρακτθρίςτθκε από ζλλειψθ ςθμαντικϊν πολεμικϊν ςυγκροφςεων, θ οποία βοικθςε ςτθν επζκταςθ και γιγάντωςθ του εμπορίου. Ο όγκοσ των εμπορικϊν ςυναλλαγϊν αυξανόταν περίπου 36% ανά δεκαετία και αυτό το εμπόριο ιταν κατά μείηονα λόγο ενδοευρωπαϊκό, με τισ αποικίεσ να χρθςιμεφουν κυρίωσ ωσ τροφοδότεσ πρϊτων υλϊν. Αυτι θ γιγάντωςθ του εμπορίου ςυνζτεινε ςτθν ανάπτυξθ του ιμπεριαλιςμοφ, με τθν Μεγάλθ Βρεττανία ςτον ρόλο τθσ κοςμοκράτειρασ. Εκείνθ τθν εποχι, οι διεκνείσ ςυναλλαγζσ βαςίηονταν ςτον «κανόνα του χρυςοφ»: κάκε εκνικό νόμιςμα είχε αντίκρυςμα ςε ιςάξια ποςότθτα χρυςοφ, θ οποία φυλαςςόταν ςτθν κεντρικι τράπεηα κάκε χϊρασ. Κεωρθτικά, λοιπόν, το χριμα μποροφςε άμεςα να μετατραπεί ςε χρυςό. Ζτςι, κάκε φορά που εμφανιηόταν ςυναλλαγματικι ανιςορροπία, αυτομάτωσ άρχιηε μια ροι χρυςοφ, θ οποία μετζβαλλε τισ ςυναλλαγματικζσ ιςοτιμίεσ και αποκακιςτοφςε τθν ιςορροπία. Ο Ρρϊτοσ Ραγκόςμιοσ Ρόλεμοσ, όμωσ, ζφερε τα πρϊτα ριγματα ςτθν ιςχφ τθσ Μεγάλθσ Βρεττανίασ. Τα κρατικά ταμεία είχαν επιβαρυνκεί ςθμαντικά με το εκτόσ ελζγχου κόςτοσ του πολζμου. Ραράλλθλα, οι διάφορεσ χϊρεσ ενδιαφζρονταν για τθν προςταςία τθσ εγχϊριασ παραγωγισ τουσ, αδιαφορϊντασ για τισ διεκνείσ 28

επιπτϊςεισ, ενϊ ο πόλεμοσ είχε αναςτείλει τθν λειτουργία του «κανόνα του χρυςοφ». Ρράγματι, οι διάφορεσ κυβερνιςεισ άφθςαν κατά μζροσ τον χρυςό και τφπωςαν μθ μετατρζψιμα ςε χρυςό χαρτονομίςματα, προκαλϊντασ τεράςτιο πλθκωριςμό και υπζρογκθ ανεργία. Τον Οκτϊβριο του 1929 οι τιμζσ διαφόρων βαςικϊν υλϊν και τροφίμων είχαν χάςει τα 3/4 τθσ αξίασ τουσ, ενϊ το 1933 θ ανεργία είχε φτάςει ςτισ ΘΡΑ 27% και ςτθν Γερμανία είχε ξεπεράςει το 44%. Τθν ίδια ϊρα, ςτθν Σοβιετικι Ζνωςθ τα πενταετι προγράμματα ςθμείωναν εντυπωςιακι επιτυχία και θ εκβιομθχάνιςθ προχωροφςε με άλματα. Θ κεντρικά ςχεδιαςμζνθ οικονομία ζδειχνε ανεπθρζαςτθ από τα προβλιματα που ταλάνιηαν τα καπιταλιςτικά κράτθ. Στα μάτια των εργατϊν τισ δφςθσ, ο κομμουνιςμόσ άρχιςε να φαντάηει ωσ θ πλζον αξιόπιςτθ εναλλακτικι λφςθ. Οι καπιταλιςτικζσ κυβερνιςεισ άρχιςαν να ανθςυχοφν και οι διεκνείσ ςυςκζψεισ ζδιναν κι ζπαιρναν: Βρυξζλλεσ 1920, Γζνοβα 1922, Γενεφθ 1927, Χάγθ 1930, Λονδίνο 1933. Πμωσ, όλεσ κατζλθξαν ςε αδιζξοδο. Αυτό που τερμάτιςε τθν οικονομικι κρίςθ του μεςοπολζμου δεν ιταν οφτε οι διαςκζψεισ οφτε κάποια διεκνισ οικονομικι πρωτοβουλία αλλά ο Δεφτεροσ Ραγκόςμιοσ Ρόλεμοσ. Ζνασ πόλεμοσ που απαιτοφςε μαηικι παραγωγι ςχεδιαςμζνθ από το κράτοσ, το οποίο ιταν και ο βαςικόσ καταναλωτισ τθσ. Ζτςι, ο πόλεμοσ ςυνζδεςε και πάλι τθν οικονομία με τθν πολιτικι, τισ οποίεσ είχε χωρίςει ο κλαςςικόσ φιλελευκεριςμόσ. Το ζδαφοσ για το Μπρζτον Γουντσ είχε ςτρωκεί. Ζτςι, 1-22 Λουλίου 1944, με τον Ρόλεμο ακόμθ να μαίνεται, εκπρόςωποι 44 κρατϊν ςυναντικθκαν ςτο Μπρζτον Γουντσ του Νιου Χαμςάιρ, προκειμζνου να ςυηθτιςουν τα οικονομικά ςχζδια για τθν μεταπολεμικι ειρινθ. Θ πίεςθ να βρεκεί αντίδοτο για τθν αναμενόμενθ αφξθςθ τθσ ςοβιετικισ επιρροισ ιταν ζντονθ. Ζπρεπε να δομθκεί τάχιςτα μια διεκνισ ςυνεργαςία βαςιςμζνθ ςε μια παγκόςμια αγορά, όπου κεφάλαια και αγακά κα κινοφνταν 29

ελεφκερα ενϊ κα υπιρχαν παγκόςμιοι κεςμοί που κα ρφκμιηαν αυτι τθν κίνθςθ με ςκοπό μια μεγαλφτερθ ςτακερότθτα και προβλεψιμότθτα. Ραράλλθλα, ςτισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ είχε ωριμάςει πλζον θ ιδζα ότι θ χϊρα ζπρεπε να βγει από τον απομονωτιςμό τθσ. Θ ςυμμετοχι των ΘΡΑ ςτον Ρόλεμο είχε δείξει πωσ θ ιςχφσ τουσ ιταν τζτοια ϊςτε μποροφςαν να διαδεχκοφν τθν Μεγάλθ Βρεττανία ςτον ρόλο τθσ κοςμοκράτειρασ. Ταυτόχρονα, ο Ουίνςτον Τςϊρτςιλ αντιλαμβανόταν ότι ο βρεττανικόσ λζων είχε γεράςει και διζβλεπε τον κίνδυνο να υπερκεραςκεί από τθν ςοβιετικι αρκοφδα. Θ Βρεττανία δεν μποροφςε να επιτρζψει κάτι τζτοιο ςε καμμιά περίπτωςθ. Ρροτιμοφςε να βρεκεί κάτω από τθν πρϊθν αποικία τθσ παρά να διακινδυνεφςει τα ςυμφζροντα του κεφαλαίου με τθν αναμενόμενθ μεταπολεμικι εξάπλωςθ του κομμουνιςμοφ. Ζτςι, λοιπόν, μια διεκνισ ςφςκεψθ, θ οποία κα επιχειροφςε να διευκετιςει με πολιτικό τρόπο τα οικονομικά ηθτιματα ολόκλθρου του καπιταλιςτικοφ κόςμου, τθσ ζδινε τθν δυνατότθτα να «μεταβιβάςει» τθν πρωτοκακεδρία τθσ πζραν του Ατλαντικοφ, με τρόπο που κα διαςφάλιηε τα καπιταλιςτικά τθσ κεκτθμζνα. Τα αποτελζςματα των όςων ςυηθτικθκαν ςτο Μπρζτον Γουντσ κα τα δοφμε ςτο επόμενο ςθμείωμα.

30

6. Μπρζτον Γουντσ: Σα αποτελζςματα Τελικά, θ διάςκεψθ ςτο Μπρζτον Γουντσ πραγματοποιικθκε ζχοντασ εκ προοιμίου ςχεδόν εξαςφαλιςμζνο αποτζλεςμα χάρθ ςε τρεισ λόγουσ: Ρρϊτον, θ εξουςία ιταν ςυγκεντρωμζνθ ςε λίγεσ ιςχυρζσ χϊρεσ, οι οποίεσ μποροφςαν να ςυνεννοθκοφν εφκολα, μιασ και είχαν ιδθ προθγθκεί ευρφτατεσ ςυμφωνίεσ μεταξφ τουσ. Μιλάμε κυρίωσ μεν για τισ ΘΡΑ και τθν Μεγάλθ Βρεττανία, δευτερευόντωσ δε για τον Καναδά, ο οποίοσ ςυνεπικουροφςε τισ ΘΡΑ. Τα κομμουνιςτικά κράτθ τθσ ανατολικισ Ευρϊπθσ, με τισ κεντρικά ςχεδιαςμζνεσ οικονομίεσ, τιρθςαν αποςτάςεισ ενϊ οι χϊρεσ του λεγόμενου Τρίτου Κόςμου περιορίςτθκαν ςε ρόλο περίπου μαριονζττασ. Χαρακτθριςτικά αναφζρουμε ότι πολλοί εκπρόςωποι μικρϊν χωρϊν δεν γνϊριηαν καν καλά αγγλικά, μόνο 15 από τα 44 κράτθ ςυμμετείχαν με τουσ υπουργοφσ οικονομικϊν τουσ και θ Γουατεμάλα εκπροςωπικθκε από ζναν μεταπτυχιακό φοιτθτι(!). Ο επί κεφαλισ τθσ βρεττανικισ αντιπροςωπείασ υπουργόσ οικονομικϊν (ο λόρδοσ Τηων Μαίυναρντ Κζυνσ), περιγράφει υπεροπτικά: «Ζχουν προςκλθκεί 21 χϊρεσ, οι οποίεσ είναι ςαφζσ ότι δεν ζχουν να ςυνειςφζρουν το παραμικρό και απλϊσ κα προκαλοφν ςυνωςτιςμό ςτον χϊρο τθσ διάςκεψθσ...Είναι το πλζον τερατϊδεσ κθριοτροφείο που ςυγκεντρϊκθκε εδϊ και χρόνια». Δεφτερον, ςτο Μπρζτον Γουντσ ςυναντικθκαν τα κοινά ςυμφζροντα των ιςχυρϊν τθσ δφςθσ και, κυρίωσ, θ πίςτθ τουσ ςτον καπιταλιςμό. Επίςθσ, ιταν κοινι θ αντίλθψι τουσ ότι μπορεί να επιτευχκεί παγκόςμια ειρινθ μζςω τθσ μεγιςτοποίθςθσ τθσ οικονομικισ ευθμερίασ, με τθν πολιτικι και ςτρατιωτικι αςφάλεια να ζχουν ςθμαίνοντα ρόλο. Τρίτον, οι ΘΡΑ είχαν ιδθ επιδείξει και τθν επικυμία και τθν ικανότθτα να αναλάβουν παγκόςμιο θγετικό ρόλο, ζχοντασ μάλιςτα και τθν ςυναίνεςθ τθσ Μεγάλθσ Βρεττανίασ. Σθμαντικά ατοφ των ΘΡΑ ιςαν αφ' ενόσ μεν το πανίςχυρο οπλοςτάςιό τουσ αφ' 31

ετζρου δε το δολλάριο, το οποίο κα μποροφςε να παίξει τον ρόλο του παγκόςμιου αποκετικοφ νομίςματοσ. Με τα παραπάνω δεδομζνα, το Μπρζτον Γουντσ απλϊσ επικφρωςε τισ προθγοφμενεσ ςυμφωνίεσ μεταξφ βρεττανϊν και αμερικανϊν. Άλλωςτε, θ διάςκεψθ προζκυψε μετά από δυόμιςθ χρόνια διαπραγματεφςεων ανάμεςα ςτα υπουργεία οικονομικϊν των δυο χωρϊν. Τα δυο υπουργεία εξζδωςαν κοινι διακοίνωςθ ςτισ 21 Απριλίου 1944, θ οποία τζκθκε ωσ «προςχζδιο ςυηιτθςθσ» ςτο Μπρζτον Γουντσ 70 μζρεσ αργότερα. Μόνο που ςτο Μπρζτον Γουντσ αποκαρρφνκθκε κάκε υποβολι εναλλακτικισ πρόταςθσ. Τελικά, με τοφτα και μ' εκείνα, θ διάςκεψθ του Μπρζτον Γουντσ κατζλθξε ςτθν ίδρυςθ του Διεκνοφσ Νομιςματικοφ Ταμείου και ςτθν διατφπωςθ πζντε βαςικϊν αρχϊν: 1. Οι ονομαςτικζσ αξίεσ των νομιςμάτων κακορίηονται βάςει του «κανόνα του χρυςοφ» αλλά με τθν δυνατότθτα μικρισ παρζκκλιςθσ εντόσ οριςμζνου περικωρίου. Υπζρβαςθ αυτοφ του περικωρίου γίνεται μόνο ςε εξαιρετικζσ ςυνκικεσ και μόνο με τθν ζγκριςθ του ΔΝΤ. 2. Τα κράτθ-μζλθ ςυνειςφζρουν ςτο ΔΝΤ ζνα ποςό χρυςοφ και ςυναλλάγματοσ, απ' όπου κα γίνονται αναλιψεισ ςε περιπτϊςεισ δυςκολιϊν ςτα ιςοηφγια πλθρωμϊν. Το ςφςτθμα ςυμμετοχισ κα αναπροςαρμοηόταν κάκε πζντε χρόνια, ενϊ το ποςοςτό ςυμμετοχισ κάκε χϊρασ κα ζδινε αντίςτοιχο δικαίωμα ψιφων ςτο ΔΝΤ. Ενδεικτικά, αναφζρουμε ότι για τισ ΘΡΑ κακορίςτθκε ςυμμετοχι 2,75 δις. δολλάρια, για το Θνωμζνο Βαςίλειο 1,3 δις., για τθν Γαλλία 450 εκατομμφρια και για τθν Ελλάδα 40 εκατομμφρια δολλάρια. 3. Για τθν ανάπτυξθ του διεκνοφσ εμπορίου, όλεσ οι χϊρεσμζλθ ζπρεπε να εξαλείψουν μζςα ςε πζντε χρόνια κάκε μθχανιςμό ελζγχου, κακιςτϊντασ το νόμιςμά τουσ άμεςα μετατρζψιμο ςε οποιοδιποτε νόμιςμα άλλθσ χϊρασ-μζλουσ δίχωσ περιοριςμό.

32

4. Εξουςιοδοτικθκε το ΔΝΤ να παρεμβαίνει κάκε φορά που κα εμφανιηόταν «νομιςματικι ςπανιότθτα», λόγω ςυνεχιηόμενων πλεοναςματικϊν ιςοηυγίων πλθρωμϊν κάποιασ χϊρασ. 5. Το ΔΝΤ κα αποτελοφςε μζροσ ενόσ ςυςτιματοσ ενταγμζνου ςτον ΟΘΕ, το οποίο κα ςυμπεριελάμβανε μια τράπεηα μακροπρόκεςμων επενδφςεων (τθν Διεκνι Τράπεηα Αναςυγκρότθςθσ και Ανάπτυξθσ, θ οποία μετεξελίχκθκε ςτθν Ραγκόςμια Τράπεηα) και ζναν οργανιςμό εμπορίου (τον Ραγκόςμιο Οργανιςμό Εμπορίου), κακϊσ και δράςεισ κατά τθσ ανεργίασ. Συμπεραςματικά, μποροφμε να ποφμε ότι οι ςυμφωνίεσ του Μπρζτον Γουντσ ζφεραν ανάγλυφα τθν ςφραγίδα του Κζυνσ. Ο φιλελευκεριςμόσ, με τθν μορφι του κεχνςιανιςμοφ, κα αναδεικνυόταν ςτθν παγκόςμια κρθςκεία του καπιταλιςμοφ. Κι αυτό κα γινόταν, μζχρι τθν 15θ Αυγοφςτου 1971, οπότε ο Νίξον αποςφνδεςε το δολλάριο από τον «κανόνα του χρυςοφ» και άνοιξε τον δρόμο για τθν επζλαςθ του νεοφιλελευκεριςμοφ. Αλλά για όλα αυτά κα μιλιςουμε ςτθν ςυνζχεια.

33

7. Σο ξεκίνθμα τθσ κόντρασ Το Μπρζτον Γουντσ, όπωσ είδαμε, απζδειξε το ζνςτικτο τθσ επιβίωςθσ του καπιταλιςμοφ. Οι δυτικζσ δυνάμεισ υιοκζτθςαν τθν αρχι ότι θ μεταπολεμικι οικονομία ζπρεπε να εξαςφαλίςει μια αξιοπρεπι διαβίωςθ για τουσ απογοθτευμζνουσ πολίτεσ ϊςτε αυτοί να μθ ςτραφοφν ςτθν ελκυςτικϊτατθ ιδεολογία του κομμουνιςμοφ. Αυτι θ ανάγκθ οδιγθςε ςτθν δθμιουργία ενόσ «ευπρεποφσ» καπιταλιςμοφ με κοινωνικι αςφάλιςθ, δθμόςια ιατροφαρμακευτικι περίκαλψθ, κράτοσ πρόνοιασ, προςταςία των εργαηομζνων κλπ. Ππωσ ζχουμε ξαναπεί από τοφτο το ιςτολόγιο, ο κεχνςιανιςμόσ και ο μαρξιςμόσ εκκινοφν από κοινό ςθμείο, με τισ ίδιεσ διαπιςτϊςεισ, άλλο αν ςτο «διά ταφτα» προτείνουν διαφορετικζσ λφςεισ. Οι κεχνςιανοί οικονομολόγοι εφάρμοςαν τισ ιδζεσ τουσ με κρθςκευτικι ευλάβεια, διοχετεφοντασ τεράςτια κονδφλια ςε υποδομζσ, επιδοτϊντασ γενναιόδωρα τθν εγχϊρια παραγωγι, ενιςχφοντασ τθν βιομθχανικι ανάπτυξθ και εφαρμόηοντασ υψθλοφσ δαςμοφσ για να αποτρζπουν τισ ειςαγωγζσ. Ράνω ςτισ αρχζσ αυτζσ ςτικθκε και το περίφθμο «Νζο Συμβόλαιο» (Νιοφ Ντθλ). Αποτζλεςμα αυτισ τθσ πολιτικισ ςτον δυτικό κόςμο ιταν να κλείςει κάπωσ το χάςμα που χϊριηε προπολεμικά τθν ελίτ από τθν εργατικι τάξθ, όςο κι αν τα επιτεφγματα των κομμουνιςτικϊν χωρϊν ς' αυτόν τον τομζα ζμεναν απλθςίαςτα. Οι εργάτεσ ςυγκροτοφςαν ιςχυρά ςυνδικάτα, διεκδικοφςαν ςυνκικεσ εργαςίασ που οφτε καν μποροφςαν να διανοθκοφν 30 χρόνια πριν και οι αμοιβζσ τουσ πλθςίαςαν -ι και ζφταςαν- εκείνεσ των μεςοαςτικϊν ςτρωμάτων. Ειδικά ςτθν Νότια Αμερικι, θ ανάπτυξθ υπιρξε τόςο ζντονθ ϊςτε άρχιςε να διατυπϊνεται θ άποψθ πωσ με τζτοια πολιτικι κα μποροφςε ςιγά-ςιγά να εκλείψει ο ταξικόσ διαχωριςμόσ. Πμωσ, για τισ καπιταλιςτικζσ πολυεκνικζσ θ περίοδοσ τθσ μεταπολεμικισ άνκθςθσ δεν ιταν και θ καλφτερι τουσ, μιασ κι ζ34

πρεπε να δραςτθριοποιοφνται ςε ζνα όλο και λιγϊτερο φιλικό γι' αυτζσ περιβάλλον με όλο και περιςςότερο διεκδικθτικά ςυνδικάτα. Ραρ' ότι παραγόταν τεράςτιοσ πλοφτοσ, οι καπιταλιςτζσ ιςαν υποχρεωμζνοι να χάνουν ζνα μεγάλο κομμάτι από τα κζρδθ τουσ μζςω τθσ φορολογίασ και των υψθλϊν -ςφμφωνα μ' αυτοφσ- μιςκϊν. Βεβαίωσ, όλοι ευθμεροφςαν αλλά θ επιςτροφι ςτουσ προπολεμικοφσ κανόνεσ κα επζτρεπε ςε κάποιουσ λίγουσ να ευθμεριςουν περιςςότερο. Ιταν φανερό ότι ο κεχνςιανιςμόσ ςτθν δφςθ και ο κομμουνιςμόσ ςτθν ανατολι κόςτιηαν ςτουσ κεφαλαιοκράτεσ. Κι αν ιταν δφςκολο να κάνουν κάτι κατά του κομμουνιςμοφ, φαινόταν ευκολϊτερο να οργανϊςουν μια «αντεπανάςταςθ» κατά του κεχνςιανιςμοφ. Αλλά ποιοσ κα ζβγαινε μπροςτά; Ροιοσ κα τολμοφςε να υποςτθρίξει δθμόςια ότι ζπρεπε να καταργθκοφν οι κατϊτατοι μιςκοί και θ φορολόγθςθ των εταιρειϊν; Ιδθ από τισ αρχζσ τθσ δεκαετίασ του '50, ςτο πανεπιςτιμιο του Σικάγου, ο Χάγεκ και ο Φριντμαν δίδαςκαν ότι κάκε κυβερνθτικι ανάμειξθ ςτθν οικονομία κα ζπρεπε να αποτραπεί (Φρ. Χάγεκ, Ο δρόμοσ προσ τθν δουλοπαροικία). Το 2000, ςε ςυνζντευξι του ςτο PBS22, ςτα πλαίςια τθσ εκπομπισ «Θ μάχθ για τθν παγκόςμια οικονομία», ο κακθγθτισ Άρνολντ Χάρμπεργκερ εξιγθςε ότι ο Χάγεκ και θ παρζα του «κεωροφςαν κάκε κρατικι παρζμβαςθ όχι απλϊσ λανκαςμζνθ αλλά διαβολικι... είναι ςαν να υπάρχει εκεί ζξω μια πανζμορφθ αλλά εξαιρετικά πολφπλοκθ εικόνα που βρίςκεται ςε απόλυτθ αρμονία με τον εαυτό τθσ κι αν εμφανιςτεί πάνω τθσ μια κθλίδα αυτό αποτελεί φρίκθ». Πταν, το 1962, ο Μίλτον Φριντμαν κυκλοφόρθςε το μανιφζςτο του Καπιταλιςμόσ και Ελευκερία, οι καπιταλιςτζσ χαμογζλαςαν. Μπορεί να μθ τολμοφςε κανζνασ απ' αυτοφσ να εκτεκεί υποςτθρίηοντασ ότι το κεφάλαιο ζπρεπε να αφεκεί ανεξζλεγκτο, 22

http://www.pbs.org/wgbh/commandingheights/shared/minitextlo/int _ alharberger.html#6 35

αλλά αν ζνασ λαμπρόσ μακθματικόσ και ικανόσ ςυηθτθτισ ςαν τον Φριντμαν χρθςιμοποιοφςε τα ίδια επιχειριματα, κα ιταν αλλοιϊσ. Φυςικά, αναμζνονταν αντιδράςεισ ςτα επιχειριματα τοφ Φριντμαν και, ενδεχομζνωσ, να απορρίπτονταν ωσ εςφαλμζνα αλλά τουλάχιςτον κα είχαν ζνα επίχριςμα ακαδθμαϊκισ αμερολθψίασ. Ζτςι, θ φάμπρικα πιρε μπροσ. Ξαφνικά, άρχιςε μια τεράςτια ροι δωρεϊν προσ τθν περίφθμθ «ςχολι του Σικάγου», με αντάλλαγμα τθν διοχζτευςθ των καπιταλιςτικϊν απόψεων ωσ πορίςματα ακαδθμαϊκισ ςκζψθσ. Ταυτόχρονα, άρχιςε να δθμιουργείται ζνα παγκόςμιο δίκτυο φρθντμανικϊν «δεξαμενϊν ςκζψθσ (think tank)», με ςκοπό τθν παραγωγι ςτελεχϊν τθσ «αντεπανάςταςθσ» που προαναφζραμε. Θ κόντρα ξεκινοφςε.

36

8. Σο τρίπτυχο του Φριντμαν Ο Φριντμαν ιταν κατθγορθματικόσ: όπωσ γράφει (μαηί με τθν ςφηυγό του ΢όουη) ςτο Two Lucky People: Memoirs, όλα τα ςτραβά οφείλονταν ςτο Νιου Ντθλ, με το οποίο «μια ςειρά από χϊρεσ, ςυμπεριλαμβανομζνθσ τθσ δικισ μου, λοξοδρόμθςαν από τον ορκό δρόμο». Τον τρόπο επανόδου ςτον «ορκό δρόμο», ο Φριντμαν τον κατζδειξε αναλυτικά ςτο διάςθμο ευαγγζλιο του νεοφιλελευκεριςμοφ Καπιταλιςμόσ και Ελευκερία. Εκεί παρουςίαςε το περίφθμο τρίπτυχο τθσ κεωρίασ του. Τι περιλαμβάνει αυτό το τρίπτυχο; Ρρϊτον: απορρφκμιςθ. Οι κυβερνιςεισ πρζπει να καταργιςουν όλεσ τισ νομοκετικζσ διατάξεισ και όλουσ τουσ κανόνεσ, τα οποία εμποδίηουν με οποιονδιποτε τρόπο τθν μεγιςτοποίθςθ των κερδϊν και τθν ςυςςϊρευςι τουσ. Δεφτερον: κατάλυςθ. Οι κυβερνιςεισ οφείλουν να καταλφςουν τθν ζννοια του «κοινωνικοφ κράτουσ», περικόπτοντασ κάκε χρθματοδότθςθ οποιουδιποτε κοινωνικοφ προγράμματοσ, ϊςτε να εξαφανιςτοφν όλεσ οι παρεμβάςεισ οι οποίεσ δθμιουργοφν ςτρεβλϊςεισ ςτθν αγορά και εμποδίηουν τθν επίτευξθ του μζγιςτου κζρδουσ. Τρίτον: ιδιωτικοποιιςεισ. Το κράτοσ οφείλει να μεταβιβάςει ολόκλθρθ τθν δθμόςια περιουςία ςε ιδιϊτεσ, επειδι μόνον ζτςι μπορεί να επιτευχκεί θ μζγιςτθ δυνατι αξιοποίθςθ αυτισ τθσ περιουςίασ και το μζγιςτο κζρδοσ από τθν εκμετάλλευςι τθσ. Σ' αυτι τθν τρίπτυχθ ςυνταγι, ο Φριντμαν επεξεργάςτθκε πλικοσ λεπτομερειϊν. Για παράδειγμα, το άριςτο κα ιταν να μθν υπάρχουν κακόλου φόροι. Πμωσ, αν αυτό δεν είναι δυνατόν, κα πρζπει να υπάρχει μια ενιαία φορολογικι κλίμακα με τθν οποία κα φορολογοφνται οι πάντεσ, πλοφςιοι ι φτωχοί. Φυςικά, τα ζςοδα από αυτι τθν φορολογία κα πρζπει να διατίκενται με τον τρόπο που ορίηει το τρίπτυχο, δθλαδι όχι για κοινωνικζσ παροχζσ αλλά για διευκόλυνςθ τθσ ανάπτυξθσ τθσ ιδιωτικισ πρωτοβουλί37

ασ. Επίςθσ, απαγορεφεται αυςτθρά θ κζςπιςθ οποιουδιποτε προςτατευτικοφ μζτρου υπζρ τθσ εγχϊριασ παραγωγισ ι ιδιοκτθςίασ ενϊ κα πρζπει να καταργθκεί οποιαδιποτε διάταξθ εμποδίηει τισ εταιρείεσ να παράγουν ι να πωλοφν τα προϊόντα τουσ ςε οποιοδιποτε μζροσ του κόςμου επικυμοφν. Από το μζνοσ του Φριντμαν δεν ιταν δυνατόν να γλιτϊςει θ τιμι τθσ εργαςίασ. Εφ' όςον θ εργαςία αποτελεί ςυντελεςτι παραγωγισ, δεν επιτρζπεται οποιαδιποτε παρζμβαςθ ςτθν διαμόρφωςθ τθσ τιμισ τθσ. Συνεπϊσ, πρζπει να καταργθκοφν οι ζννοιεσ των ςυλλογικϊν ςυμβάςεων και των κατϊτατων μιςκϊν. Ακόμθ, ςτα πλαίςια τθσ κατάργθςθσ του «κοινωνικοφ κράτουσ», πρζπει να ιδιωτικοποιθκοφν θ ιατροφαρμακευτικι περίκαλψθ, τα ςυνταξιοδοτικά ταμεία, θ παιδεία, θ ενζργεια, οι μεταφορζσ κλπ. Είναι χαρακτθριςτικό ότι ο Φριντμαν ηθτάει τθν ιδιωτικοποίθςθ ακόμθ και των...εκνικϊν πάρκων! Σε τελικι ανάλυςθ, μποροφμε να χαρακτθρίςουμε το Καπιταλιςμόσ και Ελευκερία ωσ ζνα ξετςίπωτο βιβλίο. Ρράγματι, εκεί ηθτείται απερίφραςτα και χωρίσ ντροπι θ πλιρθσ κατάργθςθ του Νιου Ντθλ, το οποίο είχε αποτρζψει τισ λαϊκζσ εξεγζρςεισ μετά τθν φφεςθ του μεςοπολζμου και τθν καταςτροφι του Β' Ραγκοςμίου Ρολζμου. Π,τι είχαν καταφζρει να κερδίςουν οι εργαηόμενοι με ιδρϊτα και αίμα πολφχρονων αγϊνων και όςα μζτρα είχε πάρει το κράτοσ για να αμβλφνει τισ επιπτϊςεισ τθσ φτϊχειασ, θ «αντεπανάςταςθ» του Σικάγου απαιτοφςε να τα πάρει πίςω. Κι όχι μόνο. Ουςιαςτικά, ηθτοφςε πολλά περιςςότερα. Εκτόσ από όςα -υποτίκεται πωσ- είχαν χάςει οι καπιταλιςτζσ από τθν εφαρμογι των κεχνςιανικϊν πρακτικϊν, θ «ςχολι του Σικάγου» απαιτοφςε και όλα όςα κράτοσ και εργαηόμενοι είχαν οικοδομιςει κατά τθν περίοδο τθσ μεταπολεμικισ αλματϊδουσ ανάπτυξθσ. Ο Φριντμαν ηθτοφςε από τισ κυβερνιςεισ να ξεπουλιςουν μια περιουςία θ οποία είχε δθμιουργθκεί από τισ επενδφςεισ του δθμόςιου τομζα (δθλαδι, από τουσ φόρουσ των εργαηομζνων) και από τθν εργαςία των λαϊκϊν ςτρωμάτων. Για τον φρθντμανιςμό, 38

όλοσ αυτόσ ο πλοφτοσ ζπρεπε να μεταβιβαςτεί ςε χζρια ιδιωτϊν διότι...ζτςι ζπρεπε! Βζβαια, ο Φριντμαν τφλιξε όλα αυτά με ζνα ωραίο περιτφλιγμα επιςτιμθσ και τα καλλϊπιςε με τθν γλϊςςα των μακθματικϊν. Στθν βάςθ του, όμωσ, το φρθντμανικό όραμα ταυτιηόταν απολφτωσ με τα ςυμφζροντα των πολυεκνικϊν, οι οποίεσ εκ φφςεωσ διψοφν για δράςθ ςε περιβάλλον δίχωσ αρχζσ και κανόνεσ. Στο αρχικό τθσ ςτάδιο, αυτι θ αδθφάγα διάκεςθ του καπιταλιςμοφ εκφράςτθκε με τθν αποικιοκρατία: θ κάκε ανακάλυψθ νζασ γθσ ςυνεπαγόταν τθν υφαρπαγι τθσ και τθν λεθλαςία του πλοφτου τθσ, δίχωσ καμμιά αποηθμίωςθ για τουσ ντόπιουσ πλθκυςμοφσ. Τζςςερισ-πζντε αιϊνεσ αργότερα, ο Φριντμαν επιχειροφςε να αναβιϊςει τθν αποικιοκρατία, μόνο που αυτι φορά θ καινοφργια γθ, που ζπρεπε να κατακτθκεί και να λεθλατθκεί δίχωσ αποηθμίωςθ, ιταν το ίδιο το κράτοσ.

39

9. Σο πρελοφδιο Θ διεκνισ ευφορία από τα αποτελζςματα του Μπρζτον Γουντσ δεν ζμελλε να κρατιςει πολφ. Ο κφβοσ τθσ νεοφιλελεφκερθσ «αντεπανάςταςθσ» ερρίφκθ αμζςωσ μετά τθν εκλογι τοφ Ντουάιτ Αϊηενχάουερ ςτον προεδρικό κϊκο των Θνωμζνων Ρολιτειϊν (20/1/1953). Ο -μάλλον άβουλοσ, ακόμθ και ωσ αρχιςτράτθγοσ των ςυμμάχων κατά τον Β' Ραγκόςμιο Ρόλεμο- Αϊηενχάουερ δεν ικελε με τίποτε να εγκαταλείψει τον κεχνςιανιςμό, μιασ και οι αναμενόμενεσ λαϊκζσ αντιδράςεισ ςτο εςωτερικό κα του δθμιουργοφςαν πρόβλθμα επανεκλογισ. Πμωσ, προκειμζνου να κωρακίςει τισ ιμπεριαλιςτικζσ βλζψεισ τθσ χϊρασ του, δεν είχε ςοβαρζσ αντιρριςεισ ςτο να επιχειρθκεί μια «ανατροπι» ςτο εξωτερικό. Εκείνθ τθν εποχι, τόςο οι φτωχζσ όςο και οι αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ είχαν τα δικά τουσ «Νιου Ντθλ». Στο Λράκ, ο Μουχαμάντ Μοςςαντζκ23 είχε ιδθ εκνικοποιιςει τθν πετρελαϊκι βιομθχανία. Στθν Λνδονθςία, ο φιλόδοξοσ Αχμζντ Σουκάρνο24 προωκοφςε τθν ςυνεργαςία των εκνικιςτικϊν κυβερνιςεων του Τρίτου Κόςμου, οραματιηόμενοσ ζνα τρίτο μεγάλο μπλοκ δίπλα ςε εκείνα του δυτικοφ και του κομμουνιςτικοφ κόςμου. Κυρίωσ, όμωσ, ςτθν Λατινικι Αμερικι τα πράγματα ζδειχναν ανθςυχθτικά για τισ ΘΡΑ. Ραρ' ότι καμμία νοτιοαμερικανικι χϊρα δεν ιταν κομμουνιςτικι (είτε με τθν ςτενι είτε με τθν ευρεία ζννοια), οι πάλαι ποτζ πανίςχυροι φεουδάρχεσ ζβλεπαν τουσ πρϊθν πειναςμζνουσ εργάτεσ να διεκδικοφν και να επιτυγχάνουν αλματϊδθ άνοδο του βιοτικοφ τουσ επιπζδου, εισ βάροσ των κάποτε ανεξζλεγκτων καπιταλιςτικϊν κερδϊν. Μπροςτά ςε τζτοια φαινόμενα, οι πολυεκνικοί κολοςςοί των ΘΡΑ ζτριξαν τα δόντια τουσ. Μζςω των πανίςχυρων λόμπυ τουσ, 23 24

http://en.wikipedia.org/wiki/Mohammad_Mosaddegh http://en.wikipedia.org/wiki/Sukarno 40

άρχιςαν να αςκοφν αςφυκτικζσ πιζςεισ ςτθν πολιτικι θγεςία για λιψθ ρθξικζλευκων μζτρων. Και θ πίεςθ των λόμπυ ζφερε αποτζλεςμα, αφοφ ο Αϊηενχάουερ διόριςε δυο από τα πλζον ςκλθροπυρθνικά «γεράκια» ςε κζςεισ-κλειδιά: τον Τηων Φόςτερ Ντάλλεσ25 υπουργό εξωτερικϊν και τον αδελφό του Άλλεν Ουζλσ Ντάλλεσ26 διευκυντι τθσ νεοϊδρυκείςασ CIA. Ρριν αναλάβουν τισ κζςεισ τουσ, τα δυο αδζλφια είχαν εργαςτεί ςτθν διάςθμθ νομικι εταιρεία Sullivan and Cromwell27, θ οποία εκπροςωποφςε τα ςυμφζροντα πολλϊν πολυεκνικϊν κολοςςϊν, όπωσ θ J.P.Morgan, θ International Nickel Company, θ Cuban Sugarcane Corporation και θ περιβόθτθ United Fruit Company28, τθσ οποίασ ιςαν μζτοχοι και τα δυο αδζλφια, ενϊ ο Άλλεν ςυμμετείχε και ςτο διοικθτικό τθσ ςυμβοφλιο. Ρολφ ςφντομα, οι αδελφοί Ντάλλεσ ενορχιςτρωςαν τα δφο πρϊτα πραξικοπιματα ςτθν ιςτορία τισ CIA. Το πρϊτο πραξικόπθμα ζγινε το 1953 και κατζλθξε ςτθν ανατροπι και δολοφονία του Μοςςαντζκ και ςτθν αντικατάςταςι του από τον φιλοαμερικανό ςάχθ ΢εηά Ραχλαβί29. Τον επόμενο χρόνο ιρκε και το δεφτερο πραξικόπθμα, αυτι τθν φορά ςτθν Γουατεμάλα. Εδϊ αξίηει να μείνουμε λίγο. Ο πρόεδροσ τθσ Γουατεμάλασ Γιάκομπο Άρμπενσ Γκουςμάν30 ιταν κάκε άλλο παρά κομμουνιςτισ. Πμωσ, τόλμθςε να απαλλοτριϊςει ζνα τμιμα τισ αναξιοποίθτθσ γθσ που ανικε ςτθν United Fruits, καταβάλλοντασ πλιρθ αποηθμίωςθ, αν και ο τρόποσ με τον οποίο θ United Fruit Company είχε αποκτιςει αυτι τθν γθ δεν ιταν και πολφ...διαφανισ. Θ ιδζα τοφ Γκουςμάν ιταν να μοιράςει τθν γθ ςε αγροτικοφσ ςυνεταιριςμοφσ και να μετατρζψει τθν φε25

http://en.wikipedia.org/wiki/John_Foster_Dulles http://en.wikipedia.org/wiki/Allen_Dulles 27 http://www.sullcrom.com 28 http://www.unitedfruit.org - http://en.wikipedia.org/wiki/United_Fruit _Company 29 http://en.wikipedia.org/wiki/Reza_Pahlavi 30 http://en.wikipedia.org/wiki/Arbenz 26

41

ουδαλικι χϊρα του ςε μια ςφγχρονθ καπιταλιςτικι οικονομία κεχνςιανικοφ τφπου. Για τουσ αδελφοφσ Ντάλλεσ κάτι τζτοιο ιταν απαράδεκτο. Με πρόφαςθ ότι θ δθμοκρατία ςτθν Γουατεμάλα κινδφνευε, θ επζμβαςθ τθσ CIA31 ιταν κεραυνοβόλα και αιματθρι. Στισ 27 Λουνίου 1954, θ «δεκαετισ άνοιξθ» τθσ Γουατεμάλασ κα τερματιηόταν άδοξα, ο Γκουςμάν κα ανατρεπόταν και θ «εκδθμοκρατιςμζνθ» χϊρα κα περνοφςε και πάλι υπό τθν κθδεμονία τισ United Fruit. Λεπτομζρεια: επειδι το βαςικό προϊόν που εκμεταλλευόταν θ U.F. ιταν θ μπανάνα, από τότε πζραςαν ςτισ γλϊςςεσ όλου του κόςμου τόςο θ παςίγνωςτθ ειρωνικι φράςθ «δθμοκρατία τθσ μπανάνασ» όςο και θ λζξθ «μπανανία». Τϊρα πλζον, θ προςοχι των Ντάλλεσ ςτράφθκε ςτθν Νότια Αμερικι. Εκεί, όμωσ, δεν ιταν εφκολο να οργανϊςουν «μπανανοειδι» πραξικοπιματα ςε όλεσ τισ χϊρεσ, οπότε ζπρεπε να βρεκεί άλλο ςχζδιο. Τθν ιδζα αυτοφ του «άλλου» ςχεδίου ανζλαβαν να επεξεργαςτοφν ο Άλμπιον Ράτερςον (επί κεφαλισ τθσ «Διεφκυνςθσ Διεκνοφσ Συνεργαςίασ» των ΘΡΑ ςτθν Χιλι) και ο Κιοντορ Σουλτσ (πρόεδροσ του τμιματοσ Οικονομικϊν του πανεπιςτθμίου του Σικάγου). Θ ιδζα εκφράςτθκε από τον Σουλτσ με απλά λόγια: «Οι Θνωμζνεσ Πολιτείεσ πρζπει να δϊςουν μεγαλφτερθ ςθμαςία ςτα οικονομικά τουσ προγράμματα ςτο εξωτερικό. Κζλουμε οι φτωχζσ χϊρεσ να επιτφχουν τθν οικονομικι ςωτθρία τουσ βαςιηόμενεσ ςε μασ και χρθςιμοποιϊντασ τον δικό μασ τρόπο για τθν επίτευξθ οικονομικισ ανάπτυξθσ». Το αρχικό ςχζδιο ιταν απλό: θ κυβζρνθςθ των ΘΡΑ κα χορθγοφςε υποτροφίεσ ςε χιλιανοφσ φοιτθτζσ για να ςπουδάςουν οικονομικά ςτο πανεπιςτιμιο του Σικάγου. Ο Ράτερςον πλθςίαςε τουσ πρυτάνεισ των δυο μεγαλφτερων πανεπιςτθμίων τθσ χϊρασ και κανόνιςε τισ λεπτομζρειεσ των υποτροφιϊν. Ζτςι, το πρόγραμμα μπικε ςε εφαρμογι. Από το 1957 ζωσ το 1970, πάνω από 100 χιλιανοί φοιτθτζσ εντρφφθςαν ςτα «νάματα» του φρθντμανι31

http://en.wikipedia.org/wiki/1954_Guatemalan_coup_d'état 42

κοφ νεοφιλελευκεριςμοφ. Και ςαν να μθν ζφτανε αυτό, από το 1965 το πρόγραμμα διευρφνκθκε με τθν ςυμμετοχι φοιτθτϊν από τθν Βραηιλία, τθν Αργεντινι και το Μεξικό, με τθν ευγενι χορθγία του Λδρφματοσ Φορντ. Μ' αυτόν τον τρόπο, μζςα ςε μια δεκαετία, το υπερςυντθρθτικό πανεπιςτιμιο του Σικάγου ζγινε ο αναμφιςβιτθτοσ πρϊτοσ τθ τάξει προοριςμόσ όλων των λατινοαμερικανϊν, οι οποίοι ικελαν να ςπουδάςουν οικονομικά ςτο εξωτερικό. Ο Φριντμαν είχε κάκε λόγο να χαμογελάει: μπορεί θ ίδια του θ χϊρα να μθ λογάριαηε ςοβαρά τισ ιδζεσ του αλλά οι βάςεισ για τθν εξαγωγι αυτϊν των ιδεϊν ζμπαιναν ςε γερά κεμζλια. Αυτζσ οι φουρνιζσ των λατινοαμερικανϊν ςικαγοτραφϊν νζων οικονομολόγων κα χάραηαν τον ρου τθσ ιςτορίασ τθσ Νότιασ Αμερικισ κατά τισ επόμενεσ δεκαετίεσ. Το πρελοφδιο όςων κα ακολουκοφςαν άρχιςε να δυναμϊνει και ςιγά-ςιγά κα γινόταν εκκωφαντικό.

43

10. Σο ςχζδιο αποτυγχάνει, αλλά... Θ φάμπρικα με τισ υποτροφίεσ των χιλιανϊν φοιτθτϊν πιγαινε μια χαρά. Θ χιλιανι οικονομία αποτελοφςε κζμα κακθμερινϊν ςυηθτιςεων ςτο πανεπιςτιμιο του Σικάγου. Πλα τα επιτεφγματά τθσ μπικαν κάτω από το μικροςκόπιο και βρζκθκαν ελλειμματικά: θ προςταςία τθσ εγχϊριασ παραγωγισ, θ διατίμθςθ, το ιςχυρό δίκτυο κοινωνικισ αςφάλειασ. Ο Κζννεκ Κλζμεντσ παρατθρεί ότι οι φοιτθτζσ διδάςκονταν να περιφρονοφν όλεσ αυτζσ τισ προςπάκειεσ περιοριςμοφ τθσ φτϊχειασ και πολλοί απ' αυτοφσ επζλεξαν ωσ κζμα τθσ διδακτορικισ διατριβισ τουσ τον...παραλογιςμό τθσ οικονομικισ ανάπτυξθσ τθσ Λατινικισ Αμερικισ. Είναι χαρακτθριςτικό ότι ο κακθγθτισ Άρνολντ Χάρμπεργκερ, ωσ επί κεφαλισ του προγράμματοσ υποτροφιϊν, κάκε φορά που επζςτρεφε ςτο Σικάγο από τα αμζτρθτα ταξίδια του ςτο Σαντιάγκο, δεν δίςταηε να κατακρίνει τόςο το ςφςτθμα υγείασ τθσ Χιλισ όςο και το εκπαιδευτικό τθσ ςφςτθμα (τα καλφτερα ς' όλθ τθν Νότιο Αμερικι, κατά κοινι ομολογία!) ωσ «παράλογεσ προςπάκειεσ να ηιςει θ χϊρα πιο πλοφςια απ' ό,τι τθσ επιτρζπουν τα περιοριςμζνα μζςα τθσ»32. Σιγά-ςιγά, οι χιλιανοί φοιτθτζσ άρχιςαν να επιςτρζφουν ςτθν πατρίδα τουσ ωσ πτυχιοφχοι οικονομολόγοι και να καταλαμβάνουν κζςεισ κακθγθτϊν ςτα οικονομικά τμιματα των δυο μεγαλφτερων πανεπιςτθμίων τθσ χϊρασ. Τϊρα πια, δεν χρειαηόταν θ μετανάςτευςθ, μιασ και οι χιλιανοί φοιτθτζσ μποροφςαν να διδαχτοφν τισ ιδζεσ του νεοφιλελευκεριςμοφ ςτθν ίδια τουσ τθν χϊρα. Με τθν αςτείρευτθ χρθματοδότθςθ τόςο του Λδρφματοσ Φορντ όςο και τθσ USAID, τα «παιδιά του Σικάγου από τθν Χιλι» αναδείχκθκαν ςε πφρινουσ κιρυκεσ του νεοφιλελευκεριςμοφ. Κα μποροφςε να χαρακτθρίςει κανείσ το φαινόμενο ωσ «διανοθτικό ιμπεριαλιςμό». Μόνο που υπιρχε ζνα πρόβλθμα: ενϊ θ 32

Γκφντερ Φρανκ, "Οικονομικι γενοκτονία ςτθν Χιλι" 44

αρχικι ιδζα ιταν να εκπαιδευτεί μια γενιά φοιτθτϊν για να γίνουν θγζτεσ τθσ χιλιανισ οικονομίασ, τα «παιδιά του Σικάγου» δεν κατάφεραν να παίξουν κανζναν θγετικό ρόλο ςτθν χϊρα τουσ. Στθν ουςία, αντί να γίνουν πρωτοπόροι ενόσ νζου οικονομικοφ ςτάτουσ, ζμειναν πίςω από τισ εξελίξεισ. Κόντρα ςτα φιλόδοξα νεοφιλελεφκερα πλάνα, ολόκλθρθ θ Νότια Αμερικι πραγματοποιοφςε ςτροφι προσ τα αριςτερά! Ρράγματι, ςε ολόκλθρθ ςχεδόν τθν υποιπειρο όχι μόνο δεν ζμπαινε ηιτθμα απελευκζρωςθσ του καπιταλιςμοφ αλλά ανεηθτείτο το επόμενο βιμα τισ οικονομικισ ανάπτυξθσ. Από τθ μια, οι -ευάρικμοι- μαρξιςτζσ υποςτιριηαν με ςκζνοσ ριηοςπαςτικζσ αγροτικζσ μεταρρυκμίςεισ και εκτεταμζνεσ εκνικοποιιςεισ ενϊ, από τθν άλλθ, ςυντθρθτικοί και μετριοπακείσ προωκοφςαν τθν ευρφτερθ οικονομικι ςυνεργαςία των λατινοαμερικανικϊν χωρϊν, με ςτόχο τθν μετατροπι ολόκλθρθσ τθσ υποθπείρου ςε ζνα ιςχυρό οικονομικό μπλοκ που κα μποροφςε να ανταγωνιςτεί ςτα ίςα και τθν Βόρειο Αμερικι και τθν Ευρϊπθ. Ζτςι, για παράδειγμα, θ Βραηιλία του Ηοάο Γκουλάρ ζκανε το 1962 ζνα μεγάλο βιμα προσ τα αριςτερά, υιοκετϊντασ μια πολιτικι αναδιανομισ τθσ γθσ, υψθλότερων μιςκϊν και υποχρζωςθσ των πολυεκνικϊν να επενδφουν ζνα ποςοςτό από τα κζρδθ τουσ ςτθν οικονομία τθσ Βραηιλίασ, αντί να τα βγάηουν όλα από τθν χϊρα. Αλλά και ςτθν διπλανι Αργεντινι τα πράγματα δεν πιγαιναν καλά για τον νεοφιλελευκεριςμό: όταν μια ςτρατιωτικι κυβζρνθςθ επιχείρθςε να απαγορεφςει τθν λειτουργία του κόμματοσ του Χουάν Ρερόν, προκειμζνου να εμποδίςει τθν υλοποίθςθ πολιτικϊν αντιςτοίχων με τθσ Βραηιλίασ, το μόνο που κατάφερε ιταν να ξεςθκωκεί ολόκλθρθ θ κοινωνία και να χαλάςει τα ςχζδια των ςτρατιωτικϊν. Πμωσ, θ μεγάλθ ειρωνεία για τον Φριντμαν και τθν παρζα του ιταν ότι υπζςτθςαν τθν μεγαλφτερθ ιττα τουσ ςτο ίδιο το επίκεντρο του πειράματόσ τουσ: ςτθν ίδια τθν Χιλι! Με τισ ιςτορικζσ εκλογζσ του 1970, θ Χιλι μετατοπίςτθκε τόςο πολφ προσ τα 45

αριςτερά ϊςτε και τα τρία μεγάλα κόμματα τάχκθκαν υπζρ τθσ εκνικοποίθςθσ τθσ μεγαλφτερθσ πθγισ εςόδων τθσ χϊρασ, των ορυχείων χαλκοφ, τα οποία ελζγχονταν από εταιρείεσ των ΘΡΑ! Τα χαμόγελα είχαν ιδθ χακεί από τα πρόςωπα του Φριντμαν, του Χάγιεκ και των παιδιϊν τουσ. Το μακρόπνοο πρόγραμμά τουσ κινδφνευε να αποδειχκεί μια πανάκριβθ αποτυχία. Ιταν ςαφζσ ότι οι πολυπράγμονεσ νεοφιλελεφκεροι δεν μποροφςαν να κερδίςουν οποιαδιποτε ιδεολογικι μάχθ, πόςο μάλλον ςυνολικά τον πόλεμο απζναντι ςε όςουσ απεχκάνονταν τον άκρατο καπιταλιςμό. Είναι χαρακτθριςτικό ότι ςτισ εκλογζσ του 1970 που προαναφζραμε, κανζνα χιλιανικό κόμμα δεν υιοκζτθςε οποιαδιποτε νεοφιλελεφκερθ πρακτικι! Φυςιολογικά, κάπου εδϊ ζπρεπε να μπει οριςτικά θ ταφόπλακα του νεοφιλελευκεριςμοφ, αφινοντασ τον Χάγιεκ και τον Φριντμαν να παίηουν ρόλο υποςθμειϊςεων ςτθν Λςτορία τθσ Οικονομίασ. Πμωσ, μια ιςτορικι λεπτομζρεια ζδωςε πάλι πνοι ςτο αςκμαίνον ιδεολογικό κουφάρι τθσ ςχολισ του Σικάγου. Κι αυτι θ λεπτομζρεια δεν ιταν άλλθ από τθν εκλογι του ΢ίτςαρντ Νίξον ςτο αξίωμα του προζδρου των ΘΡΑ. Ο ίδιοσ ο Φριντμαν γράφει ςτο Two Lucky people: Memoirs ότι ο Νίξον «είχε μια εφευρετικι και, ςτο ςφνολό τθσ, αποτελεςματικι εξωτερικι πολιτικι». Ρράγματι, πουκενά ωσ τότε δεν είχε εμφανιςτεί πιο εφευρετικι εξωτερικι πολιτικι από εκείνθ που ζμελλε να εφαρμόςουν οι ΘΡΑ ςτθν Χιλι. Ο Νίξον πρόςφερε ςτον Φριντμαν και τθν παρζα του τθν ευκαιρία να αποδείξουν ότι ο νεοφιλελευκεριςμόσ τουσ δεν ιταν απλϊσ εργαςτθριακι κεωρία αλλά μποροφςε να αναπλάςει μια ολόκλθρθ χϊρα από το μθδζν. Με μια λεπτομζρεια: θ δθμοκρατία αποτελοφςε ακατάλλθλο περιβάλλον για τα «παιδιά του Σικάγου»...

46

11. Σο «δόγμα του ςοκ» Ρριν ςυνεχίςουμε, ασ ανοίξουμε μια παρζνκεςθ για να δοφμε το ςτοιχείο το οποίο χαρακτθρίηει τον φρθντμανιςμό και τον διαφοροποιεί από τον κεωρθτικό νεοφιλελευκεριςμό των Σουμπζτερ και Χάγιεκ. Είναι το ςτοιχείο το οποίο θ Ναόμι Κλάιν ονόμαςε «δόγμα του ςοκ» κι ζγραψε ζνα καυμάςιο βιβλίο με αυτόν ακριβϊσ τον τίτλο. Ρρόκειται για μια ςυνταγι του Φριντμαν, θ οποία «ςυνιςτά τον πυρινα τθσ τακτικισ του ςθμερινοφ καπιταλιςμοφ» (Κλάιν). Αλλά ασ αφιςουμε τον ίδιο τον Φριντμαν να μιλιςει: «Τπάρχει τεράςτια αδράνεια, μια τυραννία του κακεςτϊτοσ ςτισ ιδιωτικζσ και ιδιαίτερα ςτισ κυβερνθτικζσ ρυκμίςεισ. Μόνο μια κρίςθ -πραγματικι ι εκλαμβανόμενθ ωσ πραγματικι- παράγει πραγματικι αλλαγι. Όταν ξεςπάει αυτι θ κρίςθ, οι πρωτοβουλίεσ που αναλαμβάνονται εξαρτϊνται από τισ περιρρζουςεσ ιδζεσ. Αυτι, πιςτεφω, *πρζπει να+ είναι θ βαςικι λειτουργία μασ: να αναπτφςςουμε εναλλακτικζσ πολιτικζσ ςε αντικατάςταςθ αυτϊν που υπάρχουν, να τισ διατθροφμε ηωντανζσ και διακζςιμεσ μζχρι το πολιτικά αδφνατο να γίνει πολιτικά αναπόφευκτο.»33. Με άλλα λόγια, ο Φριντμαν καλεί τουσ μακθτζσ του να ενιςχφουν διαρκϊσ το ιδεολογικό τουσ οπλοςτάςιο και να περιμζνουν τθν κατάλλθλθ ςτιγμι για να μετουςιϊςουν τισ ιδζεσ ςε πράξθ. Και ωσ τθν πλζον κατάλλθλθ ςτιγμι κεωρεί το ξζςπαςμα μιασ -πραγματικισ ι τεχνθτισ- κρίςθσ. Εκεί, πάνω ς' αυτό το ξζςπαςμα πρζπει να εκδθλωκεί θ δράςθ, τθν ϊρα που θ κοινωνία βρίςκεται ςε κατάςταςθ «ςοκ». Σφμφωνα με τον Φριντμαν, ςυνκικεσ κρίςθσ επικρατοφν και κατά τθν οποιαδιποτε αλλαγι κυβζρνθςθσ, ακόμθ κι αν αυτι θ αλλαγι αποτελεί προϊόν δθμοκρατικϊν και όχι πραξικοπθματικϊν διαδικαςιϊν. Στο βιβλίο "Θ Συραννία του Κακεςτϊτοσ", το οποίο ζγραψε μαηί με τθν ςφηυγό του ΢όουη, αναφζρει: «Μια νζα 33

Μίλτον Φριντμαν, Καπιταλιςμόσ και Ελευκερία 47

κυβζρνθςθ ζχει ςτθν διάκεςι τθσ από ζξι ζωσ εννζα μινεσ για να επιβάλλει ριηικζσ αλλαγζσ. Αν δεν αρπάξει τθν ευκαιρία για να δράςει αποφαςιςτικά κατά τθν διάρκεια αυτισ τθσ περιόδου, δεν κα τθσ προςφερκεί ξανά τζτοια ευκαιρία»34. Αυτι θ υπόδειξθ ςυνιςτά τθν ςθμαντικϊτερθ ςυμβουλι του Φριντμαν ςτισ νεοφιλελεφκερεσ εξουςίεσ ίςαμε ςιμερα. Αν και, κατά βάςθ, ο Φριντμαν απλϊσ «ζντυςε» με τθν «επιςτθμονικι αυκεντία» του το μακκιαβελικό τςιτάτο: «τα πλιγματα πρζπει να επιφζρονται όλα μαηί». Το «δόγμα του ςοκ» διαφοροποιεί απολφτωσ τον Φριντμαν από όλουσ τουσ άλλουσ κεωρθτικοφσ οικονομολόγουσ. Σε τελικι ανάλυςθ, ο φρθντμανιςμόσ δεν ςυνιςτά μια κακαρά οικονομικι κεωρία αλλά εμπεριζχει και πολιτικό μποφςουλα για τθν εφαρμογι του. Μάλιςτα, όςο περιςςότερο εντρυφά κανείσ ςτα βιβλία του Φριντμαν, τόςο περιςςότερο πείκεται ότι ο οικονομολόγοσ ςυγγραφζασ τουσ κινείται ανάποδα: δεν ανατζμνει τον καπιταλιςμό, προκειμζνου να φτάςει ςτθν ελευκερία αλλά κεωρεί δεδομζνο το ότι ο καπιταλιςμόσ πρζπει να μεγιςτοποιεί το κζρδοσ και, προσ τοφτο, ανατζμνει τθν ελευκερία. Στο προθγοφμενο κείμενο αναφζραμε ότι θ δθμοκρατία αποτελοφςε ακατάλλθλο περιβάλλον για τα «παιδιά του ΢ικάγου». Ρράγματι, θ αδθμονία του κεφαλαίου να εφαρμόςει ςτθν πράξθ τθν φρθντμανικι κεωρία δεν κα μποροφςε να ταιριάξει με τθν αναμονι για το πότε και αν κα επιχειροφςε κάποια κυβζρνθςθ να εκμεταλλευτεί τουσ «ζξι ζωσ εννζα μινεσ» του δόγματοσ Φριντμαν. Μια κατευκυνόμενθ δικτατορία κα ιταν πολφ πιο βολικι. 34

΢το βιβλίο του Το απόλυτο κραχ, ο Λγνάςιο Ραμονζ αποδίδει λανκαςμζνα το ςυγκεκριμζνο απόςπαςμα ςτο Καπιταλιςμόσ και Ελευκερία. Σο ίδιο λάκοσ επαναλαμβάνει και ςε ζνα ακόμθ απόςπαςμα. Προφανϊσ, αυτά τα επουςιϊδθ λάκθ οφείλονται ςε κεκτθμζνθ ταχφτθτα του ςυγγραφζα.

48

Το πρϊτο πείραμα για ζνα ςοκ τζτοιασ μορφισ πραγματοποιικθκε το 1964 ςτθν Βραηιλία. Το δεφτερο πραγματοποιικθκε τον επόμενο χρόνο ςτθν Λνδονθςία, με διαφορετικζσ ςυνκικεσ. Στο επόμενο ςθμείωμα κα ποφμε περιςςότερα γι' αυτά τα πειράματα και κα δοφμε τουσ λόγουσ οι οποίοι οδιγθςαν τον φρθντμανιςμό ςτθν υιοκζτθςθ του ινδονθςιακοφ μοντζλου.

49

12. Σα πειράματα ςε Βραηιλία και Ινδονθςία Κφμα του πρϊτου πειράματοσ «νεοφιλελεφκερου ςοκ» απετζλεςε θ Βραηιλία, όπου θ κεντρϊα κυβζρνθςθ του Ηοάο Γκουλάρ35 είχε βάλει ςε εφαρμογι μια ςειρά προγραμμάτων ανακοφφιςθσ τθσ φτϊχειασ. Το 1964, με τισ ευλογίεσ και τθν κακοδιγθςθ των ΘΡΑ, θ χοφντα του ςτρατθγοφ Ουμπζρτο Καςτζλλο Μπράνκο ανζτρεψε τον Γκουλάρ με ςτόχο να ανοίξει τθν χϊρα ςτο ξζνο κεφάλαιο36. Πμωσ, ο Μπράνκο ακολοφκθςε ζναν πολφ ιπιο -για δικτάτορα- τρόπο υλοποίθςθσ των ςχεδίων που είχαν επεξεργαςτεί τα «παιδιά του Σικάγου»: απζφυγε τθν προκλθτικι βία, δεν προζβθ ςε μαηικζσ ςυλλιψεισ και γενικά δεν αιματοκφλιςε τθν χϊρα. Πχι βζβαια πωσ δεν ζγιναν φυλακίςεισ, βαςανιςτιρια και εκτοπίςεισ. Απλϊσ, δεν ζγιναν μαηικά και, ςε μια τόςο μεγάλθ και πολυπλθκι χϊρα, ζγιναν ελάχιςτα αντιλθπτά. Ραράλλθλα, θ χοφντα διατιρθςε μερικά ψιγματα ελευκεριϊν, όπωσ π.χ. μια ελαφρά περιοριςμζνθ ελευκερία του τφπου και το δικαίωμα τθσ ςυνάκροιςθσ. Πλα αυτά ςυνζτειναν ςτο να χαρακτθριςτεί το ςτρατιωτικό κίνθμα ωσ «πραξικόπθμα κυρίων». Σιγά-ςιγά, όμωσ, οι βραηιλιάνοι άρχιςαν να αιςκάνονται τισ επιπτϊςεισ του νεοφιλελεφκερου οικονομικοφ προγράμματοσ τθσ χοφντασ και αποφάςιςαν να αντιδράςουν. Ζτςι, το 1968 ο λαόσ βγικε ςτουσ δρόμουσ και το κακεςτϊσ ζνοιωςε να κινδυνεφει. Τότε οι ςτρατιωτικοί άλλαξαν ρότα και ςκλιρυναν τθν ςτάςθ τουσ. Πλεσ οι ελευκερίεσ καταργικθκαν, οι ςυλλιψεισ πφκνωςαν, τα βαςανιςτιρια ςυςτθματοποιικθκαν και οι εκτελζςεισ ζγιναν ρουτίνα. Τελικά, θ δικτατορία άντεξε αλλά το ςυμπζραςμα για τον Φριντμαν και τα παιδιά του είχε βγει από πολφ νωρίσ: αν το αρχικό ςοκ του 1964 ιταν εντονϊτερο, κα είχε αποβεί αποτελεςματικϊτερο. 35 36

http://en.wikipedia.org/wiki/ Joao_Goulart http://en.wikipedia.org/wiki/1964_Brazilian_coup_ d'état 50

Αυτό το εντονϊτερο ςοκ επελζγθ για το δεφτερο πείραμα, εκείνο του 1965 ςτθν Λνδονθςία. Εκεί, μετά τον Β' Ραγκόςμιο Ρόλεμο, είχε αναδειχκεί ωσ θγζτθσ ο εκνικιςτισ πρόεδροσ Σουκάρνο37. Ο Σουκάρνο είχε προκαλζςει τθν οργι του διεκνοφσ κεφαλαίου επειδι ακολουκοφςε πολιτικι προςτατευτιςμοφ και είχε δρομολογιςει διαδικαςίεσ για αναδιανομι του πλοφτου. Πμωσ, το μείηον πρόβλθμα με τον Σουκάρνο ιταν ότι είχε διακόψει τισ ςχζςεισ τθσ Λνδονθςίασ τόςο με το Διεκνζσ Νομιςματικό Ταμείο όςο και με τθν Ραγκόςμια Τράπεηα, επειδι πίςτευε ότι αποτελοφςαν βιτρίνα των ςυμφερόντων των πολυεκνικϊν τθσ δφςθσ. Μάλιςτα δε, προκειμζνου να επιτφχει εκνικι ομοψυχία, ο εκνικιςτισ Σουκάρνο δεν δίςταςε να ςυνεργαςτεί ακόμθ και με το κομμουνιςτικό κόμμα τθσ Λνδονθςίασ! Επομζνωσ, είναι απολφτωσ λογικό το ότι θ CIA ζξυνε τα νφχια τθσ για να τον ανατρζψει. Γι' αυτι τθν ανατροπι χρθςιμοποίθςε τον ςτρατθγό Σουχάρτο38. Ο Σουχάρτο προετοιμαηόταν πολφ καιρό από τουσ αμερικανοφσ. Αυτοί τον ζφεραν ςε επαφι με τα «πρωτοξάδερφα» των «παιδιϊν του Σικάγου», τθν περίφθμθ «Μαφία του Μπζρκλεχ». Ρράγματι, ςτο πανεπιςτιμιο Μπζρκλεχ τθσ Καλιφόρνιασ λειτουργοφςε μια οικονομικι ςχολι, θ οποία το μόνο που είχε να ηθλζψει από τθν αντίςτοιχθ ςχολι του Σικάγου ιταν θ παρουςία του Φριντμαν. Κατά τα άλλα, οι φοιτθτζσ του Μπζρκλεχ δεν υςτεροφςαν ςε τίποτε από τα «ξαδζρφια» τουσ. Αυτι, λοιπόν, θ «Μαφία του Μπζρκλεχ» ανζλαβε να κάνει μακιματα νεοφιλελευκεριςμοφ ςτον Σουχάρτο και να ςχεδιάςει μαηί του τθν οικονομικι πολιτικι που κα ακολουκοφςε θ «απελευκερωμζνθ» από τον Σουκάρνο Λνδονθςία. Κι όλα αυτά, υπό τθν εποπτεία και τθν χρθματοδότθςθ του περίφθμου Λδρφματοσ Φορντ. Ο Σουχάρτο ακολοφκθςε πιςτά τισ οδθγίεσ για «κεραυνοβόλο ςοκ». Εκτόσ από τον άριςτο εξοπλιςμό των δυνάμεϊν του, θ CIA 37 38

http://en.wikipedia.org/wiki/Sukarno http://en.wikipedia.org/wiki/Suharto 51

τον είχε εφοδιάςει με ονομαςτικό κατάλογο όλων των αριςτερϊν θγετϊν. Ο Σουχάρτο εκδιλωςε το πραξικόπθμά του, ςτζλνοντασ τουσ άντρεσ του να εκτελζςουν επί τόπου τα πεντακόςια περίπου άτομα που περιζχονταν ςτον κατάλογό του. Ραράλλθλα, εξαπζλυςε ςτθν επαρχία κατάλλθλα εκπαιδευμζνουσ ςπουδαςτζσ κρθςκευτικϊν ςχολϊν, για να «κακαρίςουν» τθν φπαικρο από τουσ κομμουνιςτζσ. Το «κεραυνοβόλο ςοκ» πιρε τζτοια ζκταςθ ϊςτε μζςα ςε ζνα μινα δολοφονικθκαν από μιςό μζχρι ζνα εκατομμφριο άνκρωποι ςφαγμζνοι κατά χιλιάδεσ, ςφμφωνα με το περιοδικό Time! Μάλιςτα δε, για να γίνει ακόμθ εντονϊτερο το ςοκ, τα πτϊματα των δολοφονθμζνων δεν κάβονταν αλλά πετιοφνταν ςτισ άκρεσ των δρόμων ι ςτα ποτάμια, προκειμζνου να τρομοκρατοφνται ακόμθ περιςςότερο όςοι τα ζβλεπαν. Θ ανελζθτθ τρομοκρατία ξεπζραςε και τουσ χειρότερουσ εφιάλτεσ των Λνδονθςίων οι οποίοι, καταβεβλθμζνοι από τον απόλυτο τρόμο, παρζδωςαν τθν απόλυτθ εξουςία ςτον Σουχάρτο δίχωσ τθν παραμικρι αντίςταςθ. Υπό τθσ επιρεια αυτοφ του «κεραυνοβόλου ςοκ», το νεοφιλελεφκερο οικονομικό πρόγραμμα μπικε αμζςωσ ςε εφαρμογι και ςε μικρό χρονικό διάςτθμα θ Λνδονθςία αναδείχκθκε ςτο φιλικϊτερο περιβάλλον ολόκλθρου του κόςμου για τισ πολυεκνικζσ. Φυςικά, υπό τθν προςταςία του διεκνοφσ κεφαλαίου, ο αιμοςταγισ Σουχάρτο ζμεινε ανενόχλθτοσ ςτθν εξουςία ίςαμε τον κάνατό του, το 1998. Το ςυμπζραςμα από τα δυο πειράματα ιταν ςαφζσ. Στθν Βραηιλία, θ δφναμθ του ςοκ αξιοποιικθκε ελάχιςτα, αφοφ χρειάςτθκε να περάςουν αρκετά χρόνια για να εκδθλωκεί θ βία του κακεςτϊτοσ. Στθν Λνδονθςία, όμωσ, θ εκτόσ ορίων τρομοκρατία πζτυχε τον ςτόχο τθσ άμεςα και απόλυτα. Ιταν πλζον ςαφζσ ποια τακτικι κα ζπρεπε να ακολουκείται ςτο εξισ. Ρράγματι, ςτο Σικάγο ξαναγφριςαν τα χαμόγελα. Θ ϊρα τθσ εκδίκθςθσ για το φιάςκο τθσ Χιλισ πλθςίαηε. Λίγο αργότερα, μια ανατριχιαςτικι προειδοποίθςθ εμφανίςτθκε ςτουσ τοίχουσ του Σαντιάγο, με κόκκινα γράμματα: «Θ Σηακάρτα ζρχεται»... 52

13. Σο τριπλό ςοκ τθσ Χιλισ Θ εμπειρία τθσ Λνδονθςίασ ζδειξε τον δρόμο για τθν Χιλι. Ραρ' ότι ζχουν λεχκεί πολλά κι ζχουν γραφτεί ακόμθ περιςςότερα για τθν εμπλοκι τθσ CIA και του Κίςςινγκερ ςτθν ανατροπι του Αλλιζντε, είναι ελάχιςτα γνωςτό ότι το επίκεντρο αυτοφ που οι αμερικανοί αποκαλοφςαν «κλίμα πραξικοπιματοσ» ιταν το Κακολικό Ρανεπιςτιμιο του Σαντιάγο, θ «ςτζγθ των παιδιϊν του Σικάγου». Άλλωςτε, εκεί πρωτοεμφανίςτθκε θ φοιτθτικι φαςιςτικι οργάνωςθ Patria y Libertad (Πατρίδα και Ελευκερία), τα μζλθ τθσ οποίασ παριλαυναν με το χιτλερικό «βιμα τθσ χινασ». Ζναν χρόνο μετά τθν εκλογι του Αλλιζντε, τον Σεπτζμβριο του 1971, ςυναντικθκαν ςτθν Βίνια δελ Μαρ οι κορυφαίοι επιχειρθματίεσ τθσ Χιλισ για να καταςτρϊςουν τθν ςτρατθγικι τουσ απζναντι ςτο νζο κακεςτϊσ. Σφμφωνα με τον Ορλάντο Σάενσ39, πρόεδρο τθσ ζνωςθσ καταςκευαςτϊν, «θ κυβζρνθςθ Αλλιζντε δεν ςυνάδει με τθν ελευκερία και ο μόνοσ τρόποσ για να αποτραπεί το τζλοσ των ιδιωτικϊν επιχειριςεων είναι θ ανατροπι τθσ κυβζρνθςθσ». Οι επιχειρθματίεσ οργανϊκθκαν για πόλεμο. Σφμφωνα με τον Σάενσ, κάποιοι ανζλαβαν να αναπτφξουν επαφζσ με τισ ζνοπλεσ δυνάμεισ και κάποιοι κα προετοίμαηαν ςυγκεκριμζνα προγράμματα τα οποία κα αντικακιςτοφςαν τα κυβερνθτικά και για τα οποία κα ενθμερωνόταν και ο ςτρατόσ. Για τθν επεξεργαςία αυτϊν των προγραμμάτων, ο Σάενσ ςτρατολόγθςε μια πολυπλθκι ομάδα από «παιδιά του Σικάγου». Θ ομάδα δοφλευε ακατάπαυςτα με τθν αμζριςτθ ςυμπαράςταςθ των ΘΡΑ. Σφμφωνα με μεταγενζςτερθ ζρευνα τθσ αμερικανικισ Γερουςίασ, πάνω από το 75% τθσ χρθματοδότθςθσ αυτισ τθσ άτυπθσ οργάνωςθσ προερχόταν απ' ευκείασ από τθν CIA. Ο πόλεμοσ κατά του Αλλιζντε προετοιμαηόταν ςε δυο διακριτά πεδία: οι ςτρατιωτικοί οργάνωναν τθν φυςικι εξόντωςθ του 39

http://www.historycommons.org/entity.jsp?entity=orlando_s_enz_1 53

Αλλιζντε και οι οικονομολόγοι τθν εξάλειψθ των ιδεϊν του. Σφνδεςμοσ αυτϊν των πεδίων ιταν ο επιχειρθματίασ ΢ομπζρτο Κζλλυ, ο οποίοσ ιλεγχε τθν –χρθματοδοτοφμενθ από τθν CIA- εφθμερίδα El Mercurio. Ο Κζλλυ παρουςίαςε ςτον αρχθγό του ναυτικοφ μια περίλθψθ του οικονομικοφ προγράμματοσ των «παιδιϊν του Σικάγου» προσ ζγκριςθ. Το πρόγραμμα εγκρίκθκε και τα «παιδιά» ζπεςαν με τα μοφτρα ςτθν δουλειά για να το ολοκλθρϊςουν πριν εκδθλωκεί το πραξικόπθμα. Αποτζλεςμα αυτισ τθσ δουλειάσ ιταν ζνασ τόμοσ 500 ςελίδων, ο οποίοσ ζμεινε ςτθν ιςτορία ωσ «Τοφβλο». Οκτϊ από τουσ δζκα ςυγγραφείσ του «Τοφβλου» ιταν απόφοιτοι του πανεπιςτθμίου του Σικάγου. Ο Ορλάντο Λετελιζ, πρζςβυσ τθσ Χιλισ ςτθν Ουάςιγκτον και προςωπικόσ φίλοσ του Αλλιζντε, δεν δίςταςε να γράψει ότι το πραξικόπθμα ιταν αποτζλεςμα μιασ ιςότιμθσ ςυνεργαςίασ ανάμεςα ςτον ςτρατό και τουσ οικονομολόγουσ: «Σα παιδιά του ΢ικάγου ζπειςαν τουσ ςτρατθγοφσ ότι ιταν ζτοιμοι να ςυμπλθρϊςουν τθν βαναυςότθτα, τθν οποία ιταν πρόκυμοσ να επιδείξει ο ςτρατόσ, με τα διανοθτικι εφόδια που τθσ ζλειπαν». Στισ 21 Σεπτεμβρίου 1976, 3 χρόνια μετά το πραξικόπθμα, ο Λετελιζ δολοφονικθκε40 ςτο κζντρο τθσ Ουάςιγκτον από τθλεχειριηόμενθ βόμβα που είχε τοποκετθκεί ςτο αυτοκίνθτό του από τθν μυςτικι αςτυνομία τθσ Χιλισ. Οι δολοφόνοι είχαν ταξιδζψει ςτισ ΘΡΑ με πλαςτά διαβατιρια που τουσ είχε χορθγιςει θ CIA. Για το ζγκλθμα αυτό, ο Ρινοτςζτ καταδικάςτθκε από το ομοςπονδιακό δικαςτιριο των ΘΡΑ. Το πραξικόπθμα ςτθν Χιλι απετζλεςε τθν ςυνιςταμζνθ τριϊν διαφορετικϊν ςοκ. Ρρϊτο ςοκ ιταν το ίδιο το πραξικόπθμα. Ωσ δεφτερο ςοκ, ακολοφκθςε θ οικονομικι «κεραπεία», τθν εφαρ40

http://en.wikipedia.org/wiki/Letelier_case - Επίςθσ: http://www.gwu. edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB199/index.htm – Ακόμθ: Patrick Martin, “New documents link Kissinger, Bush senior to Letelier assassination”, WSWS, 20/04/2010, http://www.wsws.org/articles/2010/apr2010/lete-a 20.shtml 54

μογι τθσ οποίασ επζβλεψε ο ίδιοσ ο Φριντμαν με τθν αμζριςτθ ςυμπαράςταςθ του Χάγιεκ. Υπόβακρο δε του όλου εγχειριματοσ απετζλεςε το τρίτο ςοκ, δθλαδι θ εφαρμογι των τεχνικϊν βαςανιςμοφ που είχε εκπονιςει θ CIA και που πρϊτθ φορά κα εφαρμόηονταν ςε τζτοια ζκταςθ, προκειμζνου να κάμψουν κάκε διάκεςθ του λαοφ για αντίςταςθ. Χαρακτθριςτικά, θ Ναόμι Κλάιν γράφει: «Αυτζσ οι τρεισ μορφζσ ςοκ ςυνζκλιναν πάνω από τα ςϊματα των λατινοαμερικανϊν και το πολιτικό ςϊμα τθσ περιοχισ, δθμιουργϊντασ ζναν τυφϊνα αμοιβαία ενιςχυόμενθσ ιςοπζδωςθσ και ανάπλαςθσ, καταςτροφισ και δθμιουργίασ. Σο ςοκ του πραξικοπιματοσ προετοίμαςε το ζδαφοσ για τθν οικονομικι κεραπείαςοκ και το ςοκ των βαςανιςτθρίων ζςπειρε τον τρόμο ςε οποιονδιποτε διενοείτο να ςτακεί εμπόδιο ςτο οικονομικό ςοκ. Από αυτό το ςε ςυνκικεσ πραγματικότθτασ πειραματικό εργαςτιριο αναδφκθκαν το πρϊτο κράτοσ τθσ ςχολισ του ΢ικάγου και θ πρϊτθ νίκθ τθσ ςτο πλαίςιο τθσ παγκόςμιασ αντεπανάςταςισ τθσ». Κα μποροφςαμε να ποφμε πολλά για το χιλιανό πραξικόπθμα του 197341 αλλά κα ξεφφγουμε από τουσ ςκοποφσ αυτισ τθσ ςειράσ κειμζνων. Πμωσ, ςτο επόμενο ςθμείωμα κα εξετάςουμε αναλυτικϊτερα το πϊσ εφαρμόςτθκε ο φρθντμανιςμόσ ςτθν Χιλι τοφ Ρινοτςζτ αλλά και τον ρόλο του ίδιου του Φριντμαν ςτθν ςτιριξθ του δικτατορικοφ κακεςτϊτοσ.

41

Σο πραξικόπθμα του Πινοτςζτ εκδθλϊκθκε ςτισ 11 ΢επτεμβρίου 1973. Αυτόσ είναι ο λόγοσ για τον οποίο, όποτε κζλω να αναφερκϊ ςτα γεγονότα του 2001, επιμζνω να μιλάω για «χτφπθμα ςτουσ δίδυμουσ πφργουσ» και όχι για «11θ ΢επτεμβρίου». Για μζνα, «11θ ΢επτεμβρίου» κα ςθμαίνει πάντοτε το πιςϊπλατο χτφπθμα των ΘΠΑ ςτθν δθμοκρατία και όχι το χτφπθμα που δζχτθκαν οι ίδιεσ οι ΘΠΑ είκοςι οκτϊ χρόνια αργότερα. 55

14. Ο Πινοτςζτ αποτυγχάνει... Το πρωί τθσ 11θσ Σεπτεμβρίου 1973, τα «παιδιά του Σικάγου» είχαν ςτρατοπεδεφςει ςτο τυπογραφείο τισ El Mercurio για να προλάβουν να τυπϊςουν εγκαίρωσ το «Τοφβλο», ϊςτε να είναι διακζςιμο από τθν πρϊτθ ςτιγμι. Ρράγματι, πριν το μεςθμζρι τθσ επόμενθσ μζρασ, υπιρχε από ζνα αντίγραφο ςτο γραφείο κάκε ςτρατιωτικοφ που είχε αναλάβει κυβερνθτικό πόςτο. Οι αναλφςεισ ζδειξαν ότι θ βαςικι δουλειά των ςυντακτϊν τοφ «Τοφβλου» ιταν θ...μετάφραςθ: το τελικό κείμενο είχε εντυπωςιακζσ ομοιότθτεσ με το Καπιταλιςμόσ και Ελευκερία. Μζςα ςε ενάμιςθ χρόνο, ο Ρινοτςζτ είχε εφαρμόςει πιςτά τισ οδθγίεσ του Φριντμαν. Λδιωτικοποίθςε ςχεδόν όλεσ τισ κρατικζσ επιχειριςεισ, πριμοδότθςε νζεσ μορφζσ χρθματοοικονομικισ κερδοςκοπίασ, άφθςε ελεφκερεσ τισ ειςαγωγζσ, καταργϊντασ κάκε προςτατευτικι πολιτικι, περιζκοψε τισ δθμόςιεσ δαπάνεσ κατά 10% και κατάργθςε κάκε μθχανιςμό ελζγχου των τιμϊν. Ο Φριντμαν είχε διαβεβαιϊςει τον δικτάτορα ότι θ άμεςθ κατάργθςθ κάκε κυβερνθτικισ παρζμβαςθσ ς' αυτοφσ τουσ τομείσ κα ενεργοποιοφςε τουσ «φυςικοφσ νόμουσ τθσ αγοράσ» κι ζτςι θ οικονομία κα ιςορροποφςε κι ο πλθκωριςμόσ κα δαμαηόταν. Ο Φριντμαν ζκανε λάκοσ. Ζναν χρόνο μετά το πραξικόπθμα, ο πλθκωριςμόσ ζφταςε το 375%, το μεγαλφτερο ποςοςτό ςτον κόςμο και διπλάςιο από το ποςοςτό τθσ εποχισ Αλλιζντε. Οι τιμζσ των βαςικϊν αγακϊν εκτινάχτθκαν ςτα φψθ. Ραράλλθλα, οι ελεφκερεσ ειςαγωγζσ πλθμμφριςαν τθν αγορά με φτθνά προϊόντα και οι εγχϊριεσ επιχειριςεισ άρχιςαν να βάηουν λουκζτα θ μια μετά τθν άλλθ. Ακρίβεια και ανεργία δθμιουργοφςαν ζναν εκρθκτικό κοκταίθλ πείνασ. Το μοντελάκι του Σικάγου δεν φαινόταν να λειτουργεί ςωςτά κι ο Φριντμαν με τα παιδιά του ζξυναν αμιχανα το κεφάλι τουσ. Τελικά, το ξφςιμο κατζλθξε ςε ςυμπζραςμα: για τα προβλιματα δεν ζφταιγε το «Τοφβλο» αλλά θ μθ εφαρμογι του με τθν 56

απαραίτθτθ αυςτθρότθτα, ενϊ θ οικονομία δυςκολευόταν να αυτοδιορκωκεί επειδι εξακολουκοφςαν να υπάρχουν κεχνςιανικζσ ςτρεβλϊςεισ. Άρα, για να πετφχει θ προςπάκεια ζπρεπε να παρκοφν αυςτθρότερα μζτρα: περιςςότερεσ περικοπζσ, περιςςότερεσ ιδιωτικοποιιςεισ και μεγαλφτερθ ταχφτθτα ςτθν εφαρμογι των απαραίτθτων μεταρρυκμίςεων. Στο μεταξφ, οι χιλιανοί βιομιχανοι είχαν αρχίςει να προβλθματίηονται ζντονα με τθν νζα κατάςταςθ. Εκείνοι είχαν ςυνωμοτιςει να φάνε τον Αλλιζντε προκειμζνου να κονομιςουν αλλά οι μόνοι κερδιςμζνοι από τθν νζα κατάςταςθ ιςαν τα ξζνα μονοπϊλια που απομυηοφςαν τθν χϊρα κι άρπαηαν τεράςτια κζρδθ ενϊ οι ντόπιοι επιχειρθματίεσ αντιμετϊπιηαν το φάςμα τθσ καταςτροφισ: οι ξζνοι ζπαιρναν όλεσ τισ καλζσ δουλειζσ ενϊ οι χιλιανζσ επιχειριςεισ αδυνατοφςαν να ανταγωνιςτοφν τουσ φτθνοφσ ειςαγωγείσ. Ο -γνωςτόσ μασ από το προθγοφμενο ςθμείωμα- Ορλάντο Σάενσ δεν δίςταςε να χαρακτθρίςει το οικονομικό πρόγραμμα του Σικάγου ωσ «μια από τισ μεγαλφτερεσ αποτυχίεσ ςτθν οικονομικι ιςτορία μασ»42. Μάλιςτα, ο Σάενσ φαίνεται ότι πεκφμθςε ξαφνικά τον Αλλιζντε, δθλϊνοντασ ότι «είναι αναγκαίο να διοχετευκοφν ςε παραγωγικζσ επενδφςεισ τα εκατομμφρια των πιςτϊςεων που χρθςιμοποιοφνται ςιμερα ςε παράτολμα κερδοςκοπικά εγχειριματα μπροςτά ςτα μάτια αυτϊν που δεν ζχουν καν δουλειά»(!). Μάλλον, ο Σάενσ είχε αντιγράψει τθν ςυγκεκριμζνθ φράςθ από κάποιον προεκλογικό λόγο του Αλλιζντε... Ξαφνικά, ο Ρινοτςζτ ζχαςε τθν μπάλλα. Πντασ άςχετοσ με τα οικονομικά, εμπιςτεφτθκε με κλειςτά μάτια τα «παιδιά του Σικάγου», εφ' όςον είχε και τθν παρότρυνςθ των ντόπιων κεφαλαιοκρατϊν. Κατά βάκοσ, ο δικτάτορασ πίςτευε ότι θ εφαρμογι ακραίασ βίασ (για τθν οποία είπαμε ότι δεν κα αναφερκοφμε εδϊ με λεπτομζρειεσ) κα τικάςευε τισ αντιδράςεισ ςτο εςωτερικό μζχρι ο λαόσ να αρχίςει να γεφεται τουσ καρποφσ του φρθντμανικοφ 42

Γκφντερ Φρανκ, Οικονομικι γενοκτονία ςτθν Χιλι 57

«καφματοσ». Το όνειρό του ιταν απλό: μόλισ ο λαόσ κα άρχιηε να τρϊει με «χρυςά κουτάλια», κα αναγνωριηόταν θ «προςφορά του» ςτον τόπο και ο ίδιοσ κα ζμπαινε ςτο πάνκεον των θρϊων τθσ πατρίδασ του. Δυςτυχϊσ, μζςα ςε μόλισ ενάμιςθ χρόνο όχι μόνο είχε κάνει μια τρφπα ςτο νερό αλλά είχε ςτρζψει εναντίον του ακόμθ και τουσ μζχρι χτεσ ντόπιουσ πλουτοκράτεσ ςυμμάχουσ του. Στο Σικάγο χτφπθςε ςυναγερμόσ. Ο Φριντμαν άφριςε από το κακό του και τα ζβαλε με λυτοφσ και δεμζνουσ. Θ κεωρία του δεν ιταν δυνατόν να κάνει λάκοσ. Σίγουρα το λάκοσ το ζκαναν αυτοί που προςπακοφςαν να τθν εφαρμόςουν. Ζπρεπε να πάρει τθν κατάςταςθ ςτα χζρια του, μιασ και τζτοια ευκαιρία δφςκολα κα του ξαναπαρουςιαηόταν. Θ Χιλι ζπρεπε να τον δικαιϊςει γιατί αλλοιϊσ θ φιμθ του κα καταςτρεφόταν. Ζτςι, ο Φριντμαν αποφάςιςε να πάει ο ίδιοσ ςτθν Χιλι και να επιβλζψει τθν κατάςταςθ αυτοπροςϊπωσ. Ριρε μαηί του τον Χάγιεκ, τον Χάρμπεργκερ και όλο το επιτελείο του και τον Μάρτιο του 1975 ζφταςε ςτο Σαντιάγο, όπου ο -ελεγχόμενοσ από τθν χοφντα- τφποσ τον υποδζχτθκε με δικυραμβικό τρόπο ενϊ το κακεςτϊσ τοφ επιφφλαξε φιλοξενία αντάξια ενόσ μεγάλου ςταρ, με πλιρθ τθλεοπτικι και δθμοςιογραφικι κάλυψθ. Φυςικά, θ πρϊτθ δουλειά τοφ Φριντμαν ιταν να ςυναντθκεί με τον ίδιο τον Ρινοτςζτ, προκειμζνου να επιδϊςει ςτον δικτάτορα το φάρμακο για τθν κεραπεία των χιλιανϊν προβλθμάτων. Το φάρμακο αυτό ζμελλε να είναι εξαιρετικά πικρό για τον λαό τθσ Χιλισ. Τα ςυςτατικά του κα τα δοφμε με λεπτομζρειεσ ςτο επόμενο.

58

15. ...και ο Φριντμαν επεμβαίνει Σφμφωνα με τον Φριντμαν, θ χοφντα είχε κάνει μια καλι αρχι αλλά ζπρεπε να προχωριςει ζνα βιμα παραπζρα. Χαρακτιριςε αυτό το βιμα με ζναν όρο, τον οποίο χρθςιμοποιοφςε πρϊτθ φορά: «κεραπεία-ςοκ». Σφμφωνα με τον Φριντμαν, θ ολοκλθρωτικι παράδοςθ τθσ χϊρασ ςτθν απόλυτα ελεφκερθ αγορά ιταν το «μοναδικό φάρμακο, το απόλυτο, δεν υπάρχει άλλο, δεν υπάρχει άλλθ μακροπρόκεςμθ λφςθ», όπωσ διλωςε ςε ςυνζντευξι του ςτθν El Mercurio. Μάλιςτα, όταν ζνασ δθμοςιογράφοσ τθσ εφθμερίδασ Que Pasa τόλμθςε να παρατθριςει ότι ακόμθ κι ο Νίξον είχε επιβάλει ελζγχουσ για τθν χαλιναγϊγθςθ τθσ αγοράσ, ο Φριντμαν εξεμάνθ: «Δεν τουσ εγκρίνω. Πιςτεφω ότι δεν πρζπει να εφαρμόηονται. Είμαι εναντίον τθσ παρζμβαςθσ ςτθν οικονομία από τθν κυβζρνθςθ, τόςο ςτθν χϊρα μου όςο και ςτθ Χιλι». Τα παρακάτω αποςπάςματα προζρχονται από το Two Lucky People, όπου ο Φριντμαν κυμάται: «Ο ςτρατθγόσ ζβλεπε με ςυμπάκεια τθν ιδζα μιασ κεραπείασ-ςοκ αλλά ιταν φανερό ότι τον ςτενοχωροφςε θ πικανι προςωρινι αφξθςθ τθσ ανεργίασ τθν οποία κα προκαλοφςε»43. Για να κάμψει τισ αντιρριςεισ του Ρινοτςζτ, ο Φριντμαν επιδόκθκε ςε φμνουσ για τθν ςοφία του θγζτθ τθσ χοφντασ. Μόλισ ο δικτάτορασ κορδϊκθκε αρκετά, ο Φριντμαν μπικε ςτο ηουμί: τον ζπειςε να περικόψει αμζςωσ ακόμθ περιςςότερο τισ δθμόςιεσ δαπάνεσ «κατά 25% ςε όλουσ τουσ τομείσ, μζςα ςε ζξι μινεσ». Ταυτόχρονα, ζπρεπε να υιοκετθκεί ζνα πακζτο μζτρων, το οποίο κα οδθγοφςε ςε άρςθ κάκε φραγμοφ προσ το «απόλυτα ελεφκερο εμπόριο».

43

Παρατθρείςτε τα επίκετα «πικανι» και «προςωρινι». Είτε ο Φριντμαν χρθςιμοποιεί επίτθδεσ υπερβολικι μετριοπάκεια ςτα απομνθμονεφματά του, είτε ο Πινοτςζτ προςπακοφςε να μθν εξοργίςει τον υψθλό επιςκζπτθ του. 59

Ο Φριντμαν διαβεβαίωςε τον Ρινοτςζτ ότι δεν κα υπιρχε πρόβλθμα ανεργίασ, αφοφ οι εκατοντάδεσ χιλιάδεσ απολυμζνοι του δθμόςιου τομζα κα εφριςκαν δουλειά ςτον ιδιωτικό, ο οποίοσ κα γνϊριηε απίςτευτθ άνκθςθ μόλισ καταργοφνταν όλοι οι φραγμοί. Ραράλλθλα, ο πλθκωριςμόσ κα αποκλιμακωνόταν μζςα ςε λίγουσ μινεσ και «θ ανάκαμψθ κα ερχόταν ςφντομα». Μόνο που ζπρεπε να αναλθφκεί άμεςθ και αποφαςιςτικι δράςθ. Ο Φριντμαν τόνιςε πόςο ςθμαντικό ιταν το «ςοκ» (χρθςιμοποίθςε τρεισ φορζσ αυτι τθν λζξθ) και ξεκακάριςε ότι «θ ςταδιακι εφαρμογι δεν ιταν εφικτι». Ο Ρινοτςζτ πείςτθκε, εξζφραςε «τον βακφ και απόλυτο ςεβαςμό προσ το πρόςωπό ςασ» και διαβεβαίωςε τον Φριντμαν ότι το ςχζδιο κα εφαρμοηόταν πλιρωσ και αμζςωσ. Ρράγματι, τθν επόμενθ μζρα απολφκθκε ο υπουργόσ οικονομικϊν και αντικαταςτάκθκε από τον Σζρχιο Δε Κάςτρο44, «παιδί του Σικάγου» και εκ των ςυντακτϊν του «Τοφβλου», ο οποίοσ ςτελζχωςε όλεσ τισ καίριεσ κζςεισ του κρατικοφ μθχανιςμοφ με «εν Σικάγω αδελφοφσ» του. Μζχρι και ο «ανιςυχοσ» Ορλάντο Σάενσ εκδιϊχκθκε από τθν κζςθ του προζδρου τθσ ζνωςθσ καταςκευαςτϊν. «Αν υπάρχουν βιομιχανοι που διαμαρτφρονται, ασ πάνε ςτον διάολο», διλωςε ο αντικαταςτάτθσ του45. Θ επίκεςθ ςτο κοινωνικό κράτοσ ιταν ςφοδρι. Το 1975, οι δθμόςιεσ δαπάνεσ περικόπθκαν κατά 27% και το 1980 ζφταςαν ςτο 50% τθσ εποχισ Αλλιζντε. Θ υγεία και θ εκπαίδευςθ ςυνκλίφτθκαν ςε τζτοιον βακμό ϊςτε ακόμθ και ο Economist μίλθςε για «όργιο αυτοακρωτθριαςμοφ». Ο Δε Κάςτρο ιδιωτικοποίθςε πάνω από πεντακόςιεσ κρατικζσ εταιρείεσ και τράπεηεσ, ςχεδόν χαρίηοντασ τισ περιςςότερεσ. Ακόμθ και οι εγχϊριεσ εταιρείεσ τςακίςτθκαν από τθν νεοφιλελεφκερθ καταιγίδα: μζχρι το 1983 χάκθκαν πάνω από 177.000 κζςεισ εργαςίασ μόνο ςτθν βιομθχανία και θ 44 45

http://es.wikipedia.org/wiki/Sergio_de_Castro Γκφντερ Φρανκ, Οικονομικι γενοκτονία ςτθν Χιλι 60

βιομθχανικι παραγωγι βυκίςτθκε ςτα επίπεδα προ του Β' Ραγκοςμίου Ρολζμου. Ο όροσ «κεραπεία-ςοκ» κυμίηει ψυχιατρείο. Πχι άδικα. Ο Φριντμαν ενιργθςε πάνω ςτο βαςανιςμζνο κορμί μιασ ολόκλθρθσ χϊρασ όπωσ οι ψυχίατροι τθσ παλιάσ εποχισ. Εκείνοι πίςτευαν ότι με τον αιφνίδιο και ιςχυρό πόνο των θλεκτροςόκ κα «επανεκκινοφςαν» τα υγιι κφτταρα του εγκεφάλου. Αυτόσ πίςτευε ότι κα εξυγίαινε οικονομικά μια χϊρα, βυκίηοντασ ολόκλθρο τον λαό τθσ ςτθν φτϊχεια. Ρόςο δίκιο είχε; Κα το δοφμε ςτθν ςυνζχεια.

61

16. Σα ςυντρίμμια τθσ λαίλαπασ Πντωσ, θ «κεραπεία-ςοκ» του Φριντμαν αποδείχτθκε καυματουργι αλλά...από τθν ανάποδθ. Θ οικονομία ζπεςε ςε απίκανθ φφεςθ 15% και θ ανεργία εξακοντίςτθκε -από το 3% επί Αλλιζντε- ςτο 20% μζςα ςε ζναν μόνο χρόνο! Κι ενϊ τα χρόνια περνοφςαν, τίποτε δεν βελτιωνόταν. Το 1976, ο Φριντμαν απεκάλεςε «ανόθτο» ζναν δθμοςιογράφο των New York Times, ο οποίοσ τόλμθςε να αναρωτθκεί μιπωσ το κόςτοσ των νεοφιλελεφκερων τακτικϊν ιταν υπερβολικό. Θ μόνθ του ανθςυχία, ςφμφωνα με ςυνζντευξι του ςτο Business Week, ιταν «αν κα επιμείνουν για όςο χρόνο και όςο ςκλθρά απαιτείται». Ο Ρινοτςζτ είχε υποςχεκεί πλιρθ εφαρμογι του φρθντμανικοφ ςχεδίου και απεδείχκθ ςυνεπισ. Μείωςε τόςο πολφ τουσ μιςκοφσ, ϊςτε τα 3/4 του «επαρκοφσ μιςκοφ διαβίωςθσ» ξοδεφονταν μόνο για αγορά ψωμιοφ. Το γάλα ζγινε απλθςίαςτο και οι αςτικζσ ςυγκοινωνίεσ ζμειναν δίχωσ επιβάτεσ. Θ δθμόςια εκπαίδευςθ καταργικθκε και αντικαταςτάκθκε από κουπόνια φοίτθςθσ ςε ιδιωτικά εκπαιδευτιρια46. Ακόμθ, αν θ ιδιωτικοποίθςθ των παιδικϊν ςτακμϊν ακοφγεται αναμενόμενθ, φαντάηει κεοπάλαβθ θ ιδιωτικοποίθςθ των...νεκροταφείων! Φυςικά, ιδιωτικοποιικθκε πλιρωσ και το ςφςτθμα κοινωνικισ αςφάλιςθσ47. Τον Νοζμβριο του 2006 πζκανε ο Φριντμαν και ζναν μινα μετά τον ακολοφκθςε ο Ρινοτςζτ. Τουσ «λιβανωτοφσ» προσ τον Φριντμαν (ςαν εκείνον του Ανδριανόπουλου, που είδαμε ςτο πρϊτο κείμενο τθσ ςειράσ), διαδζχτθκαν οι «λιβανωτοί» τοφ καπιταλιςτικοφ τφπου προσ τον Ρινοτςζτ. «Ζγκυρεσ» εφθμερίδεσ, ςαν τουσ New York Times και τθν Washington Post, εκκείαςαν τα 46

Ππωσ είδαμε ςτο πρϊτο κείμενο, ο αμετανόθτοσ Φριντμαν πρότεινε ακριβϊσ το ίδιο ςφςτθμα ςτθν Ν. Ορλεάνθ, 30 χρόνια αργότερα. 47 Το ίδιο ζκανε και ςτισ ΘΠΑ ο Σηωρτη Μπουσ τηοφνιορ, επίςθσ τριάντα χρόνια αργότερα, υπό τισ παραινζςεισ του Φριντμαν 62

επιτεφγματα του δικτάτορα και τθν ςυνειςφορά του ςτο «οικονομικό καφμα» τθσ Χιλισ. Μόνο που όλοι αυτοί οι «λιβανωτοί» ςθκϊνουν πολλι κουβζντα. Ράρα πολλι, μάλιςτα. Ρρϊτα-πρϊτα, θ οικονομικι μεγζκυνςθ τθσ Χιλισ άρχιςε 15 ολόκλθρα χρόνια μετά το πραξικόπθμα του 1973. Κι αυτό ςυνζβθ επειδι ο Ρινοτςζτ αποφάςιςε το 1983 να ςτείλει ςτον διάολο τα «παιδιά του Σικάγου», μιασ και το μόνο που κατάφερε θ περίφθμθ «κεραπεία-ςοκ» του Φριντμαν ιταν να οδθγιςει τθν χιλιανι οικονομία ςε πλιρθ κατάρρευςθ το 1982: ο πλθκωριςμόσ ςκαρφάλωςε ςε δυςκεϊρθτα φψθ, θ ανεργία ξεπζραςε το 30% και το δθμόςιο χρζοσ ξζφυγε από κάκε ζλεγχο. Ο κφριοσ λόγοσ γι' αυτό το τελευταίο ιταν το γεγονόσ ότι οι διεκνείσ κερδοςκόποι (τφπου Enron) «αγόραςαν» τον ιδιωτικοποιοφμενο εκνικό πλοφτο χρθςιμοποιϊντασ...δανεικά κι αγφριςτα, τα οποία χρζωςαν το δθμόςιο ταμείο με το τεράςτιο -για τθν εποχι- χρζοσ των 14 δις. δολλαρίων. Μπροςτά ςτθν καταςτροφι, ο Ρινοτςζτ ξιλωςε όλα τα «παιδιά του Σικάγου» από τισ κζςεισ τουσ και ξαναεκνικοποίθςε όλεσ τισ επιχειριςεισ που ιςαν κρατικζσ επί Αλλιζντε. Χρειάςτθκαν πζντε ολόκλθρα χρόνια για να ςυνζλκει θ Χιλι από τα ςυντρίμμια που είχε αφιςει πίςω τθσ θ φρθντμανικι λαίλαπα και, ςίγουρα, οι βακειζσ πλθγζσ δεν γιατρεφτθκαν πλιρωσ ποτζ. Τελικά, ποιο ιταν το «οικονομικό καφμα» για το οποίο εξυμνικθκαν ο Φριντμαν και ο Ρινοτςζτ; Ουςιαςτικά, επρόκειτο για εξζλιξθ ενόσ «κορπορατιςμοφ»: ζνα βάναυςο κακεςτϊσ ςυμμάχθςε με τα μεγάλα μονοπϊλια, προκειμζνου να ςυντρίψουν τον εργαηόμενο λαό και να μοιραςτοφν εισ βάροσ εκείνου τον εκνικό πλοφτο τθσ Χιλισ. Τα αποτελζςματα αυτισ τθσ ςυμμαχίασ ιςαν καταλυτικά: το 1990, ενϊ θ χιλιανι οικονομία είχε ιδθ μπει ςε ρυκμοφσ ανάπτυξθσ, το 45% του πλθκυςμοφ ιταν βυκιςμζνο κάτω από τα όρια τθσ φτϊχειασ και θ περιουςία του πλουςιϊτερου 10% των χιλιανϊν είχε αυξθκεί κατά 83%. Ακόμθ και ςιμερα, θ Χιλι παραμζνει μια από τισ χϊρεσ (116θ ςτισ 123) με τισ μεγαλφτερεσ ανιςότθτεσ ςτον κόςμο. 63

Επιμείναμε ςτθν Χιλι επειδι τα όςα διαδραματίςτθκαν εκεί αποτελοφν τον πρόδρομο όςων ακολοφκθςαν μζχρι ςιμερα ςε όλο τον κόςμο: το μεγάλο κεφάλαιο ςυμμαχεί με τουσ πολιτικοφσ υποςτθρικτζσ του, προκειμζνου να ςυγκεντρωκεί ο πλοφτοσ ςτθν κορυφι τθσ πυραμίδασ και να ςυνκλιβοφν οι μεςαίεσ και κατϊτερεσ τάξεισ. Θ πλειοψθφία των λαϊκϊν μαηϊν αποκλείεται από τθν οικονομία, οι μικρζσ και μεςαίεσ επιχειριςεισ εξαφανίηονται, θ διαφκορά επικρατεί και οι καπιταλιςτζσ λυμαίνονται τθν δθμόςια (δθλαδι, τθν λαϊκι) περιουςία, αφινοντασ τα χρζθ τουσ ςτισ πλάτεσ του δθμοςίου (δθλαδι, των εργαηομζνων). Τϊρα μποροφμε να εξθγιςουμε τουσ «λιβανωτοφσ» που αναφζραμε ςτθν αρχι του κείμενου. Τα γριγορα και μεγάλα κζρδθ από το «ματωμζνο κορμί τθσ Χιλισ» (για να παραφράςω ελαφρϊσ τον Εδουάρδο Γκαλεάνο) δεν επζτρεψαν ςτα απανταχοφ «φωτιςμζνα μυαλά» (π.χ. Ανδριανόπουλοσ) να δουν τα ολζκρια αποτελζςματα των καπιταλιςτικϊν «νεωτεριςμϊν». Το μόνο που μποροφςαν να ςκεφτοφν ο Φριντμαν και οι οπαδοί του ιταν κάτι απλό: ποιό κα ιταν το επόμενο κφμα;

64

17. Καπιταλιςμόσ και δικτατορίεσ Τα όςα εξετάςαμε αναλυτικά ςε προθγοφμενα ςθμειϊματα δεν απετζλεςαν κλιβερι αποκλειςτικότθτα τθσ Χιλισ. Ο Φριντμαν φρόντιςε να υποςτθρίξει με τθν ίδια κζρμθ και με τθν αυτοπρόςωπθ παρουςία του και το βάναυςο ςτρατοκρατικό κακεςτϊσ τθσ Βραηιλίασ, το οποίο επίςθσ προωκοφςε τθν νεοφιλελεφκερθ ολοκλιρωςθ. Το ίδιο ζγινε και το 1974 ςτθν Ουρουγουάθ, όπου θ επιβλθκείςα από τθν προθγοφμενθ χρονιά χοφντα υιοκζτθςε τισ κεωρίεσ των «παιδιϊν του Σικάγου». Μόνο που, επειδι οι ουρουγουανοί απόφοιτοι του Σικάγου δεν ιςαν αρκετοί, θ χοφντα ζκανε ειςαγωγι ςτελεχϊν από τισ ΘΡΑ, τθν Χιλι και τθν Βραηιλία. Τζλοσ, το πιο γνωςτό -εκτόσ Χιλισ- φρθντμανικό πείραμα ζλαβε χϊρα ςτθν Αργεντινι το 1976, όταν θ Ληαμπζλ Ρερόν ανατράπθκε από τουσ ςτρατιωτικοφσ. Πλεσ οι λατινοαμερικανικζσ χοφντεσ είχαν τθν ίδια φιλοδοξία: να «κακαρίςουν» τθν περιοχι από τουσ μαρξιςτζσ και να ςτερεϊςουν τον καπιταλιςμό. Θ δικαιολογία για τισ βρόμικεσ τακτικζσ που ακολουκοφςαν ιταν ςτερεότυπθ: όταν οι εχκροί είναι τζρατα, δεν μπορείσ να τουσ φζρεςαι με το γάντι. Κεωροφςαν δε ότι όςο περιςςότερο απλϊνεται ο καπιταλιςμόσ τόςο περιςςότερο απομακρφνεται ο κίνδυνοσ του κομμουνιςμοφ. Θ CIA είχε φροντίςει να παρουςιάςει τον Αλλιζντε ωσ δολοπλόκο, ο οποίοσ ςκόπευε να υποδουλϊςει τουσ χιλιανοφσ με μια δικτατορία ςοβιετικοφ τφπου. Στθν Αργεντινι και τθν Ουρουγουάθ, οι αριςτεροί αντάρτεσ Μοντονζροσ48 και Τουπαμάροσ49 παρουςιάηονταν τόςο ακραίεσ και επικίνδυνεσ ϊςτε θ δθμοκρατία ϊφειλε να αυτοαναςταλεί και οι ςτρατιωτικοί ιςαν υποχρεωμζνοι να επζμβουν για να ςϊςουν τισ χϊρεσ τουσ από το κομμουνιςτικό τζρασ. 48 49

http://en.wikipedia.org/wiki/Montoneros http://en.wikipedia.org/wiki/Tupamaros 65

Φυςικά, όλα αυτά ιςαν απλϊσ προφάςεισ. Ο Αλλιζντε δεν είχε καμμιά ςχζςθ με ςοβιετικοφ τφπου πολιτικζσ, οι Τουπαμάροσ ιςαν ςχεδόν διαλυμζνοι όταν επιβλικθκε θ χοφντα και οι Μοντονζροσ διαλφκθκαν μζςα ςε ζξι μινεσ χουντικισ διακυβζρνθςθσ. Πμωσ, τόςο οι χοφντεσ όςο και θ CIA, είχαν ςυμφζρον να διογκϊνουν τον κίνδυνο που τάχα προερχόταν από όλουσ αυτοφσ, ϊςτε να υπάρχει μια καλι δικαιολογία για τθν εφαρμογι βίαιων πολιτικϊν, τόςο απαραίτθτων για τθν εφαρμογι τισ «κεραπείασςοκ» του Φριντμαν. Σιμερα πλζον, που τα απόρρθτα αρχεία ζχουν ανοίξει και θ ιςτορία ζχει γραφτεί, θ αλικεια είναι ςαφισ και τα ςυμπεράςματα καταλυτικά. Το ςτζριωμα του καπιταλιςμοφ είχε ανάγκθ μιασ παραπζρα δεξιάσ ςτροφισ, ςφμφωνα με το ευαγγζλιο του Φριντμαν. Ρροαπαιτοφμενο αυτισ τθσ ςτροφισ ιταν θ ακφρωςθ κάκε δθμοκρατικισ κατάκτθςθσ και θ φίμωςθ κάκε φωνισ με μαρξιςτικι χροιά. Δθλαδι, θ «κεραπεία-ςοκ», τθν οποία χρειαηόταν ο καπιταλιςμόσ, είχε ανάγκθ ζνα βίαιο περιβάλλον για να καρπίςει. Δεν είναι τυχαίοσ ο τεράςτιοσ αρικμόσ λογοτεχνϊν, καλλιτεχνϊν, φιλοςόφων, οικονομολόγων και ακτιβιςτϊν οι οποίοι απετζλεςαν κφματα όλων των ςτρατοκρατικϊν κακεςτϊτων. Κφματα, ςτα οποία αποδιδόταν με περιςςι άνεςθ ο χαρακτθριςμόσ «τρομοκράτεσ», ζτςι ϊςτε θ επζλαςθ του κεφαλαίου να μπορεί να παρουςιαςτεί ωσ αναγκαία ςτον «πόλεμο κατά τθσ τρομοκρατίασ» εκείνθσ τθσ εποχισ.

66

18. Απογοιτευςθ από Νίξον και Θάτςερ Πταν, το 1969, ο ΢ίτςαρντ Νίξον εξελζγθ πρόεδροσ των ΘΡΑ, ο Φριντμαν πανθγφριςε. Ρίςτευε ότι ζφτανε θ ϊρα να δει τθν κεωρία του να εφαρμόηεται ςτθν ίδια του τθν χϊρα. Οι δυο άντρεσ ςυναντιόντουςαν ςυχνά ςτον Λευκό Οίκο κι ο Φριντμαν κατάφερε να προωκιςει πολλά δικά του παιδιά ςτθν κυβζρνθςθ, όπωσ τον κακθγθτι του Σικάγου Τηωρτη Σουλτσ και τον 37χρονο καυμαςτι του φρθντμανιςμοφ Ντόναλντ ΢άμςφελντ. Πμωσ, ο Φριντμαν ζμελλε να απογοθτευτεί ςφντομα. Το 1971, θ οικονομία των ΘΡΑ βρζκθκε ςε κρίςθ, με τθν ανεργία να εκτινάςςεται ςτα φψθ και τον πλθκωριςμό να αυξάνεται ανεξζλεγκτα. Ο Νίξον, ο οποίοσ επεδίωκε τθν επανεκλογι του, κατάλαβε ότι κα καταψθφιηόταν από τουσ οργιςμζνουσ πολίτεσ αν υλοποιοφςε τισ ςυμβουλζσ του Φριντμαν και αποφάςιςε να απαλλαγεί από τθν κθλιά του Σικάγου. Στισ 15 Αυγοφςτου αποδζςμευςε το δολλάριο από τον «κανόνα του χρυςοφ» (βάηοντασ ταφόπλακα ςτο Μπρζτον Γουντσ) και, παράλλθλα, επζβαλε πλαφόν ςτα ενοίκια και ςτισ τιμζσ βαςικϊν αγακϊν. Ο Φριντμαν ζβγαλε φλφκταινεσ, μιασ και γι' αυτόν θ διατίμθςθ ςυνιςτοφςε τον ςοβαρϊτερο καρκίνο οποιουδιποτε οικονομικοφ ςυςτιματοσ. Το χειρότερο για τον Φριντμαν ιταν ότι αυτά τα μζτρα υλοποιοφνταν από τα δικά του παιδιά. Ρ.χ., ο ΢άμςφελντ ιταν επί κεφαλισ τθσ επιτροπισ τιμϊν και μιςκϊν. Ο εξοργιςμζνοσ Φριντμαν τθλεφϊνθςε ςτον ΢άμςφελντ για απαιτιςει τθν διακοπι των διατιμιςεων. Εκείνοσ, απάντθςε μουδιαςμζνα ότι το ςφςτθμα δείχνει να λειτουργεί, αφοφ ο πλθκωριςμόσ μειωνόταν και θ οικονομία ζβγαινε από τθν φφεςθ. «Σόςο το χειρότερο», οφρλιαξε ο Φριντμαν, «οι άνκρωποι κα νομίηουν ότι αυτά που κάνετε είναι ςωςτά, κα πάρουν λάκοσ μάκθμα». Βζβαια, το «λάκοσ μάκθμα» δεν ζβλαψε κακόλου τον Νίξον, ο οποίοσ επανεξελζγθ με 60%. Και ςαν να μθν ζφτανε αυτό, ο Νίξον απομακρφνκθκε ακόμθ περιςςότερο από τον φρθντμανι67

ςμό κατά τθν δεφτερθ κθτεία του, προωκϊντασ αυςτθρότερουσ κανόνεσ αςφαλείασ ςτισ βιομθχανίεσ και αυςτθρότερα μζτρα για τθν προςταςία του περιβάλλοντοσ. Θ ταφόπλακα ςτισ ςχζςεισ των δυο ανδρϊν ιρκε με τθν περίφθμθ διλωςθ Νίξον: «είμαςτε όλοι κεχνςιανιςτζσ». Ο Φριντμαν δεν κα μποροφςε ποτζ να ςυγχωριςει τζτοια προδοςία. «Πρόκειται για τον πιο ςοςιαλιςτι πρόεδρο των ΘΠΑ», διλωςε με αθδία για τον Νίξον, βλζποντασ απογοθτευμζνοσ ότι οι κεωρίεσ του εφαρμόηονταν μόνο από ςκλθρά δικτατορικά κακεςτϊτα. Από τθν απογοιτευςθ αυτι κα τον ζβγαηε ο Φριντριχ Χάγιεκ. Ο Χάγιεκ, προςωπικόσ φίλοσ τθσ Κάτςερ, ζςτειλε μια επιςτολι ςτθν νεοεκλεγμζνθ πρωκυπουργό τθσ Αγγλίασ, ςυνιςτϊντασ τθσ να πάρει μακιματα από τθν Χιλι και να αναμορφϊςει ανάλογα τθν βρεττανικι οικονομία. Μάλιςτα, φρόντιςε να φζρει ςε επαφι τθν φίλθ του με τον Ρινοτςζτ, γεγονόσ που δθμιοφργθςε μια βακειά φιλία ανάμεςα ςτθν Κάτςερ και τον χιλιανό δικτάτορα50. Ζτςι, τελικά θ Κάτςερ γνωρίςτθκε και με τον Φριντμαν, ο οποίοσ ςφντομα αναδείχτθκε ςε πνευματικό τθσ κακοδθγθτι. Θ πικανότθτα εξαγωγισ τισ κεωρίασ του ςτθν δυτικι Ευρϊπθ ενκουςίαςε τον κακθγθτι του Σικάγου. Θ Κάτςερ, όμωσ, ιταν προβλθματιςμζνθ. Σε μια περίοδο κατά τθν οποία βοφλιαηε ςτισ δθμοςκοπιςεισ51, ιταν φανερό ότι το αντιδθμοφιλζσ πρόγραμμα τοφ Φριντμαν κα τθν αποτελείωνε πολιτικά. «Κα ςυμφωνιςετε μαηί μου», ζγραφε ςτον μζντορά τθσ θ πρωκυπουργόσ, «ότι ςτθν Βρεττανία, όπου υπάρχουν δθμοκρατικοί κεςμοί, μερικά από τα μζτρα που υιοκετικθκαν ςτθν Χιλι 50

Είναι γνωςτό ότι θ Κάτςερ δεν δίςταηε να επιςκζπτεται τον Πινοτςζτ, όταν εκείνοσ βριςκόταν ςε κατ' οίκον περιοριςμό ςτθν Αγγλία, κατθγοροφμενοσ για βαςανιςτιρια, τρομοκρατία και γενοκτονία. 51 Θ δθμοτικότθτα τθσ Κάτςερ είχε βυκιςτεί ςτο 25%, το χαμθλότερο ποςοςτό που ζχει καταγράψει ποτζ βρεττανόσ πρωκυπουργόσ, χαμθλότερο ακόμθ κι από το χειρότερο ποςοςτό που κατζγραψε ποτζ ο Σηωρτη Μπουσ τηοφνιορ! 68

κα ιταν εντελϊσ απαράδεκτα». Ο Φριντμαν αιςκάνκθκε άλλο ζνα θχθρό χαςτοφκι, κακϊσ άλλθ μια δθμοκρατία απζρριπτε τθν κεωρία του. Ράντωσ, θ Κάτςερ αποφάςιςε να κάνει μια «φρθντμανικι» δοκιμι, επιχειρϊντασ να αναςτρζψει το δυςμενζσ γι' αυτιν πολιτικό κλίμα. Θ δοκιμι αφοροφςε τισ εργατικζσ κατοικίεσ, ζνασ κεςμόσ ςτον οποίο θ Κάτςερ ιταν ριηικά αντίκετθ. Γνωρίηοντασ, λοιπόν, ότι θ ςυντριπτικι πλειονότθτα όςων ζμεναν ςε τζτοια ςπίτια δεν ψιφιηαν το κόμμα τθσ, ςκζφτθκε να τουσ εντάξει ςτουσ νόμουσ τθσ αγοράσ, δίνοντάσ τουσ τθν ψευδαίςκθςθ ότι ζτςι ξζφευγαν από τθν εργατικι τάξθ. Διπλαςίαςε, λοιπόν, τα ενοίκια αλλά ταυτόχρονα ζδωςε τθν δυνατότθτα ςε όςουσ ικελαν -και μποροφςαν- να αγοράςουν το ςπίτι όπου ζμεναν ςε πολφ μειωμζνθ τιμι. Βζβαια, ζτςι αυξικθκαν κατακόρυφα οι άςτεγοι και εξοργίςτθκαν οι ενοικιαςτζσ αλλά το κακό ιταν μικρό, αφοφ αυτοί δεν ιςαν ψθφοφόροι τθσ ζτςι κι αλλοιϊσ. Σθμαςία είχε ότι τουλάχιςτον οι μιςοί από τουσ νζουσ ιδιοκτιτεσ άλλαξαν προτιμιςεισ υπζρ των Τόρρυδων. Ραρ' όλα αυτά, οι ελπίδεσ τθσ Κάτςερ για επανεκλογι παρζμεναν ελάχιςτεσ. Θ πεποίκθςθ ότι ο φρθντμανιςμόσ δεν μπορεί να επιβιϊςει ςε ζνα δθμοκρατικό ςφςτθμα επιβεβαιωνόταν. Μάλιςτα, θ Γουϊλ Στρθτ ανθςυχοφςε ζντονα κακϊσ ζβλεπε τα φιλικά προσ αυτιν αυταρχικά κακεςτϊτα να καταρρζουν: Βολιβία, Ρεροφ, Λςθμερινόσ, Νικαράγουα, Λράν κλπ. Βριςκόμαςτε ςτο 1982 και θ νεοφιλελεφκερθ «αντεπανάςταςθ» του καπιταλιςμοφ ζδειχνε να ξεφουςκϊνει, πριν καν περάςουν δζκα χρόνια από το ξζςπαςμά τθσ. Και το όνειρο τθσ «εξαγωγισ» τθσ ςτθν Ευρϊπθ ζδειχνε να μζνει ανεκπλιρωτο. Εκείνθ ακριβϊσ τθν ςτιγμι, ιρκε να δϊςει το «φιλί τθσ ηωισ» ςτον φρθντμανιςμό ζνασ περίεργοσ πόλεμοσ, ίςωσ ο πιο περίεργοσ πόλεμοσ του 20ου αιϊνα. Οι βρεττανοί τον ονόμαςαν «Επιχείρθςθ Εταιρεία»(!!) αλλά ςτθν ιςτορία ζμεινε ωσ «πόλεμοσ των Φϊκλαντ». 69

19. Ο κατςεριςμόσ Τα Φϊκλαντ (ι Μαλβίνεσ, κατά τουσ αργεντινοφσ) είναι μια άνευ ςθμαςίασ ςυςτάδα νθςιϊν ςτθν μζςθ του ωκεανοφ, τθν φπαρξθ των οποίων θ Κάτςερ ςιχαινόταν: το κόςτοσ διατιρθςθσ αυτισ τθσ αποικίασ ιταν μεγάλο και τα οφζλθ ανφπαρκτα. Ζτςι, θ βρεττανι πρωκυπουργόσ αποφάςιςε τεράςτιεσ περικοπζσ των κονδυλίων για τα Φϊκλαντ και παροπλιςμό όλων ςχεδόν των πλοίων που τα προςτάτευαν. Στθν Αργεντινι, θ χοφντα του ςτρατθγοφ Γκαλτιζρι52 αντιμετϊπιηε ςοβαρά προβλιματα από το αυξανόμενο χρζοσ, τθν διογκοφμενθ διαφκορά και τθν εντεινόμενθ διαμαρτυρία για τισ παραβιάςεισ των ανκρωπίνων δικαιωμάτων. Οι δικατάτορεσ, λοιπόν, κεωρϊντασ ότι θ ςτάςθ τισ Κάτςερ υπζκρυπτε τθν διάκεςθ των βρεττανϊν να εγκαταλείψουν τα Φϊκλαντ, αποφάςιςαν να ςτρζψουν τθν προςοχι του κόςμου ςε ζνα κζμα εκνικισ ςθμαςίασ, καταλαμβάνοντασ ςτρατιωτικά τα νθςιά. Στισ 2 Απριλίου 1982 ο ςτρατόσ τθσ Αργεντινισ αποβιβάςτθκε ςτα νθςιά και τα κατζλαβε διά περιπάτου. Ασ ανοίξουμε εδϊ δυο παρενκζςεισ. Ραρζνκεςθ πρϊτθ: θ ςτάςθ τθσ Κάτςερ απζναντι ςτα Φϊκλαντ εκτιμικθκε από πολλοφσ αναλυτζσ ωσ πρόκλθςθ προσ τθν Αργεντινι για ειςβολι. Ραρζνκεςθ δεφτερθ: θ μθδαμινι ςθμαςία των Φϊκλαντ ζκανε τον Χόρχε Λουίσ Μπόρχεσ να περιγράψει τθν αργεντινοβρεττανικι κόντρα ωσ «καυγά δυο φαλακρϊν για μια χτζνα». Κλείνουν οι παρενκζςεισ. Ο Γκαλτιζρι ζδωςε ςτθν πολιτικά θμικανι Κάτςερ τθν ευκαιρία να ξαναηωντανζψει. Με ιμπεριαλιςτικζσ εκνικιςτικζσ κορϊνεσ, θ «ςιδθρά κυρία» κατάφερε να εξαφανίςει το εργατικισ εμπνεφςεωσ ςφνκθμα «διϊξτε τθν ςκφλα» και να κάνει τθσ μόδασ τα μπλουηάκια που ζγραφαν «άντε γαμιςου χοφντα». Γράφοντασ 52

http://en.wikipedia.org/wiki/Leopoldo_Galtieri 70

ςτα παλιά τθσ τα παποφτςια τον ΟΘΕ (κάτι που ζκαναν κι ο Μπουσ με τον Μπλαιρ αργότερα, ςτο Λράκ) και αποφεφγοντασ κάκε προςπάκεια για διπλωματικι λφςθ, οργάνωςε τθν επιχείρθςθ ανακατάλθψθσ των Φϊκλαντ. Θ τεράςτια πολεμικι μθχανι των βρεττανϊν ςυνζτριψε τθν αντίςταςθ των αργεντινϊν ςε λίγεσ εβδομάδεσ και θ δθμοτικότθτα τθσ Κάτςερ ςκαρφάλωςε από το 25% ςτο 59%. Σε προθγοφμενο ςθμείωμα είδαμε τθν ριςθ του Φριντμαν «μόνο μια κρίςθ -πραγματικι ι εκλαμβανόμενθ ωσ πραγματικιπαράγει πραγματικι αλλαγι», θ οποία ορίηει το ςθμείο εκκίνθςθσ μιασ «κεραπείασ-ςοκ». Με τον πόλεμο ςτα Φϊκλαντ, θ Κάτςερ είχε δθμιουργιςει μια κρίςθ, ζςτω κι αν για πολλοφσ αυτι θ κρίςθ ιταν τεχνθτι. Λςχυροποιθμζνθ από αυτι τθν κρίςθ, λοιπόν, θ βρεττανι πρωκυπουργόσ κεϊρθςε ότι είχε φτάςει θ κατάλλθλθ ϊρα για τθν φρθντμανικισ εμπνεφςεωσ αντεπανάςταςι τθσ. Οι απεργοφντεσ ανκρακωρφχοι, με το πανίςχυρο ςωματείο τουσ, απετζλεςαν τον πρϊτο ςτόχο τισ Κάτςερ, θ οποία δεν δίςταςε να κάνει τθν εξισ διάςθμθ διλωςθ: «Ζπρεπε να πολεμιςουμε τον εξωτερικό εχκρό ςτα Φϊκλαντ και τϊρα πρζπει να πολεμιςουμε τον εςωτερικό εχκρό, ο οποίοσ είναι πολφ πιο δφςκολοσ αντίπαλοσ αλλά εξ ίςου επικίνδυνοσ για τθν ελευκερία». Καταγράφοντασ τουσ εργάτεσ ωσ «εςωτερικό εχκρό, λίαν επικίνδυνο», θ Κάτςερ εξαπζλυςε όςθ κρατικι βία διζκετε κατά των απεργϊν. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αυτισ τθσ βίασ απετζλεςαν οι 8.000 οπλιςμζνοι αςτυνομικοί, οι οποίοι εφόρμθςαν ςε εργάτεσ που διαδιλωναν ζξω από ζνα εργοςτάςιο, αφινοντασ πίςω τουσ 700 τραυματίεσ. Για να πατάξει τουσ εργάτεσ, το κράτοσ προςζλαβε 3.000 ζκτακτουσ αςτυνομικοφσ και προϊκθςε πράκτορζσ του ςτα ςυμβοφλια των ςυνδικάτων. Ο υπουργόσ οικονομικϊν Νάιτηελ Λϊςον ιςχυρίςτθκε αργότερα ότι θ απειλι από τισ εργατικζσ διεκδικιςεισ ιταν ίδια με τθν απειλι του Χίτλερ και ζπρεπε να αντιμετωπιςτεί ανάλογα! Τελικά, μετά από αγϊνα που κράτθςε ςχεδόν 71

ενάμιςθ χρόνο, θ Κάτςερ λφγιςε τθν αντίςταςθ των εξουκενωμζνων ανκρακωρφχων53. Το μινυμα τθσ εξουςίασ προσ τα ςυνδικάτα ιταν ςαφζσ: αφοφ νικιςαμε το πιο ιςχυρό ςωματείο τθσ χϊρασ, δεν ζχετε καμμία ελπίδα. Με τθν εργατικι τάξθ και τα λαϊκά ςτρϊματα ςε κατάςταςθ ςοκ πια, θ Κάτςερ όρμθςε αςυγκράτθτθ. Υλοποιϊντασ τθν παραίνεςθ Φριντμαν («ό,τι ζχεισ να κάνεισ, κάνε το γριγορα»), μζςα ςε ζναν χρόνο ξεποφλθςε όλα τα φιλζτα τθσ βρεττανικισ οικονομίασ ςε τθλεπικοινωνίεσ (British Telecom), φυςικό αζριο (British Gas), αεροπορικζσ εταιρείεσ (British Airways), αεροδρόμια (British Airport Authority), βιομθχανία μετάλλων (British Steel) κλπ, ενϊ ξεφορτϊκθκε και όλεσ τισ μετοχζσ τισ British Petroleum (BP), τισ οποίεσ κατείχε το κράτοσ. Λζγαμε χτεσ ότι οι βρεττανοί ονόμαςαν τθν επιχείρθςθ ανακατάλθψθσ των Φϊκλαντ «Επιχείρθςθ Εταιρεία (Operation Corporate)»54. Πχι τυχαία, όπωσ απεδείχκθ. Από αυτι τθν «επιχείρθςθ» γεννικθκε ςτθν Βρεττανία θ «εταιρικι» (κορπορατικι) νεοφιλελεφκερθ αντεπανάςταςθ, θ οποία ονομάςτθκε «κατςεριςμόσ». Θ Κάτςερ δθμιοφργθςε μια κρίςθ για να χτυπιςει τα εργατικά δικαιϊματα και το κοινωνικό ςοκ από τον πόλεμο οδιγθςε ςε ζνα πολλαπλάςιασ ζνταςθσ ςοκ από το τςάκιςμα των εργατϊν. Υπό τθν επιρεια αυτϊν των ςοκ, θ Κάτςερ μείωςε το κοινωνικό κράτοσ, ςμπαράλιαςε τα εργαςιακά δικαιϊματα και πραγματοποίθςε τισ πρϊτεσ μαηικζσ ιδιωτικοποιιςεισ δθμοςίου πλοφτου ςε μια δθμοκρατία δυτικοφ τφπου. Επί πλζον, ςφμφωνα με τουσ δυτικοφσ αναλυτζσ, θ «ςιδθρά κυρία» απζδειξε με τθν πολιτικι 53

Περιςςότερα για τθν απεργία των ανκρακωρφχων διαβάςτε ςτο άρκρο “Revisiting the miners strike”, Socialism Today, τεφχοσ 81 (Μάρτιοσ 2004) - http://www.socialismtoday.org/81/miners.html 54 http://www.historicalrfa.org/operation-corporate - http://www.para data.org.uk/events/falklands-operation-corporate - http://en.wikipedia. org/wiki/Operation_Corporate 72

τθσ ότι θ «κεραπεία-ςοκ» του Φριντμαν μπορεί να βρει πρόςφορο ζδαφοσ και ςε μια δυτικι δθμοκρατία, αρκεί να δθμιουργοφνται οι κατάλλθλεσ προσ τοφτο κρίςεισ. Μάλλον κα πρζπει να αντιςτρζψουμε τισ ςχζςεισ ςτθν παραπάνω πρόταςθ για να αποτυπϊςουμε τθν αλικεια: όταν θ δθμοκρατία (δυτικι ι άλλου προςανατολιςμοφ) παφει να είναι δθμοκρατία, τότε βρίςκει πρόςφορο ζδαφοσ όχι μόνο ο φρθντμανιςμόσ αλλά και κάκε άλλθ καπιταλιςτικισ προελεφςεωσ κεωρία. Αλλά γι' αυτά κα ποφμε περιςςότερα ςτθν ςυνζχεια.

73

20. Όταν ο Κζυνσ ςυνάντθςε τον Φριντμαν Είναι ευρφτατα αποδεκτό ότι θ Λςτορία επαναλαμβάνεται, αλλά υπάρχουν και πολλοί που ςυμφωνοφν με τθν άποψθ του Μαρξ ότι θ Λςτορία επαναλαμβάνεται ωσ φάρςα55. Ειδικά γι' αυτοφσ τουσ τελευταίουσ, αν αυκεντικι ιςτορία είναι τα όςα ζγιναν το 1985 ςτθν Βολιβία, τότε τα όςα ςυμβαίνουν ςτθν Ελλάδα κατά τθν τελευταία διετία αποτελοφν τθν φάρςα. Αλλά ασ πάρουμε τα πράγματα από τθν αρχι ϊςτε, αναδιφϊντασ ςτθν Λςτορία, να ανακαλφψουμε τθν φάρςα. Μεταφερόμαςτε, λοιπόν, ςτθν Βολιβία τοφ 1985. Θ χϊρα πάει ςε εκλογι Ρροζδρου, μετά από μια εικοςαετία αλλεπάλλθλων δικτατοριϊν, με τθν οικονομία ςε τζτοια χάλια ϊςτε τα τοκοχρεωλφςια που ζπρεπε να καταβλθκοφν ξεπερνοφςαν το ςφνολο του κρατικοφ προχπολογιςμοφ! Στο ςτραπάτςο αυτό είχαν βάλει το χεράκι τουσ κι οι ΘΡΑ τοφ ΢ζθγκαν. Με πρόφαςθ τθν πάταξθ του εμπορίου κοκαΐνθσ, οι αμερικανοί ςτραγγάλιηαν επί ζναν ολόκλθρο χρόνο τθν χϊρα, προκαλϊντασ μείωςθ των εξαγωγϊν τθσ πάνω από 50% και, ταυτόχρονα, εξακοντιςμό του πλθκωριςμοφ ςτο...14.000%56. Αντίπαλοι ςτισ εκλογζσ ο πρϊθν δικτάτορασ Οφγο Μπάνςερ57 και ο πρϊθν εκλεγμζνοσ πρόεδροσ Βίκτωρ Ρασ Εςτενςςόρο58. Ο Μπάνςερ ζχει κάκε λόγο να πιςτεφει ςτθν τελικι επικράτθςθ και προετοιμάηεται ανακζτοντασ τον ςχεδιαςμό ενόσ αντιπλθκωριςτικοφ οικονομικοφ προγράμματοσ ςτον τριαντάχρονο Τηζφφρυ 55

Καρλ Μαρξ, Θ 18θ Μπρυμαίρ τοφ Λουδοβίκου Βοναπάρτθ ΢φμφωνα με τον Σηζφφρυ ΢ακσ, ο πλθκωριςμόσ μόνο μεταξφ Αυγοφςτου 1984 και Αυγοφςτου 2005 ανιλκε ςτο 20.000%, ενϊ για το τετράμθνο Μάιοσ-Αφγουςτοσ 2005 ζφταςε το 60.000% (Jeffrey Sachs, “The Bolivian hyperinflation and stabilization” - http://www.earthinstitute. columbia.edu/sitefiles/file/about/director/documents/AER0587_000.pdf) 57 http://en.wikipedia.org/wiki/Hugo_Banzer 58 http://en.wikipedia.org/wiki/Víctor_Paz_Estenssoro 56

74

Σακσ59. Θ μόνθ ςχζςθ τοφ Σακσ με τθν "ςχολι του Σικάγου" ιταν ο καυμαςμόσ του ςτθν πίςτθ του Φριντμαν προσ τισ δυνατότθτεσ τθσ ελεφκερθσ αγοράσ. Κατά τα άλλα, ο Σακσ ιταν απόφοιτοσ του Χάρβαρντ και οπαδόσ των κεωριϊν τοφ Κζυνσ. Ο Σακσ ζφταςε ςτθν Βολιβία με τθν ςιγουριά ότι ιξερε τον τρόπο να τικαςεφςει τον πλθκωριςμό. Επθρεαςμζνοσ από τον Φριντμαν, πίςτευε ότι θ χϊρα ζπαςχε από «ςοςιαλιςτικό ρομαντιςμό» και, ωσ εκ τοφτου, ζπρεπε να αναπροςαρμοςκεί θ βαςικι αρχι τοφ κεχνςιανιςμοφ, ςφμφωνα με τθν οποία «οι χϊρεσ που αντιμετωπίηουν προβλιματα φφεςθσ πρζπει να αυξάνουν τθν δθμόςια δαπάνθ ϊςτε να δοκεί ϊκθςθ ςτθν οικονομία». Ζτςι, επζλεξε ζνα περίεργο -για κεχνςιανιςτι- «μείγμα»: επιβολι λιτότθτασ και αφξθςθ των τιμϊν. Μεταξφ άλλων, πρότεινε δεκαπλαςιαςμό(!) τθσ τιμισ των καυςίμων, απελευκζρωςθ ςχεδόν όλων των τιμϊν και γιγάντιεσ δθμοςιονομικζσ περικοπζσ. Είναι ςαφζσ ότι αυτι θ φρθντμανικισ εμπνεφςεωσ επιλογι είχε ςκοπό τθν πρόκλθςθ ενόσ "ςοκ" ςτθν κοινωνία. Για να μιλιςουμε μεταφορικά, μποροφμε να ποφμε ότι ςτθν Βολιβία του 1985 ο Κζυνσ βρζκθκε αντιμζτωποσ με τον Φριντμαν αλλά παραδόκθκε αμαχθτί. Αυτά και άλλα τζτοια ιςαν τα ςχζδια που πρότεινε ο Σακσ ςτον Μπάνςερ, αλλά ο τελευταίοσ λογάριαηε χωρίσ τον ξενοδόχο. Και ςτθν περίπτωςθ αυτι, ξενοδόχοσ ιταν ο γερουςιαςτισ Γκονςάλο Σάντςεσ ντε Λοςάδα, γνωςτόσ ωσ «Γκόνι»60. Ο Γκόνι δεν ιταν οικονομολόγοσ αλλά, ωσ απόφοιτοσ του πανεπιςτθμίου του Σικάγου, είχε επθρεαςτεί από τθν φιμθ του Φριντμαν και τθσ παρζασ του. Ζτςι, εντυπωςιάςτθκε όταν είδε το πρόγραμμα του Σακσ. Ρροσ τί, όμωσ, ο χαρακτθριςμόσ «ξενοδόχοσ»; Εκείνεσ οι εκλογζσ εξελίχκθκαν ςε κρίλλερ, με το αποτζλεςμα να μοιάηει ςχεδόν ιςόπαλο. Ο Μπάνςερ πίςτευε ότι είχε νικιςει, αλλά θ διαφορά ιταν τόςο μικρι ϊςτε κλικθκε το κονγκρζςςο να 59 60

http://en.wikipedia.org/wiki/Jeffrey_Sachs http://en.wikipedia.org/wiki/Gonzalo_Sánchez_de_Lozada 75

βγάλει τθν τελικι απόφαςθ61. Ακολοφκθςαν ςκλθρζσ παραςκθνιακζσ διαπραγματεφςεισ ανάμεςα ςε κονγκρζςςο, γερουςία και κόμματα, με τον Γκόνι να παίηει πρωταγωνιςτικό ρόλο. Τελικά, το κονγκρζςςο ανακιρυξε νικθτι των εκλογϊν τον Ρασ. Ροια παιχνίδια παίχτθκαν ςτο παραςκινιο δεν ζγινε ποτζ γνωςτό, αλλά μποροφμε να καταλάβουμε πολλά από μια λεπτομζρεια: τζςςερισ θμζρεσ μετά τθν ορκωμοςία του, ο Ρασ διόριςε τον Γκόνι επί κεφαλισ μιασ μυςτικισ διακομματικισ ομάδασ ζκτακτθσ ανάγκθσ, θ οποία είχε αντικείμενο τθν διάςωςθ τθσ οικονομίασ. Μιλϊντασ για «παραςκινιο» και «διακομματικι ομάδα ζκτακτθσ ανάγκθσ», αρχίηουν ςιγά-ςιγά να διαφαίνονται οι φαρςικζσ αναφορζσ ςτθν ςθμερινι ελλθνικι πραγματικότθτα. Στο επόμενο κα δοφμε πολφ περιςςότερεσ τζτοιεσ αναφορζσ.

61

Για τθν ακρίβεια, θ διαφορά δεν ιταν και τόςο μικρι, αφοφ ο Μπάνςερ ςυγκζντρωςε κάπου 40.000 ψιφουσ και 2,50 ποςοςτιαίεσ μονάδεσ περιςςότερεσ από τον Πασ. Σο κονγκρζςςο, όμωσ, ανακιρυξε πρόεδρο τον Πασ με 94 ψιφουσ, ζναντι 51 του Μπάνςερ. Προφανϊσ, εκτιμικθκε ότι ο Πασ κα ςυναντοφςε μικρότερθ λαϊκι αντίδραςθ ςτθν υλοποίθςθ όςων ςχεδιάηονταν ςτο παραςκινιο. Λεπτομζρειεσ γι’ αυτζσ τισ εκλογζσ ςτο: http://en.wikipedia.org/wiki/Bolivian_presidential_election,_1985 76

21. Βολιβία 1985 και θ ςφγχρονθ ελλθνικι φάρςα Τελικά, απεδείχκθ ότι ο «δθμοκράτθσ» Ρασ δεν είχε καμμιά ςχζςθ με δθμοκρατία, ό,τι κι αν εννοεί αυτόσ ο όροσ. Κατ' αρχάσ, κανζνασ ςτο κόμμα του δεν γνϊριηε τισ ςυμφωνίεσ που είχαν κλειςτεί ςτο παραςκινιο. Επίςθσ, κανζνα από τα μζλθ του υπουργικοφ ςυμβουλίου δεν γνϊριηε τθν φπαρξθ τθσ «ομάδασ ζκτακτθσ ανάγκθσ», εκτόσ από τουσ υπουργοφσ οικονομικϊν και ςχεδιαςμοφ, οι οποίοι ςυμμετείχαν ς' αυτιν. Κανείσ δεν ζμακε ποτζ γιατί ο «δθμοκρατικόσ» πρόεδροσ ζκανε ςτροφι 180 μοιρϊν και υιοκζτθςε τθν «κεραπεία-ςοκ» που είχε ςχεδιαςτεί για τον πρϊθν δικτάτορα Μπάνςερ. Πταν ο Ρασ πζκανε το 2001, πιρε όλα τα μυςτικά ςτον τάφο του. Θ ουςία είναι ότι θ ομάδα τοφ Γκόνι ςυνεδρίαηε με απόλυτθ μυςτικότθτα επί 17 θμζρεσ. Το τελικό ςχζδιο προζβλεπε, μεταξφ άλλων, κατάργθςθ όλων των επιδοτιςεων ςτα τρόφιμα, κατάργθςθ όλων ςχεδόν των διατιμιςεων, τριπλαςιαςμό τθσ τιμισ των καυςίμων, πάγωμα των -ιδθ πολφ χαμθλϊν-μιςκϊν (παρ' ότι αναμενόταν εκρθκτικι αφξθςθ του κόςτουσ ηωισ), τεράςτιεσ περικοπζσ των δθμοςίων δαπανϊν, απελευκζρωςθ των ειςαγωγϊν και απολφςεισ ςτισ κρατικζσ εταιρείεσ, προκειμζνου να διευκολυνκεί θ ιδιωτικοποίθςι τουσ. Πταν ο Γκόνι υπζβαλε αυτό το ςχζδιο ςτον εκπρόςωπο του ΔΝΤ προσ ζγκριςθ, εκείνοσ ζδειξε ενκουςιαςμό αλλά ςυμπλιρωςε κυνικά: «ευτυχϊσ, ζχω διπλωματικι αςυλία και, αν τα πράγματα δεν πάνε καλά, μπορϊ να μπω ςτο αεροπλάνο και να φφγω». Θ αλικεια είναι ότι θ ςκλθρότθτα των μζτρων προβλθμάτιηε ακόμθ και μζλθ τθσ ομάδασ. Ο Γκυγιζρμο Μπεδρεγάλ, ζνασ από τουσ βαςικοφσ ςυντάκτεσ του ςχεδίου, προςπάκθςε να τονϊςει το θκικό των μελϊν, παρομοιάηοντασ τθν ομάδα με τον πιλότο που ζρριξε τθν ατομικι βόμβα ςτθν Χιροςίμα: όπωσ εκείνοσ ζρριξε τθν βόμβα δίχωσ να ξζρει τι ακριβϊσ ζκανε και μετά ηιτθςε

77

ςυγγνϊμθ, ζτςι και θ ομάδα ζπρεπε να εξαπολφςει τα μζτρα και μετά να ηθτιςει ςυγγνϊμθ. Για να κάνει το ςοκ όςο πιο δυνατό γινόταν, θ ομάδα πρότεινε ςτον Ρασ να εφαρμοςτοφν όλα τα μζτρα μαηί, ϊςτε οι βολιβιανοί να ηαλιςτοφν από τθν δφναμθ τθσ κατακεφαλιάσ και να μθ μπορζςουν να αντιδράςουν. Είναι αποκαλυπτικό το γεγονόσ ότι το τελικό ςχζδιο τυπϊκθκε ςε πζντε αντίτυπα, εκ των οποίων τα τρία δόκθκαν ςτον Ρασ, τον Γκόνι και τον υπουργό οικονομικϊν ενϊ τα άλλα δφο μοιράςτθκαν ςτουσ αρχθγοφσ του ςτρατοφ και τθσ αςτυνομίασ. Πταν ρυκμίςτθκαν όλεσ οι λεπτομζρειεσ, ο Ρασ μάηεψε το υπουργικό ςυμβοφλιο για να το ενθμερϊςει. Οι πόρτεσ κλειδϊκθκαν, τα τθλζφωνα απαγορεφτθκαν και ο Μπεδρεγάλ διάβαςε μονορροφφι το ςχζδιο. Οι υπουργοί κόντεψαν να πάκουν εγκεφαλικό με αυτά που άκουγαν. Πταν τελείωςε θ ανάγνωςθ, ο Ρασ ξεκακάριςε ότι θ ςυνάντθςθ είχε κακαρά ενθμερωτικό χαρακτιρα και τίποτε δεν ετίκετο προσ ςυηιτθςθ. Επίςθσ, διλωςε ότι όποιοσ υπουργόσ διαφωνοφςε κα μποροφςε να παραιτθκεί αμζςωσ δίχωσ πρόβλθμα, μιασ και είχε ιδθ ςυμφωνθκεί θ ςτιριξθ του ςχεδίου από το κόμμα του Μπάνςερ. Δυο μζρεσ αργότερα, ο Ρασ βγικε ςτθν τθλεόραςθ και εκςφενδόνιςε το «Τοφβλο» του ςτα κεφάλια των βολιβιανϊν. Αυτά ζγιναν ςτθν Βολιβία το 1985. Σιμερα, οι ψφχραιμεσ αναλφςεισ καταλιγουν ςτο ςυμπζραςμα ότι τα μζτρα είχαν ςυμφωνθκεί πριν από τισ εκλογζσ. Επίςθσ, εκτιμάται ότι θ τελικι προτίμθςθ του κονγκρζςςου ςτον Ρασ οφείλεται ςτθν πεποίκθςθ εκείνων που κινοφςαν τα νιματα ότι θ λαϊκι αντίδραςθ κα ιταν εντονϊτερθ αν τα μζτρα υλοποιοφνταν από μια δεξιά κυβζρνθςθ Μπάνςερ. Και τϊρα που είδαμε τθν βολιβιανι ιςτορία, ασ δοφμε και τθν επανάλθψι τθσ ωσ ελλθνικι φάρςα. Αρκετοφσ μινεσ πριν τισ εκλογζσ, οι οποίεσ τον ζφεραν ςτθν εξουςία το 2009, ο Γιϊργοσ 78

Ραπανδρζου ςυναντιζται επανειλθμμζνα με τον διευκυντι του ΔΝΤ, τον «ςοςιαλιςτι» Ντομινίκ Στρωσ-Καν, για να εξετάςουν τα μζτρα που κα παίρνονταν μετά τισ εκλογζσ. Τα μζτρα είναι ιδθ δρομολογθμζνα και το «ςφςτθμα» ζχει προνοιςει για τθν μεταβίβαςθ τθσ εξουςίασ ςτο ΡΑΣΟΚ, κεωρϊντασ ότι ο λαϊκόσ ξεςθκωμόσ κα ιταν πολφ εντονϊτεροσ ςε περίπτωςθ που θ υλοποίθςθ αυτϊν των μζτρων αναλαμβανόταν από μια δεξιά κυβζρνθςθ. Ο Ραπανδρζου κερδίηει άνετα τισ εκλογζσ με το ςφνκθμα «λεφτά υπάρχουν» και το ςχζδιο μπαίνει ςε εφαρμογι. Μόνο που όλα γίνονται με χοντροκομμζνο τρόπο και, ςχεδόν, απροκάλυπτα. Ο Ραπανδρζου δεν εξακοντίηει αμζςωσ το «Τοφβλο» του, προςπακϊντασ να πείςει για τισ ειλικρινείσ προκζςεισ του. Πμωσ, προδίδεται από μερικζσ καραμπινάτεσ λεπτομζρειεσ. Για παράδειγμα, το περίφθμο «Τ+3» του χρθματιςτθρίου γίνεται ξαφνικά «Τ+10», χαρίηοντασ ςτουσ κερδοςκόπουσ ζνα ολόκλθρο δεκαιμερο για τα παιχνίδια τουσ, τα οποία ςτζλνουν τα ελλθνικά spreads ςτο διάςτθμα62. Επίςθσ, ενϊ εκείνεσ τισ πρϊτεσ μζρεσ τθσ πρωκυπουργίασ Ραπανδρζου τα επιτόκια δανειςμοφ κυμαίνονται ςε ανεκτά επίπεδα, θ κυβζρνθςθ δεν βγαίνει ςτισ αγορζσ αλλά περιμζνει τθν απογείωςθ των spreads για να το κάνει. Τελικά, ο Ραπανδρζου βγαίνει ςτθν τθλεόραςθ και πετάει το «τοφβλο» τοφ ΔΝΤ ςτα κεφάλια των ανυποψίαςτων ελλινων. Ο «Γκόνι» (όπου «Γκόνι», διάβαηε «Γιϊργοσ Ραπακωνςταντίνου») ζχει ζτοιμο το ςχζδιο: περικοπζσ μιςκϊν, αφξθςθ φόρων, αφξθςθ τθσ τιμισ των καυςίμων, διάλυςθ του κοινωνικοφ κράτουσ, τςάκιςμα των εργατικϊν δικαιωμάτων, ξεποφλθμα του δθμόςιου πλοφτου κλπ κλπ. Ραράλλθλα, θ κυβερνθτικι ομάδα παίηει άψογα τον ρόλο του πιλότου τθσ Χιροςίμασ, ηθτϊντασ ςυγγνϊμθ και 62

΢το ιςτολόγιό μου είχα κάνει εκτενι αναφορά ς’ αυτό το κζμα ςτισ 26/05/2010 με το κείμενο Ραρκενϊνεσ και τςαντίρια (http://teddygr. blogspot.gr/2010/05/blogpost_26.html)

79

μιλϊντασ περί «αναγκαίων μζτρων» που παίρνονται «με πόνο καρδιάσ» για τθν «ςωτθρία τθσ πατρίδασ». Το κακό είναι ότι ο Ραπανδρζου δεν είχε δαςκαλευτεί ςωςτά και δεν εξαπζλυςε όλα τα μζτρα με τθν μία. Ρροφανϊσ, δοκιμάςτθκε μια άλλθ μζκοδοσ: αντί για ζνα μεγάλο ςοκ, κα εξαπολφονταν πολλά μικρότερα ςε...δόςεισ. Επρόκειτο περί λάκουσ, το οποίο ο Φριντμαν δεν κα το ςυγχωροφςε ποτζ. Το κόλπο δεν λειτοφργθςε, λοιπόν. Ζτςι, ενάμιςθ χρόνο αργότερα, αποφαςίςτθκε να δοκιμαςτεί ζνα άλλο «τοφβλο», το οποίο ονομάςτθκε «μεςοπρόκεςμο πρόγραμμα» και «εφαρμοςτικόσ νόμοσ». Πμωσ, θ ευκαιρία για ζνα δραςτικό ςοκ είχε χακεί ανεπιςτρεπτί. Αυτζσ τισ μζρεσ παίηεται θ φάςθ του παιχνιδιοφ, θ οποία λζγεται «διακομματικι ςυμφωνία». Ρροφανϊσ, κα αποτφχει και αυτι θ προςπάκεια. Στθν Λςτορία, ποτζ οι φάρςεσ δεν βγαίνουν ςε καλό για τουσ πρωταγωνιςτζσ τουσ63.

63

Μια τελευταία φαρςικι λεπτομζρεια: αντί για αντίτυπο του «τοφβλου», ςτουσ ζλλθνεσ αρχθγοφσ του ςτρατοφ και ςτθσ αςτυνομίασ δόκθκε...απολυτιριο! 80

22. Η βολιβιανι παρακατακικθ Είναι δεδομζνθ θ αγωνία των ελλινων για το μνθμονιακό τουσ μζλλον. Αμφιβάλλω αν υπάρχει ζςτω και ζνασ απλόσ πολίτθσ αυτισ τθσ χϊρασ, ο οποίοσ να πιςτεφει τα μεγάλα λόγια των πολιτικϊν, πωσ τάχατεσ οι κυςίεσ του κα πιάςουν τόπο και θ επόμενθ μζρα κα είναι καλφτερθ. Ρροςπακϊντασ, λοιπόν, να ανακαλφψουμε τι μασ περιμζνει, αξίηει τον κόπο να δοφμε τα αποτελζςματα τθσ πολιτικισ που εφαρμόςτθκε ςτθν Βολιβία. Ασ μάκουμε τι λζει θ Λςτορία και μετά μαντεφουμε πϊσ κα εξελιχκεί θ φάρςα ςτον τόπο μασ. Σφμφωνα με τθν κεωρία του Φριντμαν, οι κζςεισ εργαςίασ που χάνονται από τθν εφαρμογι τθσ «κεραπείασ-ςοκ», ξανακερδίηονται από τθν ανάπτυξθ του ελεφκερου εμπορίου. Πμωσ τα πράγματα εξελίςςονται διαφορετικά: ο Ρασ εκλζχτθκε πρόεδροσ με τθν ανεργία ςτο 20% αλλά δυο χρόνια αργότερα το ποςοςτό είχε ξεπεράςει το 30%. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελεί θ κρατικοποιθμζνθ από τον ίδιο τον Ρασ πριν 30 χρόνια- κρατικι μεταλλευτικι εταιρεία Comibol, όπου απζμειναν 7.000 εργαηόμενοι από τουσ 30.000 που δοφλευαν πριν δυο χρόνια. Σ' αυτι τθν διετία, ο ονομαςτικόσ βαςικόσ μιςκόσ μειϊκθκε κατά 40%, χάνοντασ το 70% τθσ πραγματικισ αγοραςτικισ του δφναμθσ64. Ράντωσ, ο Σακσ κι ο Ρασ κορδϊνονταν για τθν άνοδο του κατά κεφαλιν ειςοδιματοσ. Σωςτά. Μόνο που το κατά κεφαλιν ειςόδθμα είναι ζνασ μακθματικόσ μζςοσ όροσ, ο οποίοσ π.χ. προςκζτει το ειςόδθμά μου ςτο ειςόδθμα του Μπιλ Γκζθτσ, διαιρεί με το 2 και αποφαίνεται πόςα βγάηουμε οι δυο μασ κατά μζςον όρο. Θ αλικεια είναι ότι ςτθν Βολιβία μια ολιγάρικμθ ελίτ υπερπολλα64

Stuart King, “Bolivia: failed general strike paves way for right”, Permanent Revolution, Λοφνιοσ 1985 - http://www.permanentrevolution.net/ entry/1313 81

πλαςίαςε τθν περιουςία τθσ ενϊ θ φτϊχεια των λαϊκϊν ςτρωμάτων ζςπαγε το ζνα ρεκόρ μετά το άλλο. Επίςθσ, θ αλλαγι του εργαςιακοφ νόμου οδιγθςε ςτθν κατάργθςθ εκατοντάδων χιλιάδων κζςεων πλιρουσ απαςχόλθςθσ (με πλιρθ ςυνταξιοδοτικά δικαιϊματα). Αυτζσ αντικαταςτάκθκαν με κζςεισ μερικισ απαςχόλθςθσ, οι οποίεσ δεν είχαν δικαίωμα αςφάλιςθσ (ζνα ζξτρα μπόνουσ προσ τισ επιχειριςεισ, ςτο πλαίςιο τθσ προςπάκειασ για...ανάκαμψθ). Αποτζλεςμα; Μζςα ςε μια πενταετία οι βολιβιανοί με πλιρθ αςφαλιςτικά δικαιϊματα μειϊκθκαν κατά...61%!65 Θ ρθτι εντολι του Σακσ ιταν να μειωκοφν οι μιςκοί όςο περιςςότερο γινόταν. Το μόνο που επζτρεψε ιταν θ δθμιουργία ενόσ ταμείου αρωγισ, για να ανακουφίηει οικονομικά τουσ πλζον αδφναμουσ. Αυτό το ταμείο χαρακτθρίςτθκε ωσ «λευκοπλάςτθσ πάνω ςε χαίνουςα πλθγι». Στθν προςπάκειά τουσ για επιβίωςθ, οι βολιβιανοί ςτράφθκαν ςτθν καλλιζργεια τθσ κόκασ. Υπολογίηεται ότι το 1989 ζνασ ςτουσ δζκα βολιβιανοφσ ζβγαηε μεροκάματο από κάποια δουλειά που είχε ςχζςθ με τθν βιομθχανία τθσ κόκασ. Ανάμεςά τουσ και θ οικογζνεια του Ζβο Μοράλεσ, του ςθμερινοφ προζδρου τθσ χϊρασ. Τί ειρωνεία... Θ οικονομικι κρίςθ ςτθν Βολιβία είχε προκλθκεί από τον «ςτραγγαλιςμό» που επζβαλαν οι ΘΡΑ ςτθν χϊρα, προκειμζνου να πατάξουν το εμπόριο κοκαΐνθσ! Ο διεκνισ τφποσ εκκείαςε το ζργο του Σακσ, ο οποίοσ ζδειξε ζναν τρίτο τρόπο εφαρμογισ του νεοφιλελεφκερου προγράμματοσ. Αν ςτθν Χιλι του Ρινοτςζτ απαιτικθκε θ επιβολι μιασ δικτατορίασ και ςτθν Αγγλία τθσ Κάτςερ χρειάςτθκε ζνασ πόλεμοσ, 65

Λίγο πριν αυτό το βιβλίο φφγει για το τυπογραφείο, θ ελλθνικι κυβζρνθςθ άρχιςε να εξετάηει τθν λιψθ ενόσ παρόμοιου μζτρου: τθν απαλλαγι από κάκε αςφαλιςτικι ειςφορά όλων των μιςκϊν κάτω από ζνα οριςμζνο επίπεδο (π.χ. 300 ευρϊ). Αλικεια, ςε μια τζτοια περίπτωςθ, ποιοσ εργοδότθσ κα προςλάβει ποτζ εργαηόμενο με μιςκό πάνω από αυτό το επίπεδο; Όντωσ, θ ιςτορία επαναλαμβάνεται ωσ φάρςα... 82

ςτθν Βολιβία ζγιναν όλα υπό κακεςτϊσ ειρινθσ και... δθμοκρατίασ, μιασ κι ο Ρασ χαρακτθριηόταν ωσ...ςοςιαλιςτισ. Μόνο που ο Ρασ κζρδιςε τισ εκλογζσ υποςχόμενοσ μια τελείωσ αντίκετθ πολιτικι, γεγονόσ που ςθμαίνει ότι δεν είχε καμμία λαϊκι ζγκριςθ για τθν πολιτικι που εφάρμοςε. Αυτι ακριβϊσ θ τακτικι του «άλλα λζω για να με ψθφίςετε κι άλλα ςκοπεφω να κάνω μόλισ εκλεγϊ» ονομάςτθκε από τον ςθμαντικό νεοφιλελεφκερο οικονομολόγο Τηων Ουίλλιαμςον «πολιτικι βουντοφ». Φυςικά, ο λαόσ ξεςθκϊκθκε και άρχιςαν μαηικζσ απεργίεσ που παρζλυςαν τθν χϊρα. Θ αντίδραςθ του «ςοςιαλιςτι» Ρασ κάνει τθν Κάτςερ να δείχνει ςυμπακισ. Θ χϊρα κθρφχκθκε ςε κατάςταςθ πολιορκίασ, τα τανκσ βγικαν ςτουσ δρόμουσ, απαγορεφκθκε θ κυκλοφορία, επιβλικθκαν ειδικζσ άδειεσ για να ταξιδζψει κανείσ μζςα ςτθν χϊρα, απαγορεφκθκαν ςυγκεντρϊςεισ και διαδθλϊςεισ, ζκλειςαν ραδιοφωνικοί ςτακμοί, κθρφχκθκαν εκτόσ νόμου τα ςυνδικάτα, τζκθκε εκτόσ νόμου θ αριςτερι αντιπολίτευςθ, ςυνελιφκθςαν 1.500 διαδθλωτζσ, πυροβολικθκαν απεργοί, εκτοπίςτθκαν ςτθν ηοφγκλα του Αμαηονίου οι 200 πιο προβεβλθμζνοι ςυνδικαλιςτζσ κλπ. Αυτι θ κατάςταςθ κράτθςε τρεισ ολόκλθρουσ μινεσ. Αλλά τθν επόμενθ χρονιά, όταν ο Ρασ προχϊρθςε ςε μαηικζσ απολφςεισ εργαηομζνων ςτα ορυχεία, ο κόςμοσ ξαναβγικε ςτουσ δρόμουσ. Θ αντίδραςθ του κακεςτϊτοσ ιταν ακριβϊσ θ ίδια: ςυλλιψεισ, εκτοπίςεισ, φυλακίςεισ, εκφοβιςμόσ. Ο Ρασ ιταν ανζνδοτοσ: οι αντιδράςεισ ζπρεπε να παταχκοφν με κάκε τρόπο. Και ζτςι πατάχκθκαν66.

66

Δείτε περιςςότερεσ λεπτομζρειεσ για τισ παραβιάςεισ των ανκρωπίνων δικαιωμάτων ςτθν Βολιβία εκείνθσ τθσ εποχισ, ςτο ζγγραφο του ΟΘΕ: “Communication No. 176/1984 : Bolivia” (πρωτόκολλο CCPR/C/31/ D/176/1984) με θμερομθνία 02/11/1987 - http://www.unhchr.ch/tbs/ doc.nsf/0/268d8c989accf1b1c1256abc0052e7b3?Opendocument 83

Τελικά, θ Βολιβία άφθςε ςτον κόςμο μια πλοφςια παρακατακικθ. Κατ' αρχιν, απεδείχκθ ότι οι «κεραπείεσ-ςοκ» του καπιταλιςμοφ προχποκζτουν πάντοτε κατάλυςθ τθσ πραγματικισ δθμοκρατίασ. Επίςθσ, απεδείχκθ ότι πάντοτε κα υπάρχουν αυτοί που κα χαρακτθρίηουν «δθμοκρατικζσ» τζτοιεσ «πολιτικζσ βουντοφ», επειδι τάχατεσ επιβάλλονται από εκλεγμζνουσ θγζτεσ, αλλά κα παραβλζπουν τθν ξεκάκαρα εκφραςμζνθ απόρριψθ αυτϊν των πολιτικϊν εκ μζρουσ των ευρζων λαϊκϊν ςτρωμάτων. Υπ' αυτι τθν ζννοια, θ Βολιβία δθμιοφργθςε ζνα νζο πρότυπο, ζναν εξωραϊςμζνο αυταρχιςμό, ο οποίοσ δεν επιβάλλεται από ςτρατιωτικοφσ δικτάτορεσ αλλά από «δθμοκρατικοφσ» πολιτικοφσ. Αυτό ακριβϊσ το πρότυπο κα αποδεικνυόταν εξαιρετικά χριςιμο λίγα χρόνια αργότερα ςε ζναν από τουσ διαςθμότερουσ μπεκριδεσ τθσ Λςτορίασ: ςτον Μπόρισ Γζλτςιν. Το ίδιο πρότυπο, 25 χρόνια αργότερα, κα το ανακάλυπτε και θ «δθμοκρατικι» Ευρωπαϊκι Ζνωςθ. Μάλιςτα, θ Ευρωπαϊκι Ζνωςθ κα ανζκετε τθν εφαρμογι αυτοφ του προτφπου ςτον ίδιο τον πρόεδρο τθσ «ςοςιαλιςτικισ διεκνοφσ», ολοκλθρϊνοντασ τθν φάρςα τθσ Λςτορίασ με το πλζον φαρςικό τρόπο...

84

23. Πϊσ θ υπερχρζωςθ γίνεται εργαλείο Πταν ο Σακσ κατζςτρεψε ζναν ολόκλθρο λαό προκειμζνου να δαμάςει τον υπερπλθκωριςμό, ο Φριντμαν και θ παρζα του ζτριψαν τα χζρια τουσ. Σφμφωνα με τα «παιδιά του Σικάγου», ο πλθκωριςμόσ δεν αποτελοφςε πρόβλθμα προσ επίλυςθ αλλά ο Σακσ τουσ ζδωςε τθν ιδζα να χρθςιμοποιιςουν τον πλθκωριςμό για να επεκτείνουν τθν δράςθ τουσ. Ρράγματι , τθν δεκαετία του '80 παρουςιάςτθκε πλθκωριςτικι ζκρθξθ ςε όλο ςχεδόν τον κόςμο. Ασ κυμθκοφμε ότι ςτθν Ελλάδα εκείνθσ τθσ εποχισ καταγράφαμε πλθκωριςμό γφρω ςτο 25%. Ειδικά οι χϊρεσ τθσ Νοτίου Αμερικισ παραςφρονταν από πλθκωριςτικι ζκρθξθ, τθν οποία είχαν υποδαυλίςει ελεγχόμενοι από τισ ΘΡΑ οργανιςμοί: από τθν μια το ΔΝΤ επζμενε να εξοφλθκοφν τα υπζρογκα χρζθ που είχαν ςωρεφςει τα δικτατορικά κακεςτϊτα τθσ περιοχισ κι από τθν άλλθ θ FED (κεντρικι τράπεηα των ΘΡΑ) εκτόξευςε τα επιτόκιά τθσ μζςα ςε μια νφχτα, διογκϊνοντασ τα ελλείμματα των ιςοηυγίων των ιδθ υπερχρεωμζνων χωρϊν. Κλαςςικό παράδειγμα των όςων διεκτραγωδικθκαν ςτθν Λατινικι Αμερικι αποτελεί θ περίπτωςθ τθσ Αργεντινισ. Μετά τθν ιττα ςτα Φϊκλαντ, θ χοφντα τθσ Αργεντινισ κατζρρευςε και οι αργεντίνοι εξζλεξαν ωσ πρόεδρο τον ΢αοφλ Αλφονςίν67. Μόνο που οι ςτρατθγοί φεφγοντασ παρζδωςαν ςτον νεοεκλεγμζνο πρόεδρο μια «βόμβα χρζουσ». Αμζςωσ θ Ουάςιγκτον ζςτειλε τελεςίγραφο: τα χρζθ ζπρεπε να πλθρωκοφν από τθν ανακάμπτουςα δθμοκρατία. Αλλά πϊσ να πλθρωκοφν, όταν θ χοφντα παρζδωςε χρζθ 45 δις. δολλαρίων ενϊ είχε παραλάβει 7,9; Αξίηει να ςθμειϊςουμε εδϊ ότι τα ίδια και χειρότερα ςυνζβαιναν ςε όλεσ τισ νοτιοαμερικανικζσ χϊρεσ όπου ζπεφταν οι χοφντεσ. Στθν Ουρουγουάθ, οι ςτρατθγοί παρζδωςαν χρζθ 5 δις. δολλαρίων ενϊ είχαν παραλάβει μόλισ 500 εκατομμφρια. Ακόμθ χειρό67

http://en.wikipedia.org/wiki/Alfonsin 85

τερα ιςαν τα πράγματα ςτθν Βραηιλία, όπου θ χοφντα του 1964 βρικε χρζθ 3 δις. δολλαρίων και 21 χρόνια αργότερα παρζδωςε...103! Δεν χρειάηεται να αναλφςουμε εδϊ ποφ πιγαν όλα αυτά τα λεφτά. Είναι ευνόθτο: φαγϊκθκαν από μια ολιγομελι κάςτα. Αρκεί να αναφζρουμε ζνα παράδειγμα: ςε μια μόνο χρονιά, το 1980, το μεν χρζοσ τθσ Αργεντινισ αυξικθκε κατά 9 δις. δολλάρια οι δε κατακζςεισ αργεντινϊν ςτο εξωτερικό αυξικθκαν κατά...7 δις. δολλάρια περίπου! (΢θμ.: κάτι κυμίηει αυτό ςε μασ τουσ ζλλθνεσ...) Εν πάςθ περιπτϊςει, όςα λεφτά δεν καταχράςτθκαν, διοχετεφκθκαν ςτθν «ςτιριξθ» ιδιωτικϊν εταιρειϊν. Για παράδειγμα, λίγο πριν τθν πτϊςθ τθσ χοφντασ, ο διοικθτισ τθσ κεντρικισ τράπεηασ τθσ Αργεντινισ Ντομίνγκο Καβάγιο68 (ςθμ.: ςυγκρατείςτε το όνομα γιατί αυτό το «μπουμποφκι» κα το ςυναντιςουμε και παρακάτω) ανακοίνωςε ότι το κράτοσ κα απορροφοφςε τα χρζθ υπερχρεωμζνων πολυεκνικϊν, όπωσ θ Ford Motor Argentina, θ Chase Manhattan, θ IBM, θ Mercedes Benz και θ Citibank. Δθλαδι, το κράτοσ αναλάμβανε να καλφψει χρζθ κάπου 20 δις. δολλαρίων, χωρίσ αυτζσ οι εταιρείεσ να χάςουν δεκάρα από τα κζρδθ ι τθν περιουςία τουσ! Είπαμε πιο πάνω ότι οι ΘΡΑ ζχουν τεράςτια ευκφνθ για τθν υπερχρζωςθ των λατινικϊν χωρϊν. Ασ το εξθγιςουμε περιςςότερο αυτό. Εμείσ εδϊ ςτθν Ελλάδα γνωρίηουμε τον Χζνρυ Κίςςινγκερ από τθν ςτάςθ του απζναντι ςτθν χοφντα και ςτο Κυπριακό. Οι λατι68

http://en.wikipedia.org/wiki/Domingo_Cavallo - Για τθν κατάλθξθ αυτοφ του «μεγάλου ανδρόσ»: “Argentina’s corruption: Enter the scapegoat (The many reasons why Domingo Cavallo now finds himself in jail)”, The Economist, 11/04/2002 - http://www.economist.com/node/1079214 (Να ςθμειωκεί ότι θ φυλάκιςθ δεν ςτζρθςε από τον Καβάγιο τθν δυνατότθτα να γίνει κακθγθτισ ςτθν οικονομικι ςχολι τοφ Χάρβαρντ και επιςκζπτθσ λζκτορασ ςτθν οικονομικι ςχολι τοφ Γζθλ...) 86

νοαμερικανοί, όμωσ, τον γνϊριςαν ωσ «ατηζντθ» των αγορϊν. Ρράγματι, ο τότε υπουργόσ εξωτερικϊν των ΘΡΑ είχε αναλάβει ςχεδόν εργολαβικά- να πιζςει τισ λατινοαμερικανικζσ χοφντεσ να παίρνουν δάνεια, ενϊ ταυτόχρονα πίεηε τθν Διαμερικανικι Αναπτυξιακι Τράπεηα να τα χορθγεί. Θ ιδζα ιταν απλι: πάρτε τα δάνεια, φάτε όςα μπορείτε, μοιράςτε τα υπόλοιπα ςτισ αμερικανικζσ πολυεκνικζσ και όταν φτάςει θ ϊρα του λογαριαςμοφ...κα τα βροφμε. Φυςικά, το «κα τα βροφμε» ςιμαινε ότι κα δεκεί τζτοια κθλιά ςτον λαιμό ςασ ϊςτε δεν κα μπορζςετε ποτζ να κουνθκείτε. Ζτςι, θ κυβζρνθςθ των ΘΡΑ φόρτωςε με ανεξζλεγκτα δάνεια τισ ςτρατοκρατοφμενεσ λατινοαμερικανικζσ χϊρεσ και ι ίδια κυβζρνθςθ απαίτθςε αργότερα τθν εξόφλθςι τουσ από τισ αναγεννϊμενεσ δθμοκρατίεσ. Ραράλλθλα, άρχιςαν να γίνονται εμφανζςτατεσ οι επιπτϊςεισ από το περίφθμο «ςοκ Βόλκερ»69. Ο Ρωλ Βόλκερ70 ιταν ο διοικθτισ τθσ FED, ο οποίοσ αποφάςιςε τθν κατακόρυφθ αφξθςθ των επιτοκίων που ζφταςαν το 21% από το 1981 ωσ το 1985. Αυτά τα εξωφρενικά επιτόκια διόγκωςαν υπζρμετρα τα τοκοχρεωλφςια που ζπρεπε να καταβάλουν οι νεοεκλεγμζνεσ δθμοκρατικζσ κυβερνιςεισ. Για παράδειγμα, τα 45 δις. που κλθρονόμθςε ο Αλφονςίν από τθν χοφντα, ζφταςαν 65 δις. μζςα ςε λίγα χρόνια. Ανοίγουμε παρζνκεςθ. Πολλοί αναλυτζσ, αναφερόμενοι ςε όςα ςυνζβθςαν ςτθν Αργεντινι, μιλοφν για κρίςθ χρζουσ. ΢τθν ουςία, όμωσ, επρόκειτο για κρίςθ υπερςυςςϊρευςθσ κερδϊν: οι ολιγομελείσ κάςτεσ που προαναφζραμε, μαηί με τα πολυεκνικά μονοπϊλια, απομφηθςαν τον πλοφτο ολόκλθρων χωρϊν μζχρι το ςθμείο να μθ μποροφν πλζον να κθςαυρίςουν περιςςότερο. Είναι 69

Διαβάςτε από το ιςτολόγιο “A critic of crisis theory” το ενδιαφζρον κείμενο “From the 1974-75 recession to the ‘Volcker Shock’” - http://critique ofcrisistheory.wordpress.com/the-five-industrial-cycles-since1945/fromthe-1974-75-recession-to-the-volcker-shock 70 http://en.wikipedia.org/wiki/Paul_Volcker 87

ςαφζσ ότι ςε ζνα τζτοιο ςθμείο πρζπει να καταςτραφεί τμιμα του υπερςυςςωρευμζνου κεφαλαίου. Μόνο που ποτζ το κεφάλαιο δεν δζχεται τθν εκοφςια αυτοκαταςτροφι του αλλά επιδιϊκει τθν μετακφλιςθ τθσ απαραίτθτθσ καταςτροφισ ςτισ ευρφτερεσ κοινωνίεσ. Κλείνει θ παρζνκεςθ. Φτάςαμε ςτο ηθτοφμενο. Ασ κυμθκοφμε, κατ' αρχάσ, ότι ο Φριντμαν κεωροφςε ωσ απαραίτθτθ προχπόκεςθ για τθν εφαρμογι τθσ κεωρίασ του τθν κατάρρευςθ κάκε υπάρχοντοσ οικονομικοφ ςυςτιματοσ, ϊςτε να ξεκινάει το χτίςιμο του νεοφιλελεφκερου οικοδομιματοσ από μθδενικι βάςθ. Ζτςι, θ κθλιά ςτον λαιμό τθσ Αργεντινισ ζπρεπε να ςφίξει περιςςότερο ϊςτε θ οικονομία τθσ χϊρασ να καταρρεφςει τελείωσ. Κατόπιν, ανάμεςα ςτα ςυντρίμμια κα εμφανιηόταν ο «ςωτιριοσ» νεοφιλελευκεριςμόσ. Ρϊσ ζγινε όλο αυτό; Κα το δοφμε ςτθν ςυνζχεια.

88

24. Σο παιχνίδι ςτθν Αργεντινι αρχίηει Οι πιςτοί τοφ νεοφιλελευκεριςμοφ παρουςιάηουν τισ εξελίξεισ τθσ δεκαετίασ του '80 ωσ κρίαμβο τθσ ιδεολογίασ τουσ. Συγκεκριμζνα, ιςχυρίηονται ότι οι χϊρεσ που βγικαν από τθν δικτατορικι τυραννία, επζλεξαν να ςυνταιριάςουν τθν ελευκερία τουσ με τθν ελευκερία των αγορϊν. Πμωσ, θ αλικεια είναι τελείωσ διαφορετικι: μόλισ οι λαοί ανάςαναν από τθν καταδυνάςτευςθ των βάναυςων κακεςτϊτων, χτυπικθκαν από τθν καταιγίδα των χρθματοοικονομικϊν ςοκ και δεν πρόλαβαν να αντιδράςουν. Για να καταλάβουμε τι ακριβϊσ ςυνζβθ, ασ ςυνεχίςουμε τθν εξζταςθ τθσ περίπτωςθσ που λζγεται Αργεντινι. Λζγαμε χτεσ ότι ο Αλφονςίν ανζλαβε τθν εξουςία το 1983, ενϊ ιταν ςε εξζλιξθ το «ςοκ Βόλκερ». Το 1986, ο πλθκωριςμόσ είχε ξεφφγει τόςο, ϊςτε ο Αλφονςίν ζκεςε ςε κυκλοφορία ζνα νζο νόμιςμα, το αουςτράλ, ελπίηοντασ να ελζγξει τθν κατάςταςθ. Πμωσ, ςε 3 μόλισ χρόνια, τα πράγματα χειροτζρεψαν τόςο, ϊςτε το να ντφςει κανείσ τουσ τοίχουσ τοφ ςπιτιοφ του με αουςτράλ ιταν φτθνότερο από το να αγοράςει χαρτί ταπετςαρίασ. Τελικά, ο Αλφονςίν δεν άντεξε. Τον Λοφνιο του 1989, με τον πλθκωριςμό πάνω από 200%, παραιτικθκε. Θ αριςτερά κατθγόρθςε τον απελκόντα πρόεδρο ότι δεν ζκανε όςα κα μποροφςε να κάνει. Για παράδειγμα, κα μποροφςε να είχε κθρφξει ςτάςθ πλθρωμϊν κι όχι να ξεηουμίηει τθν χϊρα του προκειμζνου να πλθρϊςει ζνα χρζοσ, το οποίο -με μακθματικι βεβαιότθτα- δεν ιταν δυνατόν να εξοφλθκεί ποτζ. Κα μποροφςε, επίςθσ, να ςυνεννοθκεί με άλλεσ νοτιοαμερικανικζσ χϊρεσ (με τα ίδια χάλια ι και χειρότερα) και να ςυςτιςουν μια «ζνωςθ οφειλετϊν», θ οποία κα λειτουργοφςε μια κοινι αγορά. Βζβαια, ο Αλφονςίν τα είχε ςκεφτεί όλα αυτά αλλά δίςταςε, ωσ αςτόσ πολιτικόσ που δεν διζκετε επαναςτατικι παιδεία. Δίςταςε, επειδι οι ςτρατιωτικοί μπορεί να είχαν παραδϊςει τθν εξουςία αλλά -υπό

89

τθν κάλυψθ των ΘΡΑ- δεν βριςκόντουςαν ςτισ φυλακζσ και παρακολουκοφςαν τισ εξελίξεισ με τα όπλα παρά πόδα. Ουςιαςτικά, λοιπόν, ο Αλφονςίν είχε μόνο μια διζξοδο, εκτόσ από τθν παραίτθςθ: να ςυγκρουςκεί με τισ ΘΡΑ και να προκαλζςει ριξθ με τουσ πιςτωτζσ τισ χϊρασ του (ΔΝΤ, Ραγκόςμια Τράπεηα και πολυεκνικό κεφάλαιο). Πμωσ, με τθν αναγεννθμζνθ δθμοκρατία να είναι ακόμθ εξαιρετικά αδφναμθ και υπερβολικά ηαλιςμζνθ από τα απανωτά ςοκ, ο Αλφονςίν φοβικθκε τθν ςφγκρουςθ και αποδζχτθκε τουσ κανόνεσ τθσ Ουάςιγκτον. Αυτοί οι περίφθμοι «κανόνεσ» τισ δεκαετίασ του '80 δεν είχαν καμμιά ςχζςθ με τουσ παλαιότερουσ. Θ παρακατακικθ τισ Βολιβίασ είχε δείξει ζναν καινοφργιο δρόμο επιβολισ τθσ αμερικανικισ κυριαρχίασ, απαλλαγμζνο από τισ ςτρατιωτικζσ δικτατορίεσ. Ζνασ καινοφργιοσ κόςμοσ ανζτελλε ςιγά-ςιγά. Ζνασ κόςμοσ ςτον οποίο θ αμερικανικι πολιτικι κα επιβαλλόταν μζςω τθσ οικονομίασ και των «διαρκρωτικϊν προςαρμογϊν» και όπου οι δικτατορίεσ των ςτρατθγϊν κα ζδιναν τθν κζςθ τουσ ςτισ δικτατορίεσ του χρζουσ. Στο ςθμείο αυτό, ασ κυμθκοφμε τα όςα λζγαμε ςε παλιότερο ςθμείωμα αυτισ τθσ ςειράσ για το Μπρζτον Γουντσ. Λζγαμε, λοιπόν, ότι οι ςυμφωνίεσ του Μπρζτον Γουντσ είχαν καταλιξει ςτθν ςφςταςθ δυο μεγάλων χρθματοπιςτωτικϊν οργανιςμϊν: του Διεκνοφσ Νομιςματικοφ Ταμείου και τθσ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ (αργότερα προςτζκθκε και ο τρίτοσ τθσ παρζασ, ο Ραγκόςμιοσ Οργανιςμόσ Εμπορίου). Πταν ο Νίξον αποδζςμευςε το δολλάριο από τον «κανόνα του χρυςοφ», μπορεί να ζβαηε ταφόπλακα ςτο Μπρζτον Γουντσ αλλά το ΔΝΤ και θ Ραγκόςμια Τράπεηα παρζμειναν ολοηϊντανα. Και είναι αυτοί ακριβϊσ οι οργανιςμοί που, κατά τθν δεκαετία του '80, κατάντθςαν εργαλείο ςτα χζρια τθσ αμερικανικισ πολιτικισ, ςφίγγοντασ τθν κθλιά ςτον λαιμό των υπερχρεωμζνων κρατϊν. Κεωρθτικϊσ, ο Φριντμαν ιταν αντίκετοσ ς' αυτοφσ τουσ οργανιςμοφσ, εφ' όςον πίςτευε ςτθν απόλυτθ ελευκερία των αγο90

ρϊν και ςιχαινόταν κάκε μορφισ παρζμβαςθ. Πμωσ, δεν τον χάλαγε κακόλου θ ςκζψθ ότι τόςο το ΔΝΤ όςο και θ Ραγκόςμια Τράπεηα κα μποροφςαν να ακολουκιςουν μια πολιτικι που κα γινόταν το όχθμα με το οποίο κα επιβάλλονταν οι ιδζεσ του. Ζτςι, δεν είναι κακόλου παράδοξο το γεγονόσ ότι οι κορυφαίεσ κζςεισ αυτϊν των δυο μεγάλων οργανιςμϊν παραδόκθκαν ςτα «παιδιά του Σικάγου». Ο Φριντμαν καταλάβαινε ότι πολφ ςφντομα οι υπερχρεωμζνεσ χϊρεσ κα οδθγοφνταν ςτα νφχια του ΔΝΤ και τθσ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ, οπότε τα «παιδιά» του ζπρεπε να είναι εκεί και να περιμζνουν. Ππωσ ζχουμε ξαναπεί, θ οικονομικι κατάρρευςθ μιασ χϊρασ δεν ςυνιςτά για τον φρθντμανιςμό πρόβλθμα προσ επίλυςθ αλλά ευκαιρία για δράςθ. Ζτςι, υπό τθν διοίκθςθ των «παιδιϊν του Σικάγου», οι δυο μεγαλφτεροι χρθματοοικονομικοί οργανιςμοί του κόςμου υιοκζτθςαν τθν λογικι ενόσ «οπορτουνιςμοφ των κρίςεων», προδίδοντασ κεμελιακά τισ ιδρυτικζσ τουσ αρχζσ. Σε επόμενα ςθμειϊματα κα αςχολθκοφμε διεξοδικά και με το ΔΝΤ και με τθν Ραγκόςμια Τράπεηα. Για τθν ϊρα, κα ςυνεχίςουμε με τισ εξελίξεισ ςτθν Αργεντινι, όπου ζχουμε μείνει ςτθν παραίτθςθ Αλφονςίν. Οι εκλογζσ που ακολοφκθςαν ζφεραν ςτθν προεδρία τθσ χϊρασ ζναν επαρχιϊτθ περονιςτι κυβερνιτθ, ο οποίοσ πρόβαλλε ζναν ιδιότυπο «λαϊκό τςαμπουκά» με τα δερμάτινα ςακάκια του και τισ μακριζσ φαβορίτεσ του. Τον Κάρλοσ Μζνεμ71. Θ αποδοχι του Μζνεμ από τα λαϊκά ςτρϊματα ιταν μεγάλθ. Ο κόςμοσ πίςτευε ότι ο νζοσ πρόεδροσ κα εξζφραηε τον «τςαμπουκά» του πάνω ςε όςουσ του ρουφοφςαν το αίμα. Πμωσ, κάποιοι ςκεπτικιςτζσ αναλυτζσ δαγκϊκθκαν, κακϊσ διζβλεπαν εντυπωςιακζσ ομοιότθτεσ τθσ λαϊκισ απιχθςθσ του Μζνεμ ςτθν Αργεντινι με εκείνθ που είχε ο Βίκτωρ Ρασ ςτθν Βολιβία λίγα χρόνια νωρίτερα. Δεν είχαν άδικο...

71

http://en.wikipedia.org/wiki/Menem 91

25. Η Αργεντινι ξεπουλιζται Το «περονικό» ςακάκι τοφ νζου προζδρου άντεξε μόλισ ζναν χρόνο, πριν γίνει ξεςκλίδι. Υπό τθν αςφυκτικι πίεςθ του ΔΝΤ, ο Μζνεμ υιοκζτθςε τθν «πολιτικι βουντοφ», που λζγαμε ςε προθγοφμενο ςθμείωμα. Και για να ςτείλει ζνα κακαρό ςθμάδι ςτισ «αγορζσ», διόριςε ωσ υπουργό οικονομικϊν ζναν παλιό μασ γνϊριμο: τον Ντομίνγκο Καβάγιο, δεξί χζρι τθσ χοφντασ. Στο άκουςμα του ονόματοσ του Καβάγιο, το χρθματιςτιριο του Μπουζνοσ Άυρεσ εκτινάχτθκε κατά 30%. Ο Καβάγιο ιξερε καλά το μάκθμα: ςε όλεσ τισ κορυφαίεσ οικονομικζσ κζςεισ διόριςε «παιδιά του Σικάγου». Και θ νζα «αδελφότθτα» ζβαλε αμζςωσ ςε εφαρμογι το γνωςτό ςχζδιο. Ρρϊτα-πρϊτα, χρθςιμοποίθςε το χάοσ τοφ υπερπλθκωριςμοφ ωσ μζςο για τθν προϊκθςθ των ιδιωτικοποιιςεων κι από δίπλα επζβαλε μαηικζσ περικοπζσ ςτισ δθμόςιεσ δαπάνεσ. Αλλά το μεγάλο κόλπο παίχτθκε με τθν κατάργθςθ του αουςτράλ και τθν ειςαγωγι του νζου πζςο72, το οποίο ςυνδζκθκε κατ' ευκείαν με το δολλάριο ςε αναλογία 1 προσ 1. Ππωσ καταλαβαίνει κι ζνασ μακθτισ τθσ πρϊτθσ γυμναςίου, το νζο νόμιςμα οδιγθςε ςτθν ταχφτατθ αποκλιμάκωςθ του πλθκωριςμοφ και, λίγα χρόνια αργότερα, ςτθν πλιρθ εξάλειψι του. Πμωσ, ποιοσ λζει ότι ζτςι λφνονται τα προβλιματα; Ραράλλθλα, το ξεποφλθμα τθσ δθμόςιασ υπθρεςίασ από τον Καβάγιο πιρε τζτοια ζκταςθ ϊςτε ξεπζραςε και όςα είχε διαπράξει ο Ρινοτςζτ ςτθν Χιλι. Μζχρι το 1994, οι 9 ςτισ 10 δθμόςιεσ επιχειριςεισ είχαν παραδοκεί ςτα μεγάλα μονοπϊλια (Citibank, Vivendi, Repsol, Telefonica κλπ). Βζβαια, θ κυβζρνθςθ Μζνεμ είχε φροντίςει να μθν επιβαρφνει τουσ νζουσ ιδιοκτιτεσ, απολφοντασ πάνω από 700.000 εργαηόμενουσ πριν προχωριςει ςτο ςχεδιαςμζνο ξεποφλθμα. 72

http://en.wikipedia.org/wiki/Argentine_peso 92

Ο Καβάγιο εφάρμοηε μια πολιτικι «α λα Σακσ» και ο Μζνεμ χειροκροτοφςε. Το Time χαρακτιριςε τθν πολιτικι αυτι ωσ «το καφμα του Μζνεμ». Πμωσ, το πραγματικό καφμα ιταν άλλο: θ κυβζρνθςθ ξεπουλοφςε τον τόπο κι οι εργαηόμενοι βυκίηονταν ςτθν φτϊχεια αλλά δεν ςθμειϊκθκε καμμία λαϊκι εξζγερςθ! Ρερίεργο φαινόμενο μεν, εξθγιςιμο δε. Ασ δοφμε πϊσ: Σε περιόδουσ ζκρθξθσ του πλθκωριςμοφ, οι χαμθλόμιςκοι πολίτεσ τρζμουν κακϊσ βλζπουν να εξανεμίηεται ταχφτατα θ αξία των λιγοςτϊν χρθμάτων που διακζτουν. Πταν αυτόσ ο φόβοσ φωλιάςει ςτισ λαϊκζσ μάηεσ, τότε όποια μζτρα κι αν πάρει θ κυβζρνθςθ δεν αντιμετωπίηονται με ςκεπτικιςμό αλλά με μια κρυφι ελπίδα πωσ τα πράγματα κα καλυτερεφςουν. Ζτςι, από τθν ςτιγμι που θ ςφνδεςθ του πζςο με το δολλάριο ζρριξε τον πλθκωριςμό, οι λαϊκζσ μάηεσ είναι ζτοιμεσ πλζον να δεχτοφν ορυμαγδό νζων μζτρων, με τθν ςκζψθ ότι και αυτά κα βγουν ςε καλό. Φυςικά, θ ςφνδεςθ του πζςο με το δολλάριο ιταν ουςιαςτικά ζνα ειδεχκζσ ζγκλθμα ςε βάροσ τθσ χϊρασ. Ξαφνικά, τα εγχϊρια προϊόντα ζγιναν τόςο ακριβά, ϊςτε οι ντόπιεσ βιομθχανίεσ άρχιςαν να κλείνουν θ μια μετά τθν άλλθ, αυξάνοντασ κατακόρυφα τθν -ιδθ αυξθμζνθ- ανεργία. Και θ κατάςταςθ όλο και χειροτζρευε, με αποτζλεςμα το 60% του πλθκυςμοφ να βρεκεί κάτω από το όριο τθσ φτϊχειασ, λίγο πριν τθν ανατολι τθσ νζασ χιλιετίασ73. Τελικά, αυτό που κατάφεραν Μζνεμ και Καβάγιο είχε περιςςότερθ ςχζςθ με τθν ψυχολογία παρά με τθν πραγματικι οικονομία. Ασ κυμθκοφμε άλλθ μια φορά τθν ςυνταγι του Φριντμαν: ςε περιόδουσ κρίςθσ -πραγματικισ ι εκλαμβανομζνθσ ωσ τζτοιασ- οι τρομαγμζνεσ μάηεσ είναι πρόκυμεσ να εκχωριςουν αυξθμζνθ και ανεξζλεγκτθ εξουςία ςε όποιον εμφανιςτεί με μια «μαγικι λφςθ» διακζςιμθ. 73

Για το «καφμα τοφ Μζνεμ», δείτε: Francisco Sobrino, “Argentina: is the ‘miracle’ fading?”, GreenLeft, 26/01/1994 - http://www.greenleft.org.au /node/7401 93

Με αυτόν τον τρόπο, ο οποίοσ αξιοποιοφςε τα διδάγματα τθσ βολιβιανισ παρακατακικθσ, ο νεοφιλελευκεριςμόσ βρικε τον τρόπο να ανκίςει ςε μια χϊρα όπου δεν υπάρχει μεν δικτατορία αλλά θ δθμοκρατία είναι αδφναμθ. Πχι επειδι μπόρεςε να πείςει για τθν ορκότθτά του αλλά επειδι επωφελείτο από τθν απελπιςία που γεννοφν οι κρίςεισ. Σφντομα θ τακτικι αυτι τελειοποιικθκε και τα κφματά τθσ πολλαπλαςιάςτθκαν: Μεξικό 1994, «αςιατικζσ τίγρεισ» 1997, ΢ωςςία 1998, Βραηιλία 1999... Τελειϊνουμε το ςθμερινό μασ ςθμείωμα με μια παρατιρθςθ. Πταν λζμε ότι ο καπιταλιςμόσ εκμεταλλεφεται τισ κρίςεισ, δεν εννοοφμε αποκλειςτικά τισ οικονομικζσ κρίςεισ. Είπαμε ότι μιλάμε για κρίςεισ οι οποίεσ μπορεί να είναι πραγματικζσ αλλά μπορεί απλϊσ να εκλαμβάνονται ωσ τζτοιεσ. Για παράδειγμα, ο Μπουσ το 2001 εμφάνιςε τθν τρομοκρατία ωσ κρίςθ. Επίςθσ, ωσ κρίςεισ παρουςιάςτθκαν τα αποτελζςματα φυςικϊν καταςτροφϊν, όπωσ το τςουνάμι του 2004 ι ο τυφϊνασ Κατρίνα του 2005. Εφ' όςον αυτζσ οι φυςικζσ καταςτροφζσ προκαλοφν «μοφδιαςμα» ςτο κοινωνικό ςφνολο, προςφζρονται για «κεραπείεσ-ςοκ». Με δυο λόγια, ηοφμε ςτθν εποχι τοφ καπιταλιςμοφ τθσ καταςτροφισ.

94

26. Η Πολωνία ςτο ςτόχαςτρο Ασ μεταφερκοφμε τϊρα ςτθν Ευρϊπθ του 1989, τθν εποχι τθσ πτϊςθσ του τείχουσ του Βερολίνου. Στθν Ρολωνία, θ Αλλθλεγγφθ κερδίηει ςτισ εκλογζσ 260 από τισ 261 ζδρεσ και αναλαμβάνει τθν διακυβζρνθςθ τθσ χϊρασ74. Κφριοσ ςτόχοσ των θγετϊν τθσ είναι να διαγράψουν ο,τιδιποτε κομμουνιςτικό και, φυςικά, να «απελευκερϊςουν» τθν οικονομία. Θ άποψθ που κυριαρχεί είναι κάτι ςαν «εργατικόσ καπιταλιςμόσ», δθλαδι να μετατραποφν οι κρατικζσ επιχειριςεισ ςε αυτοδιαχειριηόμενεσ από τουσ ίδιουσ τουσ εργάτεσ. Θ δφςθ επενζβθ. Μετά τα πρϊτα χειροκροτιματα για τθν «απελευκζρωςθ» από τον «κομμουνιςτικό ηυγό», το μινυμα που ςτάλκθκε ςτουσ πολωνοφσ ιταν ςαφζσ: πριν από κάκε άλλθ κίνθςθ, ζπρεπε να εξυπθρετθκοφν τα χρζθ. Τα πράγματα ςκοφρθναν. Με κομμζνο τον «ομφάλιο λϊρο» που τθν ςυνζδεε με τθν Σοβιετικι Ζνωςθ, θ νζα κυβζρνθςθ δεν μποροφςε να ελπίηει ςε ςτιριξθ εξ ανατολϊν. Ο πρωκυπουργόσ Ταντζουσ Μαηοβιζτςκι75 (αχυράνκρωποσ του Βαλζςα, ο οποίοσ -πονθρά ςκεπτόμενοσ- δεν ζβαλε υποψθφιότθτα ςτισ εκλογζσ) ςτράφθκε προσ το Διεκνζσ Νομιςματικό Ταμείο. Ιταν ςίγουροσ ότι το ΔΝΤ κα ςτιριηε αναφανδόν τθν πρϊτθ «δθμοκρατικι» κυβζρνθςθ ςε τζωσ κομμουνιςτικι χϊρα. Σφντομα θ ςιγουριά τοφ Μαηοβιζτςκι εξελίχκθκε ςε απογοιτευςθ. Τόςο το ΔΝΤ όςο και το υπουργείο οικονομικϊν των ΘΡΑ, όντασ υπό των ζλεγχο των «παιδιϊν του Σικάγου», είχαν άλλα ςχζδια για τθν Ρολωνία. Με τίποτε δεν κα επζτρεπαν τθν εξομά74

http://en.wikipedia.org/wiki/Polish_legislative_election,_1989 Δείτε ςτο http://en.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_Mazowiecki περιςςότερα για τον «αχυράνκρωπο του Βαλζςα». Αξίηει να παρατθριςετε πόςα βραβεία ζδωςε θ δφςθ και πόςεσ διακρίςεισ χάριςαν τα δυτικά πανεπιςτιμια ςε κάποιον που ποτζ δεν κεωρικθκε ςτθν χϊρα του κάτι περιςςότερο από μετριότθτα. 75

95

λυνςθ τθσ κατάςταςθσ βιμα-βιμα. Για να «φτιάξουν τα πράγματα», ζπρεπε να δθμιουργθκεί θ γνωςτι και δοκιμαςμζνθ «κατάςταςθ ςοκ». Θ τεράςτια κρατικι περιουςία μιασ κομμουνιςτικισ χϊρασ χρειαηόταν μια ζντονθ «κεραπεία ςοκ» για να περάςει ςτα χζρια του μεγάλου κεφαλαίου και να μθ μείνει ςτουσ εργάτεσ ωσ αυτοδιαχειριηόμενθ. Ζτςι, οι διεκνείσ οικονομικοί οργανιςμοί άφθςαν τθν Ρολωνία να βουλιάηει ςτα χρζθ και τον πλθκωριςμό. Θ μόνθ ςτιριξθ που πιρε ιταν ζνα ευτελζςτατο «φιλοδϊρθμα» 119 εκατομμυρίων δολλαρίων από τον μπαμπά Μπουσ. Τότε ζςκαςε μφτθ ζνασ παλιόσ μασ γνϊριμοσ: ο Τηζφφρυ Σακσ. Ο Τηωρτη Σόροσ πιρε τον Σακσ και τον πιγε ςτθν Βαρςοβία για να τον ςυςτιςει ςτθν Αλλθλεγγφθ. Μάλιςτα, ο Σόροσ προςφζρκθκε να καλφψει τα ζξοδα τόςο του Σακσ όςο κι ενόσ ακόμθ νεοφιλελεφκερου οικονομολόγου, του Ντζθβιντ Λίπτον 76, για να βοθκιςει -όπωσ ζλεγε- τθν καθμζνθ τθν Ρολωνία. Ο Σακσ ζγινε δεκτόσ με ανακοφφιςθ. Οι θγζτεσ τθσ Αλλθλεγγφθσ πίςτευαν ότι οι διαςυνδζςεισ και θ φιμθ τοφ Σακσ κα εξαςφάλιηαν ςτθν χϊρα τθν ποκοφμενθ εξωτερικι βοικεια. Ο Σακσ ζπιαςε αμζςωσ δουλειά και ςυνζςτθςε ςτουσ πολωνοφσ να...μθ πλθρϊςουν τα χρζθ τουσ! Υποςχζκθκε ότι κα αναλάμβανε να επθρεάςει τα κζντρα αποφάςεων προσ τθν κατεφκυνςθ ότι δεν μπορεί μια δθμοκρατικι κυβζρνθςθ να επωμιςκεί χρζθ που -υποτίκεται πωσ- άφθςε πίςω τθσ θ προθγοφμενθ κομμουνιςτικι διακυβζρνθςθ. Ραράλλθλα, υποςχζκθκε ότι κα εξαςφάλιηε ςτθν χϊρα οικονομικι ενίςχυςθ τριϊν δις. δολλαρίων, ποςό τεράςτιο μπροςτά ςτα ψίχουλα του Μπουσ. Μόνο που... Μόνο που για να πειςτοφν οι αγορζσ, θ κυβζρνθςθ ζπρεπε να υιοκετιςει μια κεραπεία-ςοκ, θ οποία κατεγράφθ ςτον πολωνικό τφπο ωσ «ςχζδιο Σακσ»77. 76

http://www.imf.org/external/np/omd/bios/dl.htm Ενδιαφζρον παρουςιάηει μια κριτικι αυτοφ του ςχεδίου, θ οποία δθμοςιεφκθκε το 2006: Jerzy Mankowski, “View from Poland: The Jeffrey 77

96

Το «ςχζδιο Σακσ» ιταν μια παραλλαγι προσ το ςκλθρότερο του ςχεδίου που είχε ακολουκθκεί ςτθν Βολιβία και προζβλεπε άμεςθ κατάργθςθ των κρατικϊν επιδοτιςεων και τθσ διατίμθςθσ («μζςα ςε μια νφχτα», ζλεγε χαρακτθριςτικά ο Σακσ) και πϊλθςθ όλων των κρατικϊν ορυχείων, ναυπθγείων και εργοςταςίων ςε ιδιϊτεσ. Το πλιρεσ ςχζδιο του Σακσ χϊρεςε ςε μόλισ 15 ςελίδεσ. Στθν Αλλθλεγγφθ ξζςπαςε εμφφλιοσ πόλεμοσ. Θ ςυντριπτικι πλειοψθφία εκείνων που είχαν πρωτοςτατιςει ςτθν αντεπανάςταςθ κατά του κομμουνιςμοφ, αιςκάνκθκε προδομζνθ. Ο Σακσ επιδόκθκε ςε αλλεπάλλθλεσ προςωπικζσ ςυναντιςεισ με τουσ θγζτεσ του κόμματοσ, προκειμζνου να τουσ πείςει για τθν ορκότθτα του ςχεδίου του. Ωσ όπλο, χρθςιμοποίθςε τα αποτελζςματα τθσ πολιτικισ που επζβαλε ςτθν Βολιβία. Πμωσ, «ξζχαςε» να ενθμερϊςει τουσ πολωνοφσ ότι ςτθν Βολιβία χρειάςτθκε να κθρυχκεί θ χϊρα ςε κατάςταςθ ζκτακτθσ ανάγκθσ και να ςυλλθφκοφν όλοι οι ςυνδικαλιςτζσ. Τελικά, ο Σακσ ςυμμάχθςε με τον Λζςεκ Μπαλτςζροβιτσ78, τον υπουργό οικονομικϊν. Ο Μπαλτςζροβιτσ κεωροφςε τον εαυτό του «επίτιμο παιδί του Σικάγου», επειδι είχε μελετιςει το Free to Choose του Φριντμαν. Ο υπουργόσ ανζλαβε να πείςει τουσ διαφωνοφντεσ ςυντρόφουσ του, οι οποίοι ζβλεπαν ότι αυτά που ςχεδίαηε ο Σακσ δεν είχαν καμμιά ςχζςθ με όςα είχε υποςχεκεί προεκλογικά ο ίδιοσ ο Βαλζςα. Ρροσ όςουσ επζμεναν ότι θ φτωχι Ρολωνία δεν κα μπορζςει να αντζξει τζτοια τερτίπια και ότι θ υιοκζτθςθ του «ςχεδίου Σακσ» κα οδθγιςει τθν χϊρα ςτο ςτόμα τοφ καπιταλιςμοφ, ο Μπαλτςζροβιτσ ιταν κακθςυχαςτικόσ: «Δεν μιλάμε για καπιταλιςμό αλλά για ζνα άλλο μείγμα, για ζνα άλλο ςφςτθμα που δεν κα είναι καπιταλιςμόσ. Κα είναι ζνα ςφςτθμα

Sacks Millenium Plan”, Scoop Indepedent News, 14/04/2005 - http:// www.scoop.co.nz/stories/HL0504/S00127.htm 78 http://en.wikipedia.org/wiki/Leszek_Balcerowicz 97

καλφτερο από τον καπιταλιςμό, το οποίο κα απορρίπτει όλα τα κακά του καπιταλιςμοφ». Επί τρεισ ολόκλθρουσ μινεσ, οι θγζτεσ τθσ Αλλθλεγγφθσ ζτρωγαν τα νφχια τουσ, μθ μπορϊντασ να αποφαςίςουν τι να κάνουν. Επί τρεισ ολόκλθρουσ μινεσ θ χϊρα κατρακυλοφςε ςτθν καταςτροφι αβοικθτθ. Φυςικά, ο Σακσ και θ παρζα του δεν βιάηονταν: όςο μεγαλφτερθ γινόταν θ κρίςθ, τόςο το καλφτερο για τθν «κεραπεία-ςοκ» που ετοιμαηόταν. Τρεισ μινεσ... Ϊςπου, ςτισ 12 Σεπτεμβρίου 1989, ο Μαηοβιζτςκι εμφανίςτθκε ςτο κοινοβοφλιο για να ανακοινϊςει το πρϊτο οικονομικό πρόγραμμα τισ Αλλθλεγγφθσ. Οι αποφάςεισ είχαν παρκεί μυςτικά. Ελάχιςτοι τισ γνϊριηαν. Οι περιςςότεροι περίμεναν με αγωνία τθν τελικι επιλογι: κα ιταν το ςχζδιο Σακσ, το πρόγραμμα των αυτοδιαχειριηόμενων επιχειριςεων, θ οδόσ των ςταδιακϊν αλλαγϊν του Γκορμπατςόφ ι κάτι άλλο; 79

79

Αυτό το «άλλο μείγμα» του Μπαλτςζροβιτσ, κάτι μου κυμίηει... Επίςθσ, κάτι μου κυμίηει κι αυτό το τρίμθνο κατά το οποίο θ Πολωνία είχε αφεκεί να βουλιάηει ανεξζλεγκτα... Ρε, περίεργθ που είναι θ πουτάνα θ Λςτορία ϊρεσ-ϊρεσ... 98

27. Οι πολωνοί ανατρζπουν τον Φριντμαν Ο Μαηοβιζτςκι ανζβθκε ςτο βιμα και άρχιςε τθν ομιλία του αλλά ξαφνικά κατζρρευςε από τθν αγωνία και τθν ψυχολογικι πίεςθ. Του παραςχζκθκαν οι πρϊτεσ βοικειεσ και ςυνιλκε. «Θ κατάςταςθ τθσ υγείασ μου είναι ίδια με τθν κατάςταςθ τθσ οικονομίασ», προςπάκθςε να αςτειευτεί. Τελικά, εξαπζλυςε το «τοφβλο». Κα εφαρμοηόταν το ςχζδιο του Σακσ, δθλαδι μια αντιγραφι τθσ βολιβιανισ ςυνταγισ αλλά πιο επικετικι: ιδιωτικοποιιςεισ των πάντων, δθμιουργία χρθματιςτθρίου, δθμοςιονομικζσ περικοπζσ και αναπροςανατολιςμόσ τθσ βαρειάσ βιομθχανίασ προσ τθν παραγωγι καταναλωτικϊν αγακϊν. Κι όλα αυτά με τθν μεγαλφτερθ δυνατι ταχφτθτα. Εκείνο το βράδυ τθσ 12θσ Σεπτεμβρίου 1989, ο καταρρακωμζνοσ Μαηοβιζτςκι ζβαηε ταφόπλακα ςτο όραμα που είχε διατυπϊςει ο Βαλζςα, μερικά χρόνια νωρίτερα, από τα ναυπθγεία του Γκντανςκ. Οι «ιδεολόγοι» τθσ Αλλθλεγγφθσ επζμεναν ότι αυτι θ επιλογι δεν ςιμαινε απάρνθςθ τθσ αυτοδιαχειριηόμενθσ οικονομίασ αλλά προςαρμογι ςτισ ανάγκεσ, λόγω ελλείψεωσ χρόνου. Θ κεωρία του Φριντμαν βρικε τυπικι εφαρμογι ςτθν περίπτωςθ τθσ Ρολωνίασ. Θ αςτραπιαία πολιτικι μεταβολι δθμιοφργθςε οικονομικι κατάρρευςθ κι αυτι, με τθν ςειρά τθσ, γζννθςε φόβο. Μπροςτά ς' αυτόν τον φόβο, θ υπόςχεςθ για γριγορθ ανάκαμψθ δεν ιταν δυνατόν να παραβλεφκεί. Θ αποπροςανατολιςμζνθ κοινι γνϊμθ ζγινε άκυρμα των διαμορφωτϊν τθσ και οι πολίτεσ, αποκομμζνοι από το ιδεολογικό υπόβακρο που τουσ ςτιριηε τόςα χρόνια, ζμειναν άλαλοι και άβουλοι μπροςτά ςε όςα διαδραματίηονταν εισ βάροσ τουσ. Ο Μπαλτςζροβιτσ παραδζχτθκε αργότερα ότι θ τακτικι που ακολουκικθκε ιταν προςχεδιαςμζνθ για να αποφευχκεί θ κοινωνικι ζκρθξθ. Ραραδζχτθκε, επίςθσ, ότι ςτιριξε αυτι τθν τακτικι, παρ' ότι ζτςι πρόδιδε το «όραμα τθσ Αλλθλεγγφθσ», επειδι θ Ρολωνία βριςκόταν ςτο μζςο μιασ «αςυνικιςτθσ πολιτικισ ςυ99

γκυρίασ». Ακόμθ, χαρακτιριςε τον αυταρχιςμό, με τον οποίο επιβλικθκε αυτι θ πολιτικι, ωσ «παράκυρο ευκαιρίασ» κατά τθν διάρκεια του οποίου οι κανόνεσ τθσ «ομαλισ πολιτικισ ηωισ» δεν ιςχφουν. Με άλλα λόγια, αυτό το «παράκυρο ευκαιρίασ» απαιτοφςε τθν αναςτολι τθσ δθμοκρατίασ για να πραγματοποιθκεί (ςθμ.: τα ειςαγωγικά ς' αυτι τθν παράγραφο αποτελοφν τα ακριβι λόγια τοφ Μπαλτςζροβιτσ). Σφντομα, όμωσ, οι πολωνοί ςυνιλκαν από τθν «χειρουργικι επζμβαςθ» και άρχιςαν να αναρωτιοφνται τόςο για τθν κεραπεία που τουσ επιβλικθκε όςο και για τον γιατρό. Θ κεραπεία δεν είχε επιφζρει βραχφβιεσ αναταράξεισ αλλά μια βακειά φφεςθ: δυο χρόνια μετά τθν εφαρμογι τθσ, θ βιομθχανικι παραγωγι είχε μειωκεί κατά...30%, ενϊ ςτα τζλθ του 1993 θ ανεργία ξεπζραςε το 25% και το 59% των πολωνϊν βριςκόταν κάτω από το όριο τθσ φτϊχειασ. Θ καταςτροφι ιταν τζτοια ϊςτε ακόμθ και ςιμερα θ Ρολωνία καταγράφει τα υψθλότερα ποςοςτά ανεργίασ ςτθν Ευρϊπθ. Ο δρόμοσ του Σακσ δεν οδιγθςε τθν χϊρα ςτθν ςφγκλιςθ με τθν Ευρϊπθ αλλά ςτισ χαϊδεισ ανιςότθτεσ τθσ Χιλισ. Κα προςπακιςω να ςυμπυκνϊςω τθν "επιτυχία" του Σακσ ςε μια φράςθ τοφ Κάρολ Μοντηελζφςκι. Ο Μοντηελζφκςι ιταν από τουσ αντιφρονοφντεσ τοφ κομμουνιςτικοφ κακεςτϊτοσ και ζκανε οκτϊμιςθ χρόνια φυλακι. Λδοφ, λοιπόν, θ άποψι του: «Δεν κα ξόδευα οφτε ζνα μινα, οφτε μια βδομάδα ςτθν φυλακι, πόςο μάλλον οκτϊμιςθ χρόνια, για χάρθ τοφ καπιταλιςμοφ». Ζπειτα από ενάμιςθ χρόνο «αςυνικιςτθσ πολιτικισ ςυγκυρίασ», οι πολωνοί άρχιςαν να ξεςθκϊνονται. Οι 250 απεργίεσ που πραγματοποιικθκαν ςτθν χϊρα το 1990, ζγιναν 6.000 το 1992! Θ τρομερι πίεςθ των λαϊκϊν ςτρωμάτων υποχρζωςαν τθν κυβζρνθςθ να αναςτείλει το πρόγραμμα των ιδιωτικοποιιςεων. Οι 7.500 απεργίεσ του 1993 εξουκζνωςαν πλιρωσ το κακεςτϊσ και το 62% τθσ πολωνικισ βιομθχανίασ γλίτωςε από το ξεποφλθμα. Αυτόσ ο ξεςθκωμόσ των πολωνϊν εργατϊν ζςωςε, δίχωσ αμφιβολία, εκατοντάδεσ χιλιάδεσ κζςεισ εργαςίασ, οι οποίεσ κα εί100

χαν χακεί αν ολοκλθρϊνονταν οι ιδιωτικοποιιςεισ. Το πλζον ενδιαφζρον είναι ότι από το 1994, θ οικονομία μπικε ςε ταχείσ ρυκμοφσ ανάπτυξθσ, χάρθ κυρίωσ ςτθν απόδοςθ των κρατικϊν επιχειριςεων! Ππωσ ςθμειϊνει ο οικονομολόγοσ Ταντζουσ Κοβάλικ, ζτςι απεδείχκθ ότι ζκαναν λάκοσ όςοι ςχεδίαηαν το ξεποφλθμα των δθμόςιων επιχειριςεων. Αλλά οι πολωνοί δεν ζμειναν ςτισ απεργίεσ. Θ «δθμοκρατία» τοφσ είχε τςακίςει κι αυτι τθν «δθμοκρατία» χρθςιμοποίθςαν για να τιμωριςουν τουσ υπεφκυνουσ. Στισ εκλογζσ τισ 19θσ Σεπτεμβρίου 1993, ζνασ ςυναςπιςμόσ αριςτερϊν κομμάτων (όπου ςυμμετείχαν και κομμουνιςτζσ!) κζρδιςε το 66% των εδρϊν! Νωρίτερα, θ Αλλθλεγγφθ είχε διαςπαςτεί ςε δυο κομμάτια. Εκείνο που κράτθςε τθν ςφραγίδα πιρε κάτω από 5% και δεν μπικε ςτθν βουλι. Το δεφτερο, υπό τον «ςωτιρα» Μαηοβιζτςκι, πιρε μόλισ 10,6%. Θ λαϊκι ετυμθγορία δεν κα μποροφςε να απορρίψει τον νεοφιλελευκεριςμό με θχθρότερο τρόπο. Σιμερα, ο Σακσ εξακολουκεί να καμαρϊνει για το ζργο του ςτθν Βολιβία αλλά για τθν Ρολωνία δεν τολμάει να πει λζξθ 80. Αλλά, αν ςτθν Ρολωνία χρθςιμοποιικθκε θ «δθμοκρατία» για να καταδικαςτεί ο φρθντμανιςμόσ, ςτθν Κίνα τα πράγματα εξελίχκθκαν διαφορετικά. Εκεί, το κακεςτϊσ φρόντιςε πρϊτα να ςυνκλίψει τθν δθμοκρατία. Θ ςφαγι ςτθν πλατεία Τιεν-αν-μεν κα δθμιουργοφςε το απαραίτθτο «ςοκ και δζοσ» για να αλλάξει πορεία θ χϊρα προσ τον καπιταλιςμό...81

80

Αντικζτωσ, πρωτφτερα ο ΢ακσ ιταν λαλίςτατοσ: Jeffrey Sachs, “Shock therapy in Poland: perspectives of five years”, University of Utah, 1994 http://www.tannerlectures.utah.edu/lectures/documents/sachs95.pdf 81 Μζςα απ' αυτά τα κείμενα, μζχρι τϊρα διαπιςτϊνουμε πϊσ θ καταγεγραμμζνθ Λςτορία επαναλαμβάνεται ςτον τόπο μασ. Σϊρα πρζπει να αναηθτιςουμε τον τρόπο να επαναλθφκεί και θ αντίδραςθ των πολωνϊν ςτισ εκλογζσ τισ 19θσ ΢επτεμβρίου 1993. ΢το χζρι μασ είναι. 101

28. Η μπαροφφα τοφ Φουκουγιάμα Τα όςα είπε ο Μπαλτςζροβιτσ περί «αςυνικιςτθσ πολιτικισ ςυγκυρίασ», ςφντομα αποδείχτθκαν αυτοεκπλθροφμενθ προφθτεία. Ρριν καλά-καλά θ Ρολωνία βάλει ςε εφαρμογι τθν «κεραπεία-ςοκ» που λζγαμε, ο ρουσ τθσ Λςτορίασ αναταράχτθκε. Τον Νοζμβριο του 1989, εν μζςω πανθγυριςμϊν τόςο των θγετϊν τθσ δφςθσ (δικαιολογθμζνα) όςο και μεγάλθσ μερίδασ του πλθκυςμοφ (αδικαιολόγθτα), το Τείχοσ του Βερολίνου ζπεφτε, αναταράςςοντασ τουσ ρυκμοφσ ςτουσ οποίουσ είχε ςυνθκίςει να κινείται ολόκλθρθ θ ανκρωπότθτα. Πλα ζδειχναν να αλλάηουν ταχφτατα: θ Σοβιετικι Ζνωςθ αγκομαχοφςε, το απαρτχάιντ ςτθν Νότια Αφρικι ψυχορραγοφςε, οι δικτατορίεσ ςτθν λατινικι Αμερικι κατζρρεαν θ μια μετά τθν άλλθ. Με δυο λόγια, ολόκλθροσ ςχεδόν ο πλανιτθσ φαινόταν να βιϊνει μια κατάςταςθ «αςυνικιςτθσ πολιτικισ ςυγκυρίασ». Λζνε πωσ «ο λφκοσ ςτθν αναμπουμποφλα χαίρεται» και ς' αυτι τθν παγκόςμια αναμπουμποφλα δεν ιταν δυνατόν να αποτελζςει εξαίρεςθ το κεφάλαιο. Στο βιβλίο του Σο Σζλοσ τθσ Μετάβαςθσ, ο Τόμασ Κάραδερσ 82 (από τουσ ικφνοντεσ του «μθχανιςμοφ προϊκθςθσ τθσ δθμοκρατίασ» των ΘΡΑ) παρατθρεί χαρακτθριςτικά: «΢το πρϊτο μιςό τθσ δεκαετίασ τοφ '90, το ςφνολο των χωρϊν που βρίςκονταν ςε μεταβατικι κατάςταςθ αυξικθκε κατακόρυφα. Περίπου 100 χϊρεσ ςε όλο τον κόςμο (20 ςτθν Νότια Αμερικι, 25 ςτθν Ανατολικι Ευρϊπθ, 30 ςτθν Τποςαχάρια Αφρικι, 10 ςτθν Αςία και 5 ςτθν Μζςθ Ανατολι) βρζκθκαν ςε κατάςταςθ μετάβαςθσ από κάποιο μοντζλο προσ κάποιο άλλο»83. Αυτζσ οι μεγάλεσ αλλαγζσ που παρατθροφνταν, ζκαναν πολλοφσ να πιςτζψουν ότι πλθςίαηε το τζλοσ των ιδεολογιϊν: δίχωσ 82

http://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Carothers Thomas Carothers, “The end of the transition paradigm” - http://www. journalofdemocracy.org/articles/gratis/Carothers-13-1.pdf 83

102

τα βαρίδια τοφ ψυχροφ πολζμου, ο κόςμοσ κα ιταν ελεφκεροσ να επιλζξει τα καλφτερα ςτοιχεία και να ςυνκζςει το καλφτερο πολιτικό και οικονομικό ςφςτθμα, ςε ζνα περιβάλλον δίχωσ ςυγκροφςεισ, προβοκάτςιεσ και μαφρθ προπαγάνδα. Ο Γκορμπατςόφ ζλεγε ςχετικά: «Σόςεσ δεκαετίεσ υπνωτιςμοφ από δόγματα είχαν επιπτϊςεισ. ΢ιμερα κζλουμε να ειςαγάγουμε ζνα γνιςια δθμιουργικό πνεφμα»84. Βζβαια, οι οπαδοί του ανόκευτου καπιταλιςμοφ (Φριντμαν και ςία) ειρωνεφονταν τα περί μείγματοσ ιδεολογιϊν. Γι' αυτοφσ, τϊρα ιταν θ ευκαιρία ϊςτε όλεσ οι «μεταβατικζσ χϊρεσ» να ςτραφοφν προσ τον κακαρό φρθντμανιςμό και όχι προσ κάποιο υβρίδιο ςοςιαλκεχνςιανιςμοφ. Σφμφωνα με το επιχειρθςιακό πλάνο τοφ Φριντμαν, τα «παιδιά του Σικάγου» ζπρεπε να είναι ζτοιμα ϊςτε να προςφζρουν άμεςεσ λφςεισ όταν οι υπόλοιποι απλϊσ κα διατφπωναν ερωτιςεισ και απορίεσ. Τον χειμϊνα εκείνου του «βρόμικου '89», ςτο πανεπιςτιμιο του Σικάγου (ποφ αλλοφ;), ο κακθγθτισ Φράνςισ Φουκουγιάμα ζδωςε μια ιςτορικι διάλεξθ με κζμα «Πλθςιάηουμε το τζλοσ τθσ Λςτορίασ;»85. Φυςικά, το ακροατιριο απαρτιηόταν αποκλειςτικά από υπζρμαχουσ των ιδεϊν τοφ Φριντμαν. Το ςυμπζραςμα του Φουκουγιάμα από όςα διαδραματίηονταν ς' όλο τον κόςμο ιταν ςαφζσ: Μθ ςυηθτάτε με όςουσ αναηθτοφν άλλουσ δρόμουσ. Μείνετε ςτακεροί ςτισ απόψεισ ςασ και διατρανϊςτε τθν νίκθ ςασ. Σφμφωνα με τον Φουκουγιάμα, θ νίκθ τισ καπιταλιςτικισ αντεπανάςταςθσ δεν ςυνεπαγόταν τθν ζναρξθ μιασ διαδικαςίασ ςφγκλιςθσ των πρϊθν αντίκετων κόςμων αλλά τθν ολοκλθρωτικι 84

Από το βιβλίο: Michail Gorbachev, “Perestroika: our hopes for our country and the world”, όπωσ παρουςιάςτθκε ςτθν εφθμερίδα Los Angeles Times τθσ 15/11/1987 - http://articles.latimes.com/1987-11-15/books/ bk-21139_1_mikhail-gorbachev/3 85 Francis Fukuyama, “The end of History?” (δοκίμιο που γράφτθκε από τον ίδιο τον Φουκουγιάμα, ςτθριγμζνο ς’ εκείνθ τθν διάλεξθ) - http:// www.wesjones.com/eoh.htm 103

νίκθ τοφ φιλελευκεριςμοφ, ενϊπιον τθσ οποίασ ζπρεπε οι πάντεσ να υποκλικοφν. Με άλλα λόγια, ο Φουκουγιάμα δεν διαπίςτωνε το τζλοσ των ιδεολογιϊν αλλά το τζλοσ τθσ Λςτορίασ κακ' εαυτιν. Χορθγόσ τθσ εκδιλωςθσ ιταν ο Τηων Πλιν, επί ςειρά ετϊν χρθματοδότθσ τοφ Φριντμαν. Τα λεφτά τοφ Πλιν ζπιαςαν τόπο, αφοφ ο Φουκουγιάμα υιοκζτθςε πλιρωσ τθν άποψθ τοφ Φριντμαν ότι οι ελεφκερεσ αγορζσ αποτελοφν απαραίτθτο ςυςτατικό τθσ ελευκερίασ τοφ ανκρϊπου. Μάλιςτα, ο Φουκουγιάμα ζςπρωξε τθν άποψθ τοφ Φριντμαν ακόμθ παραπζρα, υποςτθρίηοντασ ότι «οι απορρυκμιςμζνεσ αγορζσ, ςε ςυνδυαςμό με τθν φιλελεφκερθ δθμοκρατία, αποτελοφν το καταλθκτικό ςθμείο τθσ ιδεολογικισ εξζλιξθσ του ανκρϊπινου είδουσ και τθν τελικι μορφι τθσ ανκρϊπινθσ διακυβζρνθςθσ»86. Το επιχείρθμα τοφ Φουκουγιάμα αποτφπωνε ςαφϊσ τθν μζκοδο «παράκαμψθσ τθσ δθμοκρατίασ», τθν οποία είχαν εμπνευςκεί τα «παιδιά του Σικάγου». Ππωσ ακριβϊσ το ΔΝΤ είχε ειςαγάγει λακραία το ανεξζλεγκτο εμπόριο και τισ ιδιωτικοποιιςεισ, υπό τθν κάλυψθ προγραμμάτων ςτιριξθσ, ζτςι κι ο Φουκουγιάμα προςπάκθςε να ειςαγάγει λακραία τον φρθντμανιςμό, υπό τθν κάλυψθ τθσ «μεταβατικισ διαδικαςίασ» που περιγράφει ο Τόμασ Κάραδερσ. Φυςικά, δεν ιταν ςφμπτωςθ το ότι ο Φουκουγιάμα επζλεξε αυτι τθν ιςτορικά κρίςιμθ ςτιγμι να «τελειϊςει» τθν Λςτορία. Οφτε ιταν ςφμπτωςθ ότι τθν ίδια ςτιγμι επζλεξαν το ΔΝΤ και θ Ραγκόςμια τράπεηα για να δθμοςιοποιιςουν τθν περίφθμθ «΢υναίνεςθ τθσ Ουάςιγκτον», ςτθν οποία κα αναφερκοφμε αναλυτικά ςε επόμενο ςθμείωμα. Πλα εντάςςονταν ςε ζνα πακζτο ςτρατθγικϊν επικετικισ εξάπλωςθσ τθσ καπιταλιςτικισ λαίλαπασ, εν όψει τθσ διαφαινόμενθσ ιττασ τοφ ςοςιαλιςμοφ. Θ διάλεξθ του Φουκουγιάμα απετζλεςε τθν βάςθ για το πολυδιαφθμιςμζνο βιβλίο του Σο τζλοσ τθσ Λςτορίασ και ο τελευταί86

Ο.π. 104

οσ άνκρωποσ87. Το απόφκεγμα τοφ Φουκουγιάμα αποτελεί μια από τισ μεγαλφτερεσ μπαροφφεσ που ζχουν ειπωκεί ποτζ από χείλθ επιςτιμονα. Είναι λογικό, αν ςκεφτεί κανείσ ότι ο Φουκουγιάμα δεν είχε πάρει υπ' όψθ του αναρίκμθτεσ παραμζτρουσ, όπωσ π.χ. τον ιςλαμικό φονταμενταλιςμό, ο οποίοσ απζδειξε από το 2001 και δϊκε ότι θ Λςτορία ζχει μπροςτά τθσ πολλζσ ςελίδεσ ακόμθ να γράψει. Είναι πικρά ειρωνικό το γεγονόσ ότι θ πρόβλεψθ-μπαροφφα του Φουκουγιάμα για το «τζλοσ τθσ Λςτορίασ» δεν κα απαιτοφςε παρά δυο μονάχα μινεσ για να διαψευςκεί παταγωδϊσ. Θ διάψευςθ ιρκε από τθν άλλθ πλευρά τοφ πλανιτθ και, ςυγκεκριμζνα, από τθν μεγαλφτερθ πλατεία τοφ Ρεκίνου. Τθν Τιεν-αν-μεν.

87

Ενδιαφζρουςα παρουςίαςθ του βιβλίου και κριτικι κεϊρθςθ του περιεχομζνου του, ςτο http://en.wikipedia.org/wiki/The_End_of_History_ and_the_Last_Man, όπου παρουςιάηεται και θ κριτικι τθν οποία άςκθςε ςτο βιβλίο τοφ Φουκουγιάμα ο Ηακ Ντερριντά. 105

29. Η Κίνα αςπάηεται τον φρθντμανιςμό Είναι ευρφτατα διαδεδομζνο πωσ τα βίαια επειςόδια που διαδραματίςτθκαν ςτο Ρεκίνο το 1989, προιλκαν από τθν κρατικι βία με τθν οποία το κακεςτϊσ επιχείρθςε να τςακίςει τον λαϊκό ξεςθκωμό κατά του κομμουνιςμοφ. Ρρόκειται για άλλο ζνα από τα πάμπολλα παραμφκια με τα οποία ο καπιταλιςμόσ επιχειρεί να αποκοιμίςει τθν κοινι γνϊμθ. Θ αλικεια είναι τελείωσ διαφορετικι και κα τθν δοφμε βιμα-βιμα. Από τισ αρχζσ τθσ δεκαετίασ του '80, ο Ντεγκ-Χςιάο-Ριγκ88 είχε μελετιςει καλά το μάκθμα τθσ Αλλθλεγγφθσ. Θ κφρια ζννοια του ιταν να αποφφγει ςτθν χϊρα του τθν εμφάνιςθ ενόσ παρόμοιου ςυνδικάτου, το οποίο κα απειλοφςε τθν φπαρξθ του κακεςτϊτοσ του. Ο Ντεγκ και θ παρζα του, παρ' ότι κρατοφςαν τθν ςφραγίδα και τα ςφμβολα του κομμουνιςτικοφ κόμματοσ που είχε κεμελιϊςει ο Μάο, δεν είχε καμμιά ςχζςθ με τον κομμουνιςμό, τον οποίο χρθςιμοποιοφςε μόνο για λαϊκι κατανάλωςθ. Κατά βάςθ, ο ςκλθρόσ κομματικόσ πυρινασ που κυβερνοφςε τθν Κίνα, ονειρευόταν τθν μετάλλαξθ τθσ οικονομίασ επί το... καπιταλιςτικϊτερον. Γι' αυτό κι ο Ντεγκ, το 1980, κάλεςε τον ίδιο τον Φριντμαν να διδάξει ςτουσ κινζηουσ οικονομολόγουσ τα τί και τα πϊσ τθσ ελεφκερθσ αγοράσ. Εκεί, ςτθν καρδιά ενόσ ςκλθροφ υποτίκεται- κομμουνιςτικοφ κράτουσ, ο Φριντμαν δεν δίςταςε να εκκειάςει τα καλά τοφ Χονγκ-Κονγκ, το οποίο χαρακτιριςε ωσ «πιο ελεφκερο από τισ ΘΠΑ, εφ' όςον ςτο Χονγκ-Κονγκ το κράτοσ ςυμμετείχε λιγϊτερο ςτθν οικονομία». Θ φρθντμανικι «ελευκερία» βόλευε τθν νομενκλατοφρα τοφ κόμματοσ, θ οποία ικελε να διατθριςει τον απόλυτο ζλεγχο του 88

Για βιογραφικά ςτοιχεία: http://en.wikipedia.org/wiki/Deng_Xiaoping - http://english.people.com.cn/data/people/deng xiaoping.shtml - http:// www.notablebiographies.com/De-Du/Deng-Xiaoping.html Για τισ οικονομικζσ μεταρρυκμίςεισ: http://factsanddetails.com/china .php?itemid=79 - http://en.wikipedia.org/wiki/Chinese_economic_reform 106

κράτουσ κατά τθν καπιταλιςτικι του μετάλλαξθ. Ιταν απλό: όταν κα άρχιηαν οι ιδιωτικοποιιςεισ, οι αξιωματοφχοι τοφ κόμματοσ κα ζπρεπε να ιςαν εκεί, ϊςτε να αρπάξουν τα «φιλζτα» τθσ δθμόςιασ περιουςίασ. Υπ' αυτι τθν ζννοια, ο Ντεγκ δεν ονειρευόταν να κάνει τθν χϊρα του ςαν τισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ. Εκείνο που είχε ςτο μυαλό του δεν ζμοιαηε με τισ ΘΡΑ αλλά με τθν Χιλι τοφ Ρινοτςζτ: το ςοκ τθσ μετάβαςθσ ςτθν ελεφκερθ αγορά κα υλοποιόταν με αυταρχικά ςιδερζνια πυγμι. Τελικά, το 1983 ο Ντεγκ άρχιςε τον μεταςχθματιςμό με μια τριπλι κίνθςθ: επζτρεψε τισ ξζνεσ επενδφςεισ, κατάργθςε τα περιςςότερα μζτρα προςταςίασ των εργατϊν και ίδρυςε τθν Λαϊκι Ζνοπλθ Αςτυνομία, τθσ οποίασ αποςτολι ιταν θ καταςτολι τοφ «οικονομικοφ εγκλιματοσ». Λεπτομζρεια: ςτθν ζννοια του «οικονομικοφ εγκλιματοσ» περιλαμβάνονταν οι απεργίεσ και οι διαδθλϊςεισ, επειδι προξενοφςαν οικονομικι ηθμιά ςτο κράτοσ. Θ Λ.Ε.Α. απετελείτο από 400.000 άνδρεσ (ςθμ.: το νοφμερο είναι ςωςτό, τετρακόςιεσ χιλιάδεσ), οι οποίοι διζκεταν, μεταξφ των άλλων, ειδικά αμερικανικά ελικόπτερα και θλεκτρικζσ βουκζντρεσ89. Τα πρϊτα μζτρα τοφ Ντεγκ πζραςαν εφκολα, μιασ κι ο κόςμοσ δεν ιταν δυνατόν να υποψιαςτεί ότι το κόμμα, που τον προςτάτευε μζχρι χτεσ, κα ιταν δυνατόν να απεργαςτεί μζτρα εισ βάροσ του. Πμωσ, περί τα τζλθ τισ δεκαετίασ τα πράγματα άρχιςαν να αλλάηουν, κακϊσ τα μζτρα τοφ Ντεγκ ςκλιραιναν. Ρρϊτα-πρϊτα, καταργικθκε θ διατίμθςθ, γεγονόσ που οδιγθςε ςτθν εκρθκτικι αφξθςθ των τιμϊν. Δεφτερον, καταργικθκε θ -αυτονόθτθ ςε ζνα γνιςιο κομμουνιςτικό ςφςτθμα- προςταςία τισ εργαςίασ, με ςυνζπεια να εμφανιςτοφν οι πρϊτοι -μετά από πολλζσ δεκαετίεσάνεργοι, οι οποίοι αυξάνονταν με ταχφτατουσ ρυκμοφσ. Τρίτον, το ξεςάλωμα τθσ κομματικισ νομενκλατοφρασ ιταν τόςο ζκδθλο, ϊςτε άρχιςε να ριηϊνει ςτισ λαϊκζσ μάηεσ θ αγανάκτθςθ για τθν 89

΢τθν πορεία, θ δφναμθ τθσ Λ.Ε.Α. ζφταςε 1.500.000 άνδρεσ! - http:// en.wikipedia.org/wiki/People%27s_Armed_Police 107

διαφκορά ςτθν κορυφι τισ κομματικισ πυραμίδασ. Μ' αυτά και με άλλα, θ λαϊκι κατακραυγι άρχιςε να γίνεται τόςο ζντονθ, ϊςτε το 1988 θ κυβζρνθςθ αναγκάςτθκε να επαναφζρει τθν διατίμθςθ, παραβιάηοντασ ζνα από τα ςθμαντικϊτερα φρθντμανικά κζςφατα. Βλζποντασ τισ εξελίξεισ, ο Φριντμαν ανθςφχθςε τόςο ϊςτε ζκανε ό,τι ακριβϊσ είχε κάνει ςε αντίςτοιχθ περίπτωςθ ςτθν Χιλι τοφ Ρινοτςζτ: ςθκϊκθκε και πιγε ο ίδιοσ ςτο Ρεκίνο, προκειμζνου να εμψυχϊςει τουσ κιαςϊτεσ των ιδεϊν του. Εκεί, υπό τθν κάλυψθ τθσ τθλεόραςθσ, ςυναντικθκε με τον Ηάο Ηιγιάνγκ (γενικό γραμματζα του κόμματοσ) και τον Ηιάνγκ Ηεμίν (τότε γραμματζα τισ Σαγκάθσ και ςιμερα πρόεδρο τθσ χϊρασ), ςυηθτϊντασ μαηί τουσ επί δυο ϊρεσ και επαναλαμβάνοντασ όςα είχε πει πριν λίγα χρόνια ςτον Ρινοτςζτ. Ο ίδιοσ ο Φριντμαν κυμάται: «Σουσ είπα ξεκάκαρα να μθν υποκφψουν ςτισ πιζςεισ και να μθν αμφιταλαντεφονται... Ζδωςα ζμφαςθ ςτο πόςο ςθμαντικό ιταν να πραγματοποιθκοφν οι ιδιωτικοποιιςεισ και θ μετάβαςθ ςτισ ελεφκερεσ αγορζσ, να επιβλθκεί θ φιλελευκεροποίθςθ με μια αποφαςιςτικι κίνθςθ... Σα αρχικά μεταρρυκμιςτικά βιματα τθσ Κίνασ υπιρξαν εξαιρετικά επιτυχθμζνα. Θ χϊρα μπορεί να ςθμειϊςει ακόμθ πιο κεαματικι πρόοδο, αν βαςιςτεί ακόμθ περιςςότερο ςτισ ιδιωτικζσ ελεφκερεσ αγορζ σ ...»90. Εδϊ αξίηει τον κόπο να δοφμε μια λεπτομζρεια. Επειδι ο Φριντμαν κυμόταν ότι είχε δεχτεί πολλά βζλθ τότε που ενεργοφςε ωσ ςφμβουλοσ του Ρινοτςζτ, μόλισ επζςτρεψε ςτισ ΘΡΑ φρόντιςε να...βγει από πάνω, εκμεταλλευόμενοσ το γεγονόσ ότι ο πολφσ κόςμοσ δεν γνϊριηε τι ακριβϊσ γινόταν ςτθν μεταμαοϊκι Κίνα. Ζτςι, ζςτειλε μια επιςτολι ςε κάποια εφθμερίδα, όπου διλωνε "αγανακτιςμζνοσ" επειδι εκείνοι που αντζδραςαν τότε ςτθν 90

Από το αυτοβιογραφικό Two Lucky People - Memoirs. Θ υπογράμμιςθ είναι του ίδιου του ςυγγραφζα και δείχνει ότι ο Φριντμαν ηθτοφςε πιο ζντονθ κεραπεία-ςοκ. 108

Χιλι, δεν διαμαρτυρικθκαν για τθν Κίνα. Ρρόςκετε δε, με ςαρκαςμό: «Ζδωςα ςτθν Κίνα ακριβϊσ τισ ίδιεσ ςυμβουλζσ που είχα δϊςει και ςτθν Χιλι. Κα πρζπει να περιμζνω μια χιονοςτοιβάδα διαμαρτυριϊν επειδι προκυμοποιικθκα να δϊςω ςυμβουλζσ ςε μια τόςο ςατανικι κυβζρνθςθ;»91 Θ επιςτολι αυτι μνθμονεφεται ςιμερα, χάρθ ςτθν περιοριςμζνθ δυνατότθτα του Φριντμαν να αντιλθφκεί τθν πραγματικότθτα. Αν δεν κεωροφςε τον εαυτό του αλάκθτο, δεν κα τθν διζςωηε ςτθν αυτοβιογραφία του αλλά κα τθν είχε πνίξει μόλισ ο Ντεγκ-Χςιάο-Ρινγκ άρχιςε να αντιγράφει τισ πιο βίαιεσ τακτικζσ τοφ Ρινοτςζτ92.

91

Πάλι από το Two Lucky People. Ζχει ενδιαφζρον θ άποψθ του Δ.Ν.Σ. για τον τρόπο με τον οποίο επιχείρθςε ο Ντεγκ να αλλάξει τθν κινεηικι οικονομία: Zuliu Hu & Mohsin S. Khan, “Why is China growing so fast?”, IMF Economic Issues No 8, Απρίλιοσ 1997 - http://www.imf.org/EXTERNAL/PUBS/FT/ISSUES8/issue8.pdf 92

109

30. Η ςφαγι τισ Σιεν-αν-μεν Ο Ουάνγκ Χοφι93 είναι ζνασ από τουσ διοργανωτζσ των διαμαρτυριϊν τοφ 1989 ςτθν Κίνα. Στο βιβλίο του Θ Νζα Σάξθ τθσ Κίνασ: Κοινωνία, Πολιτικι και Οικονομία ςε μετάβαςθ ξεκακαρίηει ότι οι διαδθλωτζσ δεν ιςαν μόνο φοιτθτζσ αλλά ςυμμετείχαν ευρφτατεσ κοινωνικζσ ομάδεσ, όπωσ δάςκαλοι, μικροεπαγγελματίεσ, εργάτεσ κλπ. Ο Ουάνγκ παρατθρεί ότι ο λαϊκόσ ξεςθκωμόσ δεν είχε ςτόχο τθν αποκομμουνιςτοποίθςθ τθσ χϊρασ (ς.ς.: άλλωςτε γι' αυτιν είχε φροντίςει ιδθ το...κόμμα!) αλλά τθν ςκλθρότθτα των νεοφιλελεφκερων μεταρρυκμίςεων, οι οποίεσ ιςαν -εκ φφςεωσ- απόλυτα αντιδθμοκρατικζσ και πζρα από τθν κινεηικι παράδοςθ. Γράφει χαρακτθριςτικά ο Ουάνγκ: «Τπιρχε ζνα γενικό αίτθμα για δθμοκρατικζσ μεκόδουσ επίβλεψθσ τθσ δικαιοςφνθσ τθσ μεταρρυκμιςτικισ διαδικαςίασ και τθσ αναδιοργάνωςθσ των κοινωνικϊν οφελϊν». Εκείνθ τθν ςτιγμι, το κόμμα ζπρεπε να κάνει τθν επιλογι του. Κι αυτι θ επιλογι δεν ιταν ανάμεςα ςτον φιλελευκεριςμό και τον κομμουνιςμό. Αυτό ιταν ιδθ λυμζνο. Θ επιλογι που ζπρεπε να γίνει ιταν πιο δφςκολθ για το κόμμα: ι κα ζπρεπε να υποκφψει ςτθν λαϊκι κατακραυγι και να υιοκετιςει ζναν δθμοκρατικό τρόπο προϊκθςθσ των επιδιωκόμενων αλλαγϊν ι κα ζπρεπε να κινθκεί αςτραπιαία και να επιβάλει τα ςχζδιά του με τθν βία. Μιασ και θ πρϊτθ επιλογι ςυνεπαγόταν κάποια -ζςτω, μερικι- απϊλεια τθσ πολιτικισ ιςχφοσ του, το κόμμα δεν δίςταςε να προχωριςει ςτθν δεφτερθ επιλογι. Οι εξελίξεισ ιςαν ταχφτατεσ. Στισ 20 Μαΐου 1989, θ κυβζρνθςθ επζβαλε ςτρατιωτικό νόμο. Στισ 3 Λουνίου, τα τανκσ βγικαν ςτον δρόμο ανοίγοντασ πυρ ςτα τυφλά κατά των διαδθλωτϊν. Ταυτόχρονα, οι δυνάμεισ τθσ Λ.Ε.Α. διζςπαςαν τα οδοφράγματα, τα οποία είχαν ςτθκεί γφρω από τθν πλατεία Τιεν-αν-μεν, πυρο93

http://en.wikipedia.org/wiki/Wang_Hui_(intellectual) 110

βολϊντασ αδιακρίτωσ και ςυλλαμβάνοντασ εκατοντάδεσ διαδθλωτϊν. Τελικά, θ ορμι τισ κρατικισ βίασ κατάφερε να διαλφςει κάκε ίχνοσ δθμόςιασ διαμαρτυρίασ αλλά ο απολογιςμόσ ιταν τραγικόσ: πάνω από 2.000 νεκροί (μερικοί κάνουν λόγο και για 7.000), πάνω από 30.000 τραυματίεσ και ςχεδόν 40.000 ςυλλθφκζντεσ, εκ των οποίων εκτιμάται ότι πολλοί εκτελζςτθκαν αλλά ο αρικμόσ τουσ είναι αδφνατον να ελεγχκεί94. Ο δυτικόσ τφποσ ζςπευςε να παρουςιάςει τθν ςφαγι τθσ Τιεν-αν-μεν ωσ παράδειγμα κομμουνιςτικισ βαρβαρότθτασ, ενϊ επρόκειτο για μια ςφαγι που είχε ςτόχο να προκλθκεί το απαραίτθτο φρθντμανικό ςοκ, περί του οποίου ζχουμε μιλιςει κατ' επανάλθψθ. Μάλιςτα, ςε πρωτοςζλιδό τθσ θ Wall Street Journal διατφπωςε τον φόβο ότι «οι βίαιεσ ενζργειεσ τισ Κίνασ απειλοφν να αναςτείλουν τθν δεκαετι πορεία προσ τισ μεταρρυκμίςεισ», λεσ κι ο Ντεγκ Χςιάο Ρινγκ ιταν κατά των μεταρρυκμίςεων ι λεσ και αυτζσ οι «βίαιεσ ενζργειεσ» δεν αποςκοποφςαν ςτθν επιτάχυνςθ όλων των φρθντμανικισ εμπνεφςεωσ μεταρρυκμίςεων. Ο Ντεγκ κίχτθκε από αυτά τα δθμοςιεφματα. Με τθν αμίμθτθ χοντροκοπιά του, δεν δίςταςε να δθλϊςει ωμά, πζντε μζρεσ μετά τθν ςφαγι, ότι το κράτοσ δεν προςπακοφςε να υπεραςπίςει τον κομμουνιςμό αλλά τον καπιταλιςμό, ότι οι διαδθλωτζσ δεν ιςαν παρά «κοινωνικά κατακάκια» και ότι το κόμμα κα προωκοφςε πάςθ κυςία τθν κεραπεία-ςοκ. Και πρόςκεςε: «Ιταν μια δοκιμαςία και τθν περάςαμε. Αυτό το ατυχζσ γεγονόσ κα μασ επιτρζψει να ςυνεχίςουμε τθν μεταρρφκμιςθ με ςτακερϊτερο και ταχφτερο βθματιςμό. Δεν κάναμε λάκοσ. Δεν υπάρχει λάκοσ ςτισ τζςςερισ βαςικζσ αρχζσ τισ μεταρρφκμιςθσ. Αν υπάρχει κάποιο λάκοσ, αυτό δεν είναι παρά θ μθ ολοκλθρωτικι εφαρμογι των εν λόγω αρ-

94

Για τα γεγονότα ςτθν Σιεν-αν-μεν, δείτε και το ενδιαφζρον άρκρο τθσ θλεκτρονικισ εγκυκλοπαίδειασ Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/ Tiananmen_Square_protests_of_1989 111

χϊν»95. Βάηω ςτοίχθμα ότι ο Φριντμαν οφτε ςτα πιο τρελλά του όνειρα δεν κα περίμενε να ακοφςει τζτοια λόγια από τον θγζτθ ενόσ «κομμουνιςτικοφ» κακεςτϊτοσ! Το ςοκ λειτοφργθςε αποτελεςματικά. Σχεδόν αμζςωσ μετά τθν ςφαγι, ο Ντεγκ κατάργθςε και πάλι τθν διατίμθςθ, ενϊ ζβαλε ςε εφαρμογι και όλεσ τισ υπόλοιπεσ υποδείξεισ τοφ Φριντμαν. Μζςα ςτθν επόμενθ τριετία, θ Κίνα δθμιοφργθςε «ειδικζσ ηϊνεσ εξαγωγϊν» και άνοιξε τα ςφνορά τθσ ςτισ ξζνεσ επενδφςεισ. Υπό τθν ςαφι διακιρυξθ του Ντεγκ «αν παραςτεί ανάγκθ, κα λθφκοφν ακόμθ ςκλθρότερεσ μζκοδοι για να καταπνιγεί οποιαδιποτε αναταραχι», το κφμα των νεοφιλελεφκερων μεταρρυκμίςεων μετζτρεψε τθν Κίνα ςε μια χϊρα όπου κάκε πολυεκνικι τοφ πλανιτθ κα ικελε να μεταφζρει τθν παραγωγι τθσ. Μια χϊρα με ελάχιςτουσ φόρουσ, ανφπαρκτουσ δαςμοφσ, διεφκαρμζνουσ αξιωματοφχουσ και -κυρίωσ- πάμφκθνο εργατικό δυναμικό· με δυο λόγια, μια χϊρα-κάτεργο. Λεπτομζρεια με ςθμαςία: Υπολογίηεται ότι ςιμερα το 90% των κινζηων διςεκατομμυριοφχων είναι αξιωματοφχοι ι γόνοι αξιωματοφχων τοφ κομμουνιςτικοφ κόμματοσ. Ρερίπου 3.000 κομματικά φυντάνια ζχουν ςυνολικι περιουςία ςχεδόν μιςό τριςεκατομμφριο δολλάρια. Κι ασ καμάρωνε ο Φριντμαν μζχρι τον κάνατό του ότι το «κινεηικό καφμα» αποδεικνφει τθν αποτελεςματικότθτα των ελεφκερων αγορϊν ςτθν προϊκθςθ τθσ ευθμερίασ και τθσ ελευκερίασ. Στθν ουςία, το «καφμα» όχι μόνο δεν αφορά τον απλό λαό αλλά γεννικθκε χάρθ ςε μια ςφαγι. Και ς' αυτό δεν βλζπω οφτε ευθμερία οφτε ελευκερία.

95

Από ομιλία του Ντεγκ ςτισ 09/06/1989 προσ τουσ ςτρατιωτικοφσ δικαςτικοφσ. Δείτε ολόκλθρο το κείμενο τθσ ομιλίασ ςτθν διεφκυνςθ: http:// www.tsquare.tv/chronology/Deng.html 112

31. Η «΢υναίνεςθ τθσ Ουάςιγκτον» Στο ςθμείο αυτό, αξίηει τον κόπο να ανοίξουμε μια παρζνκεςθ, προκειμζνου να εξετάςουμε το περιεχόμενο ενόσ όρου, τον οποίο κα ςυναντάμε ςυχνά ςτο εξισ. Ρρόκειται για τθν περίφθμθ «Συναίνεςθ τθσ Ουάςιγκτον». Αλλά ασ πάρουμε τα πράγματα με τθν ςειρά. Στισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ του 1989 λάμπει το άςτρο του πιο θλίκιου προζδρου του 20ου αιϊνα, του ΢όναλντ ΢ζθγκαν96, ο οποίοσ περνάει ςτθν Λςτορία ωσ ο πρόεδροσ επί των θμερϊν του οποίου ζπεςε το Τείχοσ του Βερολίνου και κατζρρευςε το Σφμφωνο τθσ Βαρςοβίασ. Αν ο Νίξον ςθμάδεψε τθν οικονομία καταργϊντασ τισ ςυμφωνίεσ του Μπρζτον Γουντσ, ο ΢ζθγκαν τθν ςθμάδεψε υιοκετϊντασ τισ ιδζεσ του νεοφιλελευκεριςμοφ και χτίηοντασ πάνω ς' αυτζσ ζνα φρθντμανικισ υφισ οικονομικό μοντζλο, το οποίο πζραςε ςτθν ιςτορία ωσ reaganomics. Ενϊ, λοιπόν, πλθςιάηει ςτο τζλοσ τθσ και θ δεφτερθ κθτεία τοφ ΢ζθγκαν, το οικονομικό επιτελείο τθσ κυβζρνθςισ του αναλαμβάνει να ςυνοψίςει τισ βαςικζσ κζςεισ τοφ νεοφιλελευκεριςμοφ, ϊςτε να κωδικοποιιςει τισ προτάςεισ που απαιτεί θ πολιτικι εφαρμογι τουσ. Επί κεφαλισ αυτοφ του επιτελείου βρίςκεται ζνα διακεκριμμζνο ςτζλεχοσ τθσ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ και εκλεκτό «παιδί του Σικάγου», ο Τηον Ουίλλιαμςον. Ο τελικόσ κϊδικασ πιρε τον τίτλο «Συναίνεςθ τθσ Ουάςιγκτον» και αποτελεί ζναν «Δεκάλογο», τον οποίο πρζπει να τθροφν με κρθςκευτικι προςιλωςθ όςεσ χϊρεσ κζλουν να αποτελοφν μζλθ μιασ παγκοςμιοποιθμζνθσ οικονομίασ. Λδοφ τι περιλαμβάνεται ς' αυτόν τον «Δεκάλογο»: -(1) Φορολογικι πολιτικι πεικαρχία και ζλεγχοσ του δθμόςιου χρζουσ μζςω ιςοςκελιςμζνων προχπολογιςμϊν. 96

Για τον 21ο αιϊνα ζχει ιδθ βάλει ςοβαρι υποψθφιότθτα ο Σηωρτη Μπουσ τηοφνιορ. 113

-(2) Περιοριςμόσ τθσ δθμόςιασ δαπάνθσ, μζςω τθσ μείωςθσ των δαπανϊν για κοινωνικό κράτοσ και, κυρίωσ, ςε τομείσ όπωσ θ υγεία, θ παιδεία και οι υποδομζσ. -(3) Φορολογικι μεταρρφκμιςθ, με μείωςθ τόςο του αφορολόγθτου ορίου των ιδιωτϊν όςο και των φόρων που επιβαρφνουν τθν παραγωγι και τισ επενδφςεισ, οφτωσ ϊςτε να εξομαλυνκεί θ φορολογικι καμπφλθ (δθλαδι, να μειωκοφν οι φόροι ςτα υψθλά ειςοδιματα και να αυξθκοφν ςτα χαμθλά). -(4) Απελευκζρωςθ των επιτοκίων, ϊςτε αυτά να προςδιορίηονται αποκλειςτικά από τθν αγορά και όχι από οποιαςδιποτε μορφισ κρατικι παρζμβαςθ. -(5) Ελεφκερθ διακφμανςθ των ςυναλλαγματικϊν ιςοτιμιϊν, χωρίσ κρατικζσ παρεμβάςεισ. -(6) Απελευκζρωςθ των διεκνϊν εμπορικϊν ςυναλλαγϊν, με κατάργθςθ κάκε μορφισ περιοριςμϊν, όπωσ π.χ. δαςμοί, αντιςτακμιςτικζσ ειςφορζσ, ποςοςτϊςεισ, ζλεγχοσ ςτθν κυκλοφορία κεφαλαίων κλπ. -(7) Απελευκζρωςθ των άμεςων ξζνων επενδφςεων και κατάργθςθ κάκε μορφισ εμποδίου ςτθν είςοδο ι ςτθν αποχϊρθςθ ξζνων επιχειριςεων. -(8) Πλιρθσ ιδιωτικοποίθςθ όλων των επιχειριςεων του δθμόςιου τομζα. Με βάςθ τον αφοριςμό «οι κυβερνιςεισ είναι χειρότερεσ από τισ αγορζσ, οπότε, όςο μικρότερο είναι το κράτοσ, τόςο καλφτερο κράτοσ είναι», το δθμόςιο πρζπει να απαλλαγεί τελείωσ από τον ρόλο τοφ επιχειρθματία. -(9) Απορρφκμιςθ των αγορϊν μζςω τθσ κατάργθςθσ κάκε μορφισ ελζγχου και τθσ άρςθσ κάκε περιοριςμοφ ςτθν επιχειρθματικι δραςτθριότθτα (εκτόσ από τομείσ που άπτονται ευαίςκθτων κεμάτων, όπωσ θ κρατικι αςφάλεια, θ προςταςία τοφ περιβάλλοντοσ κλπ). -(10) Μετοχοποίθςθ των περιουςιακϊν ςτοιχείων με παράλλθλθ μείωςθ τθσ κρατικισ προςταςίασ τθσ ιδιωτικισ περιουςίασ.

114

Θ «Συναίνεςθ τθσ Ουάςιγκτον» καταλιγει ότι αυτόσ ο «Δεκάλογοσ» ςυνιςτά το μοντζλο το οποίο πρζπει υποχρεωτικά να ακολουκθκεί, επειδι δεν υπάρχει εναλλακτικι λφςθ ("There is no alternative"). Καλεί δε τα «ιςχυρά μζςα μετάδοςθσ» (πανεπιςτιμια, εργοδοςία, τφποσ, πνευματικοί κφκλοι κλπ) να αναλάβουν τθν μεταλαμπάδευςθ, μετάδοςθ και διάδοςθ αυτϊν των ιδεϊν, οι οποίεσ «ςφντομα κα αποτελζςουν μονόδρομο»97. Ασ ανακεφαλαιϊςουμε. Αν το βιβλίο τοφ Φριντμαν Καπιταλιςμόσ και Ελευκερία ςυνιςτά το ευαγγζλιο του νεοφιλελευκεριςμοφ, θ «Συναίνεςθ τθσ Ουάςιγκτον» ςυνιςτά το ιδεολογικό του μανιφζςτο. Κεωρθτικά, θ υιοκζτθςθ αυτοφ του κϊδικα είναι απολφτωσ προαιρετικι από οποιαδιποτε κυβζρνθςθ. Ρρακτικά, όμωσ, θ υποταγι ςτον «Δεκάλογο» είναι υποχρεωτικι αφοφ επιβάλλεται από το ΔΝΤ, τθν Ραγκόςμια Τράπεηα και τον Ραγκόςμιο Οργανιςμό Εμπορίου. Συνεπϊσ, όποια χϊρα κζλει να αποτελεί μζλοσ τισ παγκοςμιοποιθμζνθσ οικονομίασ, είναι υποχρεωμζνθ να...ςυναινζςει. Ανάμεςα ςτισ χϊρεσ που ςιμερα αντιτάςςονται ςκεναρά ςτθν «Συναίνεςθ» είναι θ Αργεντινι, θ Βραηιλία, θ Κοφβα και θ Βενεηουζλα. Και κάτι τελευταίο. Αν ςτον παραπάνω «Δεκάλογο» παρατθριςατε πολλζσ εξϊφκαλμεσ ομοιότθτεσ με τουσ όρουσ που περιλαμβάνονται τόςο ςτο δικό μασ «μνθμόνιο» όςο και ςτο «μεςοπρόκεςμο πρόγραμμα προςαρμογισ», ςυγχαρθτιρια για τθν παρατθρθτικότθτά ςασ! Είναι προφανζσ ότι «ςυναίνεςε» και θ χϊρα μασ... Κλείνουμε τθν παρζνκεςθ και ςυνεχίηουμε.

97

΢χετικά με τθν «΢υναίνεςθ τθσ Ουάςιγκτον (Washington Consensus)» υπάρχει κατατοπιςτικϊτατο άρκρο ακόμθ και ςτθν Wikipedia: http://en. wikipedia.org/wiki/Washington_Consensus - Επίςθσ, από τθν παρατικζμενθ εργογραφία, για το ίδιο κζμα: Λγνάςιο Ραμονζ, Το απόλυτο κραχ και Ναόμι Κλάιν, Το δόγμα τοφ ςοκ. 115

32. Σο τζχναςμα τθσ Νότιασ Αφρικισ Από όςα ζχουμε δει μζχρι τϊρα, αποδεικνφεται ότι ο καπιταλιςμόσ διακζτει μεγάλθ ικανότθτα προςαρμογισ ςτισ εκάςτοτε ςυνκικεσ, δίχωσ να παρεκκλίνει από τισ βαςικζσ του γραμμζσ. Για παράδειγμα, θ επιβολι τισ φρθντμανικισ «αντεπανάςταςθσ» ζγινε με διαφορετικό τρόπο ςτθν Χιλι απ' ότι ςτθν Βολιβία ι ςτθν Αργεντινι. Με άλλα λόγια, θ καπιταλιςτικι ςτρατθγικι παραμζνει ςτακερι και μόνο θ τακτικι αλλάηει. Ασ δοφμε τϊρα τθν τακτικι με τθν οποία θ «αντεπανάςταςθ» προωκικθκε ςτθν Νότια Αφρικι. Το 1955, το Αφρικανικό Εκνικό Κονγκρζςςο98, το οποίο μαχόταν το απαρτχάιντ, διατφπωςε τον κρυλικό «Χάρτθ τθσ Ελευκερίασ»99. Ρενιντα χιλιάδεσ εκελοντζσ ςάρωςαν ολόκλθρθ τθν χϊρα, μαηεφοντασ τα αιτιματα του λαοφ, τα οποία κωδικοποιικθκαν ςτον Χάρτθ, ςυνκζτοντασ το όραμα του απλοφ λαοφ για τθν μετάαπαρτχάιντ εποχι. Οι βαςικοί άξονεσ αυτοφ του Χάρτθ ιταν: καλφτεροι μιςκοί, μείωςθ του εξαντλθτικοφ ωραρίου εργαςίασ, υποχρεωτικι και δωρεάν εκπαίδευςθ, ελεφκερθ διακίνθςθ, δικαίωμα επιλογισ τόπου κατοικίασ, γθ ςτουσ ακτιμονεσ. Τον Λανουάριο του 1990, ο -υπερεβδομθντάχρονοσ πια- Νζλςων Μαντζλα100, ζδωςε από τθν φυλακι ςτθν δθμοςιότθτα ζνα ςθμείωμα που είχε γράψει προκειμζνου να βουλϊςει τα ςτόματα όςων ιςχυρίηονταν ότι ο Χάρτθσ είχε ξεκωριάςει μετά από 35 ολόκλθρα χρόνια. Το ςφντομο ςθμείωμα του ζγκλειςτου θγζτθ τοφ Κονγκρζςςου ζλεγε τα εξισ: «Θ εκνικοποίθςθ των ορυχείων, των τραπεηϊν και των μονοπωλιακϊν βιομθχανιϊν είναι θ πολιτικι τοφ Αφρικανικοφ Εκνικοφ Κονγκρζςςου και θ αλλαγι ι τροποποί98

http://www.anc.org.za και http://en.wikipedia.org/wiki/African_Natio nal_Congress 99 “The Freedom Charter”, adopted at the congress of the people, Kliptown, 26/06/1955 - http://www.anc.org.za/show.php?id=72 100 http://www.nelsonmandela.org/ 116

θςθ των απόψεϊν μασ είναι αδιανόθτθ. Θ οικονομικι πρωτοβουλία τοφ μαφρου πλθκυςμοφ είναι ζνασ ςτόχοσ που τον υποςτθρίηουμε και τον ενκαρρφνουμε με όλεσ μασ τισ δυνάμεισ, όμωσ ςτθν παροφςα κατάςταςθ είναι αναπόφευκτοσ ο κρατικόσ ζλεγχοσ οριςμζνων τομζων τισ οικονομίασ»101. Δυο μινεσ αργότερα, ο Μαντζλα αποφυλακίςτθκε και άρχιςαν οι διαπραγματεφςεισ του Κονγκρζςςου με τθν κυβζρνθςθ, προκειμζνου να αλλάξει θ κατάςταςθ ςτθν χϊρα και να τερματιςτεί το απαρτχάιντ. Συηθτθτισ τοφ Μαντζλα, από τθν πλευρά των «λευκϊν», ιταν ο πρόεδροσ τθσ χϊρασ, Φρεντερίκ Ντε Κλερκ. Θ κφρια κζςθ τοφ Μαντζλα ιταν αδιαπραγμάτευτθ: για να υπάρξει πραγματικι ελευκερία, δεν αρκοφςε να αποκτιςουν οι μαφροι δικαίωμα ςτθν διακυβζρνθςθ του κράτουσ αλλά ζπρεπε να επιςτραφεί και αναδιανεμθκεί ςε ολόκλθρθ τθν κοινωνία ο εκνικόσ πλοφτοσ που τον ςφετερίηονταν οι λευκοί. Από τθν πλευρά του ο Ντε Κλερκ, κάνοντασ ό,τι μποροφςε για να διατθριςουν οι λευκοί όςο το δυνατόν περιςςότερθ ιςχφ, πρότεινε ομοςπονδοποίθςθ τθσ χϊρασ, παροχι δικαιϊματοσ βζτο ςτα μειονοτικά κόμματα, ποςόςτωςθ ςτα κρατικά αξιϊματα για κάκε εκνικι ομάδα κλπ. Ραράλλθλα, όμωσ, ο Ντε Κλερκ ζπαιηε και δεφτερο παιγνίδι. Στθν ουςία, οι «λευκοί» δεν νοιάηονταν για τθν διατιρθςθ τθσ εξουςίασ κακ' εαυτιν αλλά για τα οικονομικά πλεονεκτιματα που εξαςφάλιηε αυτι θ εξουςία. Βλζποντασ, λοιπόν, ότι τα πράγματα οδθγοφν -είτε με το καλό είτε με το άγριο- ςε «μαφρθ» διακυβζρνθςθ, ο Ντε Κλερκ επικζντρωςε τισ προςπάκειζσ του ςτθν διατιρθςθ των κεκτθμζνων ι, τουλάχιςτον, όςων περιςςότερων κεκτθμζνων ιταν δυνατόν. Θ προςπάκειά του αυτι είχε δυο κεντρικοφσ άξονεσ: Ρρϊτα-πρϊτα, επικαλζςτθκε τθν «Συναίνεςθ τθσ Ουάςιγκτον» ϊςτε, κατά τθν διάρκεια των ςυνομιλιϊν, να προωκιςει ςθμαντικζσ οικονομικζσ αποφάςεισ οι οποίεσ κακόριηαν τθν ανε101

http://mg.co.za/article/1990-01-26-we-will-nationalise-mandela 117

ξαρτθςία τισ κεντρικισ τράπεηασ, τθν ελευκερία του εμπορίου, τθν μείωςθ τθσ φορολογίασ των επιχειριςεων κλπ. Δεφτερον, όπου δεν μποροφςε να εξαςφαλίςει το απαραίτθτο νομικό πλαίςιο, χρθςιμοποίθςε ζνα άλλο μείγμα πολιτικϊν, μζςω των οποίων παραδιδόταν ο ζλεγχοσ βαςικϊν τομζων (διαρκρωτικζσ προςαρμογζσ, διεκνείσ εμπορικζσ ςυμφωνίεσ κλπ) ςε «ανεξάρτθτουσ ειδικοφσ» του ΔΝΤ, τθσ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ, του Ραγκόςμιου Οργανιςμοφ Εμπορίου και του Εκνικοφ Κόμματοσ (των «λευκϊν» δθλαδι). Με απλά λόγια, όταν ο Ντε Κλερκ απζτυχε να «βαλκανιοποιιςει» τθν χϊρα με τθν ομοςπονδοποίθςθ που πρότεινε, «βαλκανιοποίθςε» τθν οικονομία τθσ. Θ παρελκυςτικι τακτικι τοφ Ντε Κλερκ πζτυχε. Θ «ψιλοκουβεντοφλα» με το Αφρικανικό Εκνικό Κονγκρζςςο τράβθξε κοντά τζςςερα χρόνια, ίςαμε το 1994. Στο μεςοδιάςτθμα, ο «τελευταίοσ πρόεδροσ του απαρτχάιντ» πρόλαβε να πάρει το βραβείο Νόμπελ Ειρινθσ (το 1993, μαηί με τον Μαντζλα) και να προωκιςει όλεσ εκείνεσ τισ μεκοδεφςεισ που κα ζδεναν χειροπόδαρα τοφσ «μαφρουσ» όταν εκείνοι κα ζπαιρναν τθν εξουςία. Κι είναι αλικεια ότι ο Ντε Κλερκ δεν κόπιαςε ιδιαίτερα για να πετφχει τισ επιδιϊξεισ του, αφοφ το Κονγκρζςςο δεν ζβλεπε τίποτε περιςςότερο παρά το πϊσ και πότε κα αναλάμβανε τον ζλεγχο του κοινοβουλίου. Τελικά, όταν το ςφνκθμα του Μαντζλα «ο λαόσ κα κυβερνιςει» ζγινε πραγματικότθτα, τα ςτελζχθ τοφ Κονγκρζςςου δεν μποροφςαν να πιςτζψουν πϊσ ζγινε και θ κυβερνθτικι εξουςία, για τθν οποία μάχονταν επί 35 ολόκλθρα χρόνια, είχε ςυρρικνωκεί τόςο πολφ...

118

33. Μια ςκλαβωμζνθ «ελεφκερθ» χϊρα Το μοιραίο λάκοσ τοφ Αφρικανικοφ Εκνικοφ Κονγκρζςςου ιταν ότι δεν επζλεξε τθν ανατροπι τθσ υπάρχουςασ κατάςταςθσ και το χτίςιμο ενόσ καινοφργιου ςυςτιματοσ αλλά αποδζχτθκε τουσ όρουσ που είχε επιβάλει το κακεςτϊσ και επιδόκθκε ςτθν οπορτουνιςτικι προςπάκεια βελτίωςθσ αυτοφ του ςυςτιματοσ, το οποίο ιταν δομθμζνο ςε καπιταλιςτικι βάςθ. Σφντομα κατάλαβε το λάκοσ αλλά ιταν πλζον αργά. Οι «αγορζσ» δεν ζβλεπαν με καλό μάτι τον «Χάρτθ» τοφ Μαντζλα. Ζτςι, μόλισ απελευκερϊκθκε ο θγζτθσ τοφ Κονγκρζςςου από τισ φυλακζσ, το χρθματιςτιριο τθσ Ρραιτϊριασ κατζρρευςε και το ραντ ζχαςε το 10% τισ αξίασ του. Λίγο αργότερα, θ De Beers, θ μεγαλφτερθ εταιρεία διαμαντιϊν, μετζφερε τθν ζδρα τθσ ςτθν Ελβετία. Τα χτυπιματα ιταν καίρια και ζγιναν μζςα ςτο πλαίςιο που είχε ιδθ ετοιμάςει ο Ντε Κλερκ με τθν κατάργθςθ των φραγμϊν ςτο εμπόριο και ςτον κεντρικό ζλεγχο. Τελικά, όταν το Κονγκρζςςο ανζλαβε τθν εξουςία, διαπίςτωςε ότι το παιχνίδι ιταν τόςο ςτθμζνο ϊςτε δεν μποροφςε να κάνει ςχεδόν τίποτε: - Ικελε να αναδιανείμει τθν γθ; Αδφνατον. Οι διαπραγματεφςεισ είχαν οδθγιςει ςτθν τροποποίθςθ του ςυντάγματοσ και τϊρα πια θ ατομικι ιδιοκτθςία ιταν απολφτωσ προςτατευμζνθ και θ οποιαδιποτε αγροτικι μεταρρφκμιςθ είχε καταςτεί πρακτικά ανζφικτθ. - Ικελε να δθμιουργιςει καινοφργιεσ κζςεισ εργαςίασ; Αδφνατον. Εκατοντάδεσ εργοςτάςια βριςκόντουςαν ςτα πρόκυρα του λουκζτου γιατί είχε υπογραφεί θ ςυμμετοχι ςτθν GATT (πρόδρομο του Ραγκόςμιου Οργανιςμοφ Εμπορίου), θ οποία απαγόρευε τισ κρατικζσ επιδοτιςεισ. - Ικελαν να εξαςφαλίςουν δωρεάν φάρμακα για τθν καταπολζμθςθ του AIDS, που εξαπλωνόταν ταχφτατα; Αδφνατον. Μια τζτοια ενζργεια κα παραβίαηε τα πνευματικά δικαιϊματα των φαρμακοβιομθχανιϊν, τα οποία προςτάτευε θ GATT. 119

- Ικελαν να διακζςουν χριματα για να παράςχουν δωρεάν κατοικίεσ ςτουσ άπορουσ και δωρεάν θλεκτρικό ρεφμα ςτον λαό; Αδφνατον. Δεν περίςςευε δεκάρα, μιασ και τα χριματα ζπρεπε να διατεκοφν για τθν εξυπθρζτθςθ τοφ τεράςτιου χρζουσ που άφθςε πίςω του το κακεςτϊσ Ντε Κλερκ. - Ικελαν να κζςουν ςε κυκλοφορία περιςςότερο χριμα; Ρρακτικά αδφνατον. Για μια τζτοια απόφαςθ χρειαηόταν θ ςφμφωνθ γνϊμθ τοφ διοικθτι τθσ κεντρικισ τράπεηασ, θ οποία τράπεηα είχε ςυμφωνθκεί να μθν υπόκειται ςε κρατικό ζλεγχο. Άλλωςτε, διοικθτισ τθσ παρζμεινε ο διοικθτισ που είχε τοποκετιςει ο Ντε Κλερκ. - Ικελε να προςφζρει δωρεάν φδρευςθ, υγεία ι παιδεία; Αδφνατον. Θ Ραγκόςμια Τράπεηα είχε επιβάλει τθν ςυμμετοχι τοφ ιδιωτικοφ τομζα ςε όλεσ τισ κοινωφελείσ υπθρεςίεσ. - Ικελε να επιβάλει ζλεγχο ςτισ ςυναλλαγματικζσ ιςοτιμίεσ για να προςτατζψει το εκνικό νόμιςμα από τουσ κερδοςκόπουσ; Αδφνατον. Μια τζτοια απόφαςθ κα παραβίαηε τουσ όρουσ μιασ ςυμφωνίασ 850 εκατομμυρίων δολλαρίων με το ΔΝΤ, θ οποία είχε υπογραφεί λίγο πριν από τισ εκλογζσ (τί ςφμπτωςθ!). - Ικελε να αυξιςει τουσ μιςκοφσ; Αδφνατον. Θ ςυμφωνία με το ΔΝΤ προζβλεπε ςυγκράτθςθ των μιςκϊν. Στθν πράξθ, όλεσ οι δεςμεφςεισ που βρικε το Κονγκρζςςο ζπρεπε να τθρθκοφν, γιατί αλλοιϊσ κα διακοπτόταν κάκε εξωτερικι βοικεια και τα κεφάλαια κα ζφευγαν από τθν χϊρα. Με άλλα λόγια, οι νοτιοαφρικανοί είχαν κερδίςει μια «ανάπθρθ ελευκερία», για να κυμθκοφμε τον ςτίχο τοφ Μιχάλθ Κατςαροφ. Ππωσ ςθμείωνε ο ακτιβιςτισ ΢αςοφλ Σνάιμαν, «ποτζ δεν μασ άφθςαν ελεφκερουσ, απλϊσ ζβγαλαν τθν αλυςίδα από τον λαιμό μασ και τθν ζβαλαν ςτουσ αςτραγάλουσ μασ». Θ ακτιβίςτρια Γιαςμίν Σοφκα είναι πιο κατθγορθματικι: «Μασ είπαν ότι αυτοί κα κρατιςουν τα πάντα κι εμείσ απλϊσ κα κυβερνοφμε». Ιταν μια διαδικαςία «βρεφοποίθςθσ», όπωσ ςθμειϊνει

120

εφςτοχα θ Ναόμι Κλάιν: ςτισ νζεσ κυβερνιςεισ δίνονται τα κλειδιά του ςπιτιοφ, όχι όμωσ και ο ςυνδυαςμόσ τοφ χρθματοκιβωτίου. Αυτι είναι θ διαδικαςία τοφ «δθμοκρατικά επικυρωμζνου καπιταλιςμοφ» ι πιο γνωςτι ωσ θ περίφθμθ «νζα δθμοκρατία», που εμπνεφςκθκαν τα «παιδιά του Σικάγου» ςτθν Χιλι. Ρροτοφ παραδϊςουν τθν εξουςία ςε μια εκλεγμζνθ κυβζρνθςθ, μετά από 17 χρόνια χοφντασ, τα «παιδιά» ρφκμιςαν το Σφνταγμα και τουσ Νόμουσ ϊςτε να είναι πρακτικά αδφνατθ θ κατάργθςθ των αντιδραςτικϊν νόμων τουσ. Ο Άλβαρο Μπαρδόν, υφυπουργόσ οικονομικϊν τοφ Ρινοτςζτ, εξθγεί αυτι τθν ςυλλογιςτικι: «Αν δεχτοφμε ότι τα οικονομικά είναι επιςτιμθ, αυτό ςυνεπάγεται ότι θ κυβζρνθςθ ι οι πολιτικζσ δομζσ πρζπει να ζχουν λιγϊτερθ εξουςία, κακϊσ δεν εμπίπτει ςτθν αρμοδιότθτά τουσ να παίρνουν αποφάςεισ για τζτοια ηθτιματα»102. Το ςυμπζραςμα είναι ότι το Κονγκρζςςο απζτυχε επειδι επζλεξε μια οπορτουνιςτικι πολιτικι. Αντί να γκρεμίςει το ςάπιο ςφςτθμα που βρικε μπροςτά του, προτίμθςε να παίξει με τουσ όρουσ που εκείνο επζβαλε και να προςπακιςει να το «επιδιορκϊςει». Σε ζνα τζτοιο παιχνίδι, όπου τουσ κανόνεσ τοφσ βάηει ο αντίπαλοσ, δεν κα μποροφςε ποτζ να κερδίςει.

102

Ο Άλβαρο Μπαρδόν είχε πει και το εξισ ανεπανάλθπτο, αναφερόμενοσ ςτθν οικονομικι πολιτικι τοφ Πινοτςζτ: «Θ επιτυχία τοφ οικονομικοφ προγράμματοσ ιταν φανταςτικι. Ποιόσ πίςτευε ότι κα μποροφςαμε να καταφζρουμε τζτοιο πράγμα ςτθν Χιλι; Ιμαςταν πάντα πολφ πολιτικοί. Ποτζ δεν κζλαμε να κάνουμε κυςίεσ.» (Michael Moffitt & Isabel Letelier, “Private international bank support chilean junta”, The Multinational Monitor, Χειμϊνασ 1978 - http://www.multinationalmonitor.org/hyper/ issues/1978/01/chile.html 121

34. Σριγμοί ςτθν ΢οβιετικι Ζνωςθ ΢υνεχίηοντασ τθν επίπονθ προςπάκεια ανατομίασ τοφ νεοφιλελευκεριςμοφ, ασ κάνουμε ζνα ςφντομο διάλειμμα για να ξεκακαρίςουμε ζνα βαςικό ςθμείο, προσ αποφυγι παρεξθγιςεων. Τπενκυμίηω ότι, όταν ξεκίνθςα τοφτθ τθ ςειρά ςθμειωμάτων, είχα ξεκακαρίςει πωσ κα χρθςιμοποιιςω εργαλεία παρμζνα από το ίδιο το καπιταλιςτικό οπλοςτάςιο, ϊςτε να αποφφγω τθν κατθγορία πωσ τάχα γράφω επθρεαςμζνοσ από τθν μαρξιςτικι ιδεολογία. Για τον μαρξιςτι αναλυτι, ο όροσ «νεοφιλελευκεριςμόσ» είναι αδόκιμοσ, με τθν ζννοια ότι θ χριςθ του αφινει υπόνοιεσ πωσ θ φρθντμανικι ιδεολογία αποτελεί μια «κακι» πλευρά του καπιταλιςμοφ και πωσ αντ' αυτισ κα μποροφςε να υιοκετθκεί ζνασ άλλοσ, «καλόσ» καπιταλιςμόσ. Όςοι αναγνϊςτεσ δυςφοροφν -κατά κάποιο τρόπο- για τθν μεκοδολογία μου, ασ κάνουν λίγθ υπομονι ϊςπου να φτάςει θ ϊρα των ςυμπεραςμάτων. Σζλοσ του διαλείμματοσ. Δεν ξζρω πόςο ενδιαφζρον είχαν όλα όςα είπαμε μζχρισ εδϊ αλλά νομίηω ότι τϊρα φτάνουμε ςε ζνα όντωσ ενδιαφζρον ςθμείο, αφοφ κα εξετάςουμε με λεπτομζρεια τον τρόπο με τον οποίο ο νεοφιλελευκεριςμόσ οργάνωςε τθν αντεπανάςταςι του ςτθν Σοβιετικι Ζνωςθ. Κα μποροφςαμε να ξεκινιςουμε τθν ανάλυςι μασ από το 1956, όταν ο Χρουςτςόφ -εκμεταλλευόμενοσ τισ «περίεργεσ» αποφάςεισ τοφ 20ου ςυνεδρίου τοφ κόμματοσ- ξεκίνθςε τον «εκδθμοκρατιςμό» τισ χϊρασ μζςω τθσ «αποςταλινοποίθςθσ», αλλά μια τόςο βακειά ανάλυςθ κα ξζφευγε από τουσ ςτόχουσ αυτϊν των ςθμειωμάτων. Ζτςι, λοιπόν, ασ μεταφερκοφμε κατ' ευκείαν ςτο 1991. Ρρόεδροσ τθσ ΕΣΣΔ είναι ο Μιχαιλ Σεργκζγιεβιτσ Γκορμπατςόφ. Ο Γκορμπατςόφ, κζλοντασ να ςτείλει ςτον δυτικό κόςμο το μινυμα ότι θ χϊρα του δεν αποτελεί τθν «Αυτοκρατορία του κακοφ» (όπωσ ζλεγε ο ΢ζθγκαν), ζχει αρχίςει να μιλάει για ανα122

διάρκρωςθ (περεςτρόικα) και διαφάνεια (γκλάςνοςτ). Μπορεί οι εξαιρετικά περίεργεσ -ζωσ και φποπτεσ- επιλογζσ του να προκαλοφν τριγμοφσ και ςειςμοφσ ςτισ χϊρεσ του ανατολικοφ μπλοκ αλλά ο «άνκρωποσ με το βλαντί» γίνεται τόςο ςυμπακισ ςτθν δφςθ ϊςτε οι αμερικανοί τον αποκαλοφν χαϊδευτικά Γκόρμπυ. Μάλιςτα, το περιοδικό Time τοφ απζνειμε τον τίτλο τοφ «ανκρϊπου τισ χρονιάσ» για το 1987, ενϊ το 1990 θ επιτροπι των βραβείων Νόμπελ τοφ απζνειμε το βραβείο για τθν Ειρινθ, δθλϊνοντασ ότι «χάρθ ςτο ζργο του, ελπίηουμε πωσ γιορτάηουμε το τζλοσ τοφ ψυχροφ πολζμου». Τον Λοφλιο του 1991, λοιπόν, ο Γκορμπατςόφ πιγε ςτο Λονδίνο για να ςυμμετάςχει ςτθν ςφνοδο κορυφισ τοφ G20, με τθν ςιγουριά ότι κα γινόταν δεκτόσ με τιμζσ ιρωα και δεν κα του αρνοφνταν οποιαδιποτε βοικεια ηθτοφςε. Και τότε ξφπνθςε από τον βακφ του φπνο. Πχι μόνο δεν ζγινε δεκτόσ με τιμζσ ιρωα αλλά οι ςφνεδροι τοφ ζδωςαν ζνα θχθρό κι ομόφωνο μινυμα: αν δεν προχωροφςε ςε ταχφτατθ οικονομικι κεραπεία-ςοκ, κα τον άφθναν μετζωρο. «Οι υποδείξεισ τουσ για τον ρυκμό και τθσ μεκόδουσ τισ μετάβαςθσ με άφθςαν εμβρόντθτο», κα ζγραφε ο ίδιοσ λίγο αργότερα. Βριςκόμαςτε ςτθν εποχι όπου ζχει ςυντελεςτεί ο πρϊτοσ κφκλοσ μιασ κεραπείασ-ςοκ ςε πρϊθν κομμουνιςτικι χϊρα, ςτθν Ρολωνία. Ζτςι, οι θγζτεσ τοφ G7 και του G20 υπζδειξαν ςτον Γκορμπατςόφ ότι κα ζπρεπε να ακολουκιςει το ςυγκεκριμζνο παράδειγμα, τθρϊντασ μάλιςτα ζνα πιο ςφντομο χρονοδιάγραμμα. Αμζςωσ μετά τθν ςφνοδο του Λονδίνου, το ΔΝΤ και θ παγκόςμια τράπεηα ζςτειλαν ςτον Γκορμπατςόφ το ίδιο μινυμα. Ο Γκορμπατςόφ ηιτθςε μερικι διαγραφι του ςοβιετικοφ χρζουσ, για να αποφφγει μια καταςτρεπτικι οικονομικι κρίςθ αλλά θ απάντθςθ που πιρε ιταν αρνθτικι: θ Σοβιετικι Ζνωςθ ζπρεπε να εξοφλιςει τα χρζθ τθσ. Από τθν ςτιγμι που το πολωνικό πείραμα πιγαινε καλά, θ δφςθ δεν είχε λόγουσ να μθ γίνει περιςςότερο αυςτθρι με τθν ΕΣΣΔ. 123

Ο Γκορμπατςόφ καταλάβαινε θ κεραπεία-ςοκ, που ηθτοφςαν οι δυτικοί, κα μποροφςε να επιβλθκεί μόνο με τθν βία. Ο Economist, με μια ςειρά άρκρων του103, παρότρυνε τον ςοβιετικό θγζτθ να υιοκετιςει τακτικζσ Ρινοτςζτ (μάλιςτα, ζνα από αυτά τα άρκρα είχε τον τίτλο «Μιχαιλ ΢εργκζγιεβιτσ Πινοτςζτ»!104), ενϊ θ Washington Post δθμοςίευςε ζνα άρκρο με τίτλο «Θ Χιλι του Πινοτςζτ, ζνα πραγματικό πρότυπο για τθν ςοβιετικι οικονομία»105. Ιταν ςαφζσ ότι θ νεοφιλελεφκερθ αντεπανάςταςθ δεν βολευόταν με τα αργά βιματα μεταςχθματιςμοφ, τα οποία είχε επιλζξει ο Γκορμπατςόφ. Θ φρθντμανικι ιδζα περί κεραυνοβόλου και ςυνολικοφ ςοκ ιταν ςαφισ και θ εφαρμογι τθσ απαιτοφςε δικτατορικζσ πρακτικζσ. Ο αμερικανόσ «αναλυτισ» Μάικλ Σρζθτη ιταν πεντακάκαροσ ςτισ ςυμβουλζσ του προσ τθν ςοβιετικι κυβζρνθςθ: «κα ζπρεπε να ζχουν ωσ πρότυπό τουσ ζναν δυνάςτθ, ο οποίοσ πραγματικά γνωρίηει πϊσ να υλοποιιςει ζνα πραξικόπθμα: τον απόςτρατο χιλιανό ςτρατθγό Αουγκοφςτο Πινοτςζτ». Μ' αυτά και μ' αυτά, μπαίνει το φκινόπωρο του 1991 και ο Γκορμπατςόφ διςτάηει να γίνει ο νζοσ Ρινοτςζτ. Πμωσ, πριν βγει θ χρονιά, ο πρόεδροσ τθσ Σοβιετικισ Ζνωςθσ κα ςυνειδθτοποιιςει ότι πλάι του βρίςκεται κάποιοσ άλλοσ, εξαιρετικά πρόκυμοσ γι' αυτόν τον ρόλο: ο πρόεδροσ τθσ ΢ωςςίασ Μπόρισ Γζλτςιν.

103

Ενδεικτικά: “Beyond the wall” 1989) και “What is to be done?” (1990), διακζςιμα ςτον ιςτοτόπο τοφ περιοδικοφ. 104 Θ αναφορά τοφ ςυγκεκριμζνου δθμοςιεφματοσ γίνεται από τθν Ναόμι Κλάιν (Το Δόγμα του ςοκ) αλλά ςτάκθκε αδφνατο να διαςταυρϊςω τθν φπαρξθ και το περιεχόμενό του, μιασ και δεν υπάρχει αρχειοκετθμζνο ςτον επίςθμο ιςτοτόπο τοφ περιοδικοφ. 105 Michael Schrage, "Pinochet's Chile a pragmatic model for Soviet economy", The Washington Post, 23/08/1991 - http://pqasb.pqarchiver.com /washingtonpost_historical/access/1059565832.html?FMT=ABS&FMTS= ABS:AI 124

35. Ο Γζλτςιν διαλφει τθν Ε΢΢Δ Ο Μπόρισ Νικολάγεβιτσ Γζλτςιν106 ονειρευόταν να περάςει ςτθν ιςτορία ωσ ο «ρϊςςοσ Ουάςιγκτον» αλλά το μόνο που κατάφερε ιταν να καταγραφεί ωσ ζνασ από τουσ μεγαλφτερουσ πολιτικοφσ τυχοδιϊκτεσ τοφ 20ου αιϊνα. Ξεκίνθςε ωσ ςτενόσ ςυνεργάτθσ τοφ Γκορμπατςόφ και, ωσ τζτοιοσ, ζφταςε μζχρι το αξίωμα του γενικοφ γραμματζα τοφ κόμματοσ ςτθν Μόςχα. Πμωσ, μθ μπορϊντασ να ηει ςτθν ςκιά τοφ Γκορμπατςόφ, ςυγκροφςτθκε μαηί του και ςυντάχκθκε με τουσ «μεταρρυκμιςτζσ», δθλαδι με εκείνουσ που επιδίωκαν τθν κατάλυςθ τοφ ςοβιετικοφ οικοδομιματοσ. Με τθν ςτιριξθ τθσ δφςθσ, ο Γζλτςιν αναρριχικθκε ςτο αξίωμα του προζδρου τθσ ΢ωςίασ αλλά οφτε ζτςι ιταν ευχαριςτθμζνοσ, αφοφ ο Γκορμπατςόφ ιταν πρόεδροσ ολόκλθρθσ τθσ Σοβιετικισ Ζνωςθσ. Ζτςι, το διεςτραμμζνο μυαλό τοφ Γζλτςιν ζπιαςε τθν πιο ανϊμαλθ ιδζα που μποροφςε, προκειμζνου να ξεπεράςει τον άςπονδο εχκρό του: κα τον εξαφάνιηε διαλφοντασ τθν Ε΢΢Δ! Το πρόβλθμα του Γζλτςιν ιταν ότι είχε τθν -κακόλου άδικθφιμθ τοφ μπεκρι και, ςυνεπϊσ, δυςκολευόταν να αποκτιςει ευρφ λαϊκό ζρειςμα. Τελικά, βρικε τθν ευκαιρία να γίνει «λαϊκόσ ιρωασ», χάρθ ςτο κίνθμα τθσ 19θσ Αυγοφςτου 1991107. Εκείνθ τθν θμζρα, το ςφνολο -ςχεδόν- τθσ ανϊτατθσ θγεςίασ τισ ΕΣΣΔ, βλζποντασ ότι θ πολιτικι τοφ Γκορμπατςόφ οδθγεί ςτθν ιττα τοφ ςοςιαλιςμοφ, ζβγαλε τα τανκσ τοφ Κόκκινου Στρατοφ ςτουσ δρόμουσ τθσ Μόςχασ, ςε μια προςπάκεια ανατροπισ τοφ Γκορμπατςόφ και αναςτροφισ τοφ αντικομμουνιςτικοφ ρεφματοσ. Ο Γζλτςιν ζςπευςε να εκμεταλλευτεί τθν αναμπουμποφλα: μπικε επί κεφαλισ των αντεπαναςτατϊν, ςκαρφάλωςε ςε ζνα άρμα και κατιγγειλε το κίνθμα ωσ «κυνικι δεξιά απόπειρα πραξικοπιμα106 107

http://en.wikipedia.org/wiki/Boris_Yeltsin http://en.wikipedia.org/wiki/Soviet_coup_attempt_of_1991 125

τοσ». Τελικά, θ αςυνεννοθςία των θγετϊν τοφ κινιματοσ οδιγθςε ςτον εκφυλιςμό τθσ προςπάκειασ, τα άρματα απεςφρκθςαν και ο Γζλτςιν προβλικθκε ωσ ζνασ καρραλζοσ υπεραςπιςτισ τισ δθμοκρατίασ. Ταυτόχρονα, ο ρϊςςοσ πρόεδροσ κθρφττει εκτόσ νόμου το ΚΚΣΕ ςτθν ρωςςικι επικράτεια (!). Ραρ' όλα αυτά, ο Γκορμπατςόφ παρζμενε ςτθν κζςθ του. Ο Γζλτςιν, παρά τθν λαϊκι προβολι που απολάμβανε, ιταν ανιςυχοσ: ζπρεπε να κάνει κάτι όςο θ δθμοτικότθτά του παρζμενε υψθλι. Και το ζκανε με ζνα αριςτουργθματικά ςχεδιαςμζνο καταχκόνιο χτφπθμα: τζςςερισ μινεσ μετά το κίνθμα, ςτισ 8 Δεκεμβρίου, ο Γζλτςιν ςυναντικθκε με τουσ προζδρουσ τισ Ουκρανίασ και τθσ Λευκορωςίασ και υπζγραψαν τθν «ςυμφωνία τθσ Μπελοβζηασ», θ οποία κιρυττε τθν διάλυςθ τθσ Σοβιετικισ Ζνωςθσ και τθν αντικατάςταςι τθσ από μια «Κοινοπολιτεία Ανεξαρτιτων Κρατϊν» (ΚΑΚ). Ο Γκορμπατςόφ προςπάκθςε να αμφιςβθτιςει τθν εγκυρότθτα τθσ απόφαςθσ των τριϊν προζδρων, αλλά ςτισ 21 Δεκεμβρίου, ςτθν Άλμα-Ατά (ςθμερινό Αλμάτυ) τοφ Καηαχςτάν, δζχτθκε τθν χαριςτικι βολι: αντιπρόςωποι όλων των ςοβιετικϊν δθμοκρατιϊν (πλθν τθσ Γεωργίασ) υπζγραψαν το "πρωτόκολλο τθσ Άλμα-Ατά"108, το οποίο επικφρωνε τθν «ςυμφωνία τθσ Μπελαβζηασ»109 και τθν ίδρυςθ τθσ ΚΑΚ. Ανιμερα τα Χριςτοφγεννα, ο εξουκενωμζνοσ Γκορμπατςόφ κιρυξε τθν χρεωκοπία τθσ ΕΣΣΔ και, ταυτόχρονα, τθν διάλυςι τθσ. Στισ 31 τοφ ίδιου μινα, θ κόκκινθ ςθμαία με το ςφυροδρζπανο κα υποςτελλόταν οριςτικά. Αυτά για να κυμθκοφμε τθν ιςτορία. Αλλά, ποιοσ ιταν ςτο Κρεμλίνο τθν θμζρα που ο Γζλτςιν ζκανε τθν περίφθμθ διλωςθ: 108

Δείτε το τθλεγράφθμα ντοκουμζντο από τα αρχεία των ΘΠΑ: http:// www.scribd.com/doc/48073774/Reactions-to-Alma-Ata-Accords-RussiaCentral-Asia-Moldova-Dec-26-1991 - Επίςθσ: http://www.prlib.ru/en-us/ History/Pages/Item.aspx?itemid=269 109 http://en.wikipedia.org/wiki/Belavezha_Accords - Σο κείμενο τθσ ςυμφωνίασ μεταφραςμζνο ςτα αγγλικά: http://www.soviet-empire.com/ ussr/viewtopic.php?f=107&t=45736 126

«Κφριοι, κζλω να ςασ ανακοινϊςω ότι θ ΢οβιετικι Ζνωςθ δεν υπάρχει πια»; Μα, ο γνωςτόσ μασ και μθ εξαιρετζοσ Τηζφφρυ Σακσ! Πχι τυχαία, φυςικά. Ο Γζλτςιν τον είχε καλζςει ωσ...ςφμ-βουλο! Κι ο Σακσ δεν ζχαςε τθν ευκαιρία να πάρει μζροσ ςτο παιχνίδι. «Αφοφ μπορεί θ Πολωνία, μπορεί και θ Ρωςςία», είπε χτυπϊντασ ενκαρρυντικά τον Γζλτςιν ςτθν πλάτθ. Βζβαια, ο Γζλτςιν ιξερε τα οικονομικά χάλια ςτα οποία είχε οδθγθκεί θ χϊρα από τθν «περεςτρόικα» και ικελε να χρθςιμοποιιςει τον Σακσ και τισ γνωριμίεσ του προκειμζνου να εξαςφαλίςει κεφάλαια. «Θ μοναδικι μασ ελπίδα είναι οι υποςχζςεισ τοφ G7, ότι κα μασ χορθγιςει ςφντομα οικονομικι βοικεια», εξομολογικθκε ο ρϊςςοσ πρόεδροσ. Ο Σακσ τον διαβεβαίωςε ότι, αν ακολουκοφςε τισ οδθγίεσ του, κα μποροφςε να μαηζψει πάνω από 15 δις. δολλάρια. Αρκεί να κινοφνταν γριγορα και αποφαςιςτικά. Ο Γζλτςιν ςυμφϊνθςε. Πλα τοφ πιγαιναν κατ' ευχι. Μόνο που δεν γνϊριηε ότι ςφντομα θ καλι τφχθ τοφ Σακσ κα τελείωνε...

127

36. Χειρουργείο δίχωσ αναιςκθτικό Θ πορεία τισ ΢ωςςίασ προσ τον καπιταλιςμό βαςίςτθκε ςτθν ίδια διαφκορά θ οποία είχε πυροδοτιςει δυο χρόνια νωρίτερα τθν λαϊκι εξζγερςθ ςτθν Κίνα: θ εκποίθςθ τθσ δθμόςιασ περιουςίασ κα γινόταν προσ όφελοσ τθσ εγχϊριασ νομενκλατοφρασ. Ο Γζλτςιν ζβαλε μπροσ το ςχζδιο, παγιδεφοντασ τουσ πάντεσ με ζναν τρόπο που κυμίηει εκπλθκτικά όςα ζγιναν ςτον τόπο μασ το 1936. Ππωσ ζκανε τότε ο Μεταξάσ, ζτςι κι ο Γζλτςιν ηιτθςε από το κοινοβοφλιο να του παραχωρθκεί ζκτακτθ απόλυτθ εξουςία ϊςτε να δρομολογιςει ταχφτατα τουσ νόμουσ οι οποίοι απαιτοφνταν για τθν μεταρρφκμιςθ, δίχωσ να χάνεται χρόνοσ με τθν ςυηιτθςθ και ψιφιςι τουσ από το κοινοβοφλιο. Κι όπωσ ζγινε εδϊ με τον Μεταξά, ζτςι ζγινε κι εκεί με τον Γζλτςιν: το κοινοβοφλιο του παραχϊρθςε δικτατορικζσ εξουςίεσ για ζναν ολόκλθρο χρόνο. Αμζςωσ, ο Γζλτςιν ςυγκρότθςε μια ομάδα από ρϊςςουσ οικονομολόγουσ, οι οποίοι ιςαν τόςο πολφ επθρεαςμζνοι από τισ κεωρίεσ τοφ Φριντμαν ϊςτε ο ρωςςικόσ τφποσ τοφσ αποκαλοφςε «παιδιά του Σικάγου». Μάλιςτα, θ εφθμερίδα Νεηαβιςίμαγια Γκαηζτα ζγραψε χαρακτθριςτικά: «πρϊτθ φορά βρίςκεται ςτθν κυβζρνθςθ τθσ Ρωςςίασ μια ομάδα φιλελευκζρων που κεωροφν τουσ εαυτοφσ τουσ οπαδοφσ τοφ Φριντριχ φον Χάγεκ και τθσ ςχολισ τοφ ΢ικάγου τοφ Μίλτον Φριντμαν». Θ ίδια εφθμερίδα παρατθροφςε ότι δεν ιταν τυχαία θ επιλογι τοφ ςκλθροπυρθνικοφ Γιοφρι Σκόκοφ ςτθν θγεςία των ενόπλων δυνάμεων. Θ ςκοπιμότθτα ιταν προφανισ: οι οικονομολόγοι κα προωκοφςαν τισ μεταρρυκμίςεισ και ο Σκόκοφ κα φρόντιηε για τθν καταςτολι οποιαςδιποτε λαϊκισ διαμαρτυρίασ. Και θ εφθμερίδα κατζλθγε προφθτικά: «δεν κα αποτελζςει ζκπλθξθ αν προςπακιςουν να οικοδομιςουν ζνα ςφςτθμα όπωσ αυτό του Πινοτςζτ». Ιδθ από τον Οκτϊβριο του 1991, ο Γζλτςιν είχε κάνει το πρϊτο βιμα προσ τον νεοφιλελευκεριςμό, καταργϊντασ τθν διατίμθςθ, δίχωσ να ςυναντιςει αξιόλογεσ αντιδράςεισ από τον λαό, ο 128

οποίοσ ιταν ακόμθ ηαλιςμζνοσ από το ςοκ του αυγουςτιάτικου κινιματοσ. Το δεφτερο ςοκ ιρκε μόλισ μια βδομάδα μετά τθν αποχϊρθςθ του Γκορμπατςόφ και περιλάμβανε δυο πακζτα αποφάςεων. Το πρϊτο πακζτο αφοροφςε τθν κατάργθςθ όλων των περιοριςμϊν ςτο εμπόριο και τθν κζςπιςθ μζτρων ενίςχυςθσ τθσ ελεφκερθσ αγοράσ. Το δεφτερο πακζτο ςυνιςτοφςε τθν πρϊτθ φάςθ τθσ εςπευςμζνθσ ιδιωτικοποίθςθσ των 225.000 (!!) κρατικϊν επιχειριςεων. Θ χϊρα αιφνιδιάςτθκε από τισ τεράςτιεσ ανατροπζσ, δικαιϊνοντασ τθν κεωρία του Φριντμαν περί ςοκ. Φυςικά, αυτόσ ο αιφνιδιαςμόσ αποτελοφςε για τον Γζλτςιν το απαραίτθτο ηθτοφμενο, ϊςτε να προωκιςει γριγορα και αποτελεςματικά τισ επικυμθτζσ αλλαγζσ δίχωσ να ςυναντιςει αξιόλογθ αντίςταςθ. Με τθν πλειοψθφία των ρϊςςων να υποςτθρίηει ότι το κράτοσ ζπρεπε να διαςφαλίςει όχι τθν ιδιωτικοποίθςθ αλλά τθν αυτοδιαχείριςθ των δθμόςιων επιχειριςεων (ζνα αίτθμα ανάλογο με εκείνο τθσ Αλλθλεγγφθσ ςτθν Ρολωνία), διατθρϊντασ παράλλθλα τθν πλιρθ απαςχόλθςθ του εργατικοφ δυναμικοφ, ιταν ςαφζσ ότι, αν τθροφνταν οι δθμοκρατικζσ διαδικαςίεσ, τα ςχζδια τθσ ομάδασ Γζλτςιν δεν υπιρχε περίπτωςθ να περάςουν. Τθν κατάςταςθ περιγράφει με το δικό του ςτυλ ο νομπελίςτασ οικονομολόγοσ Τηόηεφ Στίγκλιτσ, τότε υψθλόβακμο ςτζλεχοσ τθσ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ και ιδεολογικόσ αντίπαλοσ του Φριντμαν: «Μόνο θ μζκοδοσ του κεραυνοβόλου πολζμου κατά τθν διάρκεια ενόσ “παράκυρου ευκαιριϊν”, που το δθμιουργεί θ “ομίχλθ τισ μετάβαςθσ”, μπορεί να επιφζρει τισ απαραίτθτεσ αλλαγζσ, προτοφ ο πλθκυςμόσ προλάβει να οργανωκεί για να προςτατζψει τα ςυμφζροντά του». Ο Στίγκλιτσ αποκαλοφςε τθν ομάδα Γζλτςιν «μπολςεβίκουσ τθσ αγοράσ», εξ αιτίασ τθσ τεράςτιασ επανάςταςθσ που δρομολογοφςαν. Πμωσ, ενϊ οι αυκεντικοί μπολςεβίκοι είχαν οικοδομιςει ζνα κράτοσ κεντρικοφ ςχεδιαςμοφ, οι «μπολςεβίκοι τθσ αγοράσ» ικελαν να διαλφςουν τα πάντα και να

129

αφιςουν τθν χϊρα να ανοικοδομθκεί μζςα από τθν απόλυτθ ελευκερία τθσ αγοράσ. Ο Γζλτςιν, δαςκαλεμζνοσ από τον Σακσ, υποςτιριηε δθμόςια ότι μπορεί επί ζξι μινεσ τα πράγματα να δείχνουν ότι χειροτερεφουν αλλά μετά κα άρχιηε θ ανάκαμψθ, θ οποία κα κακιςτοφςε τθν ΢ωςςία μια από τισ ιςχυρότερεσ οικονομίεσ τοφ κόςμου. Αυτι είναι θ περίφθμθ «δθμιουργικι καταςτροφι» τοφ Γιόηεφ Σουμπζτερ, για τθν οποία είχαμε κάνει λόγο ςτο τζταρτο κείμενο αυτισ τθσ ςειράσ. Πμωσ, αυτι θ λογικι ζφερε τθν καταςτροφι. Ζνασ χρόνοσ κεραπείασ-ςοκ ιταν αρκετόσ για να χάςουν τισ οικονομίεσ τουσ εκατομμφρια ρϊςςοι (λόγω τθσ υποτίμθςθσ του νομίςματοσ), ενϊ παράλλθλα εκατομμφρια εργαηόμενοι οδθγοφνταν ςτθν εξακλίωςθ (λόγω τθσ απότομθσ περικοπισ των επιδοτιςεων). Στα τζλθ τοφ 1992, το ζνα τρίτο τοφ πλθκυςμοφ ηοφςε κάτω από τα όρια τθσ φτϊχειασ. Κι αυτό, ςφμφωνα με τα επίςθμα ςτοιχεία, τα οποία κακόριηαν τα όρια τθσ φτϊχειασ πολφ χαμθλά. Τότε ζκαναν για πρϊτθ φορά τθν εμφάνιςι τουσ ςτουσ δρόμουσ και ςτισ πλατείεσ απλοί άνκρωποι που προςπακοφςαν να επιβιϊςουν πουλϊντασ προςωπικά είδθ και οικογενειακά κειμιλια. Θ αντίδραςθ των «μεταρρυκμιςτϊν» ιταν προκλθτικι και πρόςτυχθ: αντί να δουν αυτό το φαινόμενο ωσ κατάντια, το εκκείαςαν ωσ «επιχειρθματικό δαιμόνιο»(!!) και το παρουςίαςαν ωσ απόδειξθ ότι είχε ξεκινιςει θ αναγζννθςθ του καπιταλιςμοφ! Φυςικά, ζνασ τόςο περιφανοσ λαόσ δεν ιταν δυνατόν να υπομείνει αγόγγυςτα αυτι τθν δίχωσ αναιςκθτικό χειρουργικι επζμβαςθ που γινόταν πάνω του. Οι αντιδράςεισ του δεν κα αργοφςαν...

130

37. Ζνασ «μονάρχθσ» γεννιζται Κακϊσ θ επίδραςθ των ςοκ ξεκφμαινε, ο κόςμοσ άρχιςε να ξεςθκϊνεται και ςυνκιματα όπωσ «όχι άλλα πειράματα» εμφανίςτθκαν ςτουσ τοίχουσ τθσ Μόςχασ. Υπό τθν αυξανόμενθ λαϊκι πίεςθ, οι βουλευτζσ, οι οποίοι είχαν υποςτθρίξει τθν άνοδο του Γζλτςιν ςτθν εξουςία, αποφάςιςαν ότι ζπρεπε να μπει φρζνο ςτον πρόεδρο και ςτα κακζκτυπα «παιδιά τοφ Σικάγου» του. Ζτςι, τον Δεκζμβριο του 1992, το κοινοβοφλιο υπερψιφιςε πρόταςθ μομφισ κατά του Γεγκόρ Γκαϊντάρ110 (επί κεφαλισ τοφ οικονομικοφ επιτελείου) και τρεισ μινεσ αργότερα ψιφιςε τθν ανάκλθςθ των ζκτακτων εξουςιϊν τοφ Γζλτςιν. Από δω και πζρα ο πρόεδροσ κα ιταν υποχρεωμζνοσ να φζρνει κάκε νομοςχζδιο για ψιφιςθ ςτθν βουλι. Πμωσ, ο λαόσ ζχει δίκιο όταν λζει «δϊςε κάρροσ ςτον χωριάτθ...». Ο Γζλτςιν είχε τόςο καλομάκει με τισ αυξθμζνεσ εξουςίεσ του ϊςτε ζβλεπε τον εαυτό του μάλλον ωσ «ελζω κεοφ μονάρχθ» παρά ωσ εκλεγμζνο πρόεδρο. Μάλιςτα, είχε αρχίςει να αυτοαποκαλείται ωσ... «Μπόρισ ο Α'»!!111 Πταν, λοιπόν, ζμακε τθν απόφαςθ του κοινοβουλίου, βγικε ςτθν τθλεόραςθ και κιρυξε τθν χϊρα ςε κατάςταςθ εκτάκτου ανάγκθσ. Τρεισ μζρεσ αργότερα, το ςυνταγματικό δικαςτιριο αποφάςιςε ότι οι ενζργειεσ του Γζλτςιν παραβίαηαν οχτϊ άρκρα τοφ ςυντάγματοσ και θ χϊρα βρζκθκε να ιςορροπεί ςε τεντωμζνο ςχοινί. Εκείνθ τθν ςτιγμι, ο αμερικανόσ πρόεδροσ Μπιλ Κλίντον ζςπευςε ςε βοικεια του Γζλτςιν, χαρακτθρίηοντάσ τον «αυςτθρά προςθλωμζνο ςτθν ελευκερία και τθν δθμοκρατία, αυκεντικά προςθλωμζνο ςτισ μεταρρυκμίςεισ» Αλλά και ο δυτικόσ τφποσ, 110

http://en.wikipedia.org/wiki/Yegor_Gaidar Tom Kelly, “National savior or Czar Boris I?”, Sun Sentinel, 08/10/1993 - http://articles.sun-sentinel.com/1993-10-08/news/9310070657_1_yelts in-s-moves-president-boris-yeltsin-yeltsin-s-message 111

131

ςχεδόν ςφςςωμοσ, τάχτθκε ςτο πλευρό τοφ ρϊςςου προζδρου, χαρακτθρίηοντασ τουσ αντιτικζμενουσ βουλευτζσ ωσ «ςκλθροπυρθνικοφσ κομμουνιςτζσ, που προςπακοφν να ακυρϊςουν τισ δθμοκρατικζσ μεταρρυκμίςεισ». Θ κατάςταςθ είναι για γζλια. Ροιοι είναι αυτοί οι «ςκλθροπυρθνικοί κομμουνιςτζσ»; Εκείνοι που πάλεψαν για τθν αποδόμθςθ του ςοςιαλιςμοφ; Εκείνοι που ςτιριξαν τον Γκορμπατςόφ κατά το κίνθμα του Αυγοφςτου; Εκείνοι που υπερψιφιςαν τθν διάλυςθ τθσ Σοβιετικισ Ζνωςθσ; Εκείνοι που ζςπρωξαν ζναν φίλαυτο μπεκρι ςτθν εξουςία, δινόντάσ του παράλλθλα ανεξζλεγκτθ εξουςία; Και όμωσ, αυτοφσ ακριβϊσ τουσ βουλευτζσ παρουςίαςαν θ Washington Post ωσ «αντικυβερνθτικοφσ» και θ New York Times ωσ «καχφποπτουσ απζναντι ςτισ μεταρρυκμίςεισ, με πλιρθ άγνοια για τθν δθμοκρατία»... Εντείνοντασ τθν κόντρα, το κοινοβοφλιο ψιφιςε ζναν προχπολογιςμό τελείωσ αντίκετο προσ τισ απαιτιςεισ τοφ ΔΝΤ για περικοπζσ και λιτότθτα. Ο «Μπόρισ ο Α'» αντζδραςε με βλακϊδθ τρόπο: οργάνωςε εςπευςμζνα δθμοψιφιςμα (ς.ς.: ρε, τί μου κυμίηει;), με το ερϊτθμα αν ζπρεπε να διαλυκεί θ βουλι. Με άλλα λόγια, ρϊτθςε τον κόςμο αν ζπρεπε να καταργθκεί θ δθμοκρατία! Ραρά το ότι οι πουλθμζνοι δθμοςιογράφοι προπαγάνδιςαν αναίςχυντα το «Ναι» (τί πρωτοτυπία!), οι ψθφοφόροι δεν ζκαναν το χατιρι τοφ Γζλτςιν. Ρροφανϊσ, οι ςτόχοι τοφ δθμοψθφίςματοσ δεν επιτεφχκθκαν, αφοφ το κοινοβοφλιο ςυνζχιςε να υπάρχει και να βάηει εμπόδια ςτισ μεταρρυκμίςεισ τισ ομάδασ Γζλτςιν. Οι πιζςεισ από το εξωτερικό εντάκθκαν. Ρρϊτα, βγικε ο αμερικανόσ υφυπουργόσ οικονομικϊν και διλωςε ότι «πρζπει να αναηωπυρωκεί θ ορμι των μεταρρυκμίςεων» και κατόπιν «διζρρευςε» από το ΔΝΤ θ πλθροφορία ότι το Ταμείο ιταν δυςαρεςτθμζνο και επρόκειτο να ακυρϊςει ςυμφωνθμζνο δάνειο φψουσ 1,5 δις. δολλαρίων (ς.ς.: πϊσ λζμε ςτουσ ζλλθνεσ «κακιςτε φρόνιμα γιατί δεν κα πάρετε τθν ζκτθ δόςθ»;). 132

Τθν επόμενθ μζρα τθσ «διαρροισ» και με τθν ςιγουριά ότι θ δφςθ είναι ςτο πλευρό του, ο Γζλτςιν ζκανε το πρϊτο βιμα προσ τθν «λφςθ Ρινοτςζτ»: εξζδωςε το περίφθμο διάταγμα 1400, με το οποίο διζλυε το κοινοβοφλιο και καταργοφςε το ςφνταγμα. Δυο μζρεσ αργότερα, με τθν ςυντριπτικι πλειοψθφία 636 ζναντι 2, το κοινοβοφλιο παρζπεμψε ςε δίκθ τον Γζλτςιν112. Μζχρι κι ο αντιπρόεδροσ Αλεξάντρ ΢ουςκόι διλωςε ότι «θ Ρωςςία ζχει ιδθ πλθρϊςει ακριβά τον πολιτικό τυχοδιωκτιςμό τοφ Γζλτςιν και των μεταρρυκμιςτϊν». Και όμωσ, ο Κλίντον ςυνζχιςε να υποςτθρίηει ανοιχτά τον παράφρονα πρόεδρο. Μάλιςτα, ενζκρινε ζκτακτθ βοικεια «για τον πρόεδρο προςωπικά», φψουσ 2,5 δις. δολλαρίων! Ανακαρρϊντασ, ο Γζλτςιν ζςτειλε ςτρατιωτικζσ μονάδεσ να περικυκλϊςουν το κοινοβοφλιο, ενϊ διζταξε να κόψουν το ρεφμα, τθν κζρμανςθ και τα τθλζφωνα ςτο κτιριο. Ο αποκλειςμόσ τράβθξε ςε μάκροσ. Επί δυο εβδομάδεσ, απλοί πολίτεσ ςυγκροφονταν με τουσ ςτρατιϊτεσ, καταφζρνοντασ ςυχνά να ςπάηουν τον κλοιό και να προωκοφν ςτο κοινοβοφλιο τρόφιμα και νερό. Ιταν φανερό ότι ο Γζλτςιν ζχανε με γοργοφσ ρυκμοφσ κάκε λαϊκό ζρειςμα που του είχε απομείνει. Μια τελευταία προςπάκεια να οδθγθκεί θ χϊρα ςε εκλογζσ κατζρρευςε άμεςα, μόλισ μακεφτθκε το «καηίκι» που επιφφλαξαν οι πολωνοί ςτθν Αλλθλεγγφθ. Σιγά μθ διακινδφνευε εκλογζσ ο Γζλτςιν! Ζχουμε φτάςει πλζον ςτο φκινόπωρο του 1993 και όλα δείχνουν ότι πλθςιάηει θ ϊρα που ο Γζλτςιν, ωσ νζοσ Ρινοτςζτ, κα βομβαρδίςει το κοινοβοφλιο τθσ χϊρασ του, υπό τισ παραινζςεισ των αμερικανϊν...

112

“Yeltsin takes steps to isolate opposition”, Times Daily, 24/09/1993 http://news.google.com/newspapers?nid=1842&dat=19930924&id=AU4 eAAAAIBAJ&sjid=M8cEAAAAIBAJ&pg=5105,3349394 133

38. Μπόρισ ο Α' ι Πινοτςζτ ο Β'; Μια τελευταία ςκζψθ τοφ Γζλτςιν για εκλογζσ (οι οποίεσ, βζβαια, κα διεξάγονταν με τον ςτρατό ςτουσ δρόμουσ) απορρίφκθκε αςυηθτθτί από τθν δφςθ. Τα οικονομικά ςυμφζροντα ιςαν πολφ μεγάλα για να μπουν ςε ρίςκο: εκτόσ από τα τεράςτια κοιτάςματα πετρελαίου, θ ΢ωςςία διζκετε το 30% των παγκόςμιων αποκεμάτων φυςικοφ αερίου, το 20% των παγκόςμιων αποκεμάτων νικελίου και πάνω από 200.000 κρατικζσ επιχειριςεισ. Ζτςι, θ «δθμοκρατικι» δφςθ επζλεξε να «ςπρϊξει» τον Γζλτςιν ςε δυναμικι λφςθ113. Άλλο που δεν ικελε ο «Μπόρισ ο Α'». Ζχοντασ τον ςτρατό με το μζροσ του (λίγο πριν, είχε φροντίςει να διπλαςιάςει τουσ μιςκοφσ των ςτρατιωτικϊν), διζταξε να περικυκλωκεί το κοινοβοφλιο με χιλιάδεσ ςτρατιωτϊν, ςυρματοπλζγματα κι εκτοξευτιρεσ νεροφ, απαγορεφοντασ ταυτόχρονα τθν είςοδο ςε όλουσ. Τθν ίδια ϊρα, ο αντιπρόεδροσ ΢ουτςκόι είχε μαηζψει μζςα ςτο κοινοβοφλιο ζναν εςμό από οπλιςμζνουσ εκνικιςτζσ, οι οποίοι αντετίκεντο ςτθν πολιτικι τοφ Γζλτςιν. Κι ενϊ θ ατμόςφαιρα μφριηε ζντονα μπαροφτι, ο Γζλτςιν διζλυςε όλα τα δθμοτικά και περιφερειακά ςυμβοφλια τθσ χϊρασ, ωσ...κομμουνιςτικά υπολείμματα. Θ κρυαλλίδα ζςκαςε ςτισ 3 Οκτωβρίου 1993, όταν μια ομάδα διαδθλωτϊν κατά του Γζλτςιν επιχείρθςε να καταλάβει το τθλεοπτικό μζγαρο. Οι ςτρατιϊτεσ άνοιξαν πυρ με πολυβόλα. Αποτζλεςμα: ζνασ ςτρατιϊτθσ και 100 διαδθλωτζσ νεκροί. Το επόμενο πρωί, ο Μπόρισ ο Α' μεταμορφϊκθκε ςε Ρινοτςζτ ο Β', διατάςςοντασ τον ςτρατό να επιτεκεί ςτο κοινοβοφλιο τθσ χϊρασ του και να το πυρπολιςει 114. 113

Λίγα χρόνια αργότερα, θ ίδια «δθμοκρατικι» δφςθ κα ζβγαηε φλφκταινεσ ςτο άκουςμα ότι ςε κάποια άλλθ χϊρα ςυηθτιόταν διεξαγωγι δθμοψθφίςματοσ, αλλά αυτό είναι μια άλλθ ιςτορία... 114 http://russiapedia.rt.com/on-this-day/october-3 134

Μπορεί το ςοβιετικό κακεςτϊσ να θττικθκε από τθν αντεπανάςταςθ δίχωσ να πζςει οφτε ζνασ πυροβολιςμόσ, αλλά ο καπιταλιςμόσ κα χρειαηόταν καταιγιςμό πυρϊν για να επιβλθκεί: 5.000 ςτρατιϊτεσ, τριάντα άρματα μάχθσ, ελικόπτερα και κομμάντοσ με πολυβόλα ζγιναν εργαλεία ςτα χζρια τισ ομάδασ Γζλτςιν. Για δζκα ϊρεσ, το κοινοβοφλιο βομβαρδιηόταν ανελζθτα με εκρθκτικά βλιματα, ϊςπου ςτισ 4.15' το απόγευμα βγικαν από μζςα με τα χζρια ψθλά οι βουλευτζσ, οι υπάλλθλοι και κάπου τριακόςιοι εκνικιςτζσ. Εκείνθ τθν θμζρα, θ Λςτορία κατζγραψε περίπου πεντακόςιουσ νεκροφσ και πάνω από χίλιουσ τραυματίεσ, ςτο μεγαλφτερο λουτρό αίματοσ που είχε γνωρίςει ποτζ θ Μόςχα, ςυμπεριλαμβανομζνου τοφ 1917. Λεπτομζρεια: κατά τισ εκκακαριςτικζσ επιχειριςεισ, ςυνελιφκθςαν πάνω από 1.700 άτομα αλλά καταςχζκθκαν μόλισ...11 όπλα!115 Τα όςα επακολοφκθςαν για τουσ ςυλλθφκζντεσ (ξυλοδαρμοί, φυλακίςεισ, εκτελζςεισ) αποτελοφν πιςτό αντίγραφο των μεκόδων Ρινοτςζτ. Πμωσ, ο ρϊςςοσ πρόεδροσ αντζγραψε τον χιλιανό δικτάτορα από τθν ανάποδθ: ενϊ ο Ρινοτςζτ ζκανε το πραξικόπθμα, κατζλυςε τθν δθμοκρατία και μετά επζβαλε τθν κεραπείαςοκ, ο Γζλτςιν επζβαλε πρϊτα τθν κεραπεία-ςοκ και μετά τθν υπεράςπιςε καταλφοντασ τθν δθμοκρατία με πραξικόπθμα. Ράντωσ, τόςο θ όψθ όςο και θ ανάποδθ ζγιναν δεκτζσ από τθν δφςθ με τον ίδιο ενκουςιαςμό: «Οι ΘΠΑ δεν υποςτθρίηουν εφκολα τθν διάλυςθ των κοινοβουλίων, όμωσ οι περιςτάςεισ είναι αςυνικιςτεσ»116, «Θ Ρωςςία γλιτϊνει από μια επιςτροφι ςτο μπουντροφ-

115

΢χετικά με τα γεγονότα εκείνων των θμερϊν διαβάςτε, επίςθσ: Jonathon W. Moses, “The eighteenth Brumaire of Boris Yeltsin” - http://www .svt.ntnu.no/iss/Jonathon.Moses/Personal/yeltsin.pdf 116 Warren Christopher, “A new generation of russian democrats”, 23/10 /1993 - http://www.speeches-usa.com/Transcripts/warren_christopherrussian.html (Ο Ουϊρρεν Κρίςτοφερ ιταν υπουργόσ εξωτερικϊν των Θ.Π.Α. επί Κλίντον) 135

μι τοφ παρελκόντοσ τθσ»117, «Ευρφτατθ υποςτιριξθ ςτον Γζλτςιν Επικείμενθ νίκθ τισ δθμοκρατίασ»118. Κάπωσ ζτςι, ο τόποσ που επί τόςα χρόνια οικοδομοφςε τον ςοςιαλιςμό, βρζκθκε κάτω από μια ςτυγνι δικτατορία, διαψεφδοντασ ταχφτατα και παταγωδϊσ τα όνειρα οριςμζνων για μια «άλλθ δθμοκρατία». Πλα τα ςϊματα εκλεγμζνων αντιπροςϊπων διαλφκθκαν, τα άρματα περιπολοφςαν κακθμερινά, το ςφνταγμα καταργικθκε, θ κυκλοφορία απαγορεφτθκε και θ ελευκερία τοφ τφπου ανεςτάλθ. Κι όμωσ, ο Σακσ επζμεινε ςτον χαβά του, πωσ τάχα οι νεοφιλελεφκερεσ μεταρρυκμίςεισ είναι απολφτωσ αναγκαίεσ για τθν φπαρξθ πραγματικισ ελευκερίασ και αυκεντικισ δθμοκρατίασ, χαρακτθρίηοντασ τουσ αντιπάλουσ τοφ Γζλτςιν ωσ «πρϊθν κομμουνιςτζσ, μεκυςμζνουσ για εξουςία». Μάλιςτα, ςτο βιβλίο του Σο τζλοσ τισ φτϊχειασ, δεν αναφζρει οφτε μία φορά τα επειςόδια που εξετάςαμε ςε τοφτο το ςθμείωμα! Το τρίτο -και ιςχυρότερο- ςοκ ηάλιςε μζχρι λιποκυμίασ τον ρωςςικό λαό. Ο δρόμοσ προσ τθν υλοποίθςθ των φρθντμανικϊν κεςφάτων ιταν πλζον ανοιχτόσ. Τρεισ μζρεσ μετά το πραξικόπθμα, ο Σακσ διλωςε: «Μζχρι τϊρα δεν είχαμε πραγματικι κεραπεία, επειδι το ςχζδιο εφαρμόςτθκε δίχωσ ςυνοχι και δίχωσ ςτακερότθτα. Σϊρα υπάρχει θ ευκαιρία να κάνουμε κάτι». Και, όντωσ, ζκαναν πολλά...

117

David Nyhan, “Russia escapes a return to the dungeon of its past”, Boston Globe, 05/10/1993 - http://www.highbeam.com/doc/1P2-8248200. html 118 John Goshko, “Yeltsin receives widespread backing for assault; The United States: Victory seen for democracy”, Washington Post, 05/10/1993 - http://www.highbeam.com/doc/1P2-968123.html 136

39. Φαγοπότι και...διαςκζδαςθ Το καπιταλιςτικό γλζντι άρχιςε αμζςωσ, με ζναυςμα του ίδιου τοφ Γζλτςιν. Το Newsweek είναι αποκαλυπτικό ςε άρκρο τισ 17/10/1993: «Αυτζσ τισ μζρεσ, θ φιλελεφκερθ οικονομικι ομάδα τοφ Γζλτςιν τα πθγαίνει πολφ καλά. Σθν επομζνθ τισ διάλυςθσ τοφ κοινοβουλίου από τον ρϊςςο πρόεδρο, δόκθκε θ διαταγι ςτουσ μεταρρυκμιςτζσ: “αρχίςτε να γράφετε διατάγματα”...”Με τον παραμεριςμό τοφ κοινοβουλίου, θ ςυγκυρία είναι εξαιρετικά ευνοϊκι για τισ μεταρρυκμίςεισ”, λζει ζνασ περιχαρισ δυτικόσ οικονομολόγοσ, που ςυνεργάηεται ςτενά με τθν κυβζρνθςθ. “Οι οικονομολόγοι εδϊ ιταν πολφ απογοθτευμζνοι. Σϊρα εργάηονται νυχκθμερόν”...»119. Ρροφανϊσ, το πραξικόπθμα ζφερε μεγάλο κζφι ςτθν ομάδα Γζλτςιν. Είναι χαρακτθριςτικι θ διλωςθ ενόσ εκ των επί κεφαλισ οικονομολόγων τισ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ, του «φρθντμανόπαιδου» Τςαρλσ Μπλίτηερ, ςτθν Asia Wall Street Journal τισ 5θσ Οκτωβρίου 1993: «Ποτζ δεν διαςκζδαςα τόςο πολφ ςτθν ηωι μου»(!). Και τί διαςκζδαςθ! Ρραγματικό όργιο! Ξεςαλωμζνα και μεκυςμζνα από τισ εξελίξεισ, τα «παιδιά του Σικάγου» χφμθξαν με διακζςεισ ερεκιςμζνου επιβιτορα ςε ό,τι είχε μείνει όρκιο: κατάργθςαν όλεσ τισ διατιμιςεισ (ακόμθ και του ψωμιοφ, ςε μια χϊρα όπου μζχρι πριν λίγο καιρό όλεσ οι τιμζσ ορίηονταν από το κράτοσ), καταξζςκιςαν όλεσ τισ δθμόςιεσ δαπάνεσ, ζκοψαν κάκε μορφισ επιδόματα και ενιςχφςεισ και προϊκθςαν τθν ιδιωτικοποίθςθ όλων ανεξαιρζτωσ των κρατικϊν επιχειριςεων (αρχίηοντασ, φυςικά, από εκείνεσ που είχαν το μεγαλφτερο οικονομικό «ενδιαφζρον»).

119

Dorinda Elliott, “Yeltsin’s free-market offensive”, Newsweek Magazine, 17/10/1993 - http://www.thedailybeast.com/newsweek/1993/10/ 17/yeltsin-s-free-market-offensive.html 137

Κι επειδι όλα αυτά ενζχουν ζναν πολφ μεγάλο κίνδυνο εξζγερςθσ κι αντίςταςθσ, το «ςφςτθμα» φρόντιςε να προςτατεφςει τόςο τα πλευρά όςο και τα νϊτα των μαινόμενων «μεταρρυκμιςτϊν». Κατ' αρχάσ, ο ςτρατόσ παρζμεινε ςτουσ δρόμουσ, ςυντθρϊντασ τον τρόμο του απλοφ λαοφ για ζνα νζο κφκλο αίματοσ. Ραράλλθλα, τα πρωτοπαλλικαρα του Φριντμαν ζπιαςαν δουλειά, προπαγανδίηοντασ τισ «μεταρρυκμίςεισ» και ςτθρίηοντασ όςουσ από τθν ομάδα Γζλτςιν ζδειχναν να αμφιταλαντεφονται. Ρρϊτοσ και καλφτεροσ ο Στάνλεχ Φίςςερ (πρϊτοσ αναπλθρωτισ διευκυντισ τοφ ΔΝΤ) τάχκθκε ανοιχτά υπζρ τισ «όςο το δυνατόν ταχφτερθσ προϊκθςθσ των μεταρρυκμίςεων ςε όλα τα μζτωπα» (ς.ς.: δθλαδι, το ίδιο παραμφκι που λζνε και ςτουσ ζλλθνεσ μια εικοςαετία αργότερα). Από δίπλα κι ο Λϊρενσ Σάμμερσ, ειδικόσ επιτετραμμζνοσ τοφ Κλίντον ςτθν διαμόρφωςθ τθσ νζασ πολιτικισ ςτθν ΢ωςςία, διλωνε ότι «τα τρία ποιιματα -ιδιωτικοποίθςθ, ςτακεροποίθςθ, φιλελευκεροποίθςθ- πρζπει να ολοκλθρωκοφν όςο το δυνατόν ςυντομϊτερα»120. Πντωσ, οι αλλαγζσ γίνονταν με αςφλλθπτουσ ρυκμοφσ. Δεν είναι ςπάνιεσ οι περιπτϊςεισ εργατϊν που πιγαιναν για δουλειά ςτο εργοςτάςιο ι ςτο ορυχείο, δίχωσ να ξζρουν ότι είχε ιδθ πουλθκεί. Ρολφ περιςςότερο, δεν ιξεραν οφτε το πϊσ οφτε το ςε ποιον είχε πουλθκεί. Σφμφωνα με τθν φρθντμανικι κεωρία, όλο αυτό το αλαλοφμ κα ζπρεπε να οδθγιςει τθν χϊρα ςε οικονομικι άνκθςθ. Στθν πράξθ, όμωσ, το μόνο που ζγινε ιταν νε περάςει θ τεράςτια κρατικι περιουςία, θ οποία είχε δθμιουργθκεί επί κομμουνιςμοφ, ςτα χζρια τόςο μιασ ομάδασ ρϊςςων «θμετζρων» (οι οποίοι ζγιναν αργότερα παγκοςμίωσ γνωςτοί ωσ ολιγάρχεσ121) όςο και μιασ 120

Matthew Rothschild, “The great recession”, Progressive, Λανουάριοσ 2009 - http://www.progressive.org/node/124962 121 http://en.wikipedia.org/wiki/Russian_oligarchs - Επίςθσ: Sergei Guriev & Andrei Rachinsky, “The role of oligarchs in russian capitalism”, Journal 138

χοφφτασ δυτικϊν κεφαλαιοκρατϊν, οι οποίοι ζβγαλαν διςεκατομμφρια επενδφοντασ ςτισ ιδιωτικοποιοφμενεσ επιχειριςεισ. Ο ρυκμόσ με τον οποίο απογυμνωνόταν θ χϊρα από τον πλοφτο τθσ ιταν πρωτοφανισ: κάκε μινα μεταφζρονταν ςτθν δφςθ 2 δις. δολλάρια, κατά μζςον όρο! Μετά από 10 χρόνια, ςτθν χϊρα όπου κάποτε ιταν αδιανόθτο να μιλάει κανείσ για πλοφςιουσ, το περιοδικό Forbes κα κατζγραφε ςτθν περίφθμθ λίςτα του 17 διςεκατομμυριοφχουσ... Θ «καινοτομία» τθν οποία εφάρμοςε θ ομάδα Γζλτςιν πάνω ςτα κζςφατα του Φριντμαν, είναι ότι δεν επετράπθ ςτισ ξζνεσ πολυεκνικζσ να αγοράςουν απ' ευκείασ τθν κρατικι περιουςία που ξεπουλιόταν. Τα περιουςιακά ςτοιχεία πουλιόντουςαν πρϊτα ςτισ εταιρείεσ που είχαν ςτιςει οι ρϊςςοι ολιγάρχεσ και μετά αναλάμβαναν αυτοί να πουλιςουν μετοχζσ των εταιρειϊν τουσ ςε ξζνουσ κεφαλαιοφχουσ. Ο λόγοσ είναι ευδιάκριτοσ ακόμθ και ςε τυφλοφσ. Ακόμθ κι ζτςι, όμωσ, τα κζρδθ για τα κοράκια τισ δφςθσ ιςαν τεράςτια, αφοφ τα επενδυόμενα κεφάλαια μποροφςαν να φτάςουν απόδοςθ 2.000% ςε μια τριετία, ςφμφωνα με τθν "Wall Street Journal". Το μόνο πρόβλθμα για τουσ επενδυτζσ ιταν ο καταποντιςμόσ τθσ δθμοτικότθτασ του Γζλτςιν. Τυπικά, θ δθμοκρατία δεν είχε καταλυκεί και υπιρχε πάντοτε ο κίνδυνοσ να ανατραπεί ο πρόεδροσ και να ακυρωκοφν οι ιδιωτικοποιιςεισ ωσ εξόφκαλμα αντιςυνταγματικζσ. Τα κοράκια ζπρεπε να κάνουν κάτι γριγορα για να ςτθρίξουν τον μπεκρι που τρίκλιηε. Κι αν θ Κάτςερ αναγεννικθκε από τισ ςτάχτεσ τθσ χάρθ ςτα Φϊκλαντσ, ο Γζλτςιν δεν χρειαηόταν να εκςτρατεφςει τόςο μακρυά. Θ Τςετςενία ιταν δυο βιματα δρόμο...

of economic perspectives, Χειμϊνασ 2005 - http://relooney.fatcow.com/ 00_New_15.pdf 139

40. Ζνα χριςιμο μάκθμα Ο επί κεφαλισ τοφ ςυμβουλίου αςφαλείασ Αλιζκ Λόμποφ ιταν ςαφισ ςε μια ιδιωτικι ςυνομιλία του με τον βουλευτι Σεργκζι Γιοφςενκοφ, ςφμφωνα με όςα αφθγείται ο τελευταίοσ: «Χρειαηόμαςτε ζναν ςφντομο νικθφόρο πόλεμο για να αυξιςουμε τα ποςοςτά τοφ προζδρου... Μποροφμε να νικιςουμε τισ δυνάμεισ τισ Σςετςενίασ ςε λίγεσ ϊρεσ»122. Τελικά, θ ειςβολι ςτθν Τςετςενία πραγματοποιικθκε τον Δεκζμβριο του 1994 και φυςικά- ιταν νικθφόρα, αλλά θ δθμοτικότθτα του Γζλτςιν ελάχιςτα βελτιϊκθκε. Ιταν τόςο ςίγουρο ότι κα καταποντιηόταν ςτισ εκλογζσ τοφ 1996, ϊςτε οι ςφμβουλοί του του ςυνζςτθςαν να αναβάλει τισ εκλογζσ. «Για να υπάρχει δθμοκρατία ςτθν κοινωνία, πρζπει να υπάρχει δικτατορία ςτθν εξουςία», διλωνε κραςφτατα ο υπουργόσ ιδιωτικοποιιςεων Ανατόλυ Τςουμπάισ123. Τελικά, βρζκθκε τρόποσ να επανεκλεγεί ο Γζλτςιν: οι ολιγάρχεσ ςτιριξαν τθν υποψθφιότθτά του με το μυκϊδεσ ποςό των εκατό εκατομμυρίων δολλαρίων (!) και τα μζςα ενθμζρωςθσ (τα οποία, ζτςι κι αλλοιϊσ, ανικαν πια ςτουσ ολιγάρχεσ) πρόβαλαν τον αγαπθμζνο τοφ κεφαλαίου 800 φορζσ περιςςότερο από τουσ αντιπάλουσ του. Κι ο Γζλτςιν επανεκλζχτθκε. Δθμοκρατικά... Μετά τισ «δθμοκρατικζσ» εκλογζσ, τα «παιδιά του Σικάγου» όρμθςαν ςτο κατακρεουργθμζνο κορμί τισ ΢ωςςίασ με μεγαλφ122

Andrew Bennett, “Condemned to repetition?: The rise, fall and reprise of soviet-russian military intervensionism 1973-1996”, ςελ. 338 - http: //books.google.gr/books?id=Nz5BSWfL6nQC&pg=PA338&lpg=PA338. Ενδιαφζρον παρουςιάηει και θ βιβλιοπαρουςίαςθ του “The New York review of books” για βιβλία με κζμα “Chechnya: How Russia lost” ςτισ 24/09/1998 - http://www.nybooks.com/articles/archives/1998/sep/24/ chechnya-how-russia-lost/?page=2. 123 David Hoffman, “Yeltsin’s ‘ruthless’ bureaucrat; durable but unpopular, Chumbais seeks to clamp an iron grip in Russia”, Washington Post, 22/11/1996 - http://www.highbeam.com/doc/1P2-809013.html 140

τερθ όρεξθ. Το 40% τθσ κρατικισ πετρελαιικισ εταιρείασ Gazprom ξεπουλικθκε για μόλισ 88 εκατομμφρια δολλάρια, όταν θ ίςου μεγζκουσ γαλλικι Total είχε ετιςιο τηίρο 193 διςεκατομμφρια δολλάρια. Θ κρατικι εταιρεία νικελίου Norilsk Nickel, θ οποία παριγε το ζνα πζμπτο του νικελίου παγκοςμίωσ, χαρίςτθκε για 170 εκατομμφρια δολλάρια, ενϊ ζβγαηε ετιςια κζρδθ 1,5 διςεκατομμφριο. Το πλειοψθφικό πακζτο τισ πετρελαιικισ εταιρείασ Sidenko φαγϊκθκε για 130 εκατομμφρια δολλάρια αλλά αυτό το μερίδιο κα απετιμάτο δυο χρόνια μετά ςτα 2,8 διςεκατομμφρια (το 1997 θ Β΢ πλιρωςε 571 εκατομμφρια για το 10% τθσ Sidenko)124. Θ παςίγνωςτθ πετρελαιικι εταιρεία Yukos, θ οποία ελζγχει περιςςότερο πετρζλαιο από το Κουβζιτ, πουλικθκε για 309 εκατομμφρια δολλάρια, ενϊ ςφντομα ο τηίροσ τθσ κα ξεπερνοφςε τα 3 διςεκατομμφρια. Ζνα από τα μεγαλφτερα κρατικά εργοςτάςια όπλων χαρίςτθκε για 3 εκατομμφρια δολλάρια, δθλαδι όςο κάνει μια μεςαία πολυτελισ βίλλα. Το χειρότερο, όμωσ, δεν είναι ότι ξεπουλικθκε θ περιουςία του ρωςςικοφ λαοφ. Είναι ότι οι -υποτικζμενεσ- επενδφςεισ ζγιναν με...δθμόςιο χριμα! Το κόλπο ιταν πολφ απλό (ς.ς.: άλλωςτε, ζχει εφαρμοςτεί με μεγάλθ επιτυχία και ςτθν χϊρα μασ): Ρρϊτα-πρϊτα, ιδρφκθκαν ιδιωτικζσ τράπεηεσ από τουσ ολιγάρχεσ (Uneximbank του Ροτάνιν, Menatep Bank του Χοντορκόφςκι κλπ). Κατόπιν, οι διεφκαρμζνοι κρατικοί λειτουργοί μετζφεραν το δθμόςιο χριμα ςε αυτζσ τισ τράπεηεσ (κανονικά το δθμόςιο χριμα κατατίκεται ςτθν κεντρικι κρατικι τράπεηα τθσ χϊρασ). Φςτερα, οι ίδιοι κρατικοί λειτουργοί ανζκεςαν ς' αυτζσ τισ τράπεηεσ τουσ δθμόςιουσ διαγωνιςμοφσ για τισ ιδιωτικοποιιςεισ. Φυςικά, τισ προςφορζσ κατζκεςαν οι ίδιεσ οι τράπεηεσ, οι οποίεσ εν τζλει αγόραςαν ςε εξευτελιςτικι τιμι τισ πωλοφμενεσ επιχειριςεισ χρθςιμοποιϊντασ τα χριματα που είχε πρωτφτερα κατακζςει ς' αυ124

Ian Jeffries, “The new Russia”, ςελ. 141 - http://books.google.gr/books ?id=D2KDf0UBUsoC&pg=PA141 141

τζσ το ρωςςικό δθμόςιο. Με απλά λόγια, ο λαόσ πρόςφερε το ςχοινί (το χριμα) με το οποίο τον κρζμαςαν (τον λεθλάτθςαν). Πταν, λοιπόν, οι ρϊςςοι ολιγάρχεσ απζκτθςαν μ' αυτόν τον τρόπο τα περιουςιακά ςτοιχεία τθσ χϊρασ, άρχιςαν να τα πουλοφν ςτο διεκνζσ επενδυτικό κεφάλαιο. Για παράδειγμα, το 1997 θ Shell και θ Β΢ απζκτθςαν μειοψθφικά πακζτα μετοχϊν των κολοςςϊν Gazprom και Sidenko. Ραρά ταφτα, οι ρϊςςοι ολιγάρχεσ παρακράτθςαν μεγάλο κομμάτι τοφ κρατικοφ πλοφτου, κάνοντασ τόςο τουσ αμερικανοφσ όςο και το ΔΝΤ να ςτραβϊςουν τα μοφτρα. Αλλά οι τελευταίοι πιραν το μάκθμά τουσ: όταν ζφταςε θ ϊρα τοφ Λράκ, δεν ζκαναν το ίδιο λάκοσ και φρόντιςαν να διαςφαλίςουν το ξεποφλθμα του ςυνόλου τθσ ιρακινισ περιουςίασ ςτθν δφςθ. Αλλά για το Λράκ κα μιλιςουμε αργότερα. Κλείνουμε το ςθμερινό μασ ςθμείωμα με ζνα ςχόλιο, το οποίο ζχει πικανϊσ ςχθματιςτεί ωσ ερϊτθμα ςτο μυαλό τοφ αναγνϊςτθ. Επειδι ζχουμε βαρεκεί να ακοφμε για το «ελλθνικό χρζοσ» που βουλιάηει τθν χϊρα κλπ, νομίηω ότι τϊρα ζχουμε μια απάντθςθ για το πϊσ δθμιουργικθκε αυτό το περίφθμο χρζοσ. Αυτό το χρζοσ, λοιπόν, δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι «τηερεμζδεσ» που φορτϊκθκαν ςτθν πλάτθ του λαοφ από τουσ -ο κεόσ να τουσ κάνει- μεταρρυκμιςτζσ και τα «φζςια» που φόρεςαν ςτο κράτοσ όλοι εκείνοι οι -ο κεόσ να τουσ κάνει- επενδυτζσ, οι οποίοι ριμαξαν τον πλοφτο αυτισ τθσ χϊρασ, χρθςιμοποιϊντασ τα χριματα του ίδιου του λαοφ. Δεν είναι μόνο ο ρωςςικόσ λαόσ που πρόςφερε ςτουσ εκμεταλλευτζσ του το ςχοινί με το οποίο τον κρζμαςαν. Μιπωσ, όμωσ, είναι καιρόσ να μάκουμε το μάκθμά μασ για να μθ τθν ξαναπατιςουμε;

142

41. Σα αποτελζςματα τθσ αντεπανάςταςθσ ςτθν Ρωςςία Με τουσ καπιταλιςτζσ να ζχουν ρθμάξει τα πάντα, θ ρωςςικι οικονομία κατζρρευςε ςαν χάρτινοσ πφργοσ το 1998, μόλισ ξζςπαςε θ κρίςθ ςτθν Άπω Ανατολι. Θ φτϊχεια του λαοφ χτφπθςε κόκκινο και θ δθμοτικότθτα τοφ Γζλτςιν καταποντίςτθκε ςτο 6%. Τα μεγάλα κεφάλια τθσ δφςθσ άρχιςαν να ανθςυχοφν ζντονα και να ψάχνουν διζξοδο προσ τθν μετά Γζλτςιν εποχι. Τελικά, θ διζξοδοσ βρζκθκε χάρθ ςε κάποιον...από μθχανισ κεό. Αλλά ασ γίνουμε πιο ςυγκεκριμζνοι. Βριςκόμαςτε ςτον Σεπτζμβριο του 1999 και θ ΢ωςςία ςυγκλονίηεται από μια ςειρά «περίεργων» βομβιςτικϊν επικζςεων: μζςα ςε μια νφχτα ανατινάηονται τζςςερισ πολυκατοικίεσ, οδθγϊντασ ςτον κάνατο 300 άτομα. Ππωσ είναι λογικό, αυτζσ οι «τρομοκρατικζσ» επικζςεισ μονοπϊλθςαν τον ενδιαφζρον των ρϊςςων, οι οποίοι ξζχαςαν προςωρινά τα οικονομικά τουσ προβλιματα. Το επίςθμο κράτοσ κατθγόρθςε ανοιχτά τουσ τςετςζνουσ αυτονομιςτζσ και ανζκεςε τθν εξόντωςι τουσ ςτον πρϊθν καγκεμπίτθ πρωκυπουργό, τον Βλαντιμίρ Ροφτιν. Πλα πιγαν ςφμφωνα με το πρόγραμμα: ο Ροφτιν βομβάρδιςε τθν Τςετςενία... ο τςετςζνικοσ λαόσ ξαναπνίγθκε ςε ζνα λουτρό αίματοσ... μζςα ς' αυτό το αίμα ο Ροφτιν βαφτίςτθκε «εκνικόσ ιρωασ»... θ προπαγάνδα τον ανζδειξε ωσ τον καταλλθλότερο διάδοχο του Γζλτςιν... Απλι και δοκιμαςμζνθ ιςτορικά μζκοδοσ. Τελικά, ςτισ 31 Δεκεμβρίου 1999 και υπό τισ επευφθμίεσ των δυτικϊν, ο Γζλτςιν παρζδωςε τθν προεδρία τθσ χϊρασ ςτον Ροφτιν, δίχωσ να γίνουν εκλογζσ. Ρρϊτθ πράξθ του νζου προζδρου ιταν θ υπογραφι ενόσ νόμου, ο οποίοσ απάλλαςςε τον Γζλτςιν από κάκε δίωξθ, είτε για διαφκορά είτε για τα εγκλιματα που είχε διαπράξει ςε βάροσ των κατά καιροφσ διαδθλωτϊν και του λαοφ γενικϊτερα. Ακριβϊσ όπωσ απαλλάχκθκε και ο Ρινοτςζτ όταν παρζδωςε τθν εξουςία...

143

Τα κφματα τισ νεοφιλελεφκερθσ λαίλαπασ δεν ιταν μόνο ο «ςτραγγιςμζνοσ» Γζλτςιν ι οι 100.000 νεκροί του πολζμου με τθν Τςετςενία125. Ιςαν και το 80% των αγροτικϊν επιχειριςεων που είχαν χρεωκοπιςει. Ιςαν και τα 70.000 κρατικά εργοςτάςια που είχαν κλείςει. Ιςαν και 74 εκατομμφρια ρϊςςοι (ςχεδόν ο μιςόσ πλθκυςμόσ!) που ηοφςαν κάτω από το όριο τισ φτϊχειασ, με 4 δολλάρια θμερθςίωσ126. Ιςαν και 3,5 εκατομμφρια άςτεγα παιδιά (ς.ς.: ςφμφωνα με ςτοιχεία 2006 τισ Unicef, ενϊ ο ρϊςςοσ υπουργόσ υγείασ υπολόγιηε τα άςτεγα παιδιά ςε 715.000127). Ιςαν και οι τριπλάςιοι -απ' ό,τι επί κομμουνιςμοφ- αλκοολικοί. Ιςαν και οι 4 εκατομμφρια ναρκομανείσ αλλά και οι πάνω από 1 εκατομμφριο φορείσ τοφ AIDS (ςε μια χϊρα όπου τα ναρκωτικά και το AIDS ιςαν άγνωςτα με τουσ «κακοφσ» κομμουνιςτζσ ςτθν εξουςία). Ιταν και ο υπερδιπλαςιαςμόσ των αυτοκτονιϊν αλλά και ο υπερτετραπλαςιαςμόσ των βίαιων εγκλθμάτων. Και όλα αυτά, ςε μια χϊρα τθσ οποίασ ο πλθκυςμόσ μειϊνεται ετθςίωσ κατά 700.000 άτομα από τότε που άρχιςε θ νεοφιλελεφκερθ κεραπείαςοκ μζχρι ςιμερα! Μια κεραπεία-ςοκ, ςωςτι γενοκτονία...128

125

Κατ’ άλλουσ, ο αρικμόσ των νεκρϊν (πολιτϊν και ςτρατιωτικϊν) των δυο ρωςςοτςετςενικϊν πολζμων ανιλκε ςτισ 160.000 - http://www.rferl .org/content/article/1060708.html 126 ΢τοιχεία τθσ Παγκόςμιασ Σράπεηασ για το 1995. Ασ ςθμειωκεί ότι από το 2007, θ Παγκόςμια Σράπεηα υπολογίηει το όριο τθσ φτϊχειασ ςτο ενάμιςθ δολλάριο θμερθςίωσ! 127 http://en.rian.ru/russia/20060222/43717002.html 128 Φαίνεται πωσ θ αποτυχία του ρωςςικοφ εγχειριματοσ καταδιϊκει τον Σηζφφρυ ΢ακσ ακόμθ και ςιμερα. Είχε πλζον ολοκλθρωκεί θ δθμοςίευςθ των ςθμειωμάτων ςτο ιςτολόγιό μου, όταν ο ΢ακσ ανζβαςε ςτον ιςτοτόπο του ζνα κείμενο απολογία με τίτλο “What I did in Russia”, προκειμζνου να λφςει τισ παρεξθγιςεισ για όςα ζκανε εκείνθ τθν εποχι ςτθν Ρωςςία: http://jeffsachs.org/2012/03/what-i-did-in-russia 144

Είπαμε πολλά για τον τρόπο με τον οποίο επιβλικθκε θ νεοφιλελεφκερθ αντεπανάςταςθ ςτθν πρϊθν Σοβιετικι Ζνωςθ, αλλά είμαι ςίγουροσ ότι άξιηαν τον κόπο. Σιμερα, θ Μόςχα είναι θ ακριβϊτερθ πόλθ τοφ κόςμου 129 και θ ΢ωςςία είναι θ χϊρα με το μεγαλφτερο χάςμα μεταξφ πλοφςιων και φτωχϊν. Αξίηει τον κόπο να ρίξουμε μια ματιά ςε ζνα δθμοςίευμα τισ Chicago Tribune, μζςα ςτο οποίο κακρεφτίηονται ξεκάκαρα τα «οφζλθ» τοφ λαοφ από τθν υλοποίθςθ των φρθντμανικϊν εντολϊν. Με ζνα απόςπαςμα απ' αυτό το δθμοςίευμα τθσ 19θσ Νοεμβρίου 1998, κα κλείςουμε το ςθμερινό ςθμείωμα: «...Όταν ρωτικθκε τί επιφυλάςςει ο 21οσ αιϊνασ γι' αυτιν και για τθν Ρωςςία, θ 17χρονθ Αξάνα απάντθςε ιρεμα: - Ο 21οσ αιϊνασ; Είναι δφςκολο να μιλιςεισ για τον 21ο αιϊνα όςο βρίςκεςαι εδϊ διαβάηοντασ με το φωσ ενόσ κεριοφ. Ο 21οσ αιϊνασ δεν μασ ενδιαφζρει. Εδϊ ζχουμε 19ο αιϊνα.»130

129

Για παράδειγμα, δφςκολα κα βρεισ να πιεισ ζναν εςπρζςςο με λιγϊτερα από 9 ευρϊ ενϊ είναι ςυνθκιςμζνο φαινόμενο να χρεϊνονται 15 ευρϊ ζνα ςαςλίκ (ςουβλάκι) και μια μικρι μπφρα. 130 Colin McMahon, “Shortages leave Russia’s East out in the cold”, Chicago Tribune, 19/11/1998 - http://articles.chicagotribune.com/1998-1119/news/9811190092_1_kamchatka-russian-far-east-russian-authorities 145

42. Οι «αςιατικζσ τίγρεισ» αρρωςταίνουν Στισ αρχζσ τοφ 1997 οι χϊρεσ τισ Άπω Ανατολισ εμφανίηονταν ςτο διεκνζσ οικονομικό ςτερζωμα ωσ τα πιο επιτυχθμζνα παραδείγματα μιασ παγκοςμιοποιθμζνθσ οικονομίασ και κεωροφνταν πρότυπα οικονομικισ ευρρωςτίασ, κάτι που τουσ απζνειμε το προςωνφμιο «αςιατικζσ τίγρεισ». Οι χρθματιςτζσ όλου του κόςμου προωκοφςαν, ωσ τθν αςφαλζςτερθ τοποκζτθςθ για τα χριματα των πελατϊν τουσ, τα αμοιβαία κεφάλαια τα οποία επζνδυαν ςτισ αςιατικζσ αναδυόμενεσ αγορζσ. Μόνο κατά το 1996, οι δυτικοί καπιταλιςτζσ επζνδυςαν ςτθν Νότια Κορζα πάνω από 100 διςεκατομμφρια δολλάρια! Ξαφνικά, όμωσ, εκείνθ τθν άνοιξθ του 1997, όλα άλλαξαν. Οι «αςιατικζσ τίγρεισ» αρρϊςτθςαν βαρειά και άρχιςαν να βυκίηονται με ανεξζλεγκτα γριγορουσ ρυκμοφσ. Σε ςφντομο χρονικό διάςτθμα και δίχωσ να υπάρχει καμμιά εμφανισ αιτία, οι επενδυτζσ αποδφκθκαν ςε ταχφτατεσ ρευςτοποιιςεισ των κζςεϊν τουσ, με αποτζλεςμα τα νομίςματα αυτϊν των χωρϊν να αρχίςουν να καταρρζουν. Μζςα ςτο 1997, θ Νότια Κορζα, για τθν οποία μιλιςαμε πρωτφτερα, παρουςίαςε αρνθτικό ιςοηφγιο επενδφςεων 20 διςεκατομμυρίων δολλαρίων. Δθλαδι, 120 χαμζνα διςεκατομμφρια δολλάρια μζςα ςε ζναν χρόνο, δίχωσ λόγο... Τι είχε ςυμβεί, λοιπόν; Θ εξιγθςθ δείχνει ανάγλυφα τον τρόπο λειτουργίασ τοφ καπιταλιςτικοφ ςυςτιματοσ, ειδικά ςε ζνα παγκοςμιοποιθμζνο περιβάλλον: Πλα ξεκίνθςαν από μια φιμθ, ότι τάχα τα ςυναλλαγματικά αποκζματα τθσ Ταχλάνδθσ δεν επαρκοφςαν για τθν ςτιριξθ του νομίςματόσ τθσ131. Αυτι θ φιμθ ιταν αρκετι για να ξεφουςκϊςει θ επενδυτικι φοφςκα με τθν ίδια ευκολία με τθν οποία είχε φουςκϊςει. Οι τράπεηεσ άρχιςαν να ανακαλοφν τισ πιςτϊςεισ που 131

“Business: The economy meltdown in Asia”, BBC, 01/07/1998 - http:// news.bbc.co.uk/2/hi/business/122546.stm 146

είχαν χορθγιςει. Ρρϊτο κφμα αυτισ τθσ αντίδραςθσ των τραπεηϊν ιταν θ αγορά ακινιτων, θ οποία ςωριάςτθκε ςε ςυντρίμμια μζςα ςε ελάχιςτο χρόνο. Σε μια ορκολογικά ςτθμζνθ αγορά, οι επιπτϊςεισ κα ςταματοφςαν κάπου ς'αυτό το ςθμείο. Πμωσ, ςε μια παγκοςμιοποιθμζνθ οικονομία, όπου οι διαχειριςτζσ αμοιβαίων κεφαλαίων «πακετάρουν» διάφορεσ επενδφςεισ ςε ενιαία πακζτα και όπου οι παραδοςιακζσ επενδφςεισ ωχριοφν μπροςτά ςτισ αγορζσ παραγϊγων και λοιπϊν τοξικϊν επενδφςεων, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Για παράδειγμα, ζνα αμοιβαίο κεφάλαιο μπορεί να περιλαμβάνει μετοχζσ εταιρειϊν τισ Ταχλάνδθσ και τθσ Μαλαιςίασ, ομόλογα τθσ Κορζασ και ινδονθςιακά παράγωγα. Είναι, λοιπόν, λογικό θ οποιαδιποτε απαξίωςθ των ταχλανδζηικων μετοχϊν να ςυμπαραςφρει και τισ μαλαιςιανζσ μετοχζσ και τα κορεατικά ομόλογα και τα ινδονθςιακά παράγωγα. Κάπωσ ζτςι, ο πανικόσ που προκλικθκε από τθν υποτίμθςθ του μαλαιςιανοφ ρίνγκγκιτ (το νόμιςμα τθσ χϊρασ) ςυμπαρζςυρε και τα νομίςματα των άλλων «αςιατικϊν τίγρεων». Σφντομα θ απόςυρςθ των επενδεδυμζνων κεφαλαίων επεκτάκθκε ςτθν Λνδονθςία, ςτθν Μαλαιςία, ςτισ Φιλιππίνεσ και ςτθν Νότια Κορζα, θ οποία εκείνθ τθν εποχι διζκετε τθν ενδζκατθ ιςχυρότερθ οικονομία του κόςμου. Οι κυβερνιςεισ ζρριξαν ςτθν αγορά όλα τα τραπεηικά τουσ αποκζματα, προκειμζνου να ςτθρίξουν τα νομίςματά τουσ, αλλά το μόνο που κατάφεραν ιταν να επιδεινϊςουν τθν κατάςταςθ και να οδθγιςουν τισ χϊρεσ τουσ ςτθν χρεωκοπία. Φυςικά, ακολοφκθςαν -τί άλλο;- μζτρα. Σκλθρά μζτρα, τα οποία ζφεραν τον απλό λαό πζρα από τα όρια τθσ απελπιςίασ. Θ κατάςταςθ βγικε εκτόσ ελζγχου. Στθν Νότια Κορζα, θ τθλεόραςθ καλοφςε τον κόςμο να δωρίςει ςτο κράτοσ όςα κοςμιματα διζκετε, προκειμζνου να διατεκοφν για τθν εξυπθρζτθςθ του εκνικοφ χρζουσ. Μπορεί ςτουσ ζλλθνεσ να ακοφγεται περίεργο, αλλά ς' αυτι τθν ζκκλθςθ ανταποκρίκθκαν 3 εκατομμφρια κορεάτεσ, ςυγκεντρϊνοντασ κάπου διακόςιουσ τόννουσ πολφτιμων μετάλ147

λων!132 Ραρ' ότι αυτι θ ποςότθτα ιταν τόςο μεγάλθ ϊςτε επζφερε μείωςθ τθσ τιμισ του χρυςοφ ςτα χρθματιςτιρια, θ αξία τοφ κορεατικοφ νομίςματοσ ςυνζχιςε τθν πτϊςθ τθσ. Κι αυτι θ πτϊςθ παρζςυρε ςτθν καταςτροφι τα λαϊκά ςτρϊματα, τα οποία ζβλεπαν όχι μόνο να εξανεμίηονται οι οικονομίεσ τουσ αλλά να καταρρζει και θ αγοραςτικι δφναμθ ωσ και αυτοφ του μεροκάματου. Με απλά λόγια, λόγω τθσ τεράςτιασ υποτίμθςθσ, το ειςόδθμα από τθν εργαςία δεν επαρκοφςε για τθν κάλυψθ ωσ και αυτϊν των ςτοιχειωδϊν αναγκϊν. Χαρακτθριςτικό τθσ λαϊκισ απόγνωςθσ είναι το φαινόμενο τθσ αφξθςθσ των αυτοκτονιϊν (το 1998, οι αυτοκτονίεσ των κορεατϊν αυξικθκαν κατά 50%, με πολλζσ οικογζνειεσ να αυτοκτονοφν ομαδικά). Και όμωσ, θ λφςθ για τθν αποφυγι αυτισ τθσ καταςτροφισ ιταν πολφ απλι: θ άμεςθ χοριγθςθ ενόσ μεγάλου δανείου, εκ μζρουσ είτε του ΔΝΤ είτε τισ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ είτε κάποιων ιςχυρϊν χωρϊν, όπωσ οι ΘΡΑ. Ακριβϊσ όπωσ είχε γίνει το 1994 ςτο Μεξικό, κατά τθν «κρίςθ τθσ τεκίλασ»133. Πμωσ, δυςτυχϊσ για τισ αςιατικζσ χϊρεσ, κάποιοι ιςχυροί παράγοντεσ αποφάςιςαν να ςτείλουν ζνα ςαφζσ μινυμα: μθ βοθκιςετε τθν Αςία! Κι αυτοί οι παράγοντεσ δεν κα μποροφςαν να είναι άλλοι από τα γνωςτά μασ «παιδιά του Σικάγου»...

132

Myung Oak Kim & Sam Jaffe, “The new Korea: An inside look at South Korea’s economic rise”, ςελ. 11 - http://books.google.gr/books?id=dxW3 MKxCWDwC&pg=PA11 133 http://en.wikipedia.org/wiki/1994_economic_crisis_in_Mexico 148

43. Ο καπιταλιςμόσ ξεγυμνϊνεται Κι ενϊ το 1998 βρικε τισ «αςιατικζσ τίγρεισ» να περιμζνουν τθν ςωτθρία από κάποιο μεγάλο δάνειο του ΔΝΤ ι τθσ Ραγκόςμιασ Τράπεηασ, ο -υπερογδοθκοντοφτθσ πλζον- Μίλτον Φριντμαν άφθςε εμβρόντθτο τον δθμοςιογράφο Λου Ντομπσ τοφ CNN, δθλϊνοντασ απερίφραςτα ότι ιταν αντίκετοσ ςε οποιαδιποτε απόπειρα διάςωςθσ και ότι οι αγορζσ ζπρεπε να αυτοδιορκωκοφν ελεφκερα134. Αυτι τθν «αφιςτε τουσ να βουλιάξουν» άποψθ τοφ Φριντμαν ανζλαβαν να διατυμπανίςουν τα εκλεκτά του παιδιά, όπωσ ο Τηωρτη Σουλτσ (μζλοσ τοφ Δ.Σ. τοφ χρθματοπιςτωτικοφ οίκου Charles Schwab), ο Ουϊλτερ ΢ίςτον (πρϊθν θγζτθσ τισ Citibank) και ο ΢όμπερτ Ρελόςκυ (ςτρατθγικόσ αναλυτισ τισ Morgan Stanley). Το όνομα του Ρελόςκυ ζχει ιδιαίτερθ ςθμαςία διότι θ υιοκζτθςθ των απόψεϊν του από τθν Morgan Stanley (δθλαδι, από μια εκ των μεγαλφτερων επενδυτικϊν τραπεηϊν τοφ κόςμου) ςιμαινε ότι το «αφιςτε τουσ να βουλιάξουν» είχε υιοκετθκεί από ολόκλθρθ τθν Γουϊλ Στρθτ. Τον Μάρτιο τθσ ίδιασ χρονιάσ, ςε ζνα ςυνζδριο του Λνςτιτοφτου Μίλκεν135, ο Ρελόςκυ διλωςε, με αυςτθρό φφοσ, ότι το ΔΝΤ και το υπουργείο οικονομικϊν των ΘΡΑ δεν ζπρεπε να πάρουν κανζνα μζτρο διάςωςθσ των αςιατικϊν αγορϊν. Στα πρακτικά τοφ ςυνεδρίου διαβάηουμε τθν εξισ τοποκζτθςθ του Ρελόςκυ: «Σο ςυμπζραςμά μου είναι ότι δεν πρζπει να εγκαταλείψουμε τθν ςτρατθγικι μασ. ΢τθν πραγματικότθτα, αυτό που χρειαηόμαςτε ςτθν Αςία είναι περιςςότερεσ κακζσ ει-

134

Θ ςυνζντευξθ δόκθκε ςτα πλαίςια τθσ εκπομπισ “Moneyline, with Lou Dobbs”, θ οποία βγικε ςτον αζρα τθν 22/01/1998. Σο απομαγνθτοφωνθμζνο κείμενο τθσ εκπομπισ βρίςκεται δθμοςιευμζνο ςτο διαδίκτυο: http://archives.econ.utah.edu/archives/pkt/1998m01-d/msg00110.html 135 Ο Μάικλ Μίλκεν ζγινε γνωςτόσ λίγο αργότερα ωσ ο μεγαλφτεροσ διακινθτισ τοξικϊν ομολόγων. 149

διςεισ. Οι κακζσ ειδιςεισ χρειάηονται για να κρατοφν ςε ζνταςθ τθν διαρκρωτικι διαδικαςία»136. Ππωσ είναι φυςικό, θ αμερικανικι κυβζρνθςθ ςυντάχκθκε απολφτωσ με τθν Γουϊλ Στρθτ. Ο ίδιοσ ο Κλίντον ζςτειλε ξεκάκαρο μινυμα ςτισ χειμαηόμενεσ αςιατικζσ οικονομίεσ, δθλϊνοντασ ότι αυτό που ςυνζβαινε ςτθν Αςία δεν ιταν παρά «μερικζσ μικρζσ ανωμαλίεσ»137. Πςο για το ΔΝΤ, δεν είχε κανζνα λόγο να διαφοροποιθκεί ουςιαςτικά. Κεωρθτικά, βζβαια, ζςκυψε για να ακοφςει τθν κραυγι απόγνωςθσ τθσ Άπω Ανατολισ αλλά ςτθν ουςία διατφπωςε, προκειμζνου να...βοθκιςει, μια ςειρά από εξοργιςτικζσ απαιτιςεισ, με ςτόχο...να μθ βοθκιςει. Και πϊσ κα μποροφςε να βοθκιςει αφοφ κουμάντο ζκαναν τα «παιδιά του Σικάγου», για τα οποία θ αςιατικι καταςτροφι δεν ιταν παρά μια τεράςτια ευκαιρία. Αλλά ασ δοφμε λεπτομερζςτερα αυτι τθν «ευκαιρία». Θ αλματϊδθσ ανάπτυξθ των "αςιατικϊν τίγρεων" δεν είχε βαςιςτεί ςτθν ελεφκερθ αγορά. Αντίκετα, οι χϊρεσ τισ Άπω Ανατολισ είχαν υιοκετιςει μια αυςτθρι προςτατευτικι πολιτικι. Ρ.χ. δεν επιτρεπόταν ςε ξζνουσ να αποκτοφν γθ ι να αγοράηουν εγχϊριεσ εταιρείεσ, υπιρχαν ζντονοι περιοριςμοί ςτισ ειςαγωγζσ και ςθμαντικοί τομείσ (ενζργεια, μεταφορζσ κλπ) παρζμεναν ςτα χζρια τοφ δθμοςίου. Φυςικά, όλα αυτά κάκε άλλο παρά ευχαριςτοφςαν τόςο τον Φριντμαν και τθν παρζα του όςο και τισ πολυεκνικζσ ι τισ τράπεηεσ. Θ πίεςθ των καπιταλιςτϊν (μζςω ΔΝΤ και Ραγκόςμιου Οργανιςμοφ Εμπορίου) προσ τισ "αςιατικζσ τίγρεισ" είχε αρχίςει από 136

Milken Institute, “Global Conference 1998”, 12/03/1998 - http://www .milkeninstitute.org/events/events.taf?function=show&cat=allconf&Even tID=GC98&level1=program&level2=agenda&EvID=180 (ςθμ.: Θ υπογράμμιςθ ςτο κείμενο είναι δικι μου). 137 William J. Clinton Presidental Center, “Press conference by the President and Prime Minister Chretien of Canada”, 23/11/1997 - http://archi ves.clintonpresidentialcenter.org/?u=112397-joint-press-conference-with -prime-minister-chretien.htm 150

τισ αρχζσ τισ δεκαετίασ τοφ 1990, ϊςπου οι κυβερνιςεισ δζχτθκαν ζναν ςυμβιβαςμό: δεν κα επζτρεπαν τθν ιδιωτικοποίθςθ κομβικισ ςθμαςίασ κρατικϊν εταιρειϊν οφτε κα άφθναν τουσ ξζνουσ να αγοράηουν εγχϊριεσ εταιρείεσ αλλά κα απελευκζρωναν τον χρθματοπιςτωτικό τομζα, επιτρζποντασ ξζνεσ επενδφςεισ ςε χρεϊγραφα ι ςυνάλλαγμα. Αυτι θ παραχϊρθςθ ιταν που λειτοφργθςε ςαν κερκόπορτα από τθν οποία ειςζβαλε θ κρίςθ. Ζτςι, λοιπόν, ο Φριντμαν και θ Γουϊλ Στρθτ είδαν τθν όλθ κατάςταςθ ωσ ευκαιρία για να αρκοφν ολοκλθρωτικά όλοι οι περιοριςμοί που είχαν απομείνει. Ο Ρελόςκυ ιταν ωμόσ ς' εκείνο το ςυνζδριο που προαναφζραμε: «Κα ικελα να δω εταιρείεσ να κλείνουν και περιουςιακά ςτοιχεία να εκποιοφνται... ΢υνικωσ, οι ιδιοκτιτεσ δεν πωλοφν, εκτόσ αν υποχρεωκοφν να το κάνουν. ΢υνεπϊσ, χρειαηόμαςτε ακόμθ περιςςότερεσ κακζσ ειδιςεισ, ϊςτε να ςυνεχίηουμε να πιζηουμε αυτοφσ τουσ ομίλουσ να πουλιςουν τισ εταιρείεσ τουσ»138. Σπάνια ζχουμε τθν δυνατότθτα να δοφμε τόςο ξεκάκαρα το πραγματικό πρόςωπο του καπιταλιςμοφ. Επειδι υποκζτω ότι ο ανυποψίαςτοσ αναγνϊςτθσ ζχει υποςτεί ςοκ με το ςθμερινό κείμενο, κα ςταματιςω κάπου εδϊ ϊςτε να του επιτρζψω να θρεμιςει και να ςκεφτεί αν υπάρχει περίπτωςθ αυτό το τζρασ τοφ καπιταλιςμοφ να εξθμερωκεί και να αποκτιςει «ανκρϊπινο πρόςωπο» ι αν υπάρχει περίπτωςθ, μζςα ςε μια καπιταλιςτικά δομθμζνθ κοινωνία, να δουν καλφτερεσ μζρεσ τα λαϊκά ςτρϊματα αλλάηοντασ απλϊσ τουσ διαχειριςτζσ αυτοφ του απάνκρωπου ςυςτιματοσ.

138

Milken Institute, “Global Conference 1998”, ο.π. 151

44. Οι «γιατροί» φκάνουν ςτθν Αςία Στο ςθμείο αυτό, ασ κάνουμε μια ςτάςθ για να δοφμε τον τρόπο με τον οποίο το διεκνζσ κεφάλαιο δρομολόγθςε τθν αξιοποίθςθ τθσ αςιατικισ οικονομικισ κατάρρευςθσ. Ρρϊτοσ ζςυρε τον χορό ο Χοςζ Ρινιζρα. Ροιοσ είναι αυτόσ; Υπουργόσ οικονομικϊν τοφ Ρινοτςζτ, ςτζλεχοσ του Λνςτιτοφτου Κάτο τθσ Ουάςιγκτον139. Στθν ειςιγθςι του κατά το 16ο ςυνζδριο του Λνςτιτοφτου, ο Ρινιζρα διλωςε ξεδιάντροπα ότι «ιρκε θ θμζρα να κλείςουν οι λογαριαςμοί» και να γραφτεί ο επίλογοσ τθσ «επανάςταςθσ» που ξεκίνθςε ςτθν Χιλι. Σ' αυτι τθν ειςιγθςθ, θ οποία είχε τίτλο «Ο “τρίτοσ δρόμοσ” κρατάει τα κράτθ ςτον Τρίτο Κόςμο»140, ξεκακάριςε ότι δεν υπάρχει «τρίτοσ δρόμοσ» ανάμεςα ςτον ακραιφνι καπιταλιςμό και τον κομμουνιςμό: «Θ αςιατικι κρίςθ μπορεί να εξελιχκεί ςτθν πτϊςθ ενόσ δεφτερου Σείχουσ του Βερολίνου, εκείνου του υποτικζμενου τρίτου δρόμου προσ τθν ανάπτυξθ και τθν ελευκερία...»141 Θ τοποκζτθςθ του Ρινιζρα δεν ιταν ξεκάρφωτθ, αφοφ ζςπευςε να τθν αςπαςκεί δθμοςίωσ ζνασ από τουσ ιςχυρότερουσ οικονομικοφσ θγιτορεσ του κόςμου: ο πρόεδροσ τθσ FED Άλαν Γκριςπαν. Σφμφωνα με τθν επεξιγθςθ του Γκριςπαν, «θ παροφςα κρίςθ κα επιταχφνει ςε πολλζσ αςιατικζσ χϊρεσ τθν διάλυςθ ενόσ ςυςτιματοσ κρατικά ελεγχόμενων επενδφςεων», ϊςτε να επιτευχκεί «μια ςυναίνεςθ ςτο ςφςτθμα αγοράσ, το οποίο ζχουμε ς' αυτι τθν χϊρα (δθλ. ςτισ ΘΠΑ)». Σε ελεφκερθ απόδοςθ, ο Γκριςπαν είδε τθν αςιατικι κρίςθ ωσ ενδιάμεςο ςτάδιο για τθν

139

Αξίηει τον κόπο μια ματιά ςτον ιςτοτόπο αυτοφ του κυρίου, για να δοφμε τα «επιτεφγματά» του ςτθν Χιλι: http://www.josepinera.com 140 José Piñera, ”The ‘Third Way’ keeps countries in the Third World”, 22/10/1998 - http://www.cato.org/events/monconf16/pinera.pdf 141 Προςζξτε με πόςθ επιμονι οι νεοφιλελεφκεροι μιλοφν υπζρ τθσ ελευκερίασ! 152

οικοδόμθςθ νζων οικονομιϊν, βαςιςμζνων ςε αμερικανικά πρότυπα. Τθν ςκυτάλθ πιρε ο Μιςζλ Καμντεςςφ142, διευκυντισ τοφ ΔΝΤ. Σε ςυνζντευξι του ςτθν El Pais, αφοφ είπε το τετριμμζνο «θ κρίςθ μπορεί να αποτελζςει ευκαιρία για τθν Αςία», πρόςκεςε πονθρά: «Σα οικονομικά μοντζλα δεν είναι αιϊνια...Τπάρχουν ςυγκυρίεσ ςτισ οποίεσ κακίςτανται παρωχθμζνα και πρζπει να εγκαταλειφκοφν»143. Αυτό που εννοοφςε ο Καμντεςςφ είναι απλό: οι αςιατικζσ χϊρεσ ζπρεπε να εγκαταλείψουν το μετριοπακζσ κεχνςιανό μοντζλο που ακολουκοφςαν και να ςτραφοφν προσ τον νεοφιλελευκεριςμό. Ραρ' όλα αυτά, οι χειμαηόμενεσ χϊρεσ τισ Άπω Ανατολισ δίςταηαν -όχι άδικα- να ςτραφοφν προσ το ΔΝΤ. Ο Καμντεςςφ περίμενε κάπου ζναν μινα και, τελικά, αποφάςιςε να κάνει εκείνοσ το πρϊτο βιμα. Στο θχθρό του μινυμα «ζρχομαι να ςασ ςϊςω», μόνο θ Μαλαιςία αντιςτάκθκε. Είναι χαρακτθριςτικι θ αποςτροφι τοφ μαλαιςιανοφ πρωκυπουργοφ Μαχατίρ Μοχάμαντ: «δεν καταλαβαίνω γιατί πρζπει να καταςτρζψω τθν οικονομία προκειμζνου να βελτιωκεί». Από τότε του κόλλθςαν τθν ρετςινιά τοφ... ριηοςπάςτθ. Ράλι καλά που δεν τον απεκάλεςαν...κομμουνιςτι! Πμωσ, οι υπόλοιπεσ «τίγρεισ» (Νότια Κορζα, Λνδονθςία, Φιλιππίνεσ και Ταχλάνδθ) ζπεςαν ςτθν αγκαλιά τοφ ΔΝΤ. Επί κεφαλισ των διαπραγματευτϊν τοφ ΔΝΤ τοποκετικθκε ζνα από τα πρωτοπαλλικαρα τθσ κεραπείασ-ςοκ που ακολουκικθκε ςτθν ΢ωςία: ο Στάνλεχ Φίςςερ. Ο Φίςςερ πιγε ςτισ διαπραγματεφςεισ όχι για να ςυηθτιςει αλλά για να επιβάλει τουσ όρουσ του. Λογικό, αφοφ αιςκανόταν ότι βριςκόταν ςε κζςθ ιςχφοσ (ςε ςυνζντευξι του ςτο PBS είχε πει: «Δεν μπορείσ να ανα142

http://en.wikipedia.org/wiki/Michel_Camdessus “El modelo asiático ha pasado de moda", El País, 01/12/1997 - http: //elpais.com/diario/1997/12/01/economia/880930807_850215.html (επίςθσ: “Witnessing the end of capitalism”: http://commdev.ca/end_of_ capitalism.php 143

153

γκάςεισ μια χϊρα να ςου ηθτιςει βοικεια. Πρζπει να ςου το ηθτιςει. Αλλά όταν ξεμείνει από λεφτά, δεν υπάρχουν πολλά μζρθ προσ τα οποία να ςτραφεί»144). Το αίμα που είχε χυκεί ςτθν ΢ωςςία, δεν εμπόδιςε τον Φίςςερ από το να προτείνει ακριβϊσ τθν ίδια λφςθ και ςτθν Αςία. Οι αςιάτεσ πρόβαλαν μια λογικι αντίρρθςθ: αφοφ θ κρίςθ είχε δθμιουργθκεί λόγω τθσ ακατάςχετθσ ροισ κεφαλαίων, κα ζπρεπε να ξαναμποφν μερικοί φραγμοί ς' αυτι τθν ανεξζλεγκτθ κεφαλαιακι κίνθςθ. Φυςικά, ο Φίςςερ απζρριψε με βδελυγμία αυτι τθν πρόταςθ. Για τισ διαπραγματεφςεισ αυτζσ, μασ δίνει ενδιαφζρουςεσ λεπτομζρειεσ ςε ζνα εςωτερικό ςθμείωμά του («Σο ΔΝΣ και θ ινδονθςιακι κρίςθ»145) ο Στιβεν Γκρζνβιλ, ςτζλεχοσ του ΔΝΤ. Σο ζγγραφο αυτό αποδεικνφει ότι το ΔΝΣ δεν ενδιαφερόταν να εντοπίςει τισ πραγματικζσ αιτίεσ τισ κρίςθσ ϊςτε να ακολουκιςει τθν ενδεδειγμζνθ κεραπευτικι αγωγι. Σο ΔΝΣ ενδιαφερόταν αποκλειςτικά για τον καλφτερο τρόπο αξιοποίθςθσ αυτισ κρίςθσ, ϊςτε να προωκθκεί θ νεοφιλελεφκερθ αντεπανάςταςθ. Ππωσ ζχουμε παρατθριςει ςε προθγοφμενα ςθμειϊματα, θ υλοποίθςθ των φρθντμανικϊν κεωριϊν απαιτεί προθγοφμενθ καταςτροφι. Και οι χρεωκοπθμζνεσ αςιατικζσ χϊρεσ ιςαν ιδθ κατεςτραμμζνεσ, οπότε αποτελοφςαν ιδανικό ζδαφοσ για τθν επζλαςθ των νεοφιλελευκζρων. Από δω και πζρα, το «παραμφκι» μάσ είναι πια γνωςτό: κατάργθςθ των προςτατευτικϊν μζτρων ςε εμπόριο και επενδφςεισ, κατάλυςθ κάκε κρατικοφ παρεμβατιςμοφ, τεράςτιεσ δθμοςιονομικζσ περικοπζσ, εκμθδενιςμόσ κοινωνικϊν παροχϊν, μείωςθ αποδοχϊν (ςε ςυνδυαςμό με απολφςεισ, βζβαια), ιδιωτικοποιι144

Μακρά ςυνζντευξθ ςτο PBS τθν 09/05/2001. Σο απομαγνθτοφωνθμζνο κείμενο υπάρχει ςτθν διαδικτυακι ςελίδα http://www.pbs.org/wgbh /commandingheights/shared/minitextlo/int_stanleyfischer.html#7 145 Stephen Grenville, “The IMF and the Indonesian crisis”, IEO Background Paper, Μάιοσ 2004 - http://www.imf.org/external/np/ieo/2004/ bckgn/bp043.pdf 154

ςεισ. Ραράλλθλα με αυτζσ τισ γενικότθτεσ, επιβλικθκαν ειδικά μζτρα ςε κάκε χϊρα: θ Νότια Κορζα ζπρεπε να καταργιςει τθν νομοκεςία που προςτάτευε τουσ εργαηομζνουσ από μαηικζσ απολφςεισ, θ Ταχλάνδθ ζπρεπε να επιτρζψει ςτουσ ξζνουσ να αγοράηουν μετοχζσ των τραπεηϊν τθσ, θ Λνδονθςία (του Σουχάρτο παρακαλϊ!) ζπρεπε να καταργιςει τισ επιδοτιςεισ ςτα τρόφιμα, οι Φιλιππίνεσ ζπρεπε να επιτρζψουν τθν απρόςκοπτθ εγκατάςταςθ ξζνων πολυεκνικϊν κλπ. Ρολλά χρόνια αργότερα, τόςο ο Φίςςερ όςο και ο Καμντεςςφ παραδζχκθκαν ότι «μερικζσ από τισ εκτιμιςεισ τοφ ΔΝΤ ιςαν λανκαςμζνεσ». Ο Φίςςερ, μάλιςτα, αναγνϊριςε ότι θ αςιατικι κρίςθ δεν είχε καμμιά ςχζςθ με υπζρμετρεσ δθμόςιεσ δαπάνεσ. Αλλά, είπαμε: το ευαγγζλιο του Φριντμαν ζπρεπε να τθρθκεί κατά γράμμα, ζςτω κι αν ςτθν περίπτωςθ τθσ Αςίασ ταιριάηει γάντι θ ελλθνικι παροιμία «τϊρα που βρικαμε παπά, ασ κάψουμε πεντ'-ζξι». Αυτι τθν παροιμία διατφπωςε με διαφορετικό τρόπο θ New York Times, γράφοντασ ςτισ 21 Οκτωβρίου 2000: «το ΔΝΣ... κφμιςε καρδιοχειρουργό, ο οποίοσ ςτθν μζςθ τθσ εγχείρθςθσ αποφαςίηει να επζμβει και ςτουσ πνεφμονεσ και ςτα νεφρά...»146.

146

Joseph Kahn, “IMF’s hand often heavy, a study says”, New York Times, 21/10/2000 - http://search.nytimes.com/2000/10/21/business/imf-s-ha nd-often-heavy-a-study-says.html?src=pm 155

45. Γραπτϊσ! Και οι τζςςερισ! Με όςα παρουςιάςαμε ςτο προθγοφμενο ςθμείωμά μασ, το κατά Ρινιζιρα- «δεφτερο τείχοσ τοφ Βερολίνου» άρχιςε να πζφτει. Με αφορμι τισ περίφθμεσ «ςυγκυρίεσ» (ςαν αυτζσ που είχαμε δει ςτθν Ρολωνία και ςτθν ΢ωςία), οι κυβερνιςεισ βρικαν τθν δικαιολογία που χρειάηονταν για τθν ςτροφι τουσ ςτον αυταρχιςμό. Πςα κα εξιςτοριςουμε ςιμερα, κα φανοφν ςτον αναγνϊςτθ εξαιρετικά οικεία. Ζτςι, οφείλω να κάνω τθν περιττι (;) υπενκφμιςθ ότι αναφερόμαςτε ςε γεγονότα που διαδραματίςτθκαν ςτθν Άπω Ανατολι πριν καμμιά δεκαπενταριά χρόνια. Στθν Ταχλάνδθ, το πρόγραμμα τθσ κεραπείασ-ςοκ δεν ιρκε ποτζ ςτθν βουλι για ςυηιτθςθ αλλά δρομολογικθκε με τζςςερα διατάγματα «εκτάκτου ανάγκθσ». Ο αντιπρόεδροσ τθσ κυβζρνθςθσ Σουπατςάι Ρανιτςπάκντι ομολόγθςε ζμμεςα ότι θ όλθ διαδικαςία δεν ιταν ςφννομθ και δικαιολογικθκε με τθν φράςθ «ζχουμε χάςει τθν αυτονομία μασ και τθν δυνατότθτα να κακορίηουμε μόνοι μασ τθν οικονομικι πολιτικι μασ...δυςτυχϊσ»147. Λεπτομζρεια: μερικά χρόνια αργότερα, ο Ρανιτςπάκντι ανταμείφκθκε για τθν ενδοτικι του ςτάςθ, διοριηόμενοσ επί κεφαλισ τοφ Ραγκόςμιου Οργανιςμοφ Εμπορίου! Στθν Νότια Κορζα, θ παρζμβαςθ του ΔΝΤ ιταν όχι απλϊσ πρόςτυχθ αλλά και ξετςίπωτθ. Ενϊ κορυφϊνονταν οι διαπραγματεφςεισ με τθν κυβζρνθςθ, θ χϊρα ζπρεπε να πάει ςε εκλογι νζου προζδρου. Στισ εκλογζσ κατζβαιναν τζςςερισ υποψιφιοι αλλά οι δφο απ' αυτοφσ υποςτιριηαν κζςεισ αντίκετεσ προσ τισ προτιμιςεισ τοφ ΔΝΤ. Θ αντίδραςθ του Ταμείου κεωρικθκε τότε πρωτόγνωρθ, αλλά ςτον ςθμερινό ζλλθνα δεν προκαλεί καμμία εντφπωςθ.

147

Walden Bello, “A Siamese tragedy: The collapse of democracy in Thailand”, Focus on the Global South - http://www.focusweb.org/node/1073 156

Τι ζκανε, λοιπόν, ο κφριοσ Καμντεςςφ τότε; Διλωςε ανοιχτά ότι το ΔΝΤ δεν πρόκειται να αποδεςμεφςει χριματα από το -ιδθ ςυμφωνθμζνο- δάνειο μζχρισ ότου και οι τζςςερισ υποψιφιοι δεςμευτοφν ότι, ςε περίπτωςθ νίκθσ τουσ ςτισ εκλογζσ, κα ακολουκοφςαν απαρζγκλιτα τθν πολιτικι τοφ Σαμείου. Τθν ςυνζχεια μασ τθν διθγείται ο γνωςτόσ μασ και μθ εξαιρετζοσ Τηζφφρυ Σακσ (ςθμ.: νάτοσ πάλι!) ςε άρκρο του με τίτλο «Το ΔΝΤ είναι δφναμθ από μόνο του»: «Και οι τζςςερισ υποψιφιοι διλωςαν γ ρ α π τ ϊ σ ότι κα υποςτιριηαν τα μζτρα τοφ Σαμείου148» (ς.ς.: Ρροςοχι, επαναλαμβάνω ότι θ ιςτορία είναι παλιά και είναι πραγματικι, δεν πρόκειται για...deja vu!). Ροτζ μζχρι τότε δεν είχε γίνει τόςο ςαφισ θ κζςθ τοφ Φριντμαν ότι θ νεοφιλελεφκερθ ιδεολογία δεν ταιριάηει με οποιαδιποτε γνιςια δθμοκρατικι διαδικαςία. Ουςιαςτικά, τα «παιδιά του Σικάγου» ζβγαλαν κοροϊδευτικά τθν γλϊςςα ςτον νοτιοκορεατικό λαό, λζγοντάσ του ότι δεν είχε απολφτωσ καμμία ςθμαςία θ ψιφοσ του για τθν διαχείριςθ τθσ οικονομίασ. Ρράγματι, ςτισ 3 Δεκεμβρίου 1997, ο πρόεδροσ Κιμ υπζγραψε το μνθμόνιο ςυνεργαςίασ με το ΔΝΤ, για ζνα δάνειο 57 δις. δολλαρίων. Εκείνθ θ θμζρα ονομάςτθκε αμζςωσ από τον νοτιοκορεατικό λαό «Θμζρα Εκνικισ Σαπείνωςθσ»149. Στθν Λνδονθςία, τα πράγματα ιςαν κάπωσ διαφορετικά. Εκεί δεν υπιρχαν «προβλιματα δθμοκρατίασ», αφοφ ςτθν εξουςία 148

Jeffrey Sachs, “IMF Is a Power Unto Itself”, Financial Times, 11/12/ 1997 - http://www.oocities.org/eureka/concourse/8751/riwa/ajsachs1. htm (Θ υπογράμμιςθ δικι μου) 149 Όλο το παραςκινιο τθσ πορείασ τθσ Νότιασ Κορζασ προσ το μνθμόνιο καταγράφεται ςε ζνα εξαιρετικά αποκαλυπτικό άρκρο τοφ δθμοςιογράφου Μάικλ Λιοφισ: "The Real Asian Miracle; The World's Biggest GoingOut-of-Business Sale", New York Times Magazine, 31/5/1998 – http:// www.nytimes.com/1998/05/31/magazine/the-real-asian-miracle-the-wo rld-s-biggest-going-out-of-business-sale.html 157

βριςκόταν ο αιματοβαμμζνοσ δικτάτορασ Σουχάρτο. Μόνο που ο Σουχάρτο είχε αρχίςει να γερνάει και να «κάνει νερά» ςτουσ παλιοφσ του φίλουσ. Ο ςτρατθγόσ είχε βαρεκεί να ξεπουλάει τθν χϊρα του για να γίνονται πλουςιϊτεροι κάποιοι ξζνοι και αποφάςιςε να δϊςει ζνα κομμάτι τισ πίττασ και ςτθν οικογζνειά του. Ζτςι, για παράδειγμα, «μποφκωςε» με επιδοτιςεισ τθν αυτοκινθτοβιομθχανία του γιου του Τόμμυ, προκαλϊντασ τθν μινθ τισ Φορντ και τθσ Τογιότα150. Ρροςπακϊντασ να φανεί «μάγκασ», ο Σουχάρτο κόντραρε το ΔΝΤ, περνϊντασ ζναν προχπολογιςμό δίχωσ τισ περικοπζσ που απαιτοφςε το Ταμείο. Τότε, θ Washington Post δθμοςίευςε μια «διαρροι», ςφμφωνα με τθν οποία το ΔΝΤ ανθςυχοφςε για το κατά πόςο θ Λνδονθςία ιταν αποφαςιςμζνθ να προωκιςει τισ απαιτοφμενεσ μεταρρυκμίςεισ (ς.ς.: θ μζκοδοσ τθσ «διαρροισ» επελζγθ επειδι απαγορεφεται ςτα ςτελζχθ τοφ ΔΝΣ να κάνουν δθλϊςεισ κατά τθν διάρκεια διαπραγματεφςεων). Και το άρκρο κατζλθγε με τθν «πρόβλεψθ» ότι, αν δεν αλλάξει μυαλό ο Σουχάρτο, το Ταμείο κα μπλοκάρει τα δάνεια που είχε υποςχεκεί να δϊςει ςτθν Λνδονθςία. Το άρκρο τισ Washington Post δθμοςιεφκθκε ςτισ 7/1/1998. Μζχρι το μεςθμζρι τισ επόμενθσ μζρασ, θ ινδονθςιακι ρουπία είχα χάςει το ζνα τζταρτο τθσ αξίασ τθσ(!). Ο Σουχάρτο ξφπνθςε τρομαγμζνοσ και επανζφερε αμζςωσ τθν «μαφία του Μπζρκλεχ» ςτο τιμόνι τισ οικονομίασ, ωσ ζνδειξθ υποταγισ. Ζτςι, το νερό μπικε πάλι ςτο αυλάκι και θ Λνδονθςία υιοκζτθςε ςε μθδζν χρόνο όλα τα μζτρα που υπζδειξε το ΔΝΤ: ςυνολικά (κρατθκείτε!) 140 προςαρμογζσ!

150

Ολόκλθρθ θ ςπαρταριςτι ιςτορία με τθν αυτοκινθτοβιομθχανία τοφ υιοφ ΢ουχάρτο ςτο: Ian Chalmers, "Σommy's toys trashed", Inside Indonesia, τεφχοσ 56, Οκτ-Δεκ 1998 - http://www.insideindonesia.org/edition -56-oct-dec-1998/tommy-s-toys-trashed-2209739 158

46. Σα κοράκια κάνουν πάρτυ Αρχικά, οι ινςτροφχτορεσ του ΔΝΤ είχαν κάκε λόγο να αιςκάνονται ικανοποιθμζνοι, αφοφ θ ενδοτικότθτα των αςιατικϊν κυβερνιςεων οδιγθςε ςτθν πλιρθ υιοκζτθςθ όλων των απαιτιςεων του Ταμείου. Πμωσ, ςφντομα απεδείχκθ ότι οι «φωςτιρεσ» είχαν κάνει τεράςτια λάκθ. Αντί να ξαναρχίςει θ ροι ηεςτοφ χριματοσ προσ τθν Άπω Ανατολι, οι χρθματιςτζσ ςυνζχιςαν να αποςφρουν κεφάλαια με μια απλι ςκζψθ: για να επιμζνει το ΔΝΤ ςτθν ριηικι αναμόρφωςθ αυτϊν των οικονομιϊν, παναπεί ότι θ κατάςταςθ είναι πολφ χειρότερθ απ' όςο φαίνεται. Ζτςι, το βοφλιαγμα ςυνεχίςτθκε. Για παράδειγμα, θ Νότια Κορζα ςυνζχιςε να χάνει 1 διςεκατομμφριο δολλάρια θμερθςίωσ(!). Φυςικι ςυνζπεια αυτισ τθσ εξζλιξθσ ιταν θ επιδείνωςθ τθσ ηωισ των απλϊν πολιτϊν, με τθν ανεργία να υπερτριπλαςιάηεται μζςα ςε λιγϊτερο από δυο χρόνια και με 20 εκατομμφρια πρϊθν μεςοαςτοφσ να βυκίηονται κάτω από τα όρια τθσ φτϊχειασ. Είναι χαρακτθριςτικό ότι ςτθν Ταχλάνδθ θ παιδικι πορνεία αυξικθκε κατά 20% μζςα ςε ζναν μόνο χρόνο151 ενϊ αντίςτοιχο φαινόμενο παρατθρικθκε και ςτισ Φιλιππίνεσ. Το ςτραπάτςο των -πρϊθν«τίγρεων» ιταν τόςο μεγάλο, ϊςτε άρχιςε ζντονθ φαγωμάρα μζςα ςτο ίδιο το ΔΝΤ. Αποκορφφωμα αυτισ τθσ φαγωμάρασ ιταν μια εςωτερικι ζκκεςθ θ οποία χαρακτιριηε τισ επιβλθκείςεσ προςαρμογζσ ωσ «απερίςκεπτεσ», «μεγαλφτερεσ απ' όςο απαιτοφςαν οι περιςτάςεισ» και «μθ κακοριςτικζσ για τθν επίλυςθ τθσ 151

Σον Μάρτιο του 1999, επιςκζφκθκε τθν Σαχλάνδθ εκείνθ θ ελεεινι υπουργόσ εξωτερικϊν τοφ Κλίντον, θ Μαντλιν Ωλμπράιτ. Κατά τθν επίςκεψι τθσ, βρικε να πει δυο πράγματα: ότι υποςτθρίηει με κζρμθ τθν ακολουκοφμενθ πολιτικι λιτότθτασ και ότι καταδικάηει τθν ςτροφι των νζων ςτθν πορνεία και ςτα ναρκωτικά. «Είναι πολφ ςθμαντικό να αντιδράςετε», ςυμβοφλεψε τουσ νεαροφσ ταχλανδοφσ θ Ωλμπράιτ, μθ βλζποντασ -προφανϊσ- ςχζςθ ανάμεςα ςτθν αφξθςθ τθσ λιτότθτασ και ςτθν αφξθςθ τθσ πορνείασ και των ναρκωτικϊν. 159

κρίςθσ». Λεπτομζρεια: αυτι θ ζκκεςθ κρατικθκε μυςτικι για 5 ολόκλθρα χρόνια... Πμωσ, αν ςτο ΔΝΤ είχαν αρχίςει να ψάχνονται, ςτθν Γουϊλ Στρθτ είχαν κάκε λόγο να πανθγυρίηουν. Τόςον καιρό, τα κοράκια ακόνιηαν τα νφχια τουσ βλζποντασ τθν Άπω Ανατολι να ψυχορραγεί. Μόλισ, λοιπόν, το ΔΝΤ ζδωςε τθν χαριςτικι βολι, χφμθξαν ςτα ηεςτά πτϊματα. Ρολλζσ εταιρείεσ (ανάμεςά τουσ κι εκείνθ τοφ Ρελόςκυ), με επί κεφαλισ τθν Merrill Lynch και τθν Stanley Morgan, ζςτειλαν ςμινθ ειδικϊν για να εντοπίςουν περιουςίεσ (κρατικζσ εταιρείεσ, τράπεηεσ, βιομθχανίεσ κλπ) που κα μποροφςαν να αγοραςτοφν για ζνα κομμάτι ψωμί. Και οι απεςταλμζνοι δικαιολόγθςαν τον μιςκό τουσ: - Θ Merrill Lynch απζκτθςε δυο αςφαλιςτικοφσ κολοςςοφσ, τθν ιαπωνικι Yamaichi Securities και τθν ταχλανδζηικθ Phatra Thanakit. - Θ J.P.Morgan απζκτθςε ζνα μεγάλο κομμάτι τισ Kia Motors. - Θ AIG εξαγόραςε με ψίχουλα τθν Bangkok Investment. - Θ Salomon Smith Barney αγόραςε ζνα πλικοσ μικρϊν και μεγάλων εταιρειϊν, μεταξφ των οποίων και τθν μεγαλφτερθ υφαντουργία τισ Νότιασ Κορζασ152. - Θ Carlyle προςανατολίςτθκε ςτθν Νότια Κορζα, όπου άρπαξε τον τθλεπικοινωνιακό κλάδο τισ Daewoo, τον κολοςςό νζων τεχνολογιϊν Ssangyong και τθν μεγάλθ τράπεηα KonAm153. - Ζνασ άλλοσ νοτιοκορεατικόσ κολοςςόσ, θ Samsung, ζγινε κομμάτια: θ General Electric αγόραςε τον κλάδο τοφ θλεκτρι152

Πρόεδροσ του τομζα διεκνϊν ηθτθμάτων τισ Salomon ιταν ο Ντόναλντ Ράμςφελντ, ενϊ ανάμεςα ςτα μζλθ τοφ Δ΢ τθσ εταιρείασ βριςκόταν ο Ντικ Σςαίθνυ (αν δεν τουσ κυμάςτε, ο πρϊτοσ ιταν υπουργόσ αμφνθσ των ΘΠΑ και ο δεφτεροσ αντιπρόεδροσ επί προεδρίασ Μπουσ του βλακίςτατου). 153 Θ Carlyle είναι ο αγαπθμζνοσ εργοδότθσ πρϊθν προζδρων (π.χ. Μπουσ μπαμπάσ), πρωκυπουργϊν (π.χ. Σηων Μαίθτηορ) και υπουργϊν (π.χ. Σηαίθμσ Μπαίθκερ). 160

ςμοφ, θ Volvo τθν βαρειά βιομθχανία και θ Johnson & Son τον τομζα των φαρμάκων. - Θ General Motors βοφτθξε τον κλάδο των αυτοκινιτων τισ κάποτε πανίςχυρθσ- Daewoo με 400 εκατομμφρια δολλάρια, ενϊ οι εκτιμιςεισ μιλοφςαν για πραγματικι αξία 6 διςεκατομμυρίων (ςθμ.: λίγο μετά, τα οχιματα τθσ Daewoo βγικαν ςτθν αγορά με το ςιμα τισ Chevrolet). - Θ Coca Cola απζκτθςε για μιςό δις. δολλάρια τθν μεγαλφτερθ βιομθχανία εμφιαλϊςεων τθσ Νότιασ Κορζασ. - Εκτόσ από τθν αγορά τμιματοσ τθσ Samsung που προαναφζραμε, θ General Electric απζκτθςε το πλειοψθφικό πακζτο του ίδιου κλάδου τισ LG. - Ζνα άλλο κομμάτι τισ LG, θ LG Energy (εταιρεία θλεκτριςμοφ και φυςικοφ αερίου), πουλικθκε ςτθν βρεττανικι Powergen. Τα παραπάνω ςτοιχεία είναι απλϊσ ενδεικτικά. Στο φαγοπότι ανακατεφτθκαν και άλλεσ μεγάλεσ εταιρείεσ τισ δφςθσ: Seagram, Nestle, Ericsson, Novartis, Hewlett-Packard, Tesco, Nissan, Carrefour, Procter & Gamble κλπ. Αλλά δεν είναι μόνο οι αςιατικζσ εταιρείεσ που πουλικθκαν ςε τιμι ευκαιρίασ. Το τρελλό πανθγφρι των πολυεκνικϊν ςτικθκε με τισ ιδιωτικοποιοφμενεσ κρατικζσ επιχειριςεισ: Θ Motorola πιρε τθν νοτιοκορεατικι Appeal Telecom, τα εργοςτάςια θλεκτριςμοφ τισ Λνδονθςίασ δόκθκαν ςτθν καναδικι Westcoast Energy, το μεγαλφτερο τμιμα των ταχυδρομείων τθσ Μαλαιςίασ και τθσ Νότιασ Κορζασ πουλικθκαν ςτθν British Telecom, ο αμερικανικόσ κολοςςόσ Sithe απζκτθςε τα πλειοψθφικό πακζτο τισ κρατικισ εταιρείασ φυςικοφ αερίου τισ Ταχλάνδθσ, θ φδρευςθ τθσ Λνδονθςίασ μοιράςτθκε ςτθν γαλλικι Lyonnais des Eaux και ςτθν βρεττανικι Thames Water, οι τθλεπικοινωνίεσ τισ Νότιασ Κορζασ δόκθκαν ςτθν Bell Canada κλπ. Πςο κι αν εκεί ςτο ΔΝΤ τα ςτελζχθ κοιτάηονται μεταξφ τουσ με ζκπλθξθ, αποδεικνφεται ότι το τόςο καλά εκτελεςμζνο ζγκλθμα ιταν προςχεδιαςμζνο. Σε άρκρο τουσ ςτο New Left Review, οι 161

οικονομολόγοι ΢όμπερτ Γουζυντ και Φρανκ Βενερόηο είχαν προβλζψει από τον Απρίλιο του 1998 ότι το πρόγραμμα του ΔΝΤ «ενδζχεται να επιφζρει τθν μεγαλφτερθ εν καιρϊ ειρινθσ μεταβίβαςθ περιουςιακϊν ςτοιχείων από ντόπιουσ ιδιοκτιτεσ ςε αλλοδαποφσ»154. Συνεπϊσ, κανζνασ δεν δικαιοφται να ιςχυρίηεται ότι αιφνιδιάςτθκε από τισ εξελίξεισ. Δεκατζςςερα χρόνια μετά, θ Άπω Ανατολι δεν ζχει ςυνζλκει ακόμθ. Θ ανεργία, όχι μόνο δεν ζχει επιςτρζψει ςτα προ του 1997 επίπεδα αλλά οι απολφςεισ ςυνεχίηονται. Και μαηί τουσ ςυνεχίηονται και οι αυτοκτονίεσ (τζταρτθ αιτία κανάτου ςτθν Νότια Κορζα, με 38 αυτοκτονίεσ κακθμερινά), ενϊ ςυνεχίηουν να αυξάνονται τόςο θ παιδικι πορνεία όςο και τα φαινόμενα κρθςκευτικοφ εξτρεμιςμοφ. Σε τελικι ανάλυςθ, τα περίφθμα «προγράμματα ςτακερότθτασ» τοφ φρθντμανοκίνθτου ΔΝΤ ενδζχεται κάποτε να ςτακεροποιιςουν το κλυδωνιηόμενο καράβι, μόνο που θ «ςτακεροποίθςθ» κα ζχει επιτευχκεί με το πζταγμα εκατομμυρίων ανκρϊπων ςτθν κάλαςςα...

154

Robert Wade & Frank Veneroso, “The Asian Crisis: The High Debt Model Versus the Wall Street-Treasury-IMF Complex”, New Left Review I/ 228, Μάρτιοσ-Απρίλιοσ 1998 - http://www.newleftreview.org/?view= 1947. Σο άρκρο υπάρχει και ςτον ιςτοτόπο τοφ πανεπιςτθμίου τθσ Γιοφτασ, ςτθν διεφκυνςθ: http://www.econ.utah.edu/~mli/Economies 5430-6430 /Wade-The Asian Crisis.pdf 162

47. Μια πολφ περίεργθ ςφμπτωςθ Στα 68 του χρόνια ο Ντόναλντ ΢άμςφελντ δεν κα ζπρεπε να ζχει άλλεσ φιλοδοξίεσ. Είχε διατελζςει υπουργόσ άμυνασ επί προεδρίασ Τηζραλντ Φορντ και θ προςωπικι του περιουςία ξεπερνοφςε τα 250 εκατομμφρια δολλάρια. Κα μποροφςε να περιοριςτεί ςτον ρόλο του ευτυχιςμζνου παπποφ αλλά ςυμφϊνθςε με χαρά όταν ο Τηωρτη Μπουσ ο βλαξ τον επανζφερε ςτθν κζςθ τοφ υπουργοφ άμυνασ. Βζβαια, αυτι θ επαναφορά τοφ ΢άμςφελντ ςτθν ενεργι πολιτικι ςκθνι είχε τον ςκοπό τθσ. Ο ΢άμςφελντ ιταν ζνα από τα πολυαγαπθμζνα παιδιά τοφ Μίλτον Φριντμαν, ο οποίοσ είχε μιλιςει κατ' επανάλθψθ με τα καλφτερα λόγια για τον μακθτι του, από τθν εποχι τοφ Νίξον. Και ο «πιο καλόσ μακθτισ» ζκανε ό,τι μποροφςε για να μθ διαψεφςει τον δάςκαλό του. Πντασ μζλοσ διοικθτικϊν ςυμβουλίων πολλϊν μεγάλων εταιρειϊν, δεν ζπαψε ποτζ να προπαγανδίηει τισ ιδζεσ τοφ Φριντμαν. Συμμετζχοντασ ςτθν κυβζρνθςθ Μπουσ, κα μποροφςε να επιφζρει μια ριηικι νεοφιλελεφκερθ τομι ςτον τρόπο λειτουργίασ τοφ ςτρατοφ των ΘΡΑ. Θ φρθντμανικι ιδζα, τθν οποία ικελε να προωκιςει ο ΢άμςφελντ, ιταν ριηοςπαςτικι: ο ςτρατόσ κα ζπρεπε να πάψει να αςχολείται με τομείσ όπου δραςτθριοποιοφνται ιδιϊτεσ. Φυςικά, αυτό δεν κα γινόταν με ςτόχο τθν εξοικονόμθςθ κονδυλίων (άλλωςτε, ο νζοσ υπουργόσ άμυνασ είχε ηθτιςει αφξθςθ των κονδυλίων για τθν άμυνα κατά 11%). Ο ςτόχοσ ιταν να μεταφερκοφν μεγαλφτερα κονδφλια ςτα ταμεία των πολυεκνικϊν, όπωσ επιτάςςουν τα φρθντμανικά κζςφατα. Ζτςι, ο ΢άμςφελντ ηιτθςε από όλεσ τισ ςτρατιωτικζσ υπθρεςίεσ να προχωριςουν ςε μείωςθ προςωπικοφ κατά 15%. Ραράλλθλα, προϊκθςε τθν κατακόρυφθ μείωςθ του ζνοπλου δυναμικοφ, ςυμπλθρϊνοντασ τα δθμιουργοφμενα κενά με εργολαβίεσ, τισ οποίεσ ανζκετε ςε εταιρείεσ όπωσ θ Halliburton και θ Blackwater.

163

Για να προλάβει τισ αντιδράςεισ τοφ ςτρατιωτικοφ κατεςτθμζνου, ο ΢άμςφελντ διακιρυξε ότι με το ςχζδιό του κα γινόταν οικονομία ςε κεφάλαια, τα οποία κα μποροφςαν να διατεκοφν για τθν ανάπτυξθ ςφγχρονων οπλικϊν ςυςτθμάτων, δορυφόρων, ςυςτθμάτων νανοτεχνολογίασ κλπ. Πμωσ, οι ανϊτατοι αξιωματικοί τοφ Ρενταγϊνου δεν είδαν με κακόλου καλό μάτι τισ πρωτοβουλίεσ τοφ υπουργοφ. Αν αντικακιςτοφςαν τουσ ςτρατιϊτεσ τουσ υπάλλθλοι (και, μάλιςτα, κακοπλθρωμζνοι) ιδιωτικϊν ςτρατιωτικϊν εταιρειϊν, τί κα ζμενε ς' εκείνουσ να διοικιςουν; Θ αντίδραςθ του ςτρατιωτικοφ κατεςτθμζνου ιταν τόςο ζντονθ ϊςτε μζςα ςε λίγουσ μινεσ όλοι ςτοιχθμάτιηαν πωσ θ παραίτθςθ ΢άμςφελντ ιταν ηιτθμα χρόνου. Ζτςι, όταν κάποια μζρα ο ΢άμςφελντ ςυγκάλεςε ςε ανοιχτι ςυνεδρίαςθ τα ςτελζχθ τοφ Ρενταγϊνου, όλοι πίςτεψαν ότι το ζκανε για να ανακοινϊςει τθν παραίτθςι του. Πμωσ, ο ΢άμςφελντ αιφνιδίαςε τουσ πάντεσ με μια ειςιγθςθ θ οποία προκάλεςε ρίγθ: «Σο κζμα μασ ςιμερα είναι ζνασ αντίπαλοσ που ςυνιςτά απειλι, μια ςοβαρι απειλι για τθν αςφάλεια των ΘΠΑ. Αυτόσ ο αντίπαλοσ είναι ζνασ από τουσ τελευταίουσ παγκόςμιουσ προμαχϊνεσ τοφ κεντρικοφ ςχεδιαςμοφ. Κυβερνά υπαγορεφοντασ πενταετι ςχζδια (ς.ς.: εδϊ όλων το μυαλό πρζπει να πιγε ςτον ΢τάλιν). Από μια απλι βάςθ, προςπακεί να επιβάλει τισ απαιτιςεισ του, πζρα από χρονικζσ ηϊνεσ, θπείρουσ, ωκεανοφσ κι ακόμθ παραπζρα (ς.ς.: ςτο διάςτθμα;). Με βάναυςθ ςυνζπεια καταπνίγει τθν ελεφκερθ ςκζψθ και ςυντρίβει τισ νζεσ ιδζεσ. Τπονομεφει τθν άμυνα των ΘΠΑ και βάηει ςε κίνδυνο τθν ηωι των ενςτόλων. Μςωσ αυτόσ ο αντίπαλοσ θχεί ςαν τθν πρϊθν ΢οβιετικι Ζνωςθ, αλλά αυτόσ ο εχκρόσ χάκθκε: οι ςθμερινοί μασ ανταγωνιςτζσ είναι πιο

164

δυςδιάκριτοι και αδυςϊπθτοι...Ο αντίπαλοσ είναι πιο κοντά ςτο ςπίτι μασ. Είναι θ γραφειοκρατία τοφ Πενταγϊνου...»155. Το ακροατιριο ταράχκθκε. Οφτε λίγο οφτε πολφ, ο υπουργόσ τουσ όχι μόνο τουσ ςυνζκρινε με τα ςοβιετικά «κομμοφνια» αλλά τουσ κεωροφςε ακόμθ πιο επικίνδυνουσ. Κι ενϊ οι ςτρατθγοί κοιταηόντουςαν εμβρόντθτοι μεταξφ τουσ, ο ΢άμςφελντ ςυνζχιςε: «Γνωρίηουμε τον αντίπαλο. Γνωρίηουμε τθν απειλι. Και με τθν ίδια προςιλωςθ που απαιτεί κάκε προςπάκεια εναντίον ενόσ αποφαςιςμζνου αντιπάλου, πρζπει να αρχίςουμε αυτι τθν προςπάκεια και να επιμείνουμε ς' αυτι...Ζτςι, ςιμερα κθρφςςουμε πόλεμο κατά τθσ γραφειοκρατίασ». Ο ΢άμςφελντ είχε ιδθ βάλει τα ερωτιματα: Γιατί να μαηεφουν οι ςτρατιϊτεσ τα ςκουπίδια ςτα ςτρατόπεδα, όταν αυτό μπορεί να το κάνει μια ιδιωτικι εταιρεία; Γιατί πρζπει οι ζνςτολοι να ςφουγγαρίηουν τα πατϊματα και να πλζνουν τα τηάμια, όταν αυτά μπορεί να τα κάνει κάποιοσ ιδιϊτθσ; Γιατί πρζπει ο ςτρατόσ να διαχειρίηεται τισ αποκικεσ των υλικϊν του, όταν υπάρχουν εταιρείεσ διαχείριςθσ αποκθκϊν (Logistics) που μποροφν να κάνουν τθν ίδια δουλειά; Γιατί πρζπει να υπάρχουν ςτρατιωτικοί γιατροί, αφοφ υπάρχουν τόςοι ιδιϊτεσ γιατροί που μποροφν να τουσ αντικαταςτιςουν; Γιατί πρζπει να φροντίηει το υπουργείο άμυνασ για τα ςπίτια των ςτρατιωτικϊν, από τθν ςτιγμι που μπορεί να ανατεκεί αυτι θ δουλειά ςε ιδιωτικζσ καταςκευαςτικζσ εταιρείεσ; Με τθν ομιλία του αυτι, ο ΢άμςφελντ «ξφριηε» τισ αρμοδιότθτεσ των ςτρατιωτικϊν, αφινοντάσ τουσ μόνο τθν ευκφνθ των μαχϊν. Αποκλειςτικά των μαχϊν, αφοφ ακόμθ και τα ςτρατιωτικά οχιματα κα αντικακιςτϊνταν από οχιματα ιδιωτικϊν εταιρειϊν, οδθγοφμενα από ζμμιςκουσ υπαλλιλουσ. Το όνειρο τοφ Φρι-

155

U.S. Department of Defense, “DOD Acquisition and Logistics Excellence Week Kickoff — Bureaucracy to Battlefield”, 10/09/2001 http://www.defense.gov/speeches/speech.aspx?speechid=430 165

ντμαν για «λιγϊτερο κράτοσ» ςτισ ΘΡΑ, ζμελλε να αρχίςει τθν πραγμάτωςι του από τον πιο ςκλθρό κρατικό τομζα: τον ςτρατό. Μόλισ ο υπουργόσ τελείωςε τθν ομιλία του, χαιρζτθςε και ζφυγε δίχωσ να περιμζνει να ακοφςει ερωτιςεισ ι αντιρριςεισ. Ιταν ςαφζσ ότι δεν ικελε να εμπλακεί ςε διάλογο αλλά να αφιςει το ακροατιριό του να εμπεδϊςει το ςοκ, το οποίο είχαν προκαλζςει τα λόγια του. Οι ςτενϊν αντιλιψεων ςτρατιωτικοί δεν μποροφςαν να αντιλθφκοφν ότι θ ενζργεια του ΢άμςφελντ ιταν απόλυτα ςτθριγμζνθ ςτθν κεωρία του Φριντμαν περί ςοκ και γι' αυτό δεν αντζδραςαν αμζςωσ. Πμωσ, ιταν κάτι παραπάνω από ςίγουρο ότι οι αντιδράςεισ τουσ κα ξεςποφςαν τθν επόμενθ μζρα και κα ιταν τόςο ζντονεσ ϊςτε ο υπουργόσ δεν κα μποροφςε να αντιςτακεί. Ευτυχϊσ για τον υπουργό άμυνασ, θ επόμενθ μζρα δεν προςφερόταν για αντιδράςεισ. Εντελϊσ ςυμπτωματικά (;) ο ΢άμςφελντ είχε επιλζξει ωσ θμζρα για τθν ανοιχτι ςυνεδρίαςθ ςτο Ρεντάγωνο τθν 10θ Σεπτεμβρίου 2001. Αυτι θ -εξαιρετικά περίεργθ- ςφμπτωςθ αποτελεί ακόμθ και ςιμερα αντικείμενο ςυηθτιςεων.

166

48. Ζνασ ιςτορικόσ κφκλοσ (θ περίπτωςθ Ράμςφελντ) Ο τρόποσ με τον οποίο γράφεται θ Λςτορία είναι πολφ παράξενοσ. Μοιάηει ςυχνά ςαν να μασ βγάηει κοροϊδευτικά τθν γλϊςςα κάποιοσ αόρατοσ ςυγγραφζασ. Εκεί που λεσ «ζτςι αρχίηουν όλα», δεν αργείσ να ςυνειδθτοποιιςεισ ότι αυτό που κεωρείσ ωσ αρχι δεν είναι παρά ζνα απλό κεφάλαιο μιασ ογκϊδουσ ιςτορίασ, ενϊ αυτό που εκτιμάσ πωσ αποτελεί τον επίλογο δεν είναι παρά θ ειςαγωγι ςτο επόμενο επειςόδιο. Ζτςι, λοιπόν, ο Ντόναλντ ΢άμςφελντ δεν ζπεςε ουρανοκατζβατοσ ςτισ 10 Σεπτεμβρίου 2001. Ο Φριντμαν τον είχε ξεχωρίςει από τθν δεκαετία τοφ 1960 και τον εκτίμθςε τόςο ϊςτε τον βοικθςε να εκλεγεί ςτο Κονγκρζςςο, πριν καλά-καλά κλείςει τα τριάντα του χρόνια. Κι ιταν πάλι ο Φριντμαν εκείνοσ που "ζςπρωξε" τον εκλεκτό του μακθτι ίςαμε το αξίωμα του υπουργοφ άμυνασ επί κυβερνιςεωσ Φορντ. Για τον γκουροφ του νεοφιλελευκεριςμοφ, ο ΢άμςφελντ αποτελοφςε τθν προςωποποίθςθ των ελπίδων του για εφαρμογι των κεωριϊν του ςτθν ίδια του τθν πατρίδα. Ρίςτευε τόςο πολφ ς' αυτόν τον νεαρό, ϊςτε ςτισ προεδρικζσ εκλογζσ τοφ 1980 πίεςε αφόρθτα τον ΢ζθγκαν να τον ορίςει αντιπρόεδρό του. Πταν ο ΢ζθγκαν επζλεξε τον πρεςβφτερο Τηωρτη Μπουσ αντί του ΢άμςφελντ, ο Φριντμαν απογοθτεφκθκε και ξζςπαςε ςε φβρεισ. «Ιταν θ χειρότερθ απόφαςθ που πιρε...ςε ολόκλθρθ τθν προεδρία του... Αν είχε επιλεγεί (ενν.: ο Ράμςφελντ), κα διαδεχόταν τον Ρζθγκαν ςτθν κζςθ τοφ προζδρου και δεν κα είχε υπάρξει θ κλιβερι περίοδοσ Μπουσ-Κλίντον» (απόςπαςμα από το Two Lucky People). Θ απόφαςθ του ΢ζθγκαν ζςτρεψε τον ΢άμςφελντ ςτισ επιχειριςεισ, όπου ανζδειξε ζνα από τα ςατανικϊτερα μυαλά που ζχουν υπθρετιςει ποτζ τον καπιταλιςμό. Λδοφ ζνα δείγμα των «κατορκωμάτων» του: α) Ωσ διευκφνων ςφμβουλοσ τθσ μεγάλθσ χθμικισ-φαρμακευτικισ εταιρείασ Searle, κινθτοποίθςε όλο τον απαιτοφμενο παρα167

ςκθνιακό μθχανιςμό, ϊςτε ο Οργανιςμόσ Τροφίμων και Φαρμάκων να εγκρίνει τθν κυκλοφορία τισ αςπαρτάμθσ, θ οποία ςιμερα κατθγορείται ανοιχτά ωσ αιτία πολλϊν κακϊν. Στθν ςυνζχεια, ζχοντασ αυτό το όπλο ςτα χζρια του, φρόντιςε για τθν πϊλθςθ τθσ Searle ςτθν περίφθμθ Monsanto. Θ «μικρι» προμικεια του ΢άμςφελντ απ' αυτι τθν πϊλθςθ ανιλκε ςε 12 εκατομμφρια δολλάρια156. β) Θ παραπάνω επιτυχία άνοιξε πολλζσ πόρτεσ ςτον ΢άμςφελντ, ο οποίοσ ζγινε περιηιτθτοσ από τα διοικθτικά ςυμβοφλια πολλϊν πολυεκνικϊν (Kellog's, Sears, Gulfstream κλπ). Πταν το 2000 ξζςπαςε το ςκάνδαλο με τον ελβετικό κολοςςό ΑΒΒ, ο οποίοσ ποφλθςε πυρθνικό αντιδραςτιρα ςτθν Βόρεια Κορζα, ο ΢άμςφελντ ιταν μζλοσ τοφ διοικθτικοφ του ςυμβουλίου με μιςκό 190.000 δολλάρια ετθςίωσ. Αν ωσ εδϊ το πράγμα πάει κι ζρχεται ωσ κάτι ςυνθκιςμζνο, υπάρχει μια κρίςιμθ λεπτομζρεια που το κάνει όχι και τόςο ςυνθκιςμζνο: ο μθχανολογικόσ εξοπλιςμόσ παραγωγισ πλουτωνίου προερχόταν από τθν Gulfstream 157. γ) Το 1997, με τον ΢άμςφελντ ςτθν κζςθ τοφ προζδρου τθσ, θ εταιρεία βιοτεχνολογίασ Gilead Sciences κατοχφρωςε με δίπλωμα ευρεςιτεχνίασ το γνωςτό φάρμακο Tamiflu, το οποίο προτεινόταν για τθν κεραπεία πολλϊν μορφϊν γρίππθσ και, κυρίωσ, τθσ «γρίπθσ των πτθνϊν». Βζβαια, ςιμερα το Tamiflu κεωρείται εξαιρετι156

Michael L. Millenson, “Monsanto to buy Searle for $2,7 billion", Chicago Tribune, 19/07/1985 - http://articles.chicagotribune.com/1985-07-19 /news/8502170078_1_monsanto-searle-spokesman-searle-family ## Επίςθσ: William Gruber, "Rumsfeld reflects on politics, business", Chicago Tribune, 20/10/1993 - http://articles.chicagotribune.com/1993-10-20/ business/9310200046_1_donald-h-rumsfeld-searle-ford-library 157 Greg Schneider, "Rumsfeld shunning weapons decision", Washington Post, 24/08/2001 - http://www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn?page name=article&node=digest&contentId=A54313-2001Aug23 // Επίςθσ: Randeep Ramesh, "The two faces of Rumsfeld", The Guardian, 09/05/2003 http://www.guardian.co.uk/world/2003/may/09/nuclear.northkorea 168

κά επικίνδυνο, αλλά εκείνθ τθν εποχι οι κυβερνιςεισ όλου του κόςμου ιςαν υποχρεωμζνεσ να πλθρϊνουν αδρά για τθν απόκτθςι του όποτε ξεςποφςε επιδθμία γρίπθσ. Ζτςι, ο αδίςτακτοσ ΢άμςφελντ κζρδιςε τον τίτλο τοφ «αρχικαπιταλιςτι τθσ καταςτροφισ» και ειπϊκθκε γι' αυτόν ότι κα μποροφςε να κατοχυρϊςει με πατζντα και τον ιλιο ακόμθ, αν επιτρεπόταν κάτι τζτοιο158. Πταν ο ΢άμςφελντ ιταν υπουργόσ άμυνασ ςτθν κυβζρνθςθ Φορντ, είχε πάρει υπό τθν προςταςία του ζνα άλλο γνωςτό μασ φυντάνι. Είπαμε πρωτφτερα ότι ο ΢ζθγκαν προτίμθςε για αντιπρόεδρο τον μπαμπά Μπουσ αντί του ΢άμςφελντ. Μόλισ ο Μπουσ διαδζχκθκε τον ΢ζθγκαν ςτθν προεδρία, διάλεξε εκείνο το φυντάνι για τθν κζςθ τοφ υπουργοφ άμυνασ. Γι' αυτό το περίφθμο φυντάνι κα γινόταν πολφσ λόγοσ ςτο μζλλον. Το όνομα του: Ντικ Τςζνυ. Θ ιςτορία ζκλεινε ζναν κφκλο. Άνοιγε, όμωσ, ζναν άλλο, μεγαλφτερο.

158

Θ Gilead ζχει κατοχυρϊςει 4 πανάκριβα φάρμακα για το AIDS και απαγορεφει ςε όλον τον κόςμο τθν δθμιουργία φτθνϊν αντιγράφων, καταδικάηοντασ τουσ φτωχοφσ αςκενείσ ςε κάνατο. 169

49. Η αποδόμθςθ του ςκλθροφ πυρινα Ωσ υπουργόσ άμυνασ του μπαμπά Μπουσ, ο Ντικ Τςζνυ εφάρμοςε κατά γράμμα όςα είχε διδαχτεί από τον Ντόναλντ ΢άμςφελντ: μείωςε κατακόρυφα τουσ μόνιμουσ οπλίτεσ και αφξθςε αντιςτοίχωσ τισ εργολαβίεσ τοφ Ρενταγϊνου προσ ιδιωτικζσ εταιρείεσ. Ράντωσ, αυτό το ζκανε με «διαφάνεια» και με τρόπο «δθμοκρατικό»: ηιτθςε να ςυνταχκεί μια πλιρθσ μελζτθ για το ποιεσ δουλειζσ μποροφν να ανατεκοφν ςε ιδιϊτεσ εργολάβουσ. Από ποιον ηιτθςε αυτιν τθν μελζτθ; Μα, από τθν...Halliburton!! Φυςικά, θ Halliburton «διαπίςτωςε» ότι υπάρχουν πάρα πολλζσ δουλειζσ που μπορεί να «ξεφορτωκεί» το κράτοσ. Εννοείται ότι τισ περιςςότερεσ απ' αυτζσ τισ εργολαβίεσ τισ κζρδιςε θ Halliburton, ειςπράττοντασ πολλά διςεκατομμφρια. Βζβαια, δεν ιταν θ πρϊτθ φορά που οι ΘΡΑ ξόδευαν τεράςτια ποςά για τθν άμυνά τουσ. Πμωσ, ιταν θ πρϊτθ φορά που τα ξόδευαν όχι για οπλικά ςυςτιματα αλλά για διοικθτικι διαχείριςθ. Λίγο πριν τθν λιξθ τθσ τετραετίασ τοφ μπαμπά Μπουσ, ο Τςζνυ προκιρυξε ζναν άλλο διαγωνιςμό, κζλοντασ να ανακζςει ςε ιδιϊτεσ τθν «επιμελθτεία των ςτρατιωτικϊν επιχειριςεων των ΘΡΑ». Ραρ' ότι θ προκιρυξθ οφτε περιζγραφε το ηθτοφμενο ζργο με ςαφινεια οφτε όριηε το αντίτιμο, ςτον «διαγωνιςμό των διςεκατομμυρίων» πιραν μζροσ 37 μεγάλεσ εταιρείεσ. *Άςκθςθ για αρχαρίουσ Νο1: Ποια εταιρεία κζρδιςε τελικά τον διαγωνιςμό;+ Λίγεσ μζρεσ αργότερα, ο μπαμπάσ Μπουσ ζχαςε τισ εκλογζσ από τον Μπιλ Κλίντον και ο Ντικ Τςζνυ βρζκθκε εκτόσ πολιτικισ ςκθνισ. Ππωσ είχε κάνει και το φιλαράκι του ο ΢άμςφελντ, ζτςι κι αυτόσ ςτράφθκε ςτισ επιχειριςεισ. *Άςκθςθ για αρχαρίουσ Νο2: Ποια εταιρεία τον προςζλαβε αμζςωσ ωσ πρόεδρο του διοικθτικοφ τθσ ςυμβουλίου;+ Υπό τθν θγεςία τοφ Τςζνυ, θ Halliburton άλλαξε πλιρωσ τον τρόπο με τον οποίο οι ΘΡΑ διεξιγαν τουσ πολζμουσ. Ο όροσ «ε170

πιμελθτεία» διαςτάλκθκε τόςο, ϊςτε θ Halliburton ανζλαβε, ςχεδόν αποκλειςτικά, τθν ευκφνθ των ςτρατιωτικϊν επιχειριςεων των ΘΡΑ. Από εδϊ και πζρα, το κράτοσ κα παρείχε ςτθν εταιρεία ςτρατιϊτεσ και όπλα, αφινοντασ τθν εταιρεία να ςχεδιάηει και να διευκφνει τισ επιχειριςεισ. Το καινοφργιο μοντζλο εφαρμόςτθκε για πρϊτθ φορά με πλθρότθτα ςτθν επίκεςθ των ΘΡΑ κατά τθσ Γιουγκοςλαβίασ. Για τισ ανάγκεσ των 19.000 αμερικανϊν ςτρατιωτϊν, θ Halliburton ζφτιαξε βάςεισ που ζμοιαηαν με κανονικζσ πόλεισ αφοφ διζκεταν καλοχτιςμζνα κτιρια με όλεσ τισ ανζςεισ, κινθματογράφουσ, εμπορικά κζντρα, εςτιατόρια, γυμναςτιρια, πιςίνεσ κλπ159. Ο αδαισ αναγνϊςτθσ κα απορεί: γιατί τόςθ χλιδι; γιατί θ εταιρεία δεν ζκανε προχειροδουλειά ϊςτε να επιτφχει τθν μεγιςτοποίθςθ του κζρδουσ τθσ; Εδϊ πρζπει να αναφζρουμε ζναν ςθμαντικό όρο τθσ ςφμβαςθσ που είχε υπογράψει θ Halliburton με το αμερικανικό δθμόςιο: το Ρεντάγωνο κα πλιρωνε ςτθν εταιρεία το κόςτοσ των υπθρεςιϊν τθσ ςυν ζνα εγγυθμζνο ποςοςτό κζρδουσ. Αυτό ςθμαίνει ότι θ εταιρεία είχε ςυμφζρον να ανεβάηει το κόςτοσ (άλλο να ειςπράττεισ 10% πάνω ςε κόςτοσ 1.000 κι άλλο να ειςπράττεισ 10% ςε κόςτοσ 10.000). Θ φράςθ «Don't worry, it's cost plus (μθν ανθςυχείσ, είναι κόςτοσ ςυν)» ζγινε διάςθμθ μερικά χρόνια αργότερα, ςτθν Βαγδάτθ160. Τελικά, μπορεί ο Τςζνυ να αναδείχκθκε πολιτικά επί προζδρων Μπουσ (υπουργόσ άμυνασ τοφ μπαμπά, αντιπρόεδροσ του βλάκα γιου), αλλά χζςτθκε ςτα λεφτά επί προεδρίασ Κλίντον. Στα πζντε χρόνια που ζμεινε ςτο τιμόνι τισ Halliburton, θ περιουςία του εξακοντίςτθκε ςτα 80 εκατ. δολλάρια, ενϊ είχε ακόμθ το δι-

159

David H. Hackworth, "Balkans good for Texas-based business", Sun Sentinel, 16/08/2001 160 Farhad Manjoo, “Halliburton’s Iraq gravy train”, Salon, 27/02/2004 http://www.salon.com/2004/02/27/halliburton_whistleblower 171

καίωμα προαίρεςθσ για πάνω από ζνα εκατομμφριο μετοχζσ τθσ εταιρείασ. Κι ενϊ ο 55χρονοσ Τςζνυ κονόμαγε από τθν Halliburton, θ 30χρονθ ςφηυγόσ του Λυν ζκανε το ίδιο ωσ μζλοσ τοφ Δ.Σ. τισ Λόκχθντ, θ οποία είχε αναλάβει τθν επίβλεψθ τθσ θλεκτρονικισ διακυβζρνθςθσ των ΘΡΑ. Για να μθ κουράηεται ο αναγνϊςτθσ με περιττζσ λεπτομζρειεσ, κα αναφζρουμε μόνο τθν ειςαγωγι από δθμοςίευμα των New York Times: «Θ Λόκχθντ δεν κυβερνάει τισ ΘΠΑ. Αλλά πραγματικά βοθκάει ςτθν διοίκθςθ ενόσ εντυπωςιακά μεγάλου τμιματόσ τουσ»161. Με απλά λόγια: ςτθν εποχι που οι πόλεμοι γίνονται με τα κομπιοφτερ, ο ςφηυγοσ ςχεδιάηει τισ πολεμικζσ επιχειριςεισ και θ ςφηυγοσ τοφ παρζχει τθν απαραίτθτθ θλεκτρονικι υποςτιριξθ. Ρολφ κομψό! Ρριν ςυνεχίςουμε, ασ ανακεφαλαιϊςουμε τα δυο τελευταία κείμενα: ο φρθντμανοτραφισ ΢άμςφελντ γίνεται υπουργόσ άμυνασ του Φορντ - παίρνει υπό τθν κθδεμονία του τον Τςζνυ - δεν γίνεται αντιπρόεδροσ του ΢ζθγκαν και ςτρζφεται ςτισ επιχειριςεισ, επενδφοντασ κυρίωσ ςτισ αρρϊςτιεσ - αντιπρόεδροσ του ΢ζθγκαν γίνεται ο μπαμπάσ Μπουσ, ο οποίοσ διαδζχεται τον ΢ζθγκαν ςτθν προεδρία και ανακζτει το υπουργείο άμυνασ ςτον Τςζνυ - όταν ο μπαμπάσ Μπουσ χάνει τισ εκλογζσ, ο Τςζνυ ςτρζφεται ςτισ επιχειριςεισ, επενδφοντασ κυρίωσ ςτουσ πολζμουσ - όςο βρίςκεται ςτθν προεδρία ο Κλίντον, ΢άμςφελντ και Τςζνυ κονομάνε τρελά λεφτά χάρθ ςτθν αποδόμθςθ του κράτουσ προσ όφελοσ των μεγάλων εταιρειϊν - με τθν ανάδειξθ τοφ βλάκα Μπουσ ςτθν προεδρία, επιςτρζφουν κι οι δυο ςτθν πολιτικι ςκθνι, ο μεν ΢άμςφελντ ωσ υπουργόσ άμυνασ ο δε Τςζνυ ωσ αντιπρόεδροσ με τθν κάλυψθ του δεφτερου, ο πρϊτοσ δρομολογεί τθν πλιρθ παράδοςθ ςτουσ ιδιϊτεσ τοφ ςκλθρότερου κρατικοφ πυρινα: τθσ 161

Tim Weiner, "Lockheed and the future of warfare", New York Times, 28/11/2004 - http://www.nytimes.com/2004/11/28/business/yourmoney /28lock.html?_r=1 172

άμυνασ. Μια ιςτορία με πολλοφσ κφκλουσ, που δεν μπορείσ να διακρίνεισ ποφ ανοίγουν, ποφ κλείνουν και ποφ εφάπτονται ι τζμνονται... Ρριν τελειϊςουμε για ςιμερα, ασ κάνουμε ζνα τελευταίο ςχόλιο ςχετικά με τθν επιμονι τοφ «τρομεροφ διδφμου» ςτθν παράδοςθ τθσ άμυνασ ςε ιδιϊτεσ. Είναι ςαφζσ ότι πίςω από αυτι τθν επιμονι υπάρχει μια κακαρι φρθντμανικι ςκζψθ: αν αποδομθκεί ο ςκλθρότεροσ κρατικόσ πυρινασ και παραδοκεί ολοκλθρωτικά ςε ιδιϊτεσ, θ προςπάκεια για αποδόμθςθ και ιδιωτικοποίθςθ άλλων μεγάλων τομζων (παιδεία, υγεία, δθμόςια ζργα, αςφάλιςθ κλπ) κα γίνει ευκολϊτερθ. Με τθν παρουςία ενόσ θλίκιου ςτθν κζςθ τοφ προζδρου, όλα κα γίνονταν ακόμθ ευκολϊτερα...

173

50. Προειδοποιιςεισ από το Σζξασ Θ αναφορά μασ ςε ΢άμςφελντ και Τςζνυ κα ιταν ελλιπισ αν δεν λζγαμε δυο λόγια και για το τρίτο φυντάνι αυτισ τθσ «επαναςτατικισ» παρζασ, θ οποία ζμελλε να παραδϊςει τισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ ςτα νφχια τοφ νεοφιλελευκεριςμοφ. Αν κι αυτό το τρίτο φυντάνι είναι δεδομζνο ότι διζκετε το λιγϊτερο (αν διζκετε) και το χειρότερο μυαλό ς' αυτι τθν ιδιότυπθ τρόικα, ιταν γραφτό να διαφεντζψει τθν μοίρα εκατομμυρίων ανκρϊπων ςε ολόκλθρο τον πλανιτθ. Φυςικά, μιλάμε για τον Τηωρτη Μπουσ τον νεϊτερο. Το 1996, λοιπόν, ο εν λόγω βλαξ προκιρυξε ζναν ςθμαντικό διαγωνιςμό, όντασ κυβερνιτθσ τοφ Τζξασ. Κάλεςε τισ ιδιωτικζσ εταιρείεσ να υποβάλουν προςφορζσ για να αναλάβουν το πρόγραμμα κοινωνικισ πρόνοιασ. Βζβαια, ςε ζναν ιδεατό φρθντμανικό κόςμο θ ζννοια «κοινωνικι πρόνοια» είναι ανφπαρκτθ, αλλά εν όςω υπάρχει -και μζχρι να καταργθκεί ολοςχερϊσ- καλό είναι να τθν διαγουμίηουν ιδιϊτεσ. Σ' αυτόν τον πανάκριβο διαγωνιςμό των 2 δις. δολλαρίων, πιραν μζροσ και δυο κολοςςοί: θ Lockheed (με τθν Λυν Τςζνυ ωσ μζλοσ τοφ Δ.Σ.) και θ Electronic Data System (με τον Ντικ Τςζνυ ωσ μζλοσ τοφ Δ.Σ.)162. Το ςκάνδαλο τθσ διαςπάκιςθσ διςεκατομμυρίων ιταν τόςο προκλθτικό, ϊςτε θ κυβζρνθςθ Κλίντον επενζβθ και ακφρωςε τον διαγωνιςμό. Βζβαια, θ επίςθμθ δικαιολογία τθσ ακφρωςθσ ιταν 162

Με τθν πρϊτθ ματιά, πρόκειται για καραμπινάτθ περίπτωςθ αντικρουόμενων ςυμφερόντων ανάμεςα ςτο ηεφγοσ Σςζνυ. ΢τθν ουςία, όμωσ, δεν πρόκειται για «αντικρουόμενα» αλλά για ςκζτα ςυμφζροντα. Όλο το παραςκινιο αυτισ τθσ πιπεράτθσ ιςτορίασ, ςτο: Sam Howe Verhovek, “Clinton reining in role for business in welfare effort", New York Times, 11/05/1997 - http://www.nytimes.com/1997/05/11/us/clintonreining-in-role-for-business-in-welfare-effort.html και ςτο: Barbara Vobejda, “Privatization of social programs curbed; Texas is told firms can’t determine medicaid, food stamp eligibility", Washington Post, 10/05/97 http://www.highbeam.com/doc/1P2-727988.html 174

διαφορετικι: αν και θ κυβζρνθςθ Κλίντον δεν είχε κανζνα πρόβλθμα με τθν ανάκεςθ εργολαβιϊν ςε ιδιϊτεσ, ιςχυρίςτθκε ότι θ κοινωνικι πρόνοια ζπρεπε να παραμείνει ςτισ αρμοδιότθτεσ του κράτουσ. Φυςικά, αυτι θ ακφρωςθ προκάλεςε τθν μινθ και τισ ζντονεσ διαμαρτυρίεσ τόςο του ηεφγουσ Τςζνυ όςο και του Μπουσ τηοφνιορ. Για τθν κθτεία τοφ τελευταίου ωσ κυβερνιτθ του Τζξασ ζχουν γραφτεί πολλά. Άλλωςτε, τθν φιμθ τοφ βλάκα δεν τθν απζκτθςε ωσ πρόεδροσ των ΘΡΑ αλλά τθν κουβάλθςε ςτθν Ουάςιγκτον από το Ϊςτιν. Πμωσ, υπιρξε και ζνασ τομζασ όπου τα κατάφερε άψογα: θ διάλυςθ του κρατικοφ μθχανιςμοφ. Ενϊ οι κυβερνιτεσ εκλζγονται για να κουμαντάρουν και να βελτιϊνουν τθν κρατικι μθχανι, ο βλαξ τθν αποδόμθςε τελείωσ, εκχωρϊντασ τισ διοικθτικζσ αρμοδιότθτεσ ςε ιδιϊτεσ. Εκεί όπου το ξεχαρβάλωμα τθσ τεξανισ μθχανισ ζβγαλε μάτια, ιταν ο τομζασ τισ αςφάλειασ. Ο κυβερνιτθσ δεν γζμιςε απλϊσ τθν πολιτεία του με ιδιϊτεσ αςτυνομικοφσ αλλά ςχεδόν διπλαςίαςε και τισ ιδιωτικζσ φυλακζσ, κάτι το οποίο χάριςε ςτο Τζξασ τον τίτλο τισ «πρωτεφουςασ τθσ βιομθχανίασ των ιδιωτικϊν φυλακϊν»163. Το 1997, ο βλαξ κυβερνιτθσ επανιλκε ςτθν προςπάκειά του να διαλφςει το κράτοσ πρόνοιασ. Τοφτθ τθν φορά αναηθτοφςε τρόπο να εκχωριςει το ςφςτθμα κοινωνικϊν αςφαλίςεων ςε ιδιωτικζσ εταιρείεσ. Για ςφμβουλο κάλεςε ζνα μουςοφδι για το οποίο ζχουμε κάνει λόγο ςε προθγοφμενο ςθμείωμα: τον Χοςζ Ρινιζρα, ο οποίοσ είχε ιδιωτικοποιιςει το ςφςτθμα κοινωνικισ αςφάλιςθσ τθσ Χιλισ, ωσ υπουργόσ τοφ Ρινοτςζτ. Δεν είναι παράξενο το γεγονόσ ότι οι δυο άντρεσ αλλθλοςυμπακικθκαν. Μερικά 163

Πριν δείτε τθν απροςδόκθτα μεγάλθ λίςτα των ιδιωτικϊν φυλακϊν τοφ Σζξασ ςτο http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Texas_state_prisons, προςπακείςτε να μαντζψετε πόςο μεγάλθ μπορεί να είναι αυτι θ λίςτα. Όςο αχαλίνωτθ φανταςία κι αν διακζτετε, κα εκπλαγείτε! 175

χρόνια αργότερα, ο Ρινιζρα εξζφραςε τον ενκουςιαςμό του για τον Μπουσ τηοφνιορ ςτον δθμοςιογράφο Ματ Μάφφετ: «Από τθν προςιλωςι του, τθν γλϊςςα τοφ ςϊματοσ και τισ εφςτοχεσ ερωτιςεισ του, κατάλαβα αμζςωσ ότι ο κ. Μπουσ είχε καταλάβει πλιρωσ τθν ουςία τισ ιδζασ μου: θ μεταρρφκμιςθ τθσ Κοινωνικισ Αςφάλιςθσ κα μποροφςε από τθ μια να προςφζρει μια αξιοπρεπι ςυνταξιοδότθςθ κι από τθν άλλθ να δθμιουργιςει ζναν κόςμο εργατϊν-καπιταλιςτϊν, μια κοινωνία ιδιοκτθτϊν. Ιταν τόςο ενκουςιαςμζνοσ ϊςτε ςτο τζλοσ μου ψικφριςε χαμογελϊντασ ςτο αφτί: “Πιγαινε και πεσ τα όλα αυτά ςτον μικρό μου αδελφό ςτθν Φλόριδα164. Κα τα λατρζψει κι αυτόσ”»165. Βριςκόμαςτε ακόμθ ςτθν περίοδο πριν από τθν ανάρρθςθ τοφ Μπουσ τηοφνιορ ςτο αξίωμα του προζδρου, αλλά είναι ςαφζσ τι πρόκειται να επακολουκιςει. Θ μανία και των τριϊν «κολλθτϊν» για ξεχαρβάλωμα του κράτουσ και παράδοςι του ςτισ μεγάλεσ εταιρείεσ κα ζπρεπε να είχε προϊδεάςει τουσ πάντεσ περί του είδουσ τθσ διακυβζρνθςθσ που κα ακολουκοφςαν. Γι' αυτό, είναι εξαιρετικά «περίεργο» το γεγονόσ ότι κανζνασ από τουσ «ςοβαροφσ» αναλυτζσ ι πολιτικοφσ δεν πιρε ζγκαιρα χαμπάρι το παραμικρό. Λεσ και ςυνωμότθςαν οι πάντεσ, προκειμζνου να δικαιωκεί ο Φριντμαν... Λεπτομζρεια: Το πλζον περίεργο είναι ότι κανζνασ δεν ξφπνθςε οφτε όταν ο βλαξ δεν μπόρεςε να κρατιςει το ςτόμα του κλειςτό και είπε ςε μια ομιλία του, κατά τθν προεκλογικι περίοδο του 2000, το εξισ αμίμθτο: «Τπάρχουν εκατοντάδεσ χιλιάδεσ ομοςπονδιακοί υπάλλθλοι πλιρουσ απαςχόλθςθσ, τα κακικοντα 164

Σθν εποχι εκείνθ, ο Σηεμπ Μπουσ ιταν κυβερνιτθσ τισ Φλόριδασ. Οι Δθμοκρατικοί τον κατθγοροφν ότι ςτισ προεδρικζσ εκλογζσ τοφ 2000 νόκευςε ζντεχνα το αποτζλεςμα, ϊςτε να εκλεγεί πρόεδροσ ο αδελφόσ του αντί του δθμοκρατικοφ υποψιφιου Αλ Γκορ. 165 Matt Moffett, “Pension reform pied piper loves private accounts", Wall Street Journal, 03/03/2005 - http://www.josepinera.com/josepinera /jp_ reformpiedpiper.htm 176

των οποίων κα μποροφςαν να αναλάβουν εταιρείεσ τοφ ιδιωτικοφ τομζα. Κα κάνω μειοδοτικοφσ διαγωνιςμοφσ για τθν ανάκεςθ όςο το δυνατόν περιςςότερων τζτοιων κακθκόντων. Αν ο ιδιωτικόσ τομζασ μπορεί να κάνει καλφτερα τθν δουλειά, πρζπει να παραχωρθκοφν αυτζσ οι ςυμβάςεισ ζργου ςτον ιδιωτικό τομζα»166. Ρόςο πιο κακαρά και ξάςτερα να το ζλεγε ο άνκρωποσ;

166

Απόςπαςμα από προεκλογικι ομιλία τοφ Μπουσ ςτθν Φιλαδζλφεια, ςτισ 6 Λουνίου 2000. Σο διαρκείασ 19’21’’ φιλμάκι από τθν ςυγκεκριμζνθ εκδιλωςθ υπάρχει αναρτθμζνο ςτθν ιςτοςελίδα http://www.c-spanvi deo.org/program/157654-1 (αυςτθρά για όςουσ διακζτουν γερό ςτομάχι και ατςάλινα νεφρα). 177

51. Ο νόμοσ Glass-Steagall Μετά από το εορταςτικό μασ διάλειμμα, επανερχόμαςτε ςτθν ςειρά των κειμζνων μασ για τον νεοφιλελευκεριςμό, όπου ζχουμε αρχίςει να εξετάηουμε τα «κατορκϊματα» τοφ Φριντμαν και τθσ παρζασ του ςτθν ίδια τουσ τθν χϊρα, τισ ΘΡΑ. Αλλά, πριν ςυνεχίςουμε, ασ ρίξουμε μια ματιά ςτον περίφθμο «Νόμο GlassSteagall»167 (Νόμοσ Γκλασ-Στιγκαλ, εφ' εξισ «Ν.G-S»), γιατί κα μασ χρειαςτεί παρακάτω. Για να μθ ρίχνουμε όλα τα ςτραβά ςτον ΢ζθγκαν και τουσ Μπουσ, ζβαλε κι ο δθμοκρατικόσ Κλίντον το χεράκι του ςτθν αποδόμθςθ τθσ οικονομίασ των ΘΡΑ. Ιταν 12 Νοεμβρίου 1999, όταν το Κονγκρζςςο ψιφιςε τον «Νόμο περί εκςυγχρονιςμοφ των χρθματοπιςτωτικϊν υπθρεςιϊν», πιο γνωςτό ωσ «Νόμο GrammLeach-Bliley». Θ ψιφιςθ αυτοφ του νόμου ιταν το αποτζλεςμα τθσ τεράςτιασ πίεςθσ που αςκοφςαν επί χρόνια οι τράπεηεσ και οι χρθματοπιςτωτικζσ εταιρείεσ γενικϊτερα, προκειμζνου να ελαττωκεί θ κεντρικι ρφκμιςθ των εργαςιϊν τουσ. Μ' αυτόν τον νόμο, λοιπόν, οι ενδιαφερόμενοι κεφαλαιοκράτεσ κατάφεραν αυτό που επιδίωκαν χρόνια και χρόνια: να καταργθκεί ο «Ν. G-S». Αλλά, ασ γίνουμε ςαφζςτεροι. Μετά το κραχ τοφ 1929, το κράτοσ προςπάκθςε να εντοπίςει τισ αιτίεσ που είχαν οδθγιςει ςτθν κατάρρευςθ των αγορϊν, ϊςτε να κεςπίςει τα απαραίτθτα μζτρα προκειμζνου να αποτραπεί θ επανεμφάνιςθ τζτοιων φαινομζνων. Κορωνίδα των μζτρων που πάρκθκαν τότε, ιταν ο «Ν.G-S» τοφ 1933, ςτον οποίο ςτθρίχκθκε θ ρφκμιςθ του χρθματοπιςτωτικοφ οικοδομιματοσ των ΘΡΑ. Τί ζκανε αυτόσ ο Νόμοσ; Επζβαλε τον ςαφι διαχωριςμό των εμπορικϊν τραπεηϊν (δθλαδι, αυτϊν που ςκοπόσ τουσ είναι να δανεί167

Περιςςότερεσ λεπτομζρειεσ για τον Ν.G-S, μπορείτε να δείτε ςτο πολφ καλά τεκμθριωμζνο άρκρο τισ Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/GlassSteagall_Act 178

ηουν χριματα) από τισ τράπεηεσ επενδφςεων (δθλαδι, εκείνεσ που αςχολοφνται με τθν πϊλθςθ ομολόγων, μετοχϊν και λοιπϊν παρόμοιων προϊόντων). Με απλά λόγια, ο «Ν.G-S» διαχϊριςε τουσ δυο τφπουσ τραπεηϊν που προαναφζραμε, ϊςτε να μθν υπάρχουν πλζον ςυγκροφςεισ ςυμφερόντων. Για να γίνει πιο κατανοθτό αυτό, ςκεφτείτε τθν περίπτωςθ μιασ τράπεηασ θ οποία ζχει δανείςει μια εταιρεία και ταυτόχρονα αναλαμβάνει τθν πϊλθςθ των μετοχϊν αυτισ τθσ εταιρείασ ι τθν αναδοχι τθσ κατά τθν αφξθςθ του μετοχικοφ τθσ κεφαλαίου. Ρόςο αντικειμενικι μπορεί να είναι μια τζτοια τράπεηα όταν ςυςτινει ςτο επενδυτικό κοινό τθν αγορά των μετοχϊν του πελάτθ τθσ; Πμωσ, ο «Ν.G-S» πζτυχε και κάτι περιςςότερο: οι κατακζτεσ ιςαν ςίγουροι ότι θ εμπορικι τράπεηα ςτθν οποία εμπιςτεφονταν τα χριματά τουσ, δεν κα τοποκετοφςε τισ οικονομίεσ τουσ ςε επενδφςεισ υψθλοφ ρίςκου, κάτι που κάνουν κατά κόρον οι τράπεηεσ επενδφςεων, βάςει τθσ αρχισ που λζει ότι θ επίτευξθ υψθλοφ κζρδουσ προχποκζτει τθν ανάλθψθ υψθλοφ ρίςκου. Για να τονϊςει τθν εμπιςτοςφνθ των κατακετϊν, ο «Ν.G-S» κζςπιςε επί πλζον τθν εγγφθςθ των κατακζςεων όςων αποταμίευαν τα χριματά τουσ ςτισ εμπορικζσ τράπεηεσ. Αφοφ, λοιπόν, το Δθμόςιο αναλάμβανε τζτοιεσ εγγυιςεισ, αςκοφςε αυςτθροφσ ελζγχουσ ςτισ εμπορικζσ τράπεηεσ, υποχρεϊνοντάσ τισ να προςζχουν τον παραμικρό κίνδυνο. Κα μποροφςε να υποςτθρίξει κάποιοσ ότι, 70 ςχεδόν χρόνια μετά, ο «Ν.G-S» κα ζπρεπε να ανακεωρθκεί. Δυςτυχϊσ, όμωσ, υπό το πνεφμα τοφ φρθντμανιςμοφ, δεν ζγινε οποιαδιποτε ανακεϊρθςθ αλλά πλιρθσ απορρφκμιςθ και διάλυςθ. Οι οπαδοί του νζου νόμου ιςχυρίςτθκαν ότι θ ελεφκερθ αγορά κα δθμιουργοφςε τισ απαραίτθτεσ αςπίδεσ προςταςίασ ςε οποιαδιποτε προβλιματα. Αλλά, όπωσ γίνεται πάντοτε κατά τθν εφαρμογι των φρθντμανικϊν δοξαςιϊν, τα ςκάνδαλα που ξζςπαςαν λίγα χρόνια

179

αργότερα, απζδειξαν ότι θ ελεφκερθ αγορά είναι ανίκανθ για οποιαδιποτε αυτοπροςταςία. Θ ςθμαντικϊτερθ επίπτωςθ τθσ κατάργθςθσ του «Ν.G-S» ιταν πανεφκολο να προβλεφκεί: όταν οι εμπορικζσ τράπεηεσ άρχιςαν να ανακατεφονται με τισ επενδφςεισ, επικράτθςε θ επενδυτικι λογικι. Δθλαδι: οι μζτοχοι απαιτοφςαν υψθλά κζρδθ και θ επίτευξθ υψθλϊν κερδϊν προχπζκετε ανάλθψθ υψθλοφ κινδφνου και μεγάλθσ μόχλευςθσ168. Ραράλλθλα, το παιχνίδι άρχιςε να χοντραίνει τόςο, ϊςτε οι μικροφ μεγζκουσ τράπεηεσ ιταν αδφνατον να ςυμμετάςχουν. Ζτςι, μζςα ςε μια πενταετία, το μερίδιο των πζντε μεγαλφτερων τραπεηϊν αυξικθκε από 8% ςε 30%. Αυτι θ τελευταία εξζλιξθ εξανζμιςε το μεγάλο πλεονζκτθμα τθσ τραπεηικισ αγοράσ των ΘΡΑ: τον ανταγωνιςμό. Μ' αυτά και μ' αυτά, λοιπόν, θ εποχι τισ διακυβζρνθςθσ Κλίντον ζφτανε ςτο τζλοσ τθσ, ςτρϊνοντασ το ζδαφοσ για τθν επιδρομι που κα ακολουκοφςε από τον Μπουσ τηοφνιορ και τθν παρζα του. Δυςτυχϊσ, θ οριςτικι αποχϊρθςθ του ηωθροφ ςαξοφωνίςτα από τθν κεντρικι πολιτικι ςκθνι κα γινόταν μζςα ςτον μπουχό που κα ςικωνε το ςκάςιμο τθσ φοφςκασ των εταιρειϊν υψθλισ τεχνολογίασ, τθσ γνωςτισ ωσ «φοφςκασ dot com»...

168

Τπάρχουν πολλζσ μορφζσ μόχλευςθσ αλλά, για τθν προςωρινι διευκόλυνςθ του αναγνϊςτθ, ασ ποφμε ότι μόχλευςθ είναι θ ανάλθψθ υποχρεϊςεων πολλαπλάςιων τοφ διακζςιμου κεφαλαίου. Να ςθμειϊςουμε ότι κατά τθν κατάργθςθ τοφ «Ν.G-S», θ μόχλευςθ των μεγάλων επενδυτικϊν τραπεηϊν ιταν 29 προσ 1 κι ενάμιςθ χρόνο αργότερα είχε εκτιναχτεί ςτο 40 προσ 1. 180

52. Η φοφςκα dot com Από τθν αυγι τθσ ακόμθ, θ δεκαετία τοφ 1990 χαρακτθρίςκθκε ωσ «δεκαετία τοφ διαδικτφου». Θ αλματϊδθσ πρόοδοσ τθσ πλθροφορικισ και θ ψθφιακι επανάςταςθ ζφεραν τθν ανατολι μιασ νζασ εποχισ: τθσ εποχισ τοφ διαδικτφου. Το διαδίκτυο ξεκίνθςε ωσ ςτρατιωτικό εργαλείο αλλά κακιερϊκθκε αμζςωσ ωσ θ καρδιά τισ μεγάλθσ αλλαγισ που ερχόταν. Αν ο ςιδθρόδρομοσ, ο θλεκτριςμόσ, το τθλζφωνο και οι αυτοκινθτόδρομοι είχαν επιταχφνει τθν εξζλιξθ των πραγμάτων με ζναν ταχφτατο ρυκμό, το διαδίκτυο αναμενόταν ότι κα οδθγοφςε τισ εξελίξεισ με υπερπολλαπλάςια ταχφτθτα. Οι νζεσ τεχνολογίεσ, οι οποίεσ βαςίςτθκαν ςτο διαδίκτυο και τθν ψθφιοποίθςθ, δθμιοφργθςαν μια ζκρθξθ, ζνα ςφγχρονο bing bang. Οι ςυναλλαγζσ άρχιςαν να γίνονται θλεκτρονικά, με ταχφτθτα αςτραπισ, κάτι που οδιγθςε ςτον υπερδεκαπλαςιαςμό τουσ. Λογικά, λοιπόν, οι επενδυτζσ αςπάςτθκαν αμζςωσ αυτζσ τισ νζεσ τεχνολογίεσ. Μόνο που θ επιτάχυνςθ των ςυναλλαγϊν ζφερε και τθν επιτάχυνςθ τθσ κερδοςκοπίασ. Μιασ κερδοςκοπίασ που ιταν τόςο ορμθτικι ϊςτε τα παραδοςιακά οικονομικά μοντζλα άρχιςαν να παρουςιάηουν ρωγμζσ. Μια «νζα οικονομία» άρχιςε να ανατζλλει και το βαςικό τθσ χαρακτθριςτικό ιταν ότι «για πρϊτθ φορά ςτθν ιςτορία, οι νζοι γνωρίηουν περιςςότερα από τουσ μεγάλουσ» (Ηαν-Μιςζλ Κατρπουάν). Εκείνθ τθν ςτιγμι τισ απογείωςθσ, οι κερδοςκόποι πόνταραν ςτθν γεωμετρικι αφξθςθ των δραςτθριοτιτων που ςχετίηονταν με τθν ψθφιακι τεχνολογία και το διαδίκτυο. Είχαν πειςτεί ότι οι εταιρείεσ κα ιςαν αναγκαςμζνεσ να προςαρμοςτοφν ςτθν "νζα οικονομία", δαπανϊντασ τεράςτια ποςά ςε εξοπλιςμό πλθροφορικισ, ψθφιακά δίκτυα, οπτικζσ ίνεσ κλπ. Οι προοπτικζσ ανάπτυξθσ φάνταηαν απεριόριςτεσ και τα ςτοιχεία, που ζρχονταν από παντοφ, ςυνθγοροφςαν ς' αυτό (π.χ. ενϊ το 1994 οι χριςτεσ τοφ διαδικτφου δεν ξεπερνοφςαν τα 2 εκατομμφρια παγκοςμίωσ, ςτα 181

τζλθ τοφ 1998 πλθςίαηαν τα 150 εκατομμφρια). Θ προςδοκία όλων ιταν ότι, με κίνθτρο τθν απελευκζρωςθ των αγορϊν και τον ελεφκερο ανταγωνιςμό, κα ξεςποφςε μάχθ οικονομικισ κυριαρχίασ ανάμεςα ςε αμερικανικζσ, ευρωπαϊκζσ και ιαπωνικζσ εταιρείεσ, θ οποία κα ζφερνε κολοςςιαίεσ επενδφςεισ και, επομζνωσ, μυκικά κζρδθ. Σφντομα εμφανίςτθκαν νζεσ επιχειριςεισ, οι οποίεσ ικελαν να μιμθκοφν τθν εκρθκτικι επιτυχία κολοςςϊν, όπωσ θ Microsoft, θ Yahoo! ι θ Google και οι οποίεσ, εκμεταλλευόμενεσ τθν βουλιμία των επενδυτϊν, εφριςκαν πθγζσ χρθματοδότθςθσ δίχωσ πολφ κόπο, αφοφ τράπεηεσ και επενδυτικζσ εταιρείεσ ςφάηονταν ςτθν ποδιά τουσ. Στο βιβλίο του Μζχρι πότε;, ο Φρεντερίκ Λορντόν μιλάει για εταιρείεσ «που δθμιουργικθκαν από παρζεσ φοιτθτϊν γφρω από τρία τραπζηια ΛΚΕΑ και αξίηουν εκατομμφρια, ενίοτε και διςεκατομμφρια». Οι διψαςμζνοι για κζρδθ επενδυτζσ, ςπρωγμζνοι κι από τα ενκαρρυντικά δθμοςιεφματα των ΜΜΕ, ξεχφκθκαν ςτα χρθματιςτιρια αγοράηοντασ ό,τι είχε ςχζςθ με τισ νζεσ τεχνολογίεσ. Πςο εκείνοι αγόραηαν, τόςο θ τιμι των μετοχϊν αυτϊν των εταιρειϊν εκτιναςςόταν. Κι όςο οι τιμζσ ανζβαιναν, τόςο εκείνοι αγόραηαν... Κάπωσ ζτςι διογκϊκθκε μια τεράςτια φοφςκα μζςα ςε λίγα χρόνια. Θ χρθματιςτθριακι αξία των εταιρειϊν νζων τεχνολογιϊν ζπαψε να ζχει οποιαδιποτε ςχζςθ με τθν πραγματικι τουσ αξία (π.χ. θ America On Line (AOL) είδε τθν τιμι τισ μετοχισ τθσ να αυξάνεται 800 φορζσ!). Μόνο κατά το 1999, ο δείκτθσ Nasdaq (το χρθματιςτιριο όπου γίνονται ςυναλλαγζσ εταιρειϊν νζων τεχνολογιϊν) ςθμείωςε άνοδο 85,6%! Αν κάποιοσ είχε επενδφςει 5.000 δολλάρια τότε που άρχιςε θ τρζλλα, μζςα ςε λιγϊτερο από μια δεκαετία κα είχε βγάλει πάνω από ζνα εκατομμφριο. Κάτι τζτοια ζβλεπαν οι τραπεηίτεσ και φαγϊκθκαν να καταργιςουν τον «Νόμο Glass-Steagall», ςτον οποίο αναφερκικαμε χτεσ. Κι όταν ο νόμοσ καταργικθκε, χφμθξαν.

182

Εκείνο που είναι απορίασ άξιο, είναι το γεγονόσ ότι ελάχιςτεσ φωνζσ ακοφςτθκαν να μιλοφν για ςφνεςθ. Αλλά κι αυτζσ πνίγθκαν μζςα ςτον γενικό ορυμαγδό. Ζπρεπε να ανατείλει το 2000 για να ακουςτοφν κακαρά κάποιεσ προειδοποιιςεισ περί κινδφνου χρεωκοπίασ. Αλλά, όπωσ ςυμβαίνει πάντα, όταν τα άλογα αφθνιάςουν δεν ςυγκρατοφνται. Ζτςι, τον Μάρτιο του 2001, θ «φοφςκα του διαδικτφου» (ι «φοφςκα dot com», όπωσ ζγινε γνωςτι) ζςκαςε νομοτελειακά. Μζςα ςε πζντε μόλισ χρόνια, θ μεγάλθ ελπίδα ζδωςε τθν κζςθ τθσ ςτθν μεγάλθ απογοιτευςθ. Θ πτϊςθ ιταν εντυπωςιακι: ο Nasdaq βυκίςτθκε ςτα τάρταρα, ο Dow Jones υποχϊρθςε 38%, το χρθματιςτιριο του Ραριςιοφ βοφλιαξε από τισ 7.000 μονάδεσ ςτισ 2.500 και το 75% των εταιρειϊν νζων τεχνολογιϊν εξαφανίςτθκε από τον χάρτθ... Θ «φοφςκα dot com» ζδωςε ζνα θχθρότατο χαςτοφκι ςτθν περίφθμθ κεωρία τοφ Φριντμαν περί αυτορρφκμιςθσ των ελεφκερων αγορϊν. Θ απόδειξθ ότι θ κερδοςκοπία δεν αυτορρυκμίηεται δεν κα μποροφςε να γίνει ςαφζςτερθ. Κι από τθν ςτιγμι που ο καπιταλιςμόσ ζχει από τθν φφςθ του ωσ ςτόχο τθν μεγιςτοποίθςθ του επιδιωκόμενου κζρδουσ, είναι αυταπόδεικτο ότι οφτε ο καπιταλιςμόσ αυτορρυκμίηεται. Κα περίμενε κανείσ ότι ζνα τόςο χοντρό πάκθμα κα γινόταν πειςτικό μάκθμα. Αλλά δεν πζραςε πολφσ χρόνοσ για να φανεί ότι κάτι τζτοιο δεν ζγινε: πριν βγει το 2001, οι αγορζσ κα ςυγκλονίηονταν από το ςκάνδαλο Enron...

183

53. Σο ςκάνδαλο Enron Το ςκάςιμο τθσ φοφςκασ των εταιρειϊν dot com προκάλεςε ιςχυρζσ αναταράξεισ ςε ολόκλθρο τον κόςμο και, κυρίωσ, ςτισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ. Από παντοφ ακοφςτθκαν οργιςμζνεσ φωνζσ, οι οποίεσ ηθτοφςαν τθν παραδειγματικι τιμωρία των υπαιτίων. Τα «αφεντικά» τοφ ςυςτιματοσ υποςχζκθκαν κάκαρςθ, προκειμζνου να αποκαταςτιςουν τθν εμπιςτοςφνθ των επενδυτϊν ςτισ αγορζσ. Πμωσ, πριν περάςουν ζξι μινεσ... Θ Enron ιδρφκθκε μόλισ το 1985 αλλά μζςα ςε ελάχιςτο χρονικό διάςτθμα αναδείχκθκε ςε ενεργειακό κολοςςό: από απόψεωσ χρθματιςτθριακισ κεφαλαιοποίθςθσ, ζγινε θ ζβδομθ ςε μζγεκοσ επιχείρθςθ των ΘΡΑ, φτάνοντασ από απόψεωσ τηίρου ςτθν 16θ κζςθ παγκοςμίωσ. Οι «ειδικοί» αναλυτζσ και ο διεκνισ τφποσ τθν παρουςίαηαν εγκωμιαςτικά ωσ το «νζο εταιρικό μοντζλο» και θ χρθματιςτθριακι τθσ αξία αυξανόταν με εντυπωςιακό ρυκμό (μζχρι και +90% ςε δϊδεκα μινεσ!). Είναι χαρακτθριςτικό ότι το οικονομικό περιοδικό Fortune τθσ απζνεμε τον τίτλο τισ «πλζον καινοτόμου εταιρείασ» επί ζξι χρόνια! Στθν ουςία, όπωσ εξθγεί ςε άρκρο του ο Σερη Χαλιμί, θ επιτυχία τισ Enron ιταν πολφ περίεργθ. «Μζςα ςε 10 χρόνια, θ Enron ξόδεψε 10 εκατ. δολλάρια ςε πολιτικά λόμπυ. Τπιρξε ο βαςικόσ ανάδοχοσ του Σηωρτη Μπουσ τηοφνιορ και γενναίοσ χρθματοδότθσ των περιςςοτζρων μελϊν τισ κυβζρνθςισ του, μεταξφ των οποίων και του υπουργοφ δικαιοςφνθσ Σηων Άςκροφτ»169. Ρράγματι, το λόμπυ τισ εταιρείασ ιταν εντυπωςιακό: πάνω από 100 μζλθ τοφ Κονγκρζςςου χρθματοδοτοφνταν από τθν Enron για τισ εκλογικζσ τουσ δαπάνεσ. Ραράλλθλα, ο -αντιπρόεδροσ πλζον- Ντικ Τςζνυ, ωσ επί κεφαλισ τισ ομάδασ εργαςίασ για τθν ενζργεια,

169

Serge Halimi, “Enron, symbole d’un système”, Le Monde Diplomatique, 08/03 /2002 - http://www.monde-diplomatique.fr/dossiers/enron 184

καλοφςε επανειλθμμζνα τον πρόεδρο τθσ Enron Κζννεκ Λαίυ να ςυμμετάςχει ςτισ εργαςίεσ τισ ομάδασ. Στθν πράξθ, θ Enron ζκανε κάτι ςαν...δθμιουργικι λογιςτικι: χρθςιμοποιοφςε πολλζσ εταιρείεσ-βιτρίνεσ, ςτισ οποίεσ μετζφερε τα ελλείμματα και τα χρζθ, ϊςτε να εμφανίηει διογκωμζνα αποτελζςματα. Στόχοσ αυτισ τθσ -ζμμεςθσ- παραποίθςθσ των ιςολογιςμϊν τθσ ιταν θ αφξθςθ τθσ ελκυςτικότθτασ τθσ μετοχισ τθσ, ϊςτε να «φουςκϊςει» θ χρθματιςτθριακι αξία τισ εταιρείασ. Θ απελευκζρωςθ (δθλαδι, θ φρθντμανικισ εμπνεφςεωσ αςυδοςία) τθσ αγοράσ πρόςφερε ζνα ακόμθ όπλο ςτθν Enron, προκειμζνου να διογκϊςει τα κζρδθ τθσ με ζναν απλοφςτατο τρόπο. Θ εταιρεία, όντασ ανεξζλεγκτθ, άρχιςε να διακόπτει ςυχνά τθν παροχι ρεφματοσ, με τθν δικαιολογία ότι δθμιουργοφνται προβλιματα παραγωγισ και διανομισ λόγω υπερκαταναλϊςεωσ. Ωσ «λφςθ» ςτο -κατ' ουςία, ανφπαρκτο- πρόβλθμα, θ εταιρεία αφξθςε τθν τιμι τθσ κιλοβατϊρασ ( τι πρωτότυπο!). Φυςικά, μετά τθν αφξθςθ δεν ξαναπαρουςιάςτθκαν προβλιματα. Μ' αυτά και μ' αυτά, θ Enron μεγαλουργοφςε. Στο «κόλπο» μπικε και θ Andersen, μια εταιρεία αξιολόγθςθσ θ οποία είχε πελατειακι ςχζςθ με τθν Enron και, ςυνεπϊσ, ζδινε υψθλι βακμολογία ςτθν μετοχι τθσ. Οι μικροεπενδυτζσ, εφθςυχαςμζνοι τόςο από τα πιςτοποιθτικά τισ Andersen όςο και από τα εγκωμιαςτικά ςχόλια των οικονομικϊν αναλυτϊν, χφμθξαν ςτθν μετοχι τισ εταιρείασ, ςπρϊχνοντασ τθν τιμι τθσ ςε δυςκεϊρθτα φψθ. Κι όςο θ τιμι τισ μετοχισ ςκαρφάλωνε, τόςο αυξάνονταν και τα κολακευτικά δθμοςιογραφικά ςχόλια. Μόνο που οι μικροεπενδυτζσ δεν ιξεραν ότι θ Enron ςυνικιηε να φζρεται με ιδιαίτερθ γαλαντομία ςε όςουσ δθμοςιογράφουσ ζγραφαν καλά λόγια για δαφτθν... Τελικά, θ «φοφςκα Enron» ζςκαςε ςτισ 14 Σεπτεμβρίου 2001, τρεισ θμζρεσ μετά το χτφπθμα ςτουσ δίδυμουσ πφργουσ, οδθγϊντασ τθν εταιρεία ςε χρεωκοπία. Μαηί τθσ, ζςβθςε από τον χάρτθ και θ Andersen, θ οποία πιάςτθκε να ζχει καταςτρζψει πάνω από 185

ζναν τόννο ζγγραφα που πιςτοποιοφςαν τθν υπόγεια διαςφνδεςι τθσ με τθν Enron. Και μαηί τθσ, καταςτράφθκαν και 4.000 εργαηόμενοι, οι οποίοι όχι μόνο ζμειναν άνεργοι αλλά ζχαςαν και τθν περιουςία τουσ, μιασ και μεγάλο τμιμα των αμοιβϊν τουσ απετελείτο από μετοχζσ τθσ εταιρείασ που ξζμειναν ςτα χζρια τουσ επειδι, βάςει εςωτερικοφ κανονιςμοφ, απαγορευόταν να τισ πουλιςουν (φυςικά, τα «μεγάλα κεφάλια» είχαν φροντίςει να «ξεφορτϊςουν» ζγκαιρα). Θ αποκάλυψθ του ςκανδάλου κατακριμνιςε τθν μετοχι τισ Enron ςτα 70 ςεντσ, ενϊ ςτισ αρχζσ τοφ 2001 είχε ςκαρφαλϊςει ςτα 83 δολλάρια. Αυτι θ κατάρρευςθ οδιγθςε ςτθν απόγνωςθ και χιλιάδεσ εργαηόμενουσ και ςυνταξιοφχουσ, όχι επειδι οι μετοχζσ που κατείχαν κατάντθςαν κουρελόχαρτα αλλά επειδι είχαν επενδφςει τισ ςυντάξεισ τουσ (ι, ζςτω, το μεγαλφτερο μζροσ τουσ) ςτθν Enron: ςχεδόν τα δφο τρίτα του χρθματιςτθριακοφ ενεργθτικοφ τισ εταιρείασ είχαν αποκτθκεί από ςυνταξιοδοτικά και αμοιβαία κεφάλαια170. 170

Θ ιςτορία κυμίηει τα όςα αποκαλφφκθκαν πριν λίγα χρόνια ςτθν Ελλάδα, ς' εκείνο το ωραίο παραμφκι με τουσ «κουμπάρουσ» και τα «τοξικά ομόλογα», το οποίο ταρακοφνθςε τα αςφαλιςτικά μασ ταμεία. Μόνο που το αμερικανικό ιδιωτικοποιθμζνο ςφςτθμα ςυνταξιοδότθςθσ δεν ζχει οφτε τθν κάλυψθ οφτε τθν εγγφθςθ του δθμοςίου. ΢υνεπϊσ, όςοι αμερικανοί είχαν ςτθρίξει τισ ελπίδεσ τουσ για αξιοπρεπι ςφνταξθ ςτθν απόδοςθ τθσ Enron, απλϊσ φαλίριςαν. Αλλά δεν ιταν μόνο θ Enron. Πολλά αςφαλιςτικά ταμεία ςτισ ΘΠΑ (Καλιφόρνια, Οχάιο κλπ) μινυςαν τθν Moody’s και τθν Standard & Poor’s επειδι αξιολόγθςαν κετικά διάφορα τοξικά χρθματοπιςτωτικά προϊόντα, με αποτζλεςμα τα ταμεία να χάςουν πάνω από 1 δισ. δολλάρια. Ειδικϊτερα, ςτισ αρχζσ τοφ 2005 οι οίκοι ζδωςαν ΑΑΑ ςτα παράγωγα ενυπόκθκων δανείων 8 δισ. ευρϊ τθσ λονδρζηικθσ Cheyne Capital Managemen Ltd. ΢τισ 20/07/2007 και ενϊ τα ενυπόκθκα δάνεια υψθλοφ ρίςκου κατζρρεαν παγκοςμίωσ, θ Moody’s διαβεβαίωνε ότι τα δομθμζνα προϊόντα τισ Cheyne αποτελοφςαν «όαςθ θρεμίασ ςτον ανεμοςτρόβιλο». Ζνα μινα μετά, θ Standard & Poor’s ζ186

Πταν κατακάκθςε ο μπουχόσ από το ςϊριαςμα τθσ Enron, οι μζτοχοι μετροφςαν ηθμιζσ 68 ολόκλθρων διςεκατομμυρίων. Στθν δίκθ που ακολοφκθςε, ο πρόεδροσ Κζννεκ Λαίυ καταδικάςτθκε ςε φυλάκιςθ 45 ετϊν (ςθμ.: ο Λαίυ πζκανε από ανακοπι μόλισ ακοφςτθκε θ ετυμθγορία) και ο διευκφνων ςφμβουλοσ Τηζφφρυ Σκίλινγκ ςε φυλάκιςθ...185 ετϊν. Θ υπεραςπιςτικι γραμμι των κατθγορουμζνων επζμεινε μζχρι τζλουσ ότι θ εταιρία ιταν υγιζςτατθ και θ πτϊςθ τθσ οφειλόταν ςτον πανικό που δθμιουργικθκε ςτισ αγορζσ. Αξίηει δε να ςθμειϊςουμε ζνα ενδιαφζρον ςτιγμιότυπο αυτισ τθσ δίκθσ: όταν ζνασ από τουσ ςυνθγόρουσ τοφ Λαίυ αναρωτικθκε «από πότε θ πτϊχευςθ αποτελεί αδίκθμα;», ειςζπραξε ωσ απάντθςθ «από τότε που θ πτϊχευςθ αποτελεί ςυνζπεια εκτεταμζνθσ απάτθσ». Ππωσ θ «φοφςκα dot com», για τθν οποία μιλιςαμε χτεσ, ζτςι και το «ςκάνδαλο Enron» προςφζρει εξαιρετικισ ςπουδαιότθτασ ςυμπεράςματα για το ποφ οδθγεί θ απελευκζρωςθ-αςυδοςία, τθν οποία ευαγγελίηονται ο Φριντμαν και τα «παιδιά» του. Πμωσ, φαίνεται ότι το κυνιγι τοφ κζρδουσ δεν ζχει καμμία ςχζςθ με οποιαδιποτε ςφνεςθ και κανζνα πάκθμα δεν γίνεται μάκθμα μπροςτά ςτο όνειρο του γριγορου και εφκολου πλουτιςμοφ. Εκείνοι δε που πίςτευαν ότι μόνο «αμερικανάκια» κα μποροφςαν να πάκουν καηίκια τφπου Enron, διαψεφςκθκαν οικτρά μζςα ςε μια διετία: αν τα «αμερικανάκια» είχαν τθν Enron, οι ευρωπαίοι είχαν τθν Parmalat...

δωςε ανάλογεσ διαβεβαιϊςεισ. Και όμωσ, πριν βγει ο Αφγουςτοσ, θ Cheyne ανακοίνωςε ότι το προϊόν τθσ κατζρρευςε!

187

54. Σο ςκάνδαλο Parmalat Θ Parmalat ιδρφκθκε τθν δεκαετία του 1960 ςτθν Ράρμα τισ Λταλίασ και ςφντομα ζγινε παράδειγμα επιτυχίασ, χάρθ ςτθν ευφυΐα τοφ ιδρυτι τθσ Καλλίςτο Τάντςι και -κυρίωσ- ςτισ επιδοτιςεισ τισ Ε.Ο.Κ. Από το 1974, θ εταιρεία απζκτθςε διεκνι υπόςταςθ, δθμιουργϊντασ κυγατρικζσ πρϊτα ςτθν Βραηιλία και κατόπιν ςτον Λςθμερινό και τθν Βενεηουζλα. Ραράλλθλα, ζφτιαξε εταιρείεσ ςε χϊρεσ που προςζφεραν φορολογικζσ διευκολφνςεισ (Αυςτρία, Ολλανδία, Μάλτα, Λουξεμβοφργο, Νθςιά Μαν κλπ) κι αργότερα ζςτθςε εγκαταςτάςεισ ςε κάκε λογισ «φορολογικό παράδειςο» (Ολλανδικζσ Αντίλλεσ, Ραρκζνεσ Νιςοι, Νιςοι Κζυμαν κλπ). Μζςα ςε ζνα τζταρτο του αιϊνα αναδείχκθκε ςε ζνα από τα πιο επιτυχθμζνα μοντζλα τισ φιλελεφκερθσ παγκοςμιοποίθςθσ. Πταν το 1990 θ Parmalat ζμπαινε ςτο χρθματιςτιριο, ιταν θ ζβδομθ ςε μζγεκοσ ιταλικι βιομθχανία και κατείχε τθν πρϊτθ κζςθ παγκοςμίωσ ςτθν αγορά γάλακτοσ μακράσ διαρκείασ. Είχε απλωκεί ςε περιςςότερεσ από 30 χϊρεσ και απαςχολοφςε κάπου 37.000 εργαηομζνουσ. Το 2002 ο τηίροσ τθσ ξεπζραςε τα 7,5 δις. ευρϊ, ποςό μεγαλφτερο από το ΑΕΡ χωρϊν όπωσ θ Βολιβία, θ Ραραγουάθ ι θ Σενεγάλθ. Αυτι θ απίςτευτθ επιτυχία χάριςε ςτον Τάντςι τθν κζςθ τοφ προζδρου τθσ Confidustria (του ςυνδζςμου ιταλικϊν βιομθχανιϊν) και τον τίτλο του πιο επιτυχθμζνου βιομιχανου, ενϊ ζκανε τθν μετοχι τισ εταιρείασ ζνα από τα πιο ςίγουρα χαρτιά ςτο χρθματιςτιριο του Μιλάνου. Πλα καλά, λοιπόν, για τθν Parmalat. Μζχρι που ξθμζρωςε θ 11θ Νοεμβρίου 2003 και οι ελεγκτζσ τθσ εταιρείεσ άρχιςαν να ψάχνουν μια περίεργθ επζνδυςθ 500 εκατ. ευρϊ ςτθν επενδυτικι εταιρεία Epicurum, θ οποία είχε τθν ζδρα τθσ ςτα Νθςιά Κζυμαν. Θ Standard & Poors το πιρε χαμπάρι και υποβάκμιςε αμζςωσ τθν μετοχι τισ εταιρείασ. Θ πτϊςθ άρχιςε. Θ επιτροπι κεφαλαιαγοράσ αντζδραςε αμζςωσ και ηιτθςε εξθγιςεισ. Ραράλλθλα, κάλεςε τθν διοίκθςθ τθσ εταιρείασ να δι188

ευκρινίςει τον τρόπο με τον οποίο ςχεδίαηε να αποπλθρϊςει τα χρζθ τθσ που ζλθγαν ςτο τζλοσ τισ χρονιάσ. Θ επζμβαςθ τθσ επιτροπισ αφξθςε τισ ανθςυχίεσ των επενδυτϊν και επιτάχυνε τθν πτϊςθ τισ μετοχισ. Θ διοίκθςθ παρουςιάςτθκε ψφχραιμθ και κακθςυχαςτικι. Ανακοίνωςε ότι διακζτει 3,95 δις. ευρϊ ςε ρευςτό, κατατεκειμζνο ςτο υποκατάςτθμα τθσ Bank of America των Νθςιϊν Κζυμαν. Για να αποδείξει τον ιςχυριςμό τθσ, εμφάνιςε ζνα ζγγραφο τθσ τράπεηασ, το οποίο πιςτοποιοφςε τθν φπαρξθ του ςυγκεκριμζνου ποςοφ. Θ επιτροπι θςφχαςε και μαηί τθσ θρζμθςαν και οι επενδυτζσ. Πμωσ, λίγεσ μζρεσ αργότερα, ςτισ 19 Δεκεμβρίου, ζςκαςε βόμβα: με δθμόςια κοινοποίθςθ, θ Bank of America κατιγγειλε ότι το ζγγραφο που είχε παρουςιάςει θ Parmalat για τα 3,95 δις. ευρϊ ιταν πλαςτό! Οι αρχζσ δεν δυςκολεφτθκαν να πιςτοποιιςουν ότι το περίφθμο ζγγραφο δεν ιταν παρά ζνα εραςιτεχνικά ςκαναριςμζνο παλιόχαρτο. Θ μετοχι βοφλιαξε αμζςωσ. Ράνω από 115.000 επενδυτζσ χάνουν τα λεφτά τουσ. Σφντομα αποκαλφπτεται ότι τα χρζθ τισ Parmalat ξεπερνοφν τα...14 δις. ευρϊ! Χρζθ που ςυγκαλφπτονταν επί χρόνια με τρόπο «α λα Enron»: ζνα περίπλοκο δίκτυο υπεράκτιων (offshore) εταιρειϊν, που θ μια μπλεκόταν με τθν άλλθ, φορτωνόταν χρζθ και ηθμιζσ, προκειμζνου θ μθτρικι εταιρεία να εμφανίηει διογκωμζνο κετικό αποτζλεςμα ϊςτε να αυξάνει τθν χρθματιςτθριακι τθσ αξία. Οι λογιςτζσ τισ Parmalat αποδείχκθκαν ςαΐνια. Ραρ' ότι θ καλοςτθμζνθ απάτθ κρατοφςε χρόνια και χρόνια, ο εντοπιςμόσ τθσ ιταν τόςο δφςκολοσ ϊςτε ακόμθ και τθν παραμονι του ξεςπάςματοσ του ςκανδάλου θ Ντϊυτςε Μπανκ απζκτθςε το 5,1% των μετοχϊν τισ εταιρείασ! Ακόμθ και τα οικονομικά φφλλα που κυκλοφόρθςαν το πρωί τθσ θμζρασ κατά τθν οποία ξζςπαςε το ςκάνδαλο, πρότειναν τθν αγορά μετοχϊν τισ Parmalat ωσ strong buy (ιςχυρι αγορά)! 189

Το ςοκ ιταν τεράςτιο. Μαηί με τθν διοίκθςθ τθσ εταιρείασ, κατθγορικθκαν μεγάλεσ ελεγκτικζσ εταιρείεσ (όπωσ οι περίφθμεσ Grant Thornton και Deloitte & Touche) αλλά και μεγάλεσ τράπεηεσ (όπωσ θ Citigroup, θ Morgan Stanley, θ Bank of America και θ Deutche Bank) για ςυμπαιγνεία και χειραγϊγθςθ των επενδυτϊν. Θ υπόκεςθ ζφταςε ςτα δικαςτιρια και θ τελικι απόφαςθ εκδόκθκε μόλισ τθν άνοιξθ τοφ 2011. Ο Τάντςι καταδικάςτθκε ςε φυλάκιςθ 8 ετϊν αλλά το δικαςτιριο απάλλαξε και τισ 4 τράπεηεσ από κάκε κατθγορία. Πταν χρεωκόπθςε θ Enron, οι νεοφιλελεφκεροι υποςτιριηαν ότι ςτο νζο οικονομικό ςκθνικό δεν κα υπιρχαν πλζον κζςεισ για εταιρείεσ-αγιογδφτεσ και για αφεντικά-αλιτεσ, επειδι το μάκθμα τθσ Enron κα υποχρζωνε όλο το ςφςτθμα να αυτοδιορκωκεί. Θ υπόκεςθ Parmalat απζδειξε ότι όλα αυτά είναι φοφμαρα.

190

55. Η ιςτορία μιασ απεργίασ Στα τελευταία ςθμειϊματά μασ κάναμε ζνα χρονικό άλμα, με ςκοπό να δϊςουμε μερικά χαρακτθριςτικά παραδείγματα τθσ αποτυχίασ τοφ φρθντμανικοφ μοντζλου ςτον πυρινα του: ςτθν αυτορρφκμιςθ των απολφτωσ ελεφκερων αγορϊν. Αλλά, ασ πάμε πάλι πίςω ςτον χρόνο, για να δοφμε πϊσ αναπτφχκθκε θ νεοφιλελεφκερθ αντεπανάςταςθ ςτθν ίδια τθσ τθν κοιτίδα, τισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ. Θ ανάρρθςθ του ΢όναλντ ΢ζθγκαν ςτον προεδρικό κϊκο από τισ αρχζσ τοφ 1981, ζδινε αρκετζσ ελπίδεσ ςτουσ «οραματιςτζσ» τισ ςχολισ τοφ Σικάγου, παρά το γεγονόσ ότι ο νζοσ πρόεδροσ προτίμθςε να δϊςει τθν κζςθ τοφ αντιπροζδρου ςτον μπαμπά Τηωρτη Μπουσ κι όχι ςτον Ντόναλντ ΢άμςφελντ, όπωσ επικυμοφςε διακαϊσ ο απογοθτευμζνοσ Φριντμαν. Πμωσ, όπωσ απεδείχκθ ςτθν πορεία, ο ΢ζθγκαν δεν ζκανε κφριο ςκοπό τθσ κθτείασ του τθν ςτιριξθ των νεοφιλελεφκερων ιδεϊν αλλά τον πόλεμο κατά τθσ Σοβιετικισ Ζνωςθσ. Ζτςι, μπορεί να προϊκθςε πολλά ςχζδια των «παιδιϊν του Σικάγου» αλλά αυτά τα ςχζδια ζμπαιναν πάντοτε ςε δεφτερο πλάνο όποτε ςυγκροφονταν με τον βαςικό προεδρικό ςτόχο. Για παράδειγμα, θ χρθματοδότθςθ τόςο τθσ Αλλθλεγγφθσ (κυρίωσ) ςτθν Ρολωνία όςο και άλλων αντεπαναςτατικϊν ςυνδικάτων ςε Ουγγαρία και Τςεχοςλοβακία, ςαφϊσ και δεν ςυμφωνοφςε με τισ νεοφιλελεφκερεσ απόψεισ για μθδενικι κρατικι παρζμβαςθ. Ππωσ, βζβαια, δεν ςυμφωνοφςε και θ παραςκθνιακι ςυμφωνία με τον ςαουδαραβικό βαςιλικό οίκο για μείωςθ τθσ τιμισ του πετρελαίου, προκειμζνου να πλθγεί το εμπορικό ιςοηφγιο τθσ Σοβιετικισ Ζνωςθσ. Ραρ' όλα αυτά, ο ΢ζθγκαν χάριςε ςτον Φριντμαν και τθν παρζα του τθν πρϊτθ τουσ μεγάλθ νίκθ κατά τθσ δθμόςιασ διοίκθςθσ, με τθν ςτάςθ του απζναντι ςτθν μεγάλθ απεργία των ελεγκτϊν εναζριασ κυκλοφορίασ. Ασ δοφμε αυτι τθν υπόκεςθ πιο αναλυτικά. 191

Στισ 20 Οκτωβρίου 1980, με τθν προεκλογικι δραςτθριότθτα ςτο φόρτε τθσ, ο ΢ζθγκαν ςτζλνει τθν εξισ ςφντομθ επιςτολι ςτον πρόεδρο του ςυνδικάτου των ελεγκτϊν εναζριασ κυκλοφορίασ, του PATCO171 (Professional Air Traffic Controllers Organization): «Αγαπθτζ κ. Πόλι, ζχω ενθμερωκεί από τα μζλθ τοφ επιτελείου μου ωσ προσ τθν λυπθρι κατάςταςθ του ςυςτιματοσ ελζγχου εναζριασ κυκλοφορίασ του ζκνουσ μασ. Μου είπαν ότι πολφ λίγοι άνκρωποι απαςχολοφνται αδικαιολόγθτα πολλζσ ϊρεσ με ξεπεραςμζνο εξοπλιςμό, βάηοντασ τουσ ταξιδιϊτεσ ςε αδικαιολόγθτο κίνδυνο. ΢ε ζνα κζμα ςαφζςτατα ςχετικό με τθν δθμόςια αςφάλεια, θ κυβζρνθςθ Κάρτερ απζτυχε να ενεργιςει υπεφκυνα. Να είςτε ςίγουροσ ότι, εάν εκλεγϊ πρόεδροσ, κα πάρω όλα τα απαραίτθτο μζτρα για να αποκτιςουν οι ελεγκτζσ εναζριασ κυκλοφορίασ μασ τον πιο ςφγχρονο εξοπλιςμό και για να ρυκμιςτοφν τα επίπεδα προςωπικοφ και οι θμζρεσ εργαςίασ ζτςι ϊςτε να επιτευχκεί ο μζγιςτοσ βακμόσ δθμόςιασ αςφαλείασ… Δεςμεφομαι ότι θ κυβζρνθςι μου κα δουλζψει πολφ ςτενά μαηί ςασ, για να οικοδομθκεί ζνα πνεφμα ςυνεργαςίασ μεταξφ του προζδρου και των ελεγκτϊν εναζριασ κυκλοφορίασ. Ειλικρινά δικόσ ςασ, Ρόναλντ Ρζθγκαν»172. Πμορφα και ςταράτα λόγια. Μόνο που ο ΢ζθγκαν τα ξζχαςε όταν εκλζχτθκε. Ζτςι, με τθν κατάςταςθ να χειροτερεφει ςυνεχϊσ, ςτισ 3 Αυγοφςτου 1981 το PATCO κιρυξε απεργία, ςτθν οποία πιραν μζροσ 13.000 εργαηόμενοι (από τουσ ςυνολικά 17.500). Πμωσ, ο ΢ζθγκαν ιταν ιδθ προετοιμαςμζνοσ από τον Φριντμαν και αντζδραςε αμζςωσ και δίχωσ διςταγμό. Ρρϊτα-πρϊτα, το δικαςτιριο κιρυξε αμζςωσ τθν απεργία παράνομθ. Κατόπιν, το ίδιο βράδυ, όπωσ γράφει ο Τόμασ, ο πρόεδροσ χρειάςτθκε ζνα τθλεο171

http://en.wikipedia.org/wiki/Professional_Air_Traffic_Controllers_Org anization_(1968) 172 http://eightiesclub.tripod.com/id296.htm

192

πτικό διάγγελμα μόλισ 29 δευτερολζπτων για να τςακίςει τουσ απεργοφσ: «Επιτρζψτε μου να διαβάςω τον ςοβαρό όρκο που παίρνει κάκε ζνασ από αυτοφσ τουσ υπαλλιλουσ: “Δεν ςυμμετζχω ςε οποιαδιποτε απεργία κατά τθσ κυβζρνθςθσ των Θνωμζνων Πολιτειϊν ι οποιαςδιποτε υπθρεςίασ τθσ”. Γι' αυτό, πρζπει να πω ςε όςουσ δεν παρουςιάςτθκαν ςιμερα το πρωί ςτα κακικοντά τουσ ότι παραβιάηουν τον νόμο και, εάν δεν επιςτρζψουν ςτθν εργαςία τουσ μζςα ςε 48 ϊρεσ, κα ζχουν χάςει τα δικαιϊματά τουσ και κα απολυκοφν»173. Θ κεραυνοβόλα αντίδραςθ του ΢ζθγκαν μοφδιαςε τόςο τουσ απεργοφσ όςο και τθν κοινι γνϊμθ. Οι οργανωτζσ τισ απεργίασ αιφνιδιάςτθκαν. Τζτοιο τελεςίγραφο ιταν πρωτόγνωρο. Και, μάλιςτα, δίχωσ τον παραμικρό διάλογο. Οι απεργοί γνϊριηαν ότι θ αρμοδιότθτα για τισ απολφςεισ ανικε ςτο Κονγκρζςςο, αλλά ο πρόεδροσ κα τουσ απζλυε ωσ επίορκουσ κι όχι επειδι απεργοφςαν. Ραράλλθλα, το εξαιρετικά μικρό χρονικό διάςτθμα των 48 ωρϊν δεν επζτρεπε τθν εκδιλωςθ οποιαςδιποτε ςυμπαράςταςθσ, είτε με παράλλθλεσ απεργίεσ είτε με οποιονδιποτε άλλον τρόπο. Φοβιςμζνοι από τθν προεδρικι απειλι, 1.200 από τουσ 13.000 απεργοφσ επζςτρεψαν ςτθν δουλειά τουσ. Ταυτόχρονα και πριν εκπνεφςει θ 48ωρθ προκεςμία, οι θγζτεσ τοφ PATCO οδθγικθκαν ςτθν φυλακι, το υπουργείο δικαιοςφνθσ μινυςε 75 απεργοφσ και το δικαςτιριο καταδίκαςε το PATCO ςε αποηθμίωςθ ενόσ εκατομμυρίου δολλαρίων για κάκε θμζρα απεργίασ. Πταν ςυμπλθρϊκθκε το 48ωρο, θ κυβζρνθςθ κοινοποίθςε τισ απολφςεισ ςε όλουσ τουσ ελεγκτζσ που δεν είχαν επιςτρζψει ςτθν δουλειά τουσ. 11.800 εργαηόμενοι πετάχτθκαν ςτον δρόμο.

173

Thomas W. Washburne, “Twenty-nine seconds that changed history”, Mackinac Center, 03/08/2006 - http://www.mackinac.org/7857 193

Δυο μινεσ αργότερα, μια επιτροπι τοφ Κονγκρζςςου υπζβαλε ζκκεςθ, ςφμφωνα με τθν οποία οι εργαηόμενοι ελεγκτζσ αποτελοφςαν μόνο τα δφο τρίτα του αρικμοφ που ιταν απαραίτθτοσ για τθν αςφάλεια των πτιςεων και πρότεινε τθν ςυμπλιρωςθ του κενοφ με επαναπρόςλθψθ απολυμζνων. Θ κυβζρνθςθ αρνικθκε κατθγορθματικά. Κι ενϊ ο υπουργόσ μεταφορϊν αρνιόταν οποιαδιποτε ςυνάντθςθ με τον πρόεδρο του ςυνδικάτου, το υπουργείο εργαςίασ κιρυξε εκτόσ νόμου το PATCO και ηιτθςε τθν διάλυςι του. Κάπωσ ζτςι, το ςφςτθμα εναζριασ κυκλοφορίασ των ΘΡΑ απορρυκμίςτθκε κι αποδομικθκε. Θ κυβζρνθςθ αποφάςιςε να καλφψει τα καραμπινάτα κενά που εμφανίςτθκαν, με τθν πρόςλθψθ ιδιωτϊν. Οι διάδοχοι του ΢ζθγκαν (Μπουσ μπαμπάσ και Κλίντον) ςυνζχιςαν τθν ίδια τακτικι. Τελικά, 20 χρόνια αργότερα, όλο το ςφςτθμα των αεροπορικϊν μεταφορϊν των ΘΡΑ είχε ιδιωτικοποιθκεί, το προςωπικό είχε μειωκεί και θ ςυντριπτικι πλειοψθφία των υπεφκυνων για τθν αςφάλεια των αεροδρομίων ιταν ανεκπαίδευτοι, κακοπλθρωμζνοι και μθ ςυνδικαλιςμζνοι ςυμβαςιοφχοι. Πταν ο Φριντμαν χαμογελοφςε ευχαριςτθμζνοσ από το τςάκιςμα τθσ απεργίασ των ελεγκτϊν εναζριασ κυκλοφορίασ ιταν Αφγουςτοσ του 1981. Ρρζπει να χαμογελοφςε ακόμθ, βλζποντασ τθν κατάλθξθ 20 χρόνια αργότερα. Μόνο που 20 χρόνια αργότερα, τον Σεπτζμβριο του 2001, κάποιοι κα εκμεταλλεφονταν τθν διάλυςθ του ςυςτιματοσ αςφαλείασ...

194

56. Σο χτφπθμα ςτουσ δίδυμουσ πφργουσ Θ αυγι τοφ 21ου αιϊνα ιταν ιδιαίτερα «γκαντζμικθ» τόςο για τισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ όςο και για τθν ανκρωπότθτα, αφοφ ςτον προεδρικό κϊκο των ΘΡΑ βρζκθκε ο Τηωρτη Μπουσ τηοφνιορ, ο πλζον θλίκιοσ αλλά και ο πλζον ζνκερμοσ οπαδόσ των νεοφιλελεφκερων δοξαςιϊν που θγικθκε ποτζ τθσ -μοναδικισ πιαυπερδφναμθσ. Σαν ζτοιμοσ από καιρό, ο νζοσ πρόεδροσ άρχιςε αμζςωσ να κομματιάηει το πολιτειακό δθμόςιο και να το μοιράηει ςτισ πολυεκνικζσ εταιρείεσ, είτε μζςω τθσ μείωςθσ των φόρων είτε μζςω τθσ ανάκεςθσ ς' αυτζσ ευνοϊκϊτατων ςυμβάςεων. Σε άρκρο του ςτο περιοδικό Tucson Weekly, ο Γιον Ζλλιςτον αποκαλφπτει ότι, από τον Απρίλιο κιόλασ, ο διευκυντισ τοφ γραφείου προχπολογιςμοφ Μιτσ Ντάνιελσ διλωνε απροκάλυπτα: «θ γενικι ιδζα ότι δουλειά τισ κυβζρνθςθσ δεν είναι να παρζχει υπθρεςίεσ αλλά να εξαςφαλίηει ότι παρζχονται, μου φαίνεται αυτονόθτθ»174. Ωσ κι ο προϊςτάμενοσ τθσ υπθρεςίασ διαχείριςθσ ζκτακτων καταςτάςεων, Τηόηεφ Ϊλμποου, βεβαίωςε ότι είχε αναλάβει ζνα τεράςτιο πρόγραμμα ανάκεςθσ αρμοδιοτιτων ςε μθ κυβερνθτικοφσ παράγοντεσ, προκειμζνου να επιτευχκεί «θ καλφτερθ απόδοςθ των χρθμάτων των φορολογουμζνων»175. Θ «επιτυχία» όλθσ αυτισ τθσ νεοφιλελεφκερθσ διαδικαςίασ φάνθκε ξεκάκαρα ςτο χτφπθμα που δζχτθκαν οι «δίδυμοι πφργοι» τισ Νζασ Υόρκθσ ςτισ 11 Σεπτεμβρίου 2001. Χωρίσ να μπαίνω ςε ςυνωμοςιολογικζσ αναλφςεισ, με τθν διάλυςθ που χαρακτιριηε ολόκλθρο το ςφςτθμα εκνικισ αςφάλειασ των ΘΡΑ, δεν μου φαίνεται κακόλου παράλογο το να καταφζρουν μια χοφφτα άν174

Jon Elliston, “Disaster in the making”, Tucson Weekly, 23/09/2004 – http://www.tucsonweekly.com/tucson/disaster-in-the-making/Content? oid=1077668 175 “Testimony of Federal Emergency Management Agency Director Joe M. Allbaugh”, FEMA - http://www.fema.gov/about/director/allbaugh/te stimony/051601.shtm 195

κρωποι να αποκαλφψουν τθν γφμνια τοφ βαςιλιά. Μια γφμνια που φάνθκε ξεκάκαρα από το ότι (α) οι δράςτεσ πζραςαν απολφτωσ ανενόχλθτοι από όλα τα ςθμεία ελζγχων των αεροδρομίων176, (β) οι ελεγκτζσ δεν πιραν χαμπάρι τθν αλλαγι πορείασ των αεροπλάνων και (γ) κατά τθν επιχείρθςθ διάςωςθσ, μετά το χτφπθμα, κατζρρευςαν οι ραδιοεπικοινωνίεσ τθσ αςτυνομίασ και τθσ πυροςβεςτικισ υπθρεςίασ. Μετά το χτφπθμα, θ κυβζρνθςθ άρχιςε να ψάχνεται. Στο πολυςζλιδο πόριςμά τθσ177, θ κυβερνθτικι επιτροπι διαπιςτϊνει ότι οι αεροπορικζσ εταιρείεσ αδιαφοροφςαν για τθν αςφάλεια των πτιςεων, προκειμζνου να κρατιςουν χαμθλά το κόςτοσ 178. Ξαφνικά, όλοι ςυνειδθτοποίθςαν ότι δεν είναι δυνατόν να ανατίκενται κακικοντα υπευκφνου αςφαλείασ ςε ζναν ςυμβαςιοφχο που αμείβεται με 6 δολλάρια τθν ϊρα... Θ μουδιαςμζνθ κοινι γνϊμθ άρχιςε να αντιδρά ζναν μινα αργότερα, όταν άρχιςαν να ταχυδρομοφνται φάκελλοι που περιείχαν ςκόνθ άνκρακα. Τότε διαπιςτϊκθκε ότι το κράτοσ είχε εκχωριςει το αποκλειςτικό δικαίωμα παραγωγισ εμβολίου κατά 176

΢τισ 21 Λουλίου 2000, το Κυβερνθτικό Γραφείο Ευκφνθσ (GAO) είχε υποβάλει ζκκεςθ, όπου ζκρουε τον κϊδωνα του κινδφνου για τθν αςφάλεια των πτιςεων, επειδι οι ιδιϊτεσ που είχαν αναλάβει αυτόν τον τομζα διαχειρίηονταν με εξαιρετικι επιπολαιότθτα τα κζματα αςφαλείασ. Θ ζκκεςθ επεςιμαινε τθν ανάκεςθ των ελζγχων ςε κακοπλθρωμζνουσ και ανεκπαίδευτουσ ςυμβαςιοφχουσ και ςθμείωνε χαρακτθριςτικά: «οι ελεγκτζσ αμείβονται με τον κατϊτερο μιςκό και ςυχνά βγάηουν λιγϊτερα από τουσ εργαηόμενουσ ςτα φαςτ-φουντ του αεροδρομίου». Ολόκλθρθ θ ζκκεςθ βρίςκεται δθμοςιευμζνθ ςτο http://www.gao.gov/ products/RCED-00-75 177 Ολόκλθρο το πόριςμα βρίςκεται δθμοςιευμζνο ςτο http://www.gpo. gov/fdsys/pkg/GPO-911REPORT/pdf/GPO-911REPORT.pdf 178 Χαρακτθριςτικά, ομοςπονδιακόσ αξιωματοφχοσ (ςθμ.: δεν κατονομάηεται ςτο πόριςμα) περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετϊπιηαν οι εταιρείεσ τα προβλιματα αςφαλείασ, με τρεισ λζξεισ: decray, deny, delay (διαμαρτυρία, άρνθςθ, κακυςτζρθςθ). 196

του άνκρακα ςτθν Bioport, θ οποία είχε φτιάξει ζνα τόςο κακισ ποιότθτασ εμβόλιο ϊςτε ο εκνικόσ οργανιςμόσ φαρμάκου να μθ τθσ δίνει ζγκριςθ κυκλοφορίασ. Οι άκρατεσ ιδιωτικοποιιςεισ των τελευταίων χρόνων βρζκθκαν ςτο ςτόχαςτρο. Στο ερϊτθμα «γιατί θ αςφάλεια των πτιςεων εκχωρικθκε ςε ιδιϊτεσ;» προςτζκθκε και το ερϊτθμα «γιατί παραχωρικθκε ςε ιδιωτικι εταιρεία το αποκλειςτικό δικαίωμα παραγωγισ εμβολίων κατά του άνκρακα;» Εφ' όςον ιταν δυνατόν να μεταδοκοφν επιδθμίεσ μζςω αλλθλογραφίασ, «γιατί να ιδιωτικοποιθκοφν τα ταχυδρομεία;». Κι αν μποροφςε κάποιοσ να μολφνει το ςφςτθμα φδρευςθσ, «γιατί να μθν επαναςυςτακεί θ κρατικι υπθρεςία ελζγχου τροφίμων και νεροφ;» Πλα αυτά, ςε ςυνδυαςμό με το ςκάνδαλο Enron ςτο οποίο αναφερκικαμε πρόςφατα, αφξθςε κατακόρυφα τθν εμπιςτοςφνθ τθσ γνϊμθσ τόςο προσ τισ δθμόςιεσ υπθρεςίεσ όςο και προσ τουσ ςυνδικαλιηόμενουσ εργαηομζνουσ τοφ δθμόςιου τομζα179, κάτι που υποχρεϊκθκε να το αναγνωρίςει ακόμθ κι ο ίδιοσ ο Μπoυσ. Θ κοινι γνϊμθ ανάγκαςε τον Μπουσ να αναλωκεί ςε πρωτόγνωρουσ επαίνουσ προσ τουσ δθμοςίουσ υπαλλιλουσ (αςτυνομικοφσ, πυροςβζςτεσ, ταχυδρομικοφσ, υγειονομικοφσ, εκπαιδευτικοφσ κλπ), ςε ςθμείο που ο ενενθντάχρονοσ Φριντμαν ανθςφχθςε ζντονα μιπωσ ο πρόεδροσ αποκθρφξει το νεοφιλελεφκερο πρόγραμμα, όπωσ είχε κάνει κάποτε ο Νίξον. Σφντομα απεδείχκθ ότι αδίκωσ ανθςφχθςε ο Φριντμαν. Οφτε ο Μπουσ οφτε οι ςυνεργάτεσ του είχαν ςκοπό να αλλάξουν ρότα. Απλϊσ, βρικαν ζναν άλλο τρόπο να εκμεταλλευτοφν και να χειραγωγιςουν τθν αμερικανικι κοινι γνϊμθ... 179

΢φμφωνα με δθμοςίευμα τθσ San Francisco Chronicle, 6 ςτουσ 10 πολίτεσ εμπιςτεφονταν τισ δθμόςιεσ υπθρεςίεσ, το υψθλότερο ποςοςτό μετά το 1968: Joan Ryan, "Home of the brave", San Francisco Chronicle, 23/10/2011 - http://www.sfgate.com/cgibin/article.cgi?f=/c/a/2001/10 /23/ED167776.DTL 197

57. Ο καπιταλιςμόσ τθσ καταςτροφισ Μπορεί τα γεγονότα τισ 11θσ Σεπτεμβρίου 2001 να ζβγαλαν ςτθν επιφάνεια τισ επιπτϊςεισ από τθν διάλυςθ τισ κρατικισ μθχανισ, αλλά ο Μπουσ και θ παρζα του (όντασ φρθντμανικοί ωσ το κόκκαλο) δεν είχαν καμμιά διάκεςθ να αλλάξουν ρότα. Με ςθμαία τουσ το ςφνκθμα «θ 11θ ΢επτεμβρίου τα άλλαξε όλα», ςυνζχιςαν τθν δουλειά τουσ με μεγαλφτερθ ζνταςθ. Σφμφωνα με τθν διατφπωςθ τθσ Ναόμι Κλάιν, το μπουςικό «νιου ντθλ» απευκυνόταν ςε ζνα κράτοσ κορπορατικό, εταιρικό. Ρράγματι, με τθν πεποίκθςθ ότι όλα τα καλά εκπορεφονται μόνο από τον ιδιωτικό τομζα, οργανϊκθκε μια πρωτοφανισ μεταφορά κολοςςιαίων χρθματικϊν ποςϊν από τα κρατικά ταμεία προσ τισ εταιρείεσ τοφ ιδιωτικοφ τομζα. Ο Μπουσ και τα τςιράκια του, εκμεταλλευόμενοι το ςοκ που είχε προκαλζςει ςτθν κοινι γνϊμθ το χτφπθμα ςτουσ δίδυμουσ πφργουσ, ζβαλαν μπροσ μια απίςτευτθ φάμπρικα ςυμβάςεων με ιδιϊτεσ κεφαλαιοφχουσ. Απίκανεσ ςυμβάςεισ, που ςυχνά υπογράφονταν κρυφά και κάλυπταν ό,τι μπορεί να φανταςτεί κανείσ: ιατροφαρμακευτικι περίκαλψθ, εκπαίδευςθ, φυλακζσ, τεχνολογικι ζρευνα, τθλεπικοινωνίεσ, δθμόςια ζργα, υδρευτικά δίκτυα, ςυλλογι απορριμμάτων, μζςα ενθμζρωςθσ. Το ωραιότερο είναι ότι πάνω από τισ μιςζσ ςυμβάςεισ, που υπζγραφε το κράτοσ με τουσ ιδιϊτεσ, δεν αποτελοφςαν προϊόν διαγωνιςμϊν!180 Με άλλα λόγια, θ διακυβζρνθςθ Μπουσ τηοφνιορ ειςιγαγε τθν ζννοια τθσ «κενισ κυβζρνθςθσ»: ενϊ θ κρατικι μθχανι νεκρϊνεται, τα πάντα αποτελοφν ευκαιρίεσ για κερδοφόρεσ ιδιωτικζσ επενδφςεισ. Κι όταν λζμε «τα πάντα», εννοοφμε τα πάντα. Ακόμθ και οι φυςικζσ καταςτροφζσ. Ακόμθ και οι πόλεμοι.

180

΢φμφωνα με ςτοιχεία τθσ εφθμερίδασ New York Times, κατά το 2005 πραγματοποιικθκαν διαγωνιςμοί μόνο για το 48% των ςυμβάςεων. 198

Ρρόκειται για μια μετεξζλιξθ τθσ κεραπείασ-ςοκ, τθν οποία οφτε ο ίδιοσ ο Φριντμαν δεν κα μποροφςε να φανταςτεί. Με αφορμι τοφσ δίδυμουσ πφργουσ, θ ομάδα Μπουσ καινοτόμθςε: εφθφρε ζναν νζο πόλεμο, τον οποίο ονόμαςε «πόλεμο κατά τθσ τρομοκρατίασ» και τον ςχεδίαςε απόλυτα ιδιωτικοποιθμζνο. Αρχικά, βομβάρδιςε με κατάλλθλθ προπαγάνδα τθν κοινι γνϊμθ, ϊςτε οι πολίτεσ να αιςκάνονται ότι πραγματικά κινδυνεφουν από τρομοκράτεσ. Στθν ςυνζχεια, ςτθρίχτθκε ς' αυτι τθν -τεχνθτά δθμιουργθμζνθ- αίςκθςθ κινδφνου ϊςτε να ενιςχφςει εξωπραγματικά πολλζσ καίριεσ αρμοδιότθτεσ τθσ κεντρικισ εξουςίασ (π.χ. αςτυνόμευςθ, παρακολοφκθςθ, κράτθςθ, περιςτολι ατομικϊν ελευκεριϊν, εςωτερικι αςφάλεια, διεξαγωγι πολζμων κλπ), φροντίηοντασ για τθν πλουςιοπάροχθ χρθματοδότθςι τουσ. Και ςτο τζλοσ, εκχϊρθςε όλεσ αυτζσ τισ αρμοδιότθτεσ ςτον ιδιωτικό τομζα. Ο Φριντμαν πρζπει να ζνοιωκε απόλυτα δικαιωμζνοσ όταν πζκανε ςτισ 16/11/2006. Θ καπιταλιςτικι αντεπανάςταςθ, τθν οποία είχε ςχεδιάςει 50 χρόνια πρωτφτερα, ζφταςε ςτθν κορφφωςι τθσ επί προεδρίασ Μπουσ τηοφνιορ: ενϊ ίςαμε τότε οι αγορζσ τρζφονταν από το κράτοσ, τϊρα ζτρωγαν το ίδιο το κράτοσ. Αυτό που είχε περάςει ςτθν παγκόςμια κοινι γνϊμθ ωσ «πόλεμοσ κατά τθσ τρομοκρατίασ», δεν ιταν παρά θ οικοδόμθςθ ενόσ «καπιταλιςμοφ τισ καταςτροφισ». Ιταν θ οικοδόμθςθ μιασ οικονομίασ νζου τφπου, θ οποία κα βαςιηόταν ςτθν εκνικι αςφάλεια και κα περιλάμβανε τα πάντα: διεξαγωγι πολζμων, ανοικοδόμθςθ μετά τθν καταςτροφι, δόμθςθ ενόσ ιδιωτικοποιθμζνου αςτυνομικοφ κράτουσ. Και μάλιςτα, χάρθ ςτο ζντεχνα καλλιεργθμζνο αίςκθμα φόβου, όλα αυτά κα γίνονταν δίχωσ να ανοίξει μφτθ, δίχωσ να υπάρξει καμμία αξιόλογθ λαϊκι αντίδραςθ. Άλλωςτε, πϊσ να υπάρξει αντίδραςθ με τθν αυςτθρι αντιτρομοκρατικι νομοκεςία που προϊκθςε θ κυβζρνθςθ; Ροιοσ τολμοφςε να κρίνει (πόςο μάλλον να επικρίνει) οποιαδιποτε κεντρικι απόφαςθ, διακινδυνεφοντασ να χαρακτθριςτεί ωσ εχκρόσ 199

τισ πατρίδασ ι ωσ ςυμπακϊν τθν τρομοκρατία; Σε άρκρο τθσ με τίτλο In Washington, contractors take on biggest role ever, θ εφθμερίδα New York Times ςχολίαςε καυςτικά τθν διάλυςθ τθσ κρατικισ μθχανισ και το ξεποφλθμά τθσ ςτο ιδιωτικό κεφάλαιο: «Χωρίσ δθμόςιο διάλογο ι επίςθμθ πολιτικι απόφαςθ, οι εργολιπτεσ αναδείχκθκαν ςε τζταρτθ εξουςία...φτιάχνουν πλοία και δορυφόρουσ...ςυλλζγουν φόρουσ και επεξεργάηονται υπθρεςιακοφσ προχπολογιςμοφσ... Θ εργολθπτικι ζξαρςθ γεννάει ερωτιματα...»181 Το πρόβλθμα, για τον Μπουσ και τθν παρζα του, ιταν ότι δεν μποροφςαν να πειραματιςτοφν απόλυτα πάνω ςτουσ ίδιουσ τουσ υπθκόουσ τουσ, μιασ κι ζπρεπε να τθρθκοφν κάποια προςχιματα ϊςτε να μπορεί ο πρόεδροσ να ανανεϊςει τθν κθτεία του. Για τθν τελικι δοκιμι τισ νζασ φρθντμανικισ βόμβασ ζπρεπε να βρεκεί ζνα άλλο πεδίο. Τελικά, το καινοφργιο Μπικίνι βρζκθκε εφκολα: ιταν το Λράκ, του -άχρθςτου πλζον- Σαντάμ Χουςςζιν...

181

Scott Shane, “In Washington, contractors take on biggest role ever”, New York Times, 03/02/2004 - http://www.nytimes.com/2007/02/04/ washington/04contract.html?_r=1 200

58. Γιατί το Ιράκ; Θ ταχφτθτα με τθν οποία το κακεςτϊσ Μπουσ τηοφνιορ αποφάςιςε τθν ειςβολι ςτο Λράκ, κακϊσ και θ δθμιουργία πλαςτϊν ςτοιχείων ότι ο Σαντάμ ετοίμαηε πυρθνικά όπλα, πείκουν και τον πλζον δφςπιςτο ότι θ ειςβολι ιταν ςχεδόν προαποφαςιςμζνθ. Πμωσ, γιατί μπικε ςτο ςτόχαςτρο το Λράκ; Στο κάτω-κάτω, οι αεροπειρατζσ των δίδυμων πφργων προζρχονταν από τον Λίβανο, τθν Σαουδαραβία, τα Εμιράτα και τθν Αίγυπτο, κανζνασ από το Λράκ. Από τθν άλλθ, θ Χεημπολλάχ εχρθματοδοτείτο από το Λράν ενϊ θ Χαμάσ είχε βρει καταφφγιο ςτθν Συρία. Οπότε, γιατί το Λράκ; Για να βροφμε τθν απάντθςθ, ασ πάρουμε τα πράγματα από τθν αρχι. Οι νεοςυντθρθτικοί τισ Ουάςιγκτον ζψαχναν από καιρό τθν ευκαιρία για ζναν «πόλεμο-πρότυπο». Εκτιμϊντασ ότι ο ιςλαμιςμόσ λειτουργεί αναςχετικά ςτισ επιδιϊξεισ τουσ για παγκοςμιοποίθςθ του νεοφιλελευκεριςμοφ (επειδι ευνοεί μια πολιτικι και οικονομικι κουλτοφρα αντίκετθ προσ τα δυτικά πρότυπα), κεωροφςαν αναγκαίο να χρθςιμοποιιςουν μια χϊρα ωσ «καταλφτθ», μιασ και ιταν αδφνατον να επζμβουν ςε ολόκλθρο τον αραβικό κόςμο. Ο υπερςυντθρθτικόσ δθμοςιογράφοσ Τόμασ Φριντμαν είναι ςαφισ, μιλϊντασ για τθν ειςβολι ςτο Λράκ: «Κα μποροφςε να ωκιςει ολόκλθρο τον αραβικό-μουςουλμανικό κόςμο ςε μια προοδευτικϊτερθ διαδρομι. Κι αυτό μπορεί να γίνει μόνο με τθν οικοδόμθςθ ενόσ διαφορετικοφ προτφπου ςτθν καρδιά αυτοφ του κόςμου»182. Ο αρχιςυντθρθτικόσ Μάικλ Λεντιν είναι κυνικϊτεροσ: «Μόλισ μποφμε ςτο Λράκ, κα αντιμετωπίςουμε ολόκλθρο το τρομοκρατικό δίκτυο... Μπορεί να εξελιχκεί ςε ζναν πόλεμο που κα αναδθμιουργιςει τον κόςμο... Μόλισ απομακρυνκεί ο ΢αντάμ, μπορεί να 182

Thomas L. Friedman, “The long bomb”, New York Times 02/03/2003 http://www.nytimes.com/2003/03/02/opinion/the-long-bomb.html 201

καταρρεφςει θ δυναςτεία των ΢αοφντ. ΢ε μια τζτοια περίπτωςθ κα πρζπει να επεκτείνουμε τον πόλεμο ςτθν αραβικι χερςόνθςο και ςε κάκε πετρελαιοπαραγωγικι περιοχι»183. Θ αλικεια είναι ότι θ πρϊτθ χϊρα που υποδείχκθκε ωσ ςτόχοσ ιταν το Λράν και ο Λεντιν επζμενε φορτικά ς' αυτό. Πμωσ, αυτι θ ιδζα είχε πολλά μειονεκτιματα: το Λράν ιταν μια ςυμπαγισ χϊρα, δίχωσ εκνοτικά προβλιματα, με υψθλό επίπεδο ςυνοχισ, με χαμθλό μζςο όρο θλικίασ και, κυρίωσ, παρζμενε terra incognita για τουσ αμερικανοφσ ςτθν μετά-Σάχθ εποχι. Ραράλλθλα, ωσ ςτόχοσ, το Λράν δεν διζκετε κανζνα από τα πλεονεκτιματα του Λράκ, όπωσ: (α) εκνοτικζσ ζριδεσ και, μάλιςτα, μειονότθτεσ με αποςχιςτικζσ τάςεισ, όπωσ οι κοφρδοι ςτο βόρειο Λράκ, (β) κρθςκευτικζσ ζριδεσ μεταξφ ςιιτϊν και ςουνιτϊν, (γ) γειτνίαςθ με πικανζσ εςτίεσ ανάφλεξθσ, όπωσ θ Συρία ι θ Σαουδικι Αραβία, (δ) φιλικά γειτονικά εδάφθ, τα οποία κα μποροφςαν να χρθςιμοποιιςουν οι δυνάμεισ των ΘΡΑ, όπωσ θ Τουρκία, (ε) ζναν λαομίςθτο θγζτθ, όπωσ ο Σαντάμ, θ εξόντωςθ του οποίου δεν κα δθμιουργοφςε ςοβαρζσ διαμαρτυρίεσ τόςο εντόσ όςο και εκτόσ τθσ χϊρασ. Επί πλζον, τόςο οι υποδομζσ τοφ Λράκ όςο και θ ςτρατιωτικι του μθχανι ιςαν εξουκενωμζνεσ από το υπερδεκαετζσ μποχκοτάη που είχε επιβλθκεί ςτθν χϊρα μετά τον «πόλεμο του Κόλπου», επί θμερϊν μπαμπά Μπουσ. Και, τζλοσ, εκείνοσ ο «πόλεμοσ του Κόλπου» είχε αναλυκεί ςε βάκοσ από τουσ ςτρατθγικοφσ αναλυτζσ τοφ Ρανεπιςτθμίου Εκνικισ Άμυνασ, οι οποίοι είχαν καταδείξει πϊσ κα μποροφςε να επαναλθφκεί θ «καταιγίδα τθσ εριμου» ςτον μιςό χρόνο με καλφτερα αποτελζςματα. Κάπωσ ζτςι, λοιπόν, οι πολιτειακοί νεοφιλελεφκεροι επζλεξαν το Λράκ για να μεταλαμπαδεφςουν τθν αντεπανάςταςι τουσ ςτθν ιςλαμικι Αςία. Ππωσ θ Χιλι χρθςίμευςε το 1973 ωσ πρότυπο για 183

Robert Dreyfuss, “Just the beginning”, The American prospect, 14/03/ 2003 - http://prospect.org/article/just-beginning 202

τθν νεοφιλελεφκερθ εξάπλωςθ ςτθν Λατινικι Αμερικι, ζτςι και το Λράκ, 30 χρόνια αργότερα, κα χρθςίμευε ωσ υπόδειγμα για τθν δθμιουργία νζων «ιδανικϊν» κρατϊν ςτον ευρφτερο αραβικό κόςμο. Σε άρκρο του με τίτλο What were they thinking?, ο Τόμασ Φριντμαν εξθγεί με αφοπλιςτικι ειλικρίνεια και με ςαφινεια: «Δεν κάνουμε ανοικοδόμθςθ ενόσ ζκνουσ ςτο Λράκ. Κάνουμε δθμιουργία ενόσ ζκνουσ...»184. Κα κλείςουμε το ςθμερινό μασ ςθμείωμα με ζναν παραλλθλιςμό από τα παλιά. Το 1999, οι «ςφμμαχοι» του ΝΑΤΟ βομβάρδιςαν το Βελιγράδι, με τθν δικαιολογία ότι ο Μιλόςεβιτσ παραβίαηε τα ανκρϊπινα δικαιϊματα. Πμωσ, θ αλικεια ιταν τελείωσ διαφορετικι, όπωσ αποκάλυψε λίγα χρόνια αργότερα ο Στρόουμπ Τάλμποτ, αναπλθρωτισ υπουργόσ εξωτερικϊν τθσ κυβζρνθςθσ Κλίντον: «Ενϊ τα ζκνθ ςε όλθ τθν περιοχι επεδίωκαν να μεταρρυκμίςουν τισ οικονομίεσ τουσ...το Βελιγράδι ςυνζχιηε να κινείται προσ αντίκετθ κατεφκυνςθ. Δεν υπάρχει απορία για το ότι ΝΑΣΟ και Γιουγκοςλαβία κατζλθξαν ςε τροχιά ςφγκρουςθσ. Θ αντίςταςθ τθσ Γιουγκοςλαβίασ ςτθν ευρφτερθ τάςθ για πολιτικι και οικονομικι μεταρρφκμιςθ -όχι θ καταπίεςθ των αλβανϊν τοφ Κοςςυφοπεδίου- εξθγεί κατά τον καλφτερο τρόπο τον πόλεμο του ΝΑΣΟ»185.

184

Thomas L. Friedman, “What were they thinking?”, New York Times 07/ 10/2005 - http://select.nytimes.com/2005/10/07/opinion/07friedman. html?_r=1 185 Από το βιβλίο τοφ Σηων Νόρρισ "Collision Course: NATO, Russia and Kosovo", το οποίο δεν κυκλοφορεί ςτα ελλθνικά. Σο απόςπαςμα που παρακζτω εδϊ ζχει δθμοςιευκεί ςε πολλοφσ ιςτοτόπουσ, απ' όπου το μετζφραςα, αφοφ το διαςταφρωςα. Ενδεικτικά αναφζρω τισ διευκφνςεισ: http://www.antiwar.com/moore/?articleid=6338 και http://www. sahota.org/2007/12/15/humanitarian-intervention-illegal-but-legitimate /#_ftnref23. 203

59. Η «ιδεολογία» ενόσ πολζμου Πταν ζγινε το πραξικόπθμα Βιντζλα ςτθν Αργεντινι, το 1976, πρόεδροσ των ΘΡΑ ιταν ο Τηζραλντ Φορντ και υπουργόσ εξωτερικϊν ο Χζνρυ Κίςςιντηερ. Μπορεί αυτοί οι δυο να λείπουν από τθν πολιτικι ςκθνι τοφ 21ου αιϊνα αλλά τότε υπουργόσ άμυνασ ιταν ο Ντόναλντ ΢άμςφελντ, προςωπάρχθσ τοφ Φορντ ιταν ο Ντικ Τςζνυ και βοθκόσ τοφ Κίςςιντηερ ιταν ζνασ φζρελπισ νεαρόσ που άκουγε ςτο όνομα Ρωλ Μπρζμερ. Κι αφοφ κανζνασ απ' αυτοφσ δεν βρζκθκε ποτζ κατθγοροφμενοσ οφτε για τθν ςτιριξθ που πρόςφεραν ςτισ διάφορεσ λατινοαμερικανικζσ -και όχι μόνοχοφντεσ οφτε για τα κζρδθ που αποκόμιςαν από τθν ςυνεργαςία τουσ μ' αυτζσ, είναι λογικό να τουσ βλζπουμε να παίηουν πρωτεφοντεσ ρόλουσ ςτθν ειςβολι ςτο Λράκ τριάντα χρόνια αργότερα. Στο προθγοφμενο ςθμείωμα αναλφςαμε τουσ λόγουσ για τουσ οποίουσ οι ΘΡΑ ειςζβαλαν ςτο Λράκ. Συνοπτικά, το πολιτειακό186 πλάνο τισ ειςβολισ ιταν το εξισ: πρϊτα εκκακάριςθ τθσ περιοχισ από τουσ «τρομοκράτεσ», κατόπιν δθμιουργία μιασ χϊρασ που κα λειτουργοφςε ωσ μεγάλθ ηϊνθ ελεφκερου εμπορίου και, τζλοσ, επικφρωςθ όλων αυτϊν με τθν «δθμοκρατικι» διαδικαςία των εκλογϊν. Ο Μπουσ ςυνόψιςε όλα αυτά ςε μια φράςθ: «επζκταςθ τθσ ελευκερίασ ςε μια ταραγμζνθ περιοχι». Φυςικά, όταν ο Μπουσ μιλάει για ελευκερία, δεν τθν εννοεί όπωσ τθν εννοοφςε ο Διονφςιοσ Σολωμόσ όταν ζλεγε «μιγαρισ ζχω άλλο ςτον νου μου πάρεξ ελευκερία και γλϊςςα». Θ «ελευκερία» τοφ Μπουσ απαιτεί τθν χριςθ ειςαγωγικϊν. Είναι θ «ελευκερία» που ςτικθκε ςτθν Χιλι το 1973 και ςτθν ΢ωςςία το 1993, δθλαδι θ «ελευκερία» τοφ κεφαλαίου να λυμαίνεται τον 186

Όςο μπορϊ περιςςότερο, προςπακϊ να αποφεφγω τον όρο «αμερικανικόσ» όταν αναφζρομαι ςε κάτι που αφορά τισ Θνωμζνεσ Πολιτείεσ, προτιμϊντασ τον όρο «πολιτειακόσ». Κεωρϊ καπθλεία τθν χριςθ του όρου «αμερικανικόσ» από μια χϊρα, λεσ και οι υπόλοιποι κάτοικοι αυτισ τθσ θπείρου δεν είναι αμερικανοί. 204

πλοφτο των ιδιωτικοποιθμζνων κρατϊν. Ο ίδιοσ ο Μπουσ δεν άφθςε κανζνα περικϊριο για παρερμθνείεσ, δθλϊνοντασ με ςαφινεια: «Προτείνω τθν δθμιουργία μιασ ηϊνθσ ελεφκερου εμπορίου μεταξφ ΘΠΑ και Μζςθσ Ανατολισ μζςα ςε μια δεκαετία, ϊςτε να φζρουμε τθν Μζςθ Ανατολι ςε ζναν διευρυνόμενο κφκλο ευκαιριϊν, να δϊςουμε ελπίδα ςτουσ λαοφσ που ηουν ς' εκείνθ τθν περιοχι»187. Λεπτομζρεια: ο πρόεδροσ όριςε ωσ επί κεφαλισ τισ επιτροπισ επεξεργαςίασ τοφ ςχεδίου «ελευκερία ςτο Λράκ» μια κυρία, θ οποία είχε πάρει μζροσ ςτθν υλοποίθςθ τθσ κεραπείασςοκ ςτθν ΢ωςςία, τθν Λιη Τςζνυ, κόρθ τοφ αντιπροζδρου. Είδαμε ςτο προθγοφμενο ςθμείωμα τθν άποψθ του δθμοςιογράφου Τόμασ Φριντμαν περί «δθμιουργίασ ενόσ νζου ζκνουσ» ςτο Λράκ. Λίγα χρόνια αργότερα, ο ίδιοσ δθμοςιογράφοσ υποχρεϊκθκε να παραδεχτεί ότι δεν είχε προβλζψει τθν ςφαγι που κα ακολουκοφςε. Ζτςι, ο Τόμασ Φριντμαν ζδωςε μια απτι απόδειξθ τθσ ςτενοκεφαλιάσ (μζχρι ςθμείου θλικιότθτασ) των νεόκοπων οπαδϊν τοφ «καπιταλιςμοφ τθσ καταςτροφισ». Ρϊσ είναι δυνατόν να τουσ ξεφφγει μια τζτοια «λεπτομζρεια» από τουσ υπολογιςμοφσ, λεσ και θ περιοχι τοφ Λράκ ιταν μια κενι χϊρα ςτον χάρτθ, ςαν τθν Σαχάρα ι τθν Ανταρκτικι; Δεν ιξεραν ότι μιλοφςαν για μια χϊρα ι οποία υπιρχε πολλζσ χιλιάδεσ χρόνια πριν δθμιουργθκεί θ δικι τουσ; Δεν περίμεναν ότι ζνασ λαόσ με αντιδυτικι κουλτοφρα και μακραίωνο αραβικό εκνικιςμό κα αντιδροφςε ςτθν προςβολι του; Πμωσ, το κφριο ερϊτθμα ςτο οποίο πρζπει να απαντιςουν οι ανεγκζφαλοι ειςβολείσ είναι άλλο: αφοφ ςχεδίαηαν να δθμιουργιςουν ζνα νζο ζκνοσ ςτθν περιοχι, τί διάβολο κα γινόταν το ζκνοσ που ιδθ υπιρχε εκεί; Φοβάμαι ότι θ απάντθςθ είναι προφανισ αλλά κα μείνει ανομολόγθτθ: το υπάρχον ζκνοσ κα ζπρεπε 187

Edwin Chen and Maura Reynolds, “Bush seeks U.S.-Mideast trade zone to bring peace, prosperity to region”, Los Angeles Times, 10/05/2003 - http://articles.latimes.com/2003/may/10/world/fg-bush10 205

να εξαφανιςτεί188. Είναι θ μόνθ απάντθςθ που μπορεί να δικαιολογιςει τθν επιδίωξθ του μεγαλεπιβολου νεοφιλελεφκερου πειράματοσ για τθν δθμιουργία ενόσ «καταλφτθ» ςτθν περιοχι. Θ φρθντμανικισ εμπνεφςεωσ «δθμιουργία εκ του μθδενόσ» προχποκζτει τθν απορρφκμιςθ και αποδόμθςθ των πάντων πριν θ ελεφκερθ αγορά αρχίςει τθν οικοδόμθςθ. Ρρόκειται για ζμπνευςθ θ οποία περιζχει ςτον πυρινα τθσ τθν άςκθςθ ακραίων μορφϊν βίασ. Μζχρι τότε, ο κόςμοσ είχε γνωρίςει τθν βία τοφ Σουχάρτο, τθν βία τοφ Ρινοτςζτ, τθν βία τισ Κάτςερ, τθν βία τοφ Γζλτςιν κλπ. Στο Λράκ, θ βία κα εφαρμοηόταν με απόλυτθ πλθρότθτα. Θ αναλυτικι παρουςίαςθ αυτισ τθσ βίασ ξεφεφγει από τα πλαίςια αυτοφ του αφιερϊματοσ. Εδϊ περιοριηόμαςτε να καταδείξουμε ότι θ ακραία βία (θ οποία πάντοτε αποτελεί ζνα «εκ των ων ουκ άνευ» όπλο τοφ καπιταλιςμοφ) απετζλεςε απαραίτθτο εργαλείο για τθν υλοποίθςθ των νεοφιλελεφκερων ςχεδίων ςτο Λράκ. Στθν ςυνζχεια, κα δοφμε αυτά τα ςχζδια με λεπτομζρειεσ.

188

Προςζξτε τθν χριςθ τοφ όρου «ζκνοσ» (nation). Δεν μίλθςαν οφτε για χϊρα (country) οφτε για κράτοσ (state) αλλά για ζκνοσ. Κυμθκείτε και τθν ριςθ τοφ Σόμασ Φριντμαν, ςτθν οποία αναφερκικαμε ςτο προθγοφμενο ςθμείωμα, περί «ανοικοδόμθςθσ» και «δθμιουργίασ» ενόσ ζκνουσ. 206

60. Αποδόμθςθ διά τθσ λεθλαςίασ Το ςτοιχείο το οποίο διαφοροποιεί τθν ειςβολι ςτο Λράκ από κάκε άλλον πόλεμο είναι ότι για πρϊτθ φορά οι ειςβολείσ ευλόγθςαν τθν λαφυραγωγία. Αν κατά τθν «καταιγίδα τθσ εριμου» είχαν λεθλατθκεί 13 μουςεία, ιταν πολφ λογικό να αναμζνεται ότι κατά το «ςοκ και δζοσ» θ κατάςταςθ κα ιταν πολλαπλά χειρότερθ για δυο λόγουσ: πρϊτον, το μακροχρόνιο εμπάργκο είχε πολλαπλαςιάςει τθν φτϊχεια και, δεφτερον, ο Σαντάμ είχε εκκενϊςει τισ φυλακζσ πριν λίγουσ μινεσ, προκειμζνου να δθμιουργιςει μεγαλφτερα προβλιματα ςτουσ αναμενόμενουσ ειςβολείσ. Τα όςα ακολοφκθςαν ξεπερνοφν κάκε φανταςία. Υπό το απακζσ βλζμμα των αμερικανϊν ςτρατιωτϊν (όταν αυτοί οι ίδιοι οι ςτρατιϊτεσ δεν ςυμμετείχαν ςτισ λεθλαςίεσ), οι βάνδαλοι χφμθξαν παντοφ. Από τθν μανία τουσ δεν γλίτωςε κανζνα μουςείο, κανζνα δθμόςιο κτιριο, κανζνα εκπαιδευτικό ίδρυμα, καμμία δθμόςια εγκατάςταςθ. Είναι γνωςτόσ ο διεκνισ οδυρμόσ των όπου γθσ αρχαιολόγων για τισ ανεπανόρκωτεσ καταςτροφζσ τοφ εκνικοφ μουςείου τισ Βαγδάτθσ, ενόσ από τα ςθμαντικϊτερα μουςεία τοφ κόςμου, απ' όπου μοναδικοί κθςαυροί ζκαναν φτερά (αν δεν καταςτράφθκαν). Εδϊ κα δϊςουμε ζνα λιγϊτερο γνωςτό ςτοιχείο: ςτο διεκνζσ αεροδρόμιο τθσ Βαγδάτθσ, ςτθν λεθλαςία του οποίου πιραν μζροσ και αμερικανοί ςτρατιϊτεσ, προξενικθκαν ηθμιζσ ςε κτιρια και πολιτικά αεροςκάφθ, οι οποίεσ ξεπζραςαν τα 100 εκατομμφρια δολλάρια! Γιατί, όμωσ, οι ειςβολείσ όχι μόνο αδιαφόρθςαν αλλά ευλόγθςαν κιόλασ αυτι τθν ακατάςχετθ λαφυραγωγία; Θ απάντθςθ είναι απλι: αφοφ θ εφαρμογι τθσ ςχεδιαηόμενθσ κεραπείασ-ςοκ προχπζκετε απογφμνωςθ του κράτουσ από κάκε περιουςιακό ςτοιχείο, οι λαφυραγωγοί βοθκοφςαν ςτθν υλοποίθςθ τθσ! Ο Ριτερ Μακφζρςον, βαςικόσ οικονομικόσ ςφμβουλοσ των δυνάμεων κατοχισ, είναι αποκαλυπτικόσ για τθν ςτάςθ ανοχισ απζναντι ςτο φαινόμενο: «Κεωροφςα ότι το να αρπάξει κάποιοσ ζνα κρατικό 207

όχθμα ιταν ζνα είδοσ φυςικοφ τρόπου ιδιωτικοποίθςθσ». Για τον Μακφζρςον, γνιςιο «παιδί τοφ Σικάγου» και ςτζλεχοσ τθσ κυβζρνθςθσ ΢ζθγκαν, οι λεθλαςίεσ δεν ιταν παρά μια μορφι ςυρρίκνωςθσ του δθμόςιου τομζα. Ο πανεπιςτθμιακόσ Τηων Αγκρζςτο είχε οριςτεί υπεφκυνοσ για τθν ανοικοδόμθςθ τθσ ανϊτατθσ εκπαίδευςθσ. «Δεν γνϊριηα τίποτε για το Λράκ αλλά απζφυγα να διαβάςω οποιοδιποτε βιβλίο για τθν χϊρα αυτι, προκειμζνου να πάω εκεί με όςο το δυνατόν πιο ανοιχτό μυαλό», διλωςε βλακωδϊσ ο Αγκρζςτο, ο οποίοσ είδε τθν λεθλαςία των πανεπιςτθμίων ωσ διευκόλυνςθ για τθν «εκ του μθδενόσ αναδθμιουργία» που ςχεδίαηε. Αν ο πανθλίκιοσ Αγκρζςτο είχε ξεςτραβωκεί να διαβάςει «οποιοδιποτε βιβλίο για τθν χϊρα αυτι», μπορεί να μθ πιγαινε εκεί με τόςο «ανοιχτό μυαλό» αλλά κα είχε μάκει μερικά ενδιαφζροντα πράγματα, όπωσ π.χ. ότι το Λράκ διζκετε (πριν το εμπάργκο) το καλφτερο εκπαιδευτικό ςφςτθμα και το χαμθλότερο ποςοςτό αναλφάβθτων ςτον αραβικό κόςμο. Ρράγματι, ςφμφωνα με ςτοιχεία του οργανιςμοφ World Bank για το 1985, το 89% των ιρακινϊν γνϊριηαν γραφι και ανάγνωςθ189. Πμωσ, ςφμφωνα με επίςθμα ςτοιχεία, ςτθν πολιτεία καταγωγισ τοφ Αγκρζςτο, το Νζο Μεξικό, το 20% των κατοίκων «δυςκολεφονται να διαβάςουν μια εφθμερίδα ι να χρθςιμοποιιςουν απλά μακθματικά για να υπολογίςουν το ςφνολο ςε μια απόδειξθ πϊλθςθσ»190. Αναρωτιζμαι γιατί δεν βρζκθκε κανζνασ να ςυςτιςει ςτον βλακεφοντα Αγκρζςτο να ξεκινιςει τθν εκπαιδευτικι του «ανοικοδόμθςθ» από το ίδιο του το ςπίτι... Επί κεφαλισ των κατοχικϊν δυνάμεων ςτο Λράκ ορίςτθκε ο ιδθ γνωςτόσ μασ- Ρωλ Μπρζμερ. Ο Μπρζμερ κατάργθςε όλεσ τισ 189

World Development Record 1990 (ζκδοςθ Oxford University Press, για λογαριαςμό τισ Παγκόςμιασ Σράπεηασ), δθμοςιευμζνο ςτο http://wwwwds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2000/ 12/13/000178830_98101903345649/Rendered/PDF/multi_page.pdf 190 New Mexico Literacy Profile - http://www.nmcl.org/profile.htm 208

περιπολίεσ αςτυνόμευςθσ τθσ Βαγδάτθσ και ζδωςε εντολι να μθν ανακατευτοφν οι ςτρατιϊτεσ ςτισ «ντόπιεσ διενζξεισ», όπωσ αποκαλοφςε τισ λεθλαςίεσ. Ραρά το γενικό χάοσ που επικρατοφςε παντοφ, ο Μπρζμερ δεν ζχαςε χρόνο. Ρρϊτθ του δουλειά, πριν καλά-καλά προλάβει να ενθμερωκεί, ιταν να καταργιςει δαςμοφσ, τζλθ, φόρουσ και κάκε ζλεγχο ςτισ ειςαγωγζσ. Μζςα ςε δεκαπζντε μζρεσ, ο Μπρζμερ ανακοίνωςε με υπερθφάνεια ότι τα ςφνορα του Λράκ είναι ανοιχτά ςτουσ επιχειρθματίεσ. Εν ριπι οφκαλμοφ, ο Μπρζμερ κατάφερε να μετατρζψει το Λράκ, από μια τελείωσ απομονωμζνθ -λόγω εμπάργκο- χϊρα, ςτθν πλζον ανοιχτι αγορά τοφ πλανιτθ. Ζτςι, ενϊ από τθ μια μεριά ατελείωτεσ ςειρζσ φορτθγϊν μετζφεραν λάφυρα και κλοπιμαία για ποφλθμα ςτο εξωτερικό, από τθν άλλθ φάλαγγεσ από νταλίκεσ πλθμμφριηαν τθν Βαγδάτθ με εμπορεφματα από τθν ¨Άπω Ανατολι. Φυςικά, οι πολυεκνικζσ ζτριβαν τα χζρια τουσ και οι λομπίςτεσ ςτθν Ουάςιγκτον δεν μποροφςαν να κρατιςουν τα ςάλια τουσ. Ο Τηων ΜακΚαίθν (τότε γερουςιαςτισ και αργότερα αντίπαλοσ του Ομπάμα ςτισ τελευταίεσ προεδρικζσ εκλογζσ) διλωνε ςτθν Washington Post για το Λράκ τοφ Μπρζμερ: «Είναι ςαν ζνα τεράςτιο βάηο με μζλι, το οποίο ελκφει ζνα ςωρό μφγεσ»191. Στο ίδιο άρκρο τθσ, θ εφθμερίδα καταγράφει ωσ εξισ τθν «λιγοφρα» ενόσ μετόχου τισ εμπορικισ εταιρείασ New Bridge, ο οποίοσ κζλθςε να παραμείνει ανϊνυμοσ: «Θ απόκτθςθ των δικαιωμάτων διανομισ των προϊόντων τισ Πρόκτερ & Γκαμπλ κα είναι χρυςωρυχείο. Ζνα καλά ςτοκαριςμζνο 7-Eleven κα μποροφςε να κλείςει 30 ιρακινά μαγαηιά. Ζνα Wal-Mart κα μποροφςε να καταλάβει τθν χϊρα»192.

191

Thomas B. Edsall and Juliet Eilperin, “Lobbyists set sights on moneymaking opportunities in Iraq”, Washington Post, 02/10/2003 - http:// www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn/A30907-2003Oct1 192 7-Eleven, Wal-Mart: αλυςίδεσ πολυκαταςτθμάτων ςτισ ΘΠΑ. 209

Πμωσ, όλα αυτά δεν ιταν παρά τα κόκκαλα από το ψθτό, ζνα προπζταςμα για το μεγάλο φαγοπότι που ςτθνόταν μεκοδικά ςτα παραςκινια. Οι αρχιτζκτονεσ τθσ καταςτροφισ ΢άμςφελντ και Τςζνυ δεν κα ςχεδίαηαν ζνα τόςο μεγαλεπιβολο κόλπο για να βολευτοφν με μπλουηάκια, ςιντί, ςερβιζτεσ και τςίκλεσ...

210

61. Σα προςχιματα πζφτουν Δεν είχαν περάςει καλά-καλά 5 μινεσ από τθν πτϊςθ τισ Βαγδάτθσ, όταν ςτισ 20-21 Σεπτεμβρίου 2003 ο Ρωλ Μπρζμερ (ςε ςυνεργαςία με το πολιτειακό υπουργείο εξωτερικϊν) ςυγκάλεςε ζνα περίεργο ςυνζδριο, Σ' αυτό το ςυνζδριο παραβρζκθκαν 14 νεοφιλελεφκεροι πολιτικοί από τθν ανατολικι Ευρϊπθ με ςκοπό να ενθμερϊςουν μερικοφσ επίλεκτουσ ιρακινοφσ τεχνοκράτεσ για τθν πορεία που κα ζπρεπε να ακολουκιςει θ χϊρα, προκειμζνου να αναςχθματιςτεί ςφμφωνα με το καπιταλιςτικό όραμα. Ο Μάρεκ Μπζλκα193 (πρϊθν υπουργόσ οικονομικϊν τισ μετακομμουνιςτικισ Ρολωνίασ και ιδθ δεξί χζρι τοφ Μπρζμερ) ζδωςε εξ αρχισ τουσ τρεισ βαςικοφσ άξονεσ αυτοφ του αναςχθματιςμοφ: (α) να εκποιθκοφν αμζςωσ οι μθ παραγωγικζσ δθμόςιεσ επιχειριςεισ, χωρίσ προςπάκειεσ να ςωκοφν με δθμόςια κεφάλαια, (β) να καταργθκοφν όλεσ οι επιχορθγιςεισ, με παράλλθλθ ενίςχυςθ του ιδιωτικοφ τομζα και (γ) να εξυγιανκεί ο προχπολογιςμόσ (προφανϊσ με μείωςθ τθσ δθμόςιασ δαπάνθσ) και να κεςμοκετθκεί ζνα υγιζσ φορολογικό ςφςτθμα (προφανϊσ με μετατόπιςθ των φορολογικϊν βαρϊν από τισ επιχειριςεισ προσ τουσ πολίτεσ). Στθν ςυνζχεια, ο Μπζλκα παρότρυνε τουσ ιρακινοφσ να εκμεταλλευτοφν τθν επικρατοφςα χαϊδθ κατάςταςθ και να προωκιςουν, αμζςωσ και αποφαςιςτικά, τισ απολφςεισ που κα ςυρρίκνωναν τον δθμόςιο τομζα. Επίςθσ, παραβλζποντασ ότι θ ειςβολι είχε εκτινάξει τθν ανεργία ςτο 67% και ότι πλζον θ ςυντριπτικι πλειοψθφία των ιρακινϊν επιβίωνε χάρθ ςτα επιδοτοφμενα τρόφιμα, ηιτθςε τθν άμεςθ διακοπι όλων των επιδοτιςεων και όλων των παροχϊν «για να μθ δθμιουργοφνται ςτρεβλϊςεισ». «Απλϊσ ςκεφτείτε», τόνιςε ο Μπζλκα, «ότι ζνα λίτρο βενηίνθσ κοςτίηει λίγο πάνω από ζνα ςεντ» και παρατιρθςε με αποτροπιαςμό 193

http://en.wikipedia.org/wiki/Marek_Belka 211

ότι, επί Σαντάμ, το 60% των ιρακινϊν τρζφονταν με καλάκια επιδοτοφμενων τροφίμων που κόςτιηαν μόλισ 17 ςεντσ. Για τον Μπζλκα, προφανϊσ, τα φτθνά καφςιμα και το φτθνό φαγθτό αποτελοφςαν απαράδεκτεσ ςτρεβλϊςεισ, οι οποίεσ ζπρεπε να διορκωκοφν!194 Αμζςωσ μετά το ςυνζδριο, ο Μπρζμερ άρχιςε να εκδίδει απανωτά διατάγματα, ςε εφαρμογι των ποριςμάτων. Ιταν τόςθ θ ορμι τοφ Μπρζμερ, ϊςτε ο νομπελίςτασ οικονομολόγοσ Τηόηεφ Στίγκλιτη ζγραψε ςε άρκρο του για τθν εφθμερίδα Business Day του Γιοχάννεςμπουργκ ότι προοιωνιηόταν «μια ριηοςπαςτικϊτερθ μορφι κεραπείασ-ςοκ από εκείνθ που επιβλικθκε ςτον πρϊθν ςοβιετικό κόςμο»195. Το «ριηοςπαςτικϊτερο» ιταν ότι οι αμερικανοί δεν κα ζκαναν ςτο Λράκ το λάκοσ που είχαν κάνει ςτθν ΢ωςία. Ππωσ ζχουμε αναλφςει εδϊ, τότε οι εκποιοφμενεσ δθμόςιεσ επιχειριςεισ πιγαιναν υποχρεωτικά ςε ρωςικά χζρια και μετά πουλιόντουςαν ςτο διεκνζσ κεφάλαιο. Τϊρα οι αμερικανικζσ πολυεκνικζσ κα ζβαηαν κατ' ευκείαν χζρι ςτθν ιρακινι περιουςία, δίχωσ τθν μεςολάβθςθ ντόπιων ι άλλων ξζνων επιχειρθματιϊν. Άλλωςτε, αυτό το είχε ξεκακαρίςει ο ίδιοσ ο Μπουσ όταν, πριν τθν ειςβολι, διλωνε ξεδιάντροπα ότι θ πρωτοβουλία ςτθν μεταπολεμικι ανοικοδόμθςθ του Λράκ κα ανικε ςτισ ΘΡΑ, μιασ και οι ΘΡΑ ιταν που πρωτοςτατοφςαν ςτθν «απελευκζρωςθ» του Λράκ.

194

Σα ςτοιχεία για το ςυνζδριο αυτό αντλικθκαν από το άρκρο τοφ Φίλιπ Κουράτα "Eastern Europeans Urge Iraq to Adopt Rapid Market Reforms" (26/09/2003), το οποίο βρικα ςτον ιςτοτόπο τισ αμερικανικισ πρεςβείασ ςτθν Λταλία (!) - http://www.usembassy.it/viewer/article.asp? article=/file2003_09/alia/a3092618.htm 195 Joseph Stiglitz, “Shock without the therapy”, Business Day, 20/02/ 2004 (όπωσ καταγράφεται ςτο: Matt Everett, “Infantilizing Iraq and Destroying 'Satan'”, The Journal of Psychohistory, τεφχοσ Άνοιξθ 2005 http://kidhistory.org/iraqinft.html).

212

Μια άλλθ «καινοτομία» που εφαρμόςτθκε ςτο Λράκ ιταν ότι ο επιχειροφμενοσ «αναςχθματιςμόσ» δεν κα γινόταν μετά από ςυνεννοιςεισ είτε με ιρακινοφσ πολιτικοφσ και τεχνοκράτεσ είτε με διεκνείσ οργανιςμοφσ αλλά κα εφαρμοηόταν απ' ευκείασ από όργανα των ΘΡΑ. Ραρ' ότι τόςο το Διεκνζσ Νομιςματικό Ταμείο όςο και θ Ραγκόςμια Τράπεηα ελζγχονταν από πολιτειακοφσ παράγοντεσ, οι ΘΡΑ άφθςαν αυτοφσ τουσ οργανιςμοφσ ςτο περικϊριο και ανζκεςαν όλα τα «κουμάντα» ςτον αρμοςτι-μαριονζττα τουσ, τον Ρωλ Μπρζμερ. Θ αποφαςιςτικότθτα των ΘΡΑ για αποκλειςτικότθτα ςτουσ χειριςμοφσ φαίνεται και ςτισ δθλϊςεισ δυο αξιωματοφχων, οι οποίοι κζλθςαν να διατθριςουν τθν ανωνυμία τουσ, ςτον ρεπόρτερ του Associated Press Τηιμ Κρζθν. Θ πρϊτθ διλωςθ ανικει ςε άγγλο: «Αυτό είναι το πλάνο, για τθν ϊρα. Οι αμερικανοί κα το αναγγείλουν όταν κα είναι ζτοιμο. Αλλά καμμία ςυνκικθ δεν εγγυάται τθν κατάςταςθ αφοφ δεν υπάρχει ιρακινι κυβζρνθςθ για να τθν εγκρίνει». Θ δεφτερθ ζγινε από ανϊτερο πολιτειακό ςτρατιωτικό, ο οποίοσ εξθγεί γιατί οι ΘΡΑ παίρνουν αποφάςεισ δίχωσ διαπραγματεφςεισ: «Εδϊ που φτάςαμε, κα διαπραγματευόμαςταν με τουσ εαυτοφσ μασ, γιατί εμείσ είμαςτε θ κυβζρνθςθ»196. Συμπεραςματικά, μποροφμε να ποφμε ότι με το πείραμα του Λράκ ο νεοφιλελευκεριςμόσ ζρριξε τθν μάςκα και πιγε ζνα βιμα μπροςτά. Άφθςε κατά μζροσ τισ προςπάκειεσ που ζκανε ςτο παρελκόν για να ςτθρίξει τθν άποψθ ότι θ ελεφκερθ αγορά δεν ζχει ςχζςθ με ιμπεριαλιςτικά ςχζδια και ζδειξε ότι δεν χρειάηονται οφτε προςχιματα οφτε αχυράνκρωποι για τθν εξάπλωςι του: αρκεί ζνασ πόλεμοσ για να ανοίξουν νζεσ αγορζσ.

196

Jim Krane, “U.S. aims to keep Iraq military control", Associated Press, 13/03/2004 - http://www.rumormillnews.com/cgi-bin/archive.cgi?read= 45931

213

62. Η αυτοφ εξοχότθσ, ο Πωλ Μπρζμερ Με τθν αςφάλεια τθσ χρονικισ απόςταςθσ από όςα διαδραματίςτθκαν ςτο Λράκ κατά τθν περίοδο αμζςωσ μετά τθν ειςβολι, μποροφμε να ςυμφωνιςουμε, εν μζρει, με τθν εκτίμθςθ των πολιτειακϊν αναλυτϊν ότι τα πράγματα δεν πιγαν όςο καλά κα ζπρεπε. Για να είμαςτε ακριβζςτεροι, κα πρζπει να ποφμε ότι θ ειςβολι απζτυχε παταγωδϊσ. Σε ςυνζντευξι του ςτο CNN το 2006, ο ανϊτατοσ αξιωματοφχοσ τοφ πολιτειακοφ υπουργείου άμυνασ ΢ίτςαρντ Ρερλ παραδζχκθκε ότι «το βαςικό λάκοσ τθσ προοπτικισ μασ ιταν θ κατοχι που επζβαλε ο Μπρζμερ»197. Φαίνεται ότι οι αξιωματοφχοι των ΘΡΑ κζλουν να φορτϊςουν ςτον Ρωλ Μπρζμερ τα ςπαςμζνα τθσ αποτυχίασ τουσ ςτο Λράκ. Αλλά ποιόσ ιταν ςτθν πραγματικότθτα ο Ρωλ Μπρζμερ; Αξίηει τον κόπο να ςτακοφμε λίγο και να ρίξουμε μια ματιά ς' αυτι τθν αμφιλεγόμενθ προςωπικότθτα, χρθςιμοποιϊντασ τόςο τα δθμοςιεφματα εκείνθσ τθσ εποχισ όςο και το βιβλίο που ζγραψε αργότερα ο ίδιοσ ο Μπρζμερ, με τίτλο My year in Iraq: The struggle to build a future of hope198. Ππωσ ζχουμε δει ςε προθγοφμενα ςθμειϊματα, ο Μπρζμερ ζκανε τα πρϊτα του βιματα ςτθν πολιτικι δίπλα ςτον ΢άμςφελντ και τον Τςζνυ. Θ εκτίμθςθ που ζτρεφαν οι νεοςυντθρθτικοί ςτο 197

Από τθν δθμοφιλι εκπομπι “Anderson Cooper 360 degrees”, θ οποία βγικε ςτον αζρα τθν 06/11/2006. Σο απομαγνθτοφωνθμζνο περιεχόμενο τθσ ςυγκεκριμζνθσ εκπομπισ βρίςκεται αναρτθμζνο ςτθν διεφκυνςθ: http://transcripts.cnn.com/TRANSCRIPTS/0611/06/acd.01.html 198 Σο εν λόγω βιβλίο τοφ Μπρζμερ δεν κυκλοφορεί ςτα ελλθνικά αλλά, όταν ζγραφα τα κείμενα ςτο ιςτολόγιό μου, το βρικα ςτο διαδίκτυο (ςε μορφι .pdf). Δυςτυχϊσ, πριν καλά-καλά ολοκλθρϊςω τθν δθμοςίευςθ του ςυγκεκριμζνου κειμζνου, θ διεφκυνςθ όπου βριςκόταν το βιβλίο ζπαψε να υφίςταται. Προφανϊσ, ζβαλε το χεράκι τθσ θ Amazon, θ οποία ζχει τα δικαιϊματα.

214

πρόςωπό του, ςε ςυνδυαςμό με τθν κενοδοξία του, ζκαναν τον Μπρζμερ να «καβαλλιςει το καλάμι» όταν θ κυβζρνθςθ Μπουσ τον διόριςε ωσ πολιτικό προϊςτάμενο των δυνάμεων κατοχισ. Ζτςι, ο νεόκοποσ αρμοςτισ, μόλισ ζφταςε ςτο Λράκ, εγκαταςτάκθκε ςτο υπερπολυτελζσ μζγαρο του Σαντάμ και φρόντιςε να επιδεικνφει τθν ιςχφ του με κάκε ευκαιρία: εμφανιηόταν ςυνεχϊσ ςτθν τθλεόραςθ, κυκλοφοροφςε πάντοτε με ζνα ελικόπτερο Blackhawk, περιςτοιχιηόταν από μια διμοιρία ςωματοφυλάκων τισ Blackwater (τθσ ιδιωτικισ εταιρείασ ςυμφερόντων Τςζνυ, θ οποία είχε αναλάβει τθν οργάνωςθ του πολζμου) και δεν ζκρυβε τθν ικανοποίθςι του ςτθν προςφϊνθςθ «εξοχϊτατε». Στο βιβλίο του, ο Μπρζμερ αναγνωρίηει -εμμζςωσ, πλθν ςαφϊσ- ότι ιταν λάκοσ του το ότι φορτϊκθκε ςτισ πλάτεσ του το ςχζδιο αναςυγκρότθςθσ του Λράκ και δεν φρόντιςε να κρυφτεί πίςω από μια «βιτρίνα» ιρακινϊν αξιωματοφχων-μαριονεττϊν. Αν και με αυτόν τον τρόπο ο Μπρζμερ επιχειρεί να δείξει ότι πολιτεφκθκε με κάρροσ, το γεγονόσ είναι ότι ο ταλαιπωρθμζνοσ ιρακινόσ λαόσ δεν ιταν δυνατόν να «χωνζψει» ότι κουμανταριηόταν από ζναν άπιςτο αμερικανό, ο οποίοσ ντυνόταν ςαν νεόπλουτοσ βλάχοσ: πανάκριβο κοςτοφμι και άρβυλα Τίμπερλαντ199. Ππωσ και ο Τηων Αγκρζςτο, για τον οποίο μιλιςαμε προχτζσ, ζτςι και ο Μπρζμερ παραδζχτθκε ότι πιγε ςτο Λράκ δίχωσ να ζχει τθν παραμικρι γνϊςθ για τθν χϊρα τθν οποία πιγαινε να «αναμορφϊςει». Αλλά, τί κι αν δεν είχε ιδζα για τθν κουλτοφρα, τα ικθ και τα ζκιμα, τισ παραδόςεισ, τισ κρθςκευτικζσ πεποικιςεισ, τθν φιλοςοφία και όλα τα υπόλοιπα χαρακτθριςτικά του λαοφ που κα κυβερνοφςε; Ιταν αρκετό το ότι είχε πάρει μαηί του το βιβλιαράκι με τισ οδθγίεσ για το πϊσ κα επζβαλε τον νεοφιλελευκεριςμό. Ππωσ παρατθρεί ευφυϊσ θ Ναόμι Κλάιν, «αποςτολι τοφ 199

Μια πικάντικθ λεπτομζρεια, από το βιβλίο τοφ Μπρζμερ: τα άρβυλα του τα είχε χαρίςει ο γιοσ του, όταν ζφευγε για το Λράκ, μαηί με μια κάρτα που ζγραφε: "Κόψε μερικοφσ κϊλουσ, μπαμπά". 215

Μπρζμερ δεν ιταν να κερδίςει τθν καρδιά και το μυαλό των ιρακινϊν αλλά να προετοιμάςει τθν χϊρα για να ιδρυκεί θ Λράκ Α.Ε.». Ασ δοφμε και μια τελευταία λεπτομζρεια. Μζχρι τθν 11θ Σεπτεμβρίου 2001, ο Μπρζμερ εργαηόταν ςε μια μεγάλθ αςφαλιςτικι εταιρεία. Επειδι θ εταιρεία ςτεγαηόταν ςτουσ δίδυμουσ πφργουσ, τα γραφεία καταςτράφθκαν από το χτφπθμα ενϊ χάκθκαν και 300 από τουσ 700 εργαηομζνουσ τθσ. Ζναν μινα μετά, ο Μπρζμερ ίδρυςε μια εταιρεία ςυμβοφλων, θ οποία παρείχε ςε πολυεκνικζσ εταιρείεσ υπθρεςίεσ αςφαλείασ κατά τρομοκρατικϊν χτυπθμάτων, αξιοποιϊντασ τθν κθτεία του ςτθν κυβζρνθςθ ΢ζθγκαν ωσ υπευκφνου τθσ αντιτρομοκρατικισ υπθρεςίασ. Με άλλα λόγια, ο Μπρζμερ φρόντιςε να πλουτίςει από το χάοσ που προκάλεςαν τα χτυπιματα ςτουσ δίδυμουσ πφργουσ. Ρροφανϊσ, ςκζφτθκε ότι ςτο Λράκ κα ζκανε κάτι παρόμοιο: κα φρόντιηε να βγουν πολλά και γριγορα λεφτά μζςα από τθν καταςτροφι. Αν επιμείναμε ςτθν ςκιαγράφθςθ αυτοφ του ανδρείκελου, που ζβαλαν οι ΘΡΑ ςτθν κζςθ του κυβερνιτθ ςτο κατεχόμενο Λράκ, είναι επειδι ςτον Μπρζμερ βρίςκουμε όλα τα χαρακτθριςτικά τα οποία ο Φριντμαν κα ικελε να ζχουν όςοι αναλαμβάνουν τον νεοφιλελεφκερο μεταςχθματιςμό μιασ χϊρασ: άκρατθ φιλοδοξία, ελλιπι κρίςθ, μζτρια προςωπικότθτα και δουλικι προςιλωςθ ςτισ άνωκεν εντολζσ. Κρατιςτε αυτά τα χαρακτθριςτικά. Κα τα βροφμε μπροςτά μασ, όταν φτάςουμε ςτθν Ελλάδα των θμερϊν μασ.

216

63. Αρχίηει θ «αναμόρφωςθ» του Ιράκ Στα δϊδεκα χρόνια που κράτθςε το εμπάργκο, θ ιρακινι οικονομία βαςίςτθκε ςτθν εκνικι πετρελαιικι εταιρεία και ςε καμμιά διακοςαριά δθμόςιεσ επιχειριςεισ, οι οποίεσ παριγαγαν όλα όςα χρειάηονταν οι ιρακινοί, από τρόφιμα μζχρι πρϊτεσ φλεσ για τισ βιομθχανίεσ τισ χϊρασ. Χάρθ ς' αυτζσ τισ δθμόςιεσ επιχειριςεισ επιβίωςε ζνασ ολόκλθροσ λαόσ επί μια ολόκλθρθ δωδεκαετία. Αυτζσ οι μθ κερδοςκοπικζσ δθμόςιεσ επιχειριςεισ ιςαν που του ζδιναν τθν δυνατότθτα να βρίςκει φτθνό φαγθτό και φτθνά καφςιμα, όπωσ αναφζραμε ςε προθγοφμενο ςθμείωμά μασ. Κι όμωσ, θ πρϊτθ δουλειά τοφ Μπρζμερ ιταν να δρομολογιςει τθν ιδιωτικοποίθςθ όλων αυτϊν των επιχειριςεων. Ππωσ διλωςε ο ίδιοσ, «ςτρατθγικόσ μασ ςτόχοσ τουσ επόμενουσ μινεσ είναι να δρομολογιςουμε πολιτικζσ που κα ζχουν ωσ αποτζλεςμα τθν αναδιανομι ανκρϊπων και πόρων από τισ κρατικζσ επιχειριςεισ ςε πιο παραγωγικζσ ιδιωτικζσ εταιρείεσ»200. Θ επίκεςθ τοφ Μπρζμερ ςτισ δθμόςιεσ επιχειριςεισ τοφ Λράκ αντιμετωπίςτθκε με ςκεπτικιςμό ακόμθ και από τουσ ιρακινοφσ ςυνεργάτεσ του. Σφμφωνα με δθμοςίευμα των New York Times, ο κατοχικόσ υπουργόσ εμπορίου Αλί Αμπντοφλ Αμίρ Αλλάουι «επζκρινε τθν πίεςθ προσ τθν κατεςτραμμζνθ από τον πόλεμο οικονομία να κινθκεί γριγορα προσ ζνα ςφςτθμα ελεφκερθσ αγοράσ, λζγοντασ ότι μια γριγορθ κίνθςθ κα τροφοδοτοφςε τθν ανεργία και κα ενίςχυε τθν πολιτικι αςτάκεια»201. Για τθν γριγορθ απελευκζρωςθ τθσ αγοράσ και τθν επιτάχυνςθ των ιδιωτικοποιιςεων, ο Μπρζμερ ετοίμαςε ζνα πακζτο 200

Rajiv Chandrasekaran, “Attacks Force Retreat From Wide-Ranging Plans for Iraq”, Washington Post, 28/12/2003 - http://www.washin gtonpost.com/ac2/wp-dyn/A35053-2003Dec27 201 Thomas Crampton, “Iraq official warns on fast economic shift”, New York Times, 14/10/2003 - http://www.nytimes.com/2003/10/14/busi ness/worldbusiness/14iht-trade_ed3_.html 217

μζτρων, για το οποίο ειπϊκθκε ότι αποτελοφςε «μια λίςτα ευχϊν, τθν εκπλιρωςθ των οποίων οι ξζνοι επενδυτζσ ονειρεφονται ςτισ αναπτυςςόμενεσ αγορζσ»202. Για παράδειγμα, ο ςυντελεςτισ φορολογίασ των εταιρειϊν μειϊκθκε από 45% ςε 15%203, ενϊ επετράπθ ςτουσ ξζνουσ επενδυτζσ θ απόκτθςθ του 100% οποιαςδιποτε ιρακινισ επιχείρθςθσ (προφανϊσ, για να μθν επαναλθφκεί το φαινόμενο που παρατθρικθκε ςτθν ΢ωςςία, με τουσ ολιγάρχεσ). Επίςθσ, οι ςυμβάςεισ των ξζνων επενδυτϊν με τθν ιρακινι κυβζρνθςθ κα είχαν ελάχιςτθ διάρκεια 40 χρόνια, ςτθν δε λιξθ τουσ κα δινόταν δικαίωμα ανανζωςθσ ςτουσ ξζνουσ επενδυτζσ (δθλαδι, μετά από 40 χρόνια, θ τότε εκλεγμζνθ κυβζρνθςθ κα παρζμενε δζςμια των ςυμβάςεων που κα είχε υπογράψει θ κατοχικι εξουςία). Το προκλθτικϊτερο μζτρο, όμωσ, ιταν θ δυνατότθτα των ξζνων επενδυτϊν να μεταφζρουν ςτο εξωτερικό το ςφνολο των κερδϊν τουσ, δίχωσ να είναι υποχρεωμζνοι να επανεπενδφςουν ςτο Λράκ ζςτω ζνα μζροσ αυτϊν. Και το κεραςάκι ςτθν τοφρτα: κζρδθ τα οποία κα ζφευγαν από τθν χϊρα...δεν κα φορολογοφνταν κακόλου! Θ αςυδοςία και θ αλθτεία των κατακτθτϊν φαίνεται κακαρά και ςτθν περίφθμθ ιςτορία των «χαμζνων διςεκατομμυρίων του Λράκ». Οι «εγκζφαλοι» των ΘΡΑ, προκειμζνου να τονίςουν τθν απόφαςι τουσ να τα αλλάξουν όλα και να μθν αφιςουν τίποτε 202

Άρκρο τοφ Ecocomist, ςτισ 25/09/2003, με τίτλο: "Let's all go to the yard sale" και υπότιτλο:"If it all works out, Iraq will be a capitalist's dream" - http://www.economist.com/node/2092719 203 Πριν λίγα χρόνια, ίςχυε και ςτθν Ελλάδα ςυντελεςτισ 45% για τισ ανϊνυμεσ εταιρείεσ. Μετά από ςταδιακό «ξφριςμα», ζχει πζςει ςιμερα ςτο 20% αλλά τα αςτικά κόμματα εξουςίασ (φυςικά, ςε αγαςτι ςυνεργαςία με τουσ βιομιχανουσ και τουσ τραπεηίτεσ) ζχουν δρομολογιςει περαιτζρω μείωςι του. Κυμίηω εδϊ ότι θ ελαχιςτοποίθςθ (μζχρι μθδενιςμοφ, ει δυνατόν) τθσ φορολόγθςθσ των επιχειριςεων ςυνιςτά το απόλυτο όραμα του Φριντμαν. 218

όρκιο, αποφάςιςαν να αλλάξουν το ιρακινό δθνάριο με ζνα νζο δθνάριο, παίηοντασ ζνα άκλιο παιχνίδι με τθν ιςοτιμία 204. Τα νζα χαρτονομίςματα μοιράςτθκαν από τεκωρακιςμζνα οχιματα του πολιτειακοφ ςτρατοφ εν μζςω ςυμμαχικϊν πανθγυριςμϊν. Μόνο που ςφντομα απεδείχκθ ότι δεν διανεμικθκαν όςα χαρτονομίςματα τυπϊκθκαν. Κάπου ςτον δρόμο χάκθκαν κάμποςα νζα δθνάρια, ςυνολικισ αξίασ 8,8 διςεκατομμυρίων δολλαρίων! Θ υπόκεςθ ζφταςε ςτο Κονγκρζςςο των ΘΡΑ, το οποίο κάλεςε ςε απολογία (εκτόσ από τον Μπρζμερ) τον Νταίθβιντ Πλιβερ, υπεφκυνο τθσ όλθσ διαδικαςίασ. Ο απίκανοσ διάλογοσ που ακολοφκθςε, καταγράφεται ςε ρεπορτάη τοφ Μαρκ Γκρζγκορ για το BBC: (Ερϊτθςθ) Ωσ υπεφκυνοσ των οικονομικϊν, δεν κα πρζπει να γνωρίηετε τι απζγιναν εκείνα τα 8,8 δις.; (Απάντθςθ) Δεν ζχω ιδζα. Δεν μπορϊ να ςασ πω αν τα χριματα διοχετεφτθκαν ςωςτά ι όχι. Οφτε νομίηω ότι αυτό παρουςιάηει κάποιο ενδιαφζρον. (Ερϊτθςθ) Ναι, αλλά είναι γεγονόσ ότι διςεκατομμφρια δολλάρια εξαφανίςτθκαν δίχωσ να αφιςουν κανζνα ίχνοσ. (Απάντθςθ) Σων δικϊν τουσ χρθμάτων. Διςεκατομμφρια δολλάρια από τα χριματα εκείνων (ςθμ.: των ιρακινϊν) εξαφανίςτθκαν. Ναι, το καταλαβαίνω, αλλά εγϊ λζω: και τί ζγινε;205

204

Δείτε όλο το παιχνίδι που παίχτθκε με το νζο νόμιςμα, ςτο άρκρο "Iraqi dinar" τθσ διαδικτυακισ εγκυκλοπαίδειασ Wikipedia - http://en. wikipedia.org/wiki/Iraqi_dinar 205 Mark Gregory, "Baghdad's 'missing' billions", BBC News, 09/11/2006 http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6129612.stm // Επίςθσ: David Pallister, “How the U.S. sent $12bn to Iraq. And watched it vanish”, Guardian, 08/02/2007 - http://www.guardian.co.uk/world/2007/feb/08/usa. iraq1 219

Φαίνεται περίεργο αλλά όςο περιςςότερο αναλφουμε τα όςα διαδραματίςτθκαν ςτο Λράκ κατά τθν νεοφιλελεφκερθ επζλαςθ, τόςο περιςςότερο καταλαβαίνουμε τα όςα γίνονται τα τελευταία χρόνια ςτθν Ευρϊπθ και τόςο ευκολϊτερα αντιλαμβανόμαςτε τί πρόκειται να επακολουκιςει. Γι' αυτό, κα ςυνεχίςουμε.

220

64. «Αντιςχζδιο Μάρςαλ» με κρατικι ενίςχυςθ Φυςικά, ό,τι κι αν πίςτευε για τον εαυτό του ο Μπρζμερ, δεν ιταν παρά ζνα κουτςοφνι που απλϊσ εφάρμοηε άνωκεν εντολζσ, όπωσ διαφαίνεται κι από τθν κυνικι διλωςθ του ΢άμςφελντ ςτθν Γερουςία, περί των μζτρων που πιρε ο Μπρζμερ υπζρ των πολυεκνικϊν: «με τθν εφαρμογι αυτϊν των παροχϊν, το Λράκ κα ζχει μερικοφσ από τουσ πλζον ευφυείσ και ελκυςτικοφσ νόμουσ φορολογικοφσ και επενδυτικοφσ νόμουσ τοφ ελεφκερου κόςμου»206. Ράντωσ, οι πολυεκνικζσ όρμθςαν αμζςωσ. Citigroup, MacDonald's, General Motors, HSBC, Shell, Exxon-Mobil, Chevron, Lukoil, Starwood κλπ κλπ άρχιςαν τουσ διαγκωνιςμοφσ για το ποια κα κόψει το μεγαλφτερο κομμάτι τισ κατεςτραμμζνθσ χϊρασ. Τα μζτρα τοφ Μπρζμερ δεν είχαν καμμιά πρωτοτυπία, αφοφ είχαν ιδθ δοκιμαςτεί από τα «παιδιά τοφ Σικάγου» ςε πολλζσ χϊρεσ όλου του κόςμου. Απλϊσ, θ εφαρμογι τουσ ςτο Λράκ ιταν πιο πετυχθμζνθ για τουσ νεοφιλελεφκερουσ επειδι είχε προθγθκεί θ απόλυτθ ιςοπζδωςθ τθσ προθγοφμενθσ κατάςταςθσ. Αν κζλουμε να βροφμε μια καινοτομία ςτο Λράκ, μποροφμε να ποφμε ότι θ πλιρθσ απορρφκμιςθ επιτεφχκθκε χάρθ ςε μια ειςβολι και μια κατοχι. Σε τελικι ανάλυςθ, όμωσ, θ επιτυχία για τθν οποία καμάρωναν οι νεοςυντθρθτικοί ςτθρίχτθκε ςε ζναν πακτωλό χρθμάτων που ςκόρπιςε αφειδϊσ θ κυβζρνθςθ των ΘΡΑ. Βλζποντασ τρελλά κζρδθ μπροςτά τουσ, οι καπιταλιςτζσ δεν μποροφςαν να περιμζνουν πότε κα αυτορρυκμιςτεί θ ελεφκερθ αγορά, ςφμφωνα με τισ κεωρίεσ τοφ Φριντμαν. Κι αφοφ, ωσ γνωςτόν, οι δυτικζσ «δθμοκρατικζσ» κυβερνιςεισ αποτελοφν υποχείρια τουσ διεκνοφσ κεφαλαίου, οι αχόρταγεσ πολυεκνικζσ απευκφνκθκαν ς' αυτζσ τισ κυβερνιςεισ για...βοικεια. Ζτςι, ςφμφωνα με ςτοιχεία τοφ Γραφείου Ρροχπολογιςμοφ του Κονγκρζςςου, οι ΘΡΑ διζκεςαν για 206

http://www.defense.gov/speeches/speech.aspx?speechid=544 221

τθν ανοικοδόμθςθ του Λράκ (δθλαδι, για ενίςχυςθ των πολυεκνικϊν, που είχαν πάρει τθν δουλειά) 38 δις. δολλάρια, ενϊ άλλεσ χϊρεσ διζκεςαν κάπου 15 δισ207. Αλλά το αποκορφφωμα τθσ υποκριςίασ που λζγεται «αυτορρυκμιηόμενθ αγορά» ιταν ότι για τισ «ανάγκεσ» των πολυεκνικϊν χρθςιμοποιικθκαν 20 δις. από το ταμείο τθσ ιρακινισ κρατικισ πετρελαιικισ εταιρείασ208. Και όμωσ, αυτι θ διαςπάκιςθ του δθμόςιου χριματοσ υπζρ των πολυεκνικϊν ζγινε αιτία περθφάνειασ και κομπαςμοφ τοφ προζδρου Μπουσ τηοφνιορ, ο οποίοσ τόλμθςε να τθν ςυγκρίνει με το ςχζδιο Μάρςαλ: «Θ Αμερικι ζχει ξανακάνει αυτι τθν δουλειά ςτο παρελκόν. Μετά τον Β' Παγκόςμιο Πόλεμο, ανορκϊςαμε τα νικθμζνα ζκνθ τθσ Λαπωνίασ και τθσ Γερμανίασ και τουσ ςυμπαραςτακικαμε κακϊσ ζχτιηαν αντιπροςωπευτικζσ διακυβερνιςεισ. Κι εκείνθ θ προςπάκεια ζχει ανταποδοκεί πολλζσ φορζσ επί τρεισ γενιζσ φιλίασ και ειρινθσ. Θ Αμερικι δζχεται ςιμερα τθν πρόκλθςθ τθσ βοικειασ του Λράκ ςτο ίδιο πνεφμα, για δικι τουσ χάρθ και για δικι μασ»209. Χωρίσ να υποςτθρίηω ότι το ςχζδιο Μάρςαλ εκπονικθκε με ςτόχο ζνα καλφτερο μζλλον για τουσ λαοφσ, μπορϊ άνετα να ςυμφωνιςω με τθν Ναόμι Κλάιν, θ οποία υποςτθρίηει ότι το ςχζδιο ανοικοδόμθςθσ του Λράκ ιταν ζνα «αντιςχζδιο Μάρςαλ»: το αυκεντικό ςχζδιο Μάρςαλ μπορεί να βοθκοφςε τθν ανοικοδόμθςθ των κατεςτραμμζνων κρατϊν ςτα πλαίςια μιασ καπιταλιςτικισ λογικισ αλλά το νεοφιλελεφκερο «αντιςχζδιο» ςτόχευε ςτθν 207

Congressional Budget Office, “Paying for Iraq’s reconstruction”, Λανουάριοσ 2004 - http://www.cbo.gov/sites/default/files/cbofiles/ftpdocs /49xx/doc4983/01-23-iraq.pdf 208 Όταν, ςτα πρϊτα ςθμειϊματα αυτισ τθσ ςειράσ, ζγραφα ότι ο Φριντμαν εκτιμοφςε πωσ δουλειά τοφ κράτουσ είναι να μαηεφει φόρουσ από τουσ πολίτεσ και να τουσ χρθςιμοποιεί για ενίςχυςθ των επιχειριςεων, κάποιοι αναγνϊςτεσ ζπεςαν να με φάνε... 209 http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/09 /20030907-1.html 222

πλιρθ διάλυςθ του κράτουσ, εκείνο ςτιριηε τθν ανάπτυξθ ςτθν αφξθςθ τθσ απαςχόλθςθσ αλλά αυτό εκτόξευε τθν ανεργία ςε δυςκεϊρθτα φψθ, εκείνο απαγόρευε τθν ανοιχτι ανάμειξθ ξζνων εταιρειϊν ςτθν ανοικοδόμθςθ (ϊςτε να μθ γίνεται κραυγαλζα θ προςπάκεια οικονομικισ υποδοφλωςθσ) αλλά αυτό ςτόχευε ςτθν μετατροπι τοφ Λράκ ςε πολυεκνικό προτεκτοράτο. Με δυο λόγια, μόνο θ απφκμενθ βλακεία τοφ Μπουσ τηοφνιορ κα μποροφςε να βρει ομοιότθτεσ ςτα δυο ςχζδια. Θ αλικεια είναι ότι οι ιρακινζσ επιχειριςεισ δεν πιραν οφτε ζνα δολλάριο για βοικεια και οι ιρακινοί ιςαν απλοί παρατθρθτζσ του ςχεδίου «ανοικοδόμθςθσ» τθσ χϊρασ τουσ. Οφτε καν το πάμφκθνο εργατικό δυναμικό τισ χϊρασ δεν χρθςιμοποιικθκε, αφοφ οι εργολάβοι των ΘΡΑ (Halliburton, Parsons, Bechtel κλπ) φρόντιςαν να κουβαλιςουν πειναςμζνουσ εργάτεσ από τθν χϊρα τουσ, ϊςτε να τουσ ελζγχουν αποτελεςματικϊτερα. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελεί ο κρατικόσ μθχανιςμόσ που ζςτθςε ο Μπρζμερ: τον αποτελοφςαν κάπου 1.500 ιρακινοί υπάλλθλοι και 50.000 αμερικανοί, υπάλλθλοι τισ...Halliburton. Δεν κα επεκτακοφμε ςε περιςςότερεσ λεπτομζρειεσ για να αποδείξουμε τα αυταπόδεικτα. Εκείνο που μζνει να δοφμε είναι το πϊσ θ πιςτι εφαρμογι των φρθντμανικϊν οδθγιϊν μετεξελίχκθκε ςε καταςτροφι.

223

65. Η αυτοδιάψευςθ Το πρϊτο βιμα τοφ Μπρζμερ για τθν νεοφιλελευκεροποίθςθ του Λράκ ιταν θ απόλυςθ 500.000 δθμοςίων υπαλλιλων κάκε λογισ, ανάμεςά τουσ γιατροί, μθχανικοί, δάςκαλοι, μθχανικοί, ςτρατιωτικοί κλπ. Κεωρθτικά, θ ενζργεια του Μπρζμερ ςυμφωνοφςε απόλυτα με τθν φρθντμανικι κεωρία περί ελάχιςτου κράτουσ. Μάλιςτα δε, όπωσ γράφει και ςτα απομνθμονεφματά του (My years in Iraq), ο Μπρζμερ πίςτευε ότι θ απομάκρυνςθ όλων αυτϊν των εργαηομζνων ςτον δθμόςιο τομζα κα βοθκοφςε ςτθν ταχφτερθ «απομπαακοποίθςθ» του κράτουσ. Εκείνο που δεν είχε υπολογίςει ο Μπρζμερ, όπωσ παραδζχεται επίςθσ ςτα απομνθμονεφματά του, είναι ότι αυτι θ αποψίλωςθ του κράτουσ από τόςουσ ζμπειρουσ εργαηόμενουσ και τόςουσ ικανοφσ επιςτιμονεσ κα δυςχζραινε τθν δουλειά του ωσ κυβερνιτθ. Αυτό και μόνο είναι αρκετό για να καταλάβουμε το μζγεκοσ τθσ βλακείασ τοφ Μπρζμερ, των ςυμβοφλων του και των αφεντικϊν του: κανζνασ δεν κατάλαβε ότι το κράτοσ ζχει ανάγκθ από ζμπειρα και ικανά ςτελζχθ και ότι οι εργαηόμενοι δεν αποτελοφν βάροσ από το οποίο οφείλει κανείσ να απαλλαγεί. Αλλά δεν είναι μόνο το πρόβλθμα τθσ διακυβζρνθςθσ. Εξ ίςου κακό αποτζλεςμα για τισ πολιτειακζσ δυνάμεισ είχε και θ απόλυςθ ςχεδόν τετρακοςίων χιλιάδων ςτρατιωτικϊν. Πλοι αυτοί, απόλυτα δυςαρεςτθμζνοι από τισ εξελίξεισ, εντάχκθκαν ςχεδόν αμζςωσ ςτισ αντιςταςιακζσ οργανϊςεισ. Σε εκπομπι τοφ PBS, ο ςυνταγματάρχθσ Τόμασ Χζθμμσ παρατθρεί οργιςμζνοσ ότι «τϊρα ζχεισ καμμιά διακοςαριά χιλιάδεσ ανκρϊπουσ που είναι οπλιςμζνοι επειδι πιραν τα όπλα τουσ ςτο ςπίτι μαηί τουσ, ξζρουν να χρθςιμοποιοφν όπλα, οι οποίοι δεν ζχουν μζλλον και ζχουν λόγο να είναι κυμωμζνοι μαηί μασ»και ο ςυνταγματάρχθσ Τόμασ Γκροσ ςυμπλθρϊνει: «72 ϊρεσ μετά τθν λιψθ τισ απόφαςθσ (ενν.: τθσ απόλυςθσ των ιρακινϊν ςτρατιωτικϊν) πραγματοποιικθκε θ

224

πρϊτθ μεγάλθ επίκεςθ από τον δρόμο τοφ αεροδρομίου, θ οποία κόςτιςε τθν ηωι δυο ςτρατιωτικϊν αςτυνομικϊν»210. Ραράλλθλα, οι αποφάςεισ του Μπρζμερ για πλιρθ απελευκζρωςθ των ειςαγωγϊν και για δυνατότθτα των ξζνων εταιρειϊν να αποκτοφν το 100% οποιαςδιποτε ιρακινισ επιχείρθςθσ, εξόργιςαν τουσ ντόπιουσ επιχειρθματίεσ, οι οποίοι ζςτρεψαν τισ ελπίδεσ τουσ προσ τισ αντιςταςιακζσ οργανϊςεισ και άρχιςαν να τισ χρθματοδοτοφν όςο μποροφςαν. Ππωσ ζγραψε ευφυϊσ ο δθμοςιογράφοσ Ράτρικ Γκρζθαμ ςτο περιοδικό Harper's, ερμθνεφοντασ τθν ςτάςθ των ιρακινϊν επιχειρθματιϊν, «είναι απλι επιχειρθματικι λογικι: όςο περιςςότερα προβλιματα υπάρχουν ςτο Λράκ, τόςο δυςκολϊτερο γίνεται για τουσ ξζνουσ επιχειρθματίεσ το να ανακατευτοφν»211. Πμωσ, το μεγαλφτερο πλιγμα ςτον νεοφιλελευκεριςμό, ο οποίοσ κόπτεται για τισ «ελεφκερεσ αγορζσ» και τισ «αυτορρυκμίςεισ» τουσ, το ζδωςε θ ίδια θ κυβζρνθςθ Μπουσ με το νζο ςφνταγμα που ςχεδίαςε για το Λράκ. Με διάταξθ αυτοφ του ςυντάγματοσ, όχι μόνο παγιϊνονταν τα μζτρα και οι νόμοι τοφ Μπρζμερ αλλά απαγορευόταν ςε κάκε μελλοντικι κυβζρνθςθ τθσ χϊρασ να επιφζρει οποιαδιποτε μεταβολι! Ακοφγεται κεότρελλο αλλά είναι αλθκινό: ο νεοφιλελευκεριςμόσ, θ φιλοςοφία τισ απόλυτθσ και άκρατθσ «ελευκερίασ των αγορϊν» ωσ απαραίτθτο ςυςτατικό τθσ πραγματικισ δθμοκρατίασ, ομολογοφςε ευκζωσ ότι θ φπαρξι του απαιτεί ςυνταγματικά «κλειδωμζνεσ» αντιδθμοκρατικζσ ρυκμίςεισ, άρα τα περί αυτορρυκμίςεωσ είναι φοφμαρα. Υποκζ-

210

Εκπομπι τοφ PBS με τίτλο “The lost year in Iraq”. Σο απομαγνθτοφωνθμζνο κείμενο βρίςκεται αναρτθμζνο ςτθν ιςτοςελίδα τοφ PBS: www. pbs.org/wgbh/pages/frontline/yeariniraq/etc/script.html 211 Patrick Graham, "Beyond Fallujah: A year with the Iraqi resistance", Harper’s Magazin, Λοφνιοσ 2004 - http://harpers.org/archive/2004/06/ 0080071 225

τω ότι ο Φριντμαν δεν κα είχε δει οφτε ςτουσ χειρότερουσ εφιάλτεσ του τζτοια εκκωφαντικι διάψευςθ των κεωριϊν του212. Σιμερα, με τθν αςφάλεια τθσ χρονικισ απόςταςθσ, διαπιςτϊνουμε ότι το «πείραμα τοφ Λράκ» απζτυχε. Τίποτε δεν ανοικοδομικθκε και κανζνασ εμπορικόσ παράδειςοσ δεν δθμιουργικθκε. Το μόνο που ζγινε ιταν ότι πλοφτιςαν οι εταιρείεσ-ζμποροι του πολζμου (Halliburton, Blackwater κλπ) και οι πολυεκνικζσ, με τθν καταλιςτευςθ των χρθμάτων που διατζκθκαν για τθν υποτικζμενθ ανοικοδόμθςθ. Πταν τα διςεκατομμφρια (των «ςυμμαχικϊν» και των ιρακινϊν ταμείων) τελείωςαν, θ διαβόθτθ «Ρροςωρινι Συμμαχικι Αρχι» διαλφκθκε και τα ςτελζχθ τθσ επζςτρεψαν ςτον ιδιωτικό τομζα, απ' όπου προζρχονταν άλλωςτε. Πταν αποκαλφφκθκαν τα αμζτρθτα ςκάνδαλα, δεν βρζκθκε κανζνασ οφτε για να υπεραςπίςει τισ «ςυμμαχικζσ» αποφάςεισ οφτε για να καταδικαςτεί γι' αυτά. Το χάοσ που άφθςε πίςω τθσ θ νεοφιλελεφκερθ λαίλαπα ιταν τόςο μεγάλο, ϊςτε ο ιςλαμικόσ φονταμενταλιςμόσ εξαπλϊκθκε ςε ολόκλθρθ τθν χϊρα. Μζςα από τα ερείπια δεν αναδείχκθκε κανζνασ «καλφτεροσ, ελεφκεροσ και δθμοκρατικόσ κόςμοσ», όπωσ διατεινόταν επί δεκαετίεσ ο Μίλτον Φριντμαν. Το μόνο που αναδφκθκε ιταν θ κλθρικαλιςτικι οργάνωςθ του Μοκτάντα αλ Σαντρ, ο οποίοσ μοίραςε λίγο ψωμί ςτον πειναςμζνο λαό τοφ Λράκ, ςυγκρότθςε τθν βίαιθ οργάνωςθ «ςτρατόσ τοφ Μαχντί» και πρόβαλλε ωσ θ μεγαλφτερθ ελπίδα των εξακλιωμζνων ιρακινϊν. 212

Από όςα είπαμε όταν αναλφαμε τθν κρίςθ ςτθν Άπω Ανατολι και από όςα αναφζρουμε εδϊ, γίνεται ςαφισ θ τάςθ να κατοχυρϊνονται νομοκετικά όλεσ οι νεοφιλελεφκερεσ αλλαγζσ (ι, όπωσ αποκαλοφνται, «διαρκρωτικζσ προςαρμογζσ»), τισ οποίεσ επιβάλλουν τα «μζτρα ςτιριξθσ» που λαμβάνονται κατά τθν διάρκεια κρίςεων. Τπ' αυτό το πρίςμα, γίνεται κατανοθτι θ ςθμερινι επιμονι τισ γερμανίδασ καγκελαρίου για «ςυνταγματικι κατοχφρωςθ» του περιοριςμοφ των δθμοςιονομικϊν ελλειμμάτων. 226

«Σο Λράκ υπό τον Μπρζμερ ιταν θ λογικι κατάλθξθ τθσ ιδεολογίασ τισ ςχολισ τοφ ΢ικάγου... Όπωσ ο γκαγκςτεριςμόσ ςτθν Ρωςςία και θ ευνοιοκρατία τοφ Μπουσ, το ςθμερινό Λράκ είναι το δθμιοφργθμα τθσ πενθντάχρονθσ ςταυροφορίασ για να ιδιωτικοποιθκεί ολόκλθροσ ο πλανιτθσ. Αντί να μασ παραπλανοφν οι δθλϊςεισ αποκιρυξθσ των δθμιουργϊν του, οφείλουμε να το δοφμε ωσ τθν πιο κακαρι ενςάρκωςθ τθσ ιδεολογίασ που το γζννθςε» (Ναόμι Κλάιν) Λεπτομζρεια: Μετά τθν κατοχι τοφ Λράκ, θ υπουργόσ εξωτερικϊν των ΘΡΑ Κοντολιηα ΢άισ δθμιοφργθςε μια κρατικι υπθρεςία «ανοικοδόμθςθσ και ςτακεροποίθςθσ», θ οποία πλθρϊνει ιδιϊτεσ εργολάβουσ για να εκπονοφν «ςχζδια ανοικοδόμθςθσ» για καμμιά τριανταριά χϊρεσ. Πχι για χϊρεσ που ζχουν ηθτιςει οποιαδιποτε βοικεια αλλά για χϊρεσ οι οποίεσ ενδζχεται να καταςτραφοφν από μια εμπλοκι τουσ με τισ ΘΡΑ, όπωσ το Λράν, θ Βενεηουζλα κλπ213. Με απλά λόγια, οι ΘΡΑ ζχουν ιδθ ζτοιμεσ ςυμβάςεισ με εταιρείεσ «ανοικοδόμθςθσ», ϊςτε να είναι ζτοιμεσ για δράςθ αν (λζμε: ΑΝ) ςυμβεί καμμιά καταςτροφι τφπου Λράκ. Ωραίο; Λογικό: αφοφ οι ΘΡΑ μποροφν και διεξάγουν «προλθπτικοφσ πολζμουσ», γιατί να μθν ζχουν δικαίωμα να ςχεδιάηουν και τισ ςχετικζσ «προλθπτικζσ ανοικοδομιςεισ»; Συμπζραςμα: Μπορεί θ ειςβολι ςτο Λράκ να μθ δθμιοφργθςε τθν οικονομία-πρότυπο που ονειρεφονταν οι νεοφιλελεφκεροι, αλλά δθμιοφργθςε ζνα πρότυπο ιδιωτικοποιθμζνου πολζμου και επακόλουκθσ ανοικοδόμθςθσ. Ραρά τα φρικτά αποτελζςματα τθσ πρϊτθσ του εφαρμογισ, αυτό το πρότυπο εξελίχκθκε ςε μοντζλο, το οποίο κα δοφμε να εφαρμόηεται και ςε άλλεσ χϊρεσ: ιδθ βρίςκεται ςε εξζλιξθ ςτθν Λιβφθ, ςτθν γωνία φαίνεται ζτοιμθ θ Συρία κλπ... 213

Περιςςότερεσ λεπτομζρειεσ ςτο: Guy Dinmore, "US prepares list for unstable nations", Financial Times, 29/03/2005 - http://www.ft.com/intl /cms/s/0/8cee82b0-a0b7-11d9-a3ba-00000e2511c8.html#axzz1kOSrztcI 227

66. Οι «ευκαιρίεσ» των καταςτροφϊν Υποτίκεται ότι οι παγκόςμιοι οικονομικοί οργανιςμοί (Διεκνζσ Νομιςματικό Ταμείο, Ραγκόςμια Τράπεηα, Ραγκόςμιοσ Οργανιςμόσ Εμπορίου) αποτελοφν εμπνεφςεισ τοφ Μπρζττον Γουντσ και ζχουν ςκοπό τθν ανακοφφιςθ χωρϊν που πλιττονται από οξφτατα προβλιματα. Στθν πράξθ, όμωσ, αυτοί οι οργανιςμοί τελοφν υπό τθν επιρεια των νεοφιλελεφκερων ιδεϊν εκείνων που βρίςκονται ςτο τιμόνι τουσ και ζχουν εξελιχκεί ςε όργανα εξυπθρζτθςθσ των ςυμφερόντων τοφ κεφαλαίου. Δεν κα βρεκοφμε εκτόσ πραγματικότθτασ αν υποςτθρίξουμε ότι αυτοί οι οργανιςμοί όχι μόνο δεν ςυγκινοφνται από τισ δυςχζρειεσ που εμφανίηονται ςε οριςμζνεσ χϊρεσ αλλ' αντικζτωσ τισ απολαμβάνουν, αφοφ με αυτζσ τισ δυςχζρειεσ εξυπθρετοφνται τα ςυμφζροντα των κεφαλαιοκρατϊν που τουσ διαφεντεφουν. Πμωσ, για να μθ μζνουμε ςε τςιτάτα και αφοριςμοφσ, ασ δοφμε ζνα κραυγαλζο παράδειγμα-απόδειξθ των παραπάνω. Ασ πάμε, λοιπόν, πίςω ςτον χρόνο κι ασ βρεκοφμε ςτθν Κεντρικι Αμερικι τον Οκτϊβριο του 1998. Ο τυφϊνασ Μιτσ ςαρϊνει τθν περιοχι, καταςτρζφει πόλεισ, εξαφανίηει χωριά και ςκοτϊνει κάπου 10.000 ανκρϊπουσ. Θ Νικαράγουα, θ Γουατεμάλα και οι Ονδοφρεσ βυκίηονται ςτο χάοσ και ηθτοφν ςυμπαράςταςθ από τθν διεκνι κοινότθτα, αφοφ οι αςκενικζσ οικονομίεσ τουσ δεν μποροφν να αντζξουν τθν καταςτροφι. Ρράγματι, οι μεγάλοι οργανιςμοί ςπεφδουν να ανοίξουν το πουγκί τουσ αλλά οι απαιτιςεισ που βάηουν ωσ αντάλλαγμα τθσ παρεχόμενθσ "βοικειασ" είναι εξοντωτικζσ. Ρριν βγει θ χρονιά, θ Νικαράγουα ανακοινϊνει ότι βγαίνουν ςτο ςφυρί οι κρατικζσ επιχειριςεισ θλεκτριςμοφ, τθλεφωνίασ και πετρελαίου. Στισ 14 Λουλίου 1999, μετά από παραγγελία τισ εταιρείασ Dow Jones, θ Ράμελα Ντράκερμαν δθμοςιεφει ςτθν Wall Street Journal ζνα άρκρο με τον αποκαλυπτικό τίτλο «Κζλετε να 228

αγοράςετε μια τθλεφωνικι εταιρεία; Κάποιοσ κα ςασ παρακαλεί...», όπου αναφζρει χαρακτθριςτικά: «Σο ΔΝΣ και θ Παγκόςμια Σράπεηα υποςτιριξαν τθν ιδιωτικοποίθςθ (ενν. τισ νικαραγουανισ τθλεφωνικισ εταιρείασ Enitel), ςυνδζοντάσ τθν απολφτωσ με τθν οικονομικι βοικεια 47 εκατ. δολλαρίων και με τθν απομείωςθ του χρζουσ των 4,4 δις. δολλαρίων. Θ Telmex και θ Telefonica ιςαν οι μόνεσ εταιρείεσ που ενδιαφζρκθκαν αλλά απογοθτεφκθκαν από τον χαμθλό τιμοκατάλογο...»214. Εντελϊσ ςυμπτωματικά (;!), τθν ίδια περίοδο ζβγαλε και θ Γουατεμάλα τθν τθλεφωνικι τθσ εταιρεία ςτο ςφυρί. Ρροφανϊσ, εδϊ οι τιμζσ ιςαν πιο ςυμφζρουςεσ, αφοφ θ Telmex (θ ιδιωτικοποιθμζνθ τθλεφωνικι εταιρεία τοφ Μεξικοφ) τθν άρπαξε ςτον αζρα, με ςυνοπτικζσ διαδικαςίεσ. Εντελϊσ ςυμπτωματικά και πάλι (;!;!), τθν ίδια περίοδο το ονδουριανό κονγκρζςςο ψιφιςε μια ςειρά νόμων προκειμζνου να ιδιωτικοποιθκοφν (κρατθκείτε!) οι κρατικζσ εταιρείεσ τθλεφωνίασ και ρεφματοσ, το ςφςτθμα φδρευςθσ, τα αεροδρόμια, τα λιμάνια και οι αυτοκινθτόδρομοι. Με τουσ ίδιουσ νόμουσ καταργικθκαν βαςικζσ διατάξεισ τθσ προθγθκείςασ αγροτικισ μεταρρφκμιςθσ, ϊςτε να μποροφν οι ξζνοι να αγοράηουν ευκολϊτερα γθ. Επίςθσ, κάνοντασ δεκτζσ τισ προτάςεισ των βιομθχάνων που ενδιαφζρονταν για τθν εκμετάλλευςθ του ορυκτοφ πλοφτου τθσ χϊρασ, μείωςε τουσ περιβαλλοντικοφσ περιοριςμοφσ και απλοποίθςε τθν διαδικαςία εξϊςεων, ϊςτε οι κατοικίεσ των χωρικϊν να μθν αποτελοφν πρόςκομμα ςτθν εκμετάλλευςθ νζων ορυχείων. Πμωσ, οι «φιλάνκρωποι» που ζςπευςαν ςε «βοικεια» των χειμαηομζνων χωρϊν τθσ Κεντρικισ Αμερικισ, δεν περιορίςτθκαν 214

Pamela Druckerman, "No sale: do you want to buy a phone company? One is going begging; in a world of privatization, Nicaragua falls behind as bidders walk away; a year declared inauditable", Wall Street Journal, 14/07/1999. Περίλθψθ του άρκρου ςτο: http://www.faqs.org/abstracts/ Business-general/No-sale-do-you-want-to-buy-a-phone-company-One-isgoing-begging-in-a-world-of-privatization-Nicaragu.html 229

ς' αυτά. Σαν ςμινοσ πειναςμζνων ακρίδων, καταςπάραξαν ό,τι βρζκθκε μπροςτά τουσ: θ Νικαράγουα αναγκάςτθκε τελικά να εκποιιςει το 40% τθσ Enitel για 33 εκατ. δολλάρια (θ Business News αποκάλυψε ότι θ ελεγκτικι εταιρεία PricewaterhouseCoopers είχε αποτιμιςει τθν αξία αυτοφ του μεριδίου ςτα 80 εκατ. δολλάρια215), θ SFO (θ εταιρεία ςτθν οποία ανικει το αεροδρόμιο του Σαν Φραντςίςκο) άρπαξε και τα 4 ονδουριανά αεροδρόμια, θ ιςπανικι Union Fenosa απζκτθςε τισ ενεργειακζσ εταιρείεσ τισ Νικαράγουασ κλπ. Δεν μπορϊ να κλείςω τοφτο το ςθμείωμα δίχωσ να διατυπϊςω μια απορία. Καλά, οι καπιταλιςτικζσ οργανϊςεισ χφμθξαν ςτισ κατεςτραμμζνεσ χϊρεσ τισ Κεντρικισ Αμερικισ επειδι φρόντιηαν τα ςυμφζροντά τουσ. Αυτό είναι κατανοθτό. Πμωσ, τί ζκαναν οι ντόπιεσ κυβερνιςεισ, οι οποίεσ -υποτίκεται- προάςπιηαν τα ςυμφζροντα των λαϊν τουσ; Τθν απάντθςθ ς' αυτι τθν απορία μάσ τθν ζδωςε ο υπουργόσ εξωτερικϊν υποκζςεων τθσ Γουατεμάλασ, Εδουάρδοσ Μπαρίλλασ, κατά το ετιςιο οικονομικό φόρουμ τοφ Νταβόσ, το 1999: «κάκε καταςτροφι φζρνει μαηί τθσ μια ευκαιρία για ξζνθ επζνδυςθ»216. Κυνικϊτατοσ. Ασ τελειϊςουμε τοφτο το κείμενο με μια άςκθςθ για το μυαλό: ςυγκρίνετε τθν διλωςθ Μπαρίλλασ με τθν γνωςτι διλωςθ Ράγκαλου «το μνθμόνιο είναι ευκαιρία για τθν Ελλάδα, το μνθμόνιο είναι ευλογία για τθν Ελλάδα». Αν βρείτε κάποια ουςιϊδθ διαφορά, γράψτε μου.

215

“Govt. to sell remaining Enitel stake this year”, Business News Americas, 14/02/2003 - http://www.bnamericas.com/news/telecommunicati ons/CEO:_Govt,_to_sell_remaining_Enitel_stake_this_year 216 "“A Backwards, Upside-Down Kind of Development”: Global Actors, Mining and Community-Based Resistance in Honduras and Guatemala", Rights Action, Φεβρουάριοσ 2005 - http://www.rightsaction.org/Reports /Cuffe mining report.pdf 230

67. «Αφιςτε ς' εμάσ τθν διαχείριςθ!» Με τθν εμπειρία που είχαν αποκτιςει από τθν διαχείριςθ καταςτροφϊν, τόςο ςτθν Κεντρικι Αμερικι όςο και ςτο Λράκ, οι νεοφιλελεφκεροι ιςαν ζτοιμοι για το επόμενο βιμα: τϊρα πια δεν κα επεδίωκαν τθν ψιφιςθ κάποιων βολικϊν νόμων αλλά κα αναλάμβαναν απ' ευκείασ το ςυνολικό ζργο «ανοικοδόμθςθσ» των πλθγειςϊν χωρϊν. Θ ευκαιρία για τθν υλοποίθςθ αυτοφ του βιματοσ τοφσ δόκθκε από το τςουνάμι, το οποίο ςάρωςε τισ ακτζσ τισ νοτιοανατολικισ Αςίασ ςτισ 24 Δεκεμβρίου 2004. Θ Σρι Λάνκα (γνωςτι ακόμα και ςιμερα ωσ Κεχλάνθ) είναι ζνα νθςιωτικό κράτοσ του Λνδικοφ, όπου οι κάτοικοι είναι κυρίωσ αγρότεσ και ψαράδεσ. Οι φυςικζσ τθσ ομορφιζσ, ο εξωτικόσ τθσ χαρακτιρασ και οι υπζροχεσ παραλίεσ τθσ αποτελοφςαν δζλεαρ για τουσ εμπόρουσ τοφ τουριςμοφ ςε όλο τον κόςμο. Οι μεγάλεσ τουριςτικζσ επιχειριςεισ κα ζχτιηαν ευχαρίςτωσ άφκονα παρακαλάςςια ξενοδοχεία ςε ολόκλθρθ τθν χϊρα αλλά υπιρχε ζνα ςοβαρό πρόβλθμα: ολόκλθρθ θ ακτογραμμι τθσ Κεχλάνθσ ιταν γεμάτθ χωριουδάκια και οικιςμοφσ ψαράδων. Εξ άλλου, θ ανατολικι Κεχλάνθ ςπαραςςόταν επί πολλά χρόνια από τισ εμφφλιεσ ςυγκροφςεισ ανάμεςα ςτα κυβερνθτικά ςτρατεφματα και τουσ «Τίγρεισ Τάμιλ», τουσ αντάρτεσ που διεκδικοφςαν τθν ανεξαρτθςία τθσ περιοχισ. Ζτςι, υπιρχαν μόνο λίγα ξενοδοχεία, χτιςμζνα ανάμεςα ςτα ψαροχϊρια, οι φτωχοί ικαγενείσ των οποίων αποτελοφςαν απλϊσ τθν φολκλορικι πινελιά που αναηθτοφςαν οι τουρίςτεσ. Πλα άλλαξαν εκείνθ τθν αποφράδα 24θ Δεκεμβρίου 2004, όταν το τςουνάμι «κακάριςε» τισ παραλίεσ από καλφβεσ, πιρόγεσ, μπανγκαλόου και κάκε άλλθ εγκατάςταςθ. 35.000 άνκρωποι χάκθκαν και πάνω από ζνα εκατομμφριο αναγκάςτθκαν να γίνουν εςωτερικοί πρόςφυγεσ. Ανάμεςα ς' αυτοφσ, ςχεδόν το 90% ιςαν ψαράδεσ. Πταν πζραςε θ καταςτροφι, όλοι αυτοί επιχείρθςαν να

231

επιςτρζψουν εκεί όπου πρωτφτερα βρίςκονταν τα ςπίτια τουσ. Πμωσ... Το πρϊτο μζτρο τισ κυβζρνθςθσ ιταν να απαγορεφςει τθν ανζγερςθ κατοικιϊν ςε απόςταςθ μικρότερθ των διακοςίων μζτρων από τθν παραλία. Επίςθμα, το ςυγκεκριμζνο μζτρο πάρκθκε για τθν προςταςία των κατοίκων από ζνα καινοφργιο τςουνάμι. Αλλά, το πρόβλθμα ιταν πωσ αυτι θ απαγόρευςθ δεν ίςχυε για τισ τουριςτικζσ εγκαταςτάςεισ! Ζτςι, θ τουριςτικι βιομθχανία βρικε τθν ευκαιρία να πλθμμυρίςει τισ -κακαριςμζνεσ πια από το τςουνάμι- ακτζσ με ξενοδοχεία, παρακεριςτικζσ κατοικίεσ κλπ, μθ διςτάηοντασ να φράξει με ςυρματοπλζγματα τθν πρόςβαςθ των ικαγενϊν ςτθν κάλαςςα και, μάλιςτα, υπό τθν προςταςία τισ αςτυνομίασ. Στθν πρωτεφουςα Κολόμπο, θ πρόεδροσ Τςαντρίκα Κουμαρατοφνγκα είχε πιο ςοβαρά προβλιματα να επιλφςει. Καταλαβαίνοντασ ότι θ αδφναμθ και ιδθ προβλθματικι (λόγω του εμφυλίου) οικονομία τισ χϊρασ τθσ δεν κα μποροφςε να αντζξει τθν καταςτροφι, είχε απευκυνκεί αμζςωσ για βοικεια ςε όλουσ τουσ μεγάλουσ οργανιςμοφσ αλλά από παντοφ ειςζπραττε μιςόλογα. ΔΝΤ, Ραγκόςμια Τράπεηα, ΘΡΑ, όλοι κα ικελαν να βοθκιςουν αλλά προθγουμζνωσ κα ζπρεπε να ξζρουν τι ςκόπευε να κάνει θ πρόεδροσ με τα δάνεια που είχε ιδθ πάρει θ χϊρα τθσ. Θ αντιπρόταςθ ςτο αίτθμα για βοικεια ιταν απλι και...φρθντμανικι: κα δϊςουμε βοικεια για τθν ανοικοδόμθςθ αλλά αφιςτε εμάσ να τθν διαχειριςτοφμε με τρόπο ϊςτε να μπορζςουμε να ειςπράξουμε αυτά που μασ χρωςτάτε! Ζτςι, μόλισ μια βδομάδα μετά τθν καταςτροφι, θ Κουμαρατοφνγκα δθμιοφργθςε τθν «Ομάδα Εργαςίασ για τθν Ανοικοδόμθςθ του Ζκνουσ»217. Στθν δεκαμελι αυτι Ομάδα εκχωρικθκαν 217

Προςζξτε τθν μανία όλων των «ανοικοδομθτϊν» να χρθςιμοποιοφν τον όρο «ζκνοσ», αντί για τον πιο λογικό «χϊρα» ι τον πιο ςωςτό «κράτοσ». 232

εξαιρετικά διευρυμζνεσ αρμοδιότθτεσ, ενϊ τθσ παραχωρικθκε τζτοια αυτοτζλεια ϊςτε δεν κα μποροφςαν να τθν ελζγξουν οφτε τα κυβερνθτικά όργανα. Φυςικά, ςε μια τζτοια Ομάδα δεν βρικαν κζςθ οφτε περιβαλλοντολόγοι, οφτε άλλοι επιςτιμονεσ, οφτε ειδικοί ςε ηθτιματα ανοικοδομιςεων, οφτε -πολφ περιςςότεροεκπρόςωποι των τοπικϊν κοινωνιϊν, των αγροτϊν ι των ψαράδων. Ρροσ δόξαν του καπιταλιςμοφ, οι δζκα κζςεισ καλφφκθκαν μόνο από τραπεηίτεσ και βιομιχανουσ218. Λεπτομζρεια πρϊτθ: πζντε από τα δζκα μζλθ ιςαν εκπρόςωποι μεγάλων ξενοδοχείων. Λεπτομζρεια δεφτερθ: πρόεδροσ τθσ επιτροπισ ορίςτθκε ο βιομιχανοσ Μάνο Τιτταβζλλα, πρϊθν αρμόδιοσ υπουργόσ για τισ ιδιωτικοποιιςεισ, ο οποίοσ διλωςε περιχαρισ: «είναι μια πρϊτθσ τάξεωσ ευκαιρία219 να οικοδομιςουμε ζνα ζκνοσ πρότυπο»220 Ο Τιτταβζλλα ιταν υπζρμαχοσ του νεοφιλελευκεριςμοφ και προςπακοφςε επί χρόνια να ιδιωτικοποιιςει τθν μεγάλθ δθμόςια περιουςία τθσ χϊρασ, ςτθν οποία ανικει περίπου το 80% τθσ γθσ. Θ προθγοφμενθ κυβζρνθςθ, εκτελϊντασ τισ εντολζσ τοφ ΔΝΤ, είχε ςχεδιάςει ζνα φιλόδοξο πρόγραμμα με τίτλο «Ανακτϊντασ τθν Σρι Λάνκα», το οποίο επεδίωκε τθν ειςροι ξζνων επενδφςεων ςτθν χϊρα. Για τθν επιτυχία αυτοφ του προγράμματοσ προβλζπονταν: ιδιωτικοποιιςεισ κρατικϊν εταιρειϊν, κατάργθςθ των αυςτθρότατων περιοριςμϊν απόκτθςθσ γθσ από τουσ ξζνουσ και 218

Σα ςτοιχεία προζρχονται από τθν εξαιρετικι μελζτθ τισ Άλιςον Ράισ με τον αποκαλυπτικό τίτλο "Post-tsunami reconstruction and tourism: a second disaster? (Ανοικοδόμθςθ και τουριςμόσ μετά το τςουνάμι: μια δεφτερθ καταςτροφι;)". Σο πλιρεσ κείμενο βρίςκεται αναρτθμζνο ςτο διαδίκτυο ςτθν διεφκυνςθ: http://www.scribd.com/doc/18951533/Post Tsunami-Tourism-and-Reconstruction-A-Second-Disaster-October-2005 219 Πάλι λόγοσ για «ευκαιρία», πάλι λόγοσ για «ζκνοσ»... ΢φμπτωςθ που επαναλαμβάνεται, δεν μπορεί να είναι ςφμπτωςθ. 220 “More than a chance to build a modern nation”, Lanka Monthly Digest (Cyber Edition), Λοφλιοσ 2005 - http://lmd.lk/archives/2005/July/ben4. htm 233

ελαςτικοποίθςθ του εργατικοφ νόμου, ϊςτε να διευκολφνονται οι τουριςτικζσ επιχειριςεισ. Το «Ανακτϊντασ τθν Σρι Λάνκα» ιταν ζνα πρόγραμμα κεραπείασ-ςοκ, εγκεκριμμζνο από τθν Ραγκόςμια Τράπεηα. Δυςτυχϊσ για τον Τιτταβζλλα και τθν παρζα του, ςτισ εκλογζσ του Απριλίου ο λαόσ τοφσ ζςτειλε ςτο περικϊριο και εξζλεξε μια κυβζρνθςθ που υποςχόταν ότι κα πζταγε το νεοφιλελεφκερο ςχζδιο ςτα ςκουπίδια. Οκτϊ μινεσ αργότερα, ζνα τςουνάμι κα ζδινε ςτον λαό τθν ευκαιρία να καταλάβει ότι είχε εξαπατθκεί, όπωσ ακριβϊσ είχε εξαπατθκεί ο λαόσ τισ Βολιβίασ πριν είκοςι χρόνια... Για να πετφχει τουσ ςκοποφσ του ο καπιταλιςμόσ τισ καταςτροφισ, ςτθν Κεντρικι Αμερικι πίεςε τισ κυβερνιςεισ να προωκιςουν τισ απαραίτθτεσ νομοκετικζσ αλλαγζσ. Στο Λράκ πιγε λίγο παραπζρα: ειςζβαλε, επζβαλε κατοχι κι ζβαλε δικό του κυβερνιτθ να προωκιςει τισ επικυμθτζσ αλλαγζσ. Τϊρα, ςτθν Κεχλάνθ ζκανε ζνα ακόμθ βιμα: ηιτθςε -και πιρε- απόλυτθ εξουςιοδότθςθ για να επιφζρει ο ίδιοσ τισ αλλαγζσ που τον βόλευαν, παρακάμπτοντασ τα εμπόδια που λζγονταν «κυβζρνθςθ», «κοινοβοφλιο» κλπ. Γι' αυτζσ τισ αλλαγζσ κα μιλιςουμε ςτθν ςυνζχεια. Τελειϊνουμε για ςιμερα με άλλθ μια άςκθςθ για το μυαλό: ζχοντασ κατά νου τα παραπάνω βιματα, ποιό κα είναι άραγε το επόμενο βιμα που κα επιχειριςει ο καπιταλιςμόσ, προκειμζνου να επιβάλει τα ςχζδιά του;

234

68. Σο «trickle down» Στισ εκλογζσ του Απριλίου 2004, ο λαόσ τθσ Σρι Λάνκα ζρριξε μαφρο ςτουσ νεοφιλελεφκερουσ και επζλεξε ζναν ςυναςπιςμό "κεντροαριςτερϊν", οι οποίοι υποςτιριηαν ότι ο πλοφτοσ τθσ χϊρασ φτάνει για όλουσ221 και δεν χρειάηονται κεραπείεσ-ςοκ και λοιπά νεοφιλελεφκερα πειράματα. Πμωσ, οκτϊ μινεσ αργότερα, φαίνεται ότι το τςουνάμι τοφσ ξφπνθςε και κατάλαβαν το...λάκοσ τουσ. Θ Lanka Business Online καταγράφει αυτό το «ξφπνθμα» ςε άρκρο τθσ με τίτλο Too ambitious? (Πολφ φιλόδοξθ;) μζςα από τα λόγια τισ προζδρου Κουμαρατοφνγκα: «Θ τραγωδία τοφ τςουνάμι ασ γίνει θ αφετθρία μιασ νζασ αρχισ για να ξαναχτίςουμε το ζκνοσ μασ... Είμαςτε μια χϊρα ευλογθμζνθ με τόςο πολλοφσ φυςικοφσ πόρουσ και δεν τουσ ζχουμε αξιοποιιςει πλιρωσ... Ζτςι, θ ίδια θ φφςθ πρζπει να ςκζφτθκε "αρκετά!" και μασ χτφπθςε από κάκε πλευρά και μασ δίδαξε ότι πρζπει να είμαςτε ενωμζνοι... Ακόμα κι αν γίνονταν εκλογζσ αφριο, δεν κα ζπρεπε να επθρεάςουν τθν διαδικαςία αναςυγκρότθςθσ...»222. Είμαι ςίγουροσ θ Κουμαρατοφνγκα τρζλλανε και τον ίδιο τον Φριντμαν: θ φφςθ αγανάκτθςε και τιμϊρθςε τθν Σρι Λάνκα, επειδι δεν είχε ξεπουλιςει τα δάςθ και τισ παραλίεσ τθσ... Ιμαρτον! Είχαν-δεν είχαν περάςει δζκα μζρεσ από το τςουνάμι, όταν θ Ομάδα τοφ Τιτταβζλλα παρουςίαςε ζνα ολοκλθρωμζνο πρόγραμμα εκνικισ ανοικοδόμθςθσ. Το πρόγραμμα κάλυπτε τα πάντα, από τθν ςτζγαςθ των πλθγζντων ψαράδων μζχρι τουσ αυτοκινθτόδρομουσ και τα λιμάνια. Φαίνεται απίςτευτο το ότι ζνα τόςο ευρφ και φιλόδοξο πρόγραμμα ολοκλθρϊκθκε μζςα ςε δζκα μόλισ θμζρεσ αλλά υπάρχει μια πολφ απλι εξιγθςθ: επρόκειτο 221

Κάτι ςαν «λεφτά υπάρχουν», δθλαδι. “Too ambitious?”, Lanka Business Online, 19/01/2004 - http://www. lbo.lk/fullstory.php?nid=1752929401 222

235

για το ίδιο ακριβϊσ νεοφιλελεφκερο πρόγραμμα, το οποίο ο λαόσ είχε απορρίψει ςτισ εκλογζσ πριν οκτϊ μινεσ. Μπορεί τότε να είχαν «φάει πόρτα», αλλά οι καυμαςτζσ τοφ Φριντμαν, εκμεταλλευόμενοι το ιςχυρό ςοκ που είχε υποςτεί ο λαόσ, επζςτρεψαν από το παράκυρο. Θ Ουάςιγκτον αποφάςιςε να εφαρμόςει ςτθν Σρι Λάνκα μια πολιτικι «trickle down». Στα ελλθνικά, ο όροσ μπορεί να αποδοκεί με τθν περίφραςθ «διάχυςθ οικονομικϊν οφελϊν από πάνω προσ τα κάτω». Με απλά λόγια, αυτι θ πολιτικι φροντίηει να πλουτίςουν κάποιεσ μικρζσ ομάδεσ πλθκυςμοφ ςτθν κορυφι τισ κοινωνικισ πυραμίδασ, ϊςτε, όταν αυτζσ χορτάςουν, ο πλοφτοσ που κα ξεχειλίςει να διαχυκεί ςτισ αμζςωσ κατϊτερεσ βακμίδεσ κ.ο.κ. Οι φτωχότερεσ κοινωνικζσ ομάδεσ, οι οποίεσ βρίςκονται ςτθν βάςθ αυτισ τθσ πυραμίδασ, πρζπει απλϊσ να ελπίηουν ότι ο πλοφτοσ που κα ξεχειλίηει από πάνω, κάποτε κα φτάςει και ς' αυτζσ. Μόλισ θ Ομάδα Τιτταβζλλα ετοίμαςε το «τοφβλο» τθσ, ιρκε ςε επαφι με τθν USAID, τθν οργάνωςθ των ΘΡΑ θ οποία αναλαμβάνει να «βοθκιςει» τισ χϊρεσ που ζχουν ανάγκθ. Θ USAID ανζλαβε να κάνει αυτό που ιξερε καλά: πιρε το πρόγραμμα τθσ Ομάδασ και ανζκεςε τθν εφαρμογι του ςε πολιτειακζσ εταιρείεσ, υπογράφοντασ μ' αυτζσ ςυμβάςεισ εκατοντάδων εκατομμυρίων δολλαρίων. Ανάμεςα ς' αυτζσ τισ εταιρείεσ βρίςκονταν πολλζσ από εκείνεσ που είχαν αναλάβει δουλειζσ κατά τθν «ανοικοδόμθςθ» του Λράκ και τα είχαν κάνει μαντάρα αλλά εκείνθ θ αποτυχία τουσ δεν τισ εμπόδιςε να υπογράψουν μερικζσ πλουςιοπάροχεσ ςυμβάςεισ και για τθν «ανοικοδόμθςθ» τθσ Σρι Λάνκα. Εννοείται ότι από τα εκατοντάδεσ εκατομμφρια που ειςζρρευςαν, τα πραγματικά κφματα του τςουνάμι δεν πιραν δεκάρα. Αντίκετα, πολφ απ' αυτό το χριμα διατζκθκε για να παγιωκεί ο ξεριηωμόσ από τισ πατρογονικζσ τουσ εςτίεσ. Για τουσ πολφπακουσ ψαράδεσ βρζκθκε μόνο ζνα ςκάρτο ψωροεκατομμφριο, το οποίο διατζκθκε για τθν «αναβάκμιςθ» των προςωρινϊν τουσ 236

κατοικιϊν. Επρόκειτο ςαφϊσ όχι απλϊσ για κοροϊδία αλλά για επιβεβαίωςθ του ότι ποτζ πλζον δεν κα τουσ επιτρεπόταν να γυρίςουν ςτισ παραλίεσ τουσ. Πταν θ USAID κατθγορικθκε ότι αδιαφορεί για τουσ πλθγζντεσ από το τςουνάμι, ζνασ από τουσ διευκυντζσ τθσ, ο Τηων Βάρλεχ, εξιγθςε: «Δεν κζλουμε να περιορίςουμε τθν βοικεια μόνο ςτα κφματα του τςουνάμι. Ασ τθν χρθςιμοποιιςουμε προσ όφελοσ ολόκλθρθσ τθσ ΢ρι Λάνκα. Ασ τθν χρθςιμοποιιςουμε για τθν οικονομικι μεγζκυνςθ τθσ χϊρασ». Θ κατάλθξθ όλθσ αυτισ τθσ ιςτορίασ μοιάηει με τθν κατάλθξθ τθσ ιςτορίασ ςτο Λράκ. Θ καπιταλιςτικι επιδρομι, θ οποία υποτίκεται ότι κα ζςωηε τθν Σρι Λάνκα και κα τθν μεγζκυνε οικονομικά, ζφερε μζςα ςε ενάμιςθ μόλισ χρόνο τζτοια φτϊχεια και τζτοια απογοιτευςθ ϊςτε ο λαόσ ξαναβγικε ςτα βουνά και ο εμφφλιοσ ξανάρχιςε. Ακοφγεται παράδοξο αλλά αυτόσ ο εμφφλιοσ ιταν ο καλφτεροσ τρόποσ για να επιβιϊςουν οι εξακλιωμζνοι κάτοικοι τθσ χϊρασ: οι κυβερνθτικζσ δυνάμεισ κα φρόντιηαν τουσ δικοφσ τουσ και οι «Τίγρεισ Τάμιλ» κα φρόντιηαν τισ οικογζνειεσ των ανταρτϊν. Τελικά, παρά τον χρθματικό πακτωλό που διατζκθκε, θ Σρι Λάνκα κατζλθξε φτωχότερθ από πριν. Σιμερα, επτά χρόνια μετά το άδοξο τζλοσ τισ «ανοικοδόμθςθσ», υπολογίηεται ότι το 60% του πλθκυςμοφ τθσ βρίςκεται κάτω από το όριο τθσ φτϊχειασ. Το «trickle down» ςταμάτθςε ςτθν κορυφι τισ πυραμίδασ...

237

69. Ο εκβιαςμόσ ωσ κεραπεία-ςοκ Αν τα όςα εξιςτοριςαμε περί του πϊσ ο καπιταλιςμόσ δεν δίςταςε να πατιςει πάνω ςτουσ τςακιςμζνουσ από το τςουνάμι φτωχοφσ κατοίκουσ τισ Σρι Λάνκα, τα όςα ζγιναν ςτισ διπλανζσ Μαλδίβεσ ξεπερνοφν τθν φανταςία. Αν ςτθν Σρι Λάνκα θ κυβζρνθςθ εμπόδιςε τουσ γθγενείσ να επιςτρζψουν ςτισ παραλίεσ τουσ, προκειμζνου να δϊςει τθν γθ τουσ βορά ςτθν τουριςτικι βιομθχανία, ςτισ Μαλδίβεσ τοφσ ξερίηωςε και τουσ απομάκρυνε όχι απλϊσ από τισ ακτζσ αλλά ςχεδόν από κάκε βιϊςιμθ περιοχι τισ χϊρασ. Πμωσ, ασ πάρουμε τα πράγματα με τθν ςειρά. Οι Μαλδίβεσ223 είναι ζνα νθςιωτικό κράτοσ ςτον Λνδικό ωκεανό, αποτελοφμενο από 1.200 νθςιά (ατόλεσ), εκ των οποίων κατοικοφνται τα 200. Το -εξωπραγματικό- 90% του ΑΕΡ τισ χϊρασ προζρχεται από τον τουριςμό, αφοφ πάνω από 100 νθςιά τθσ κεωροφνται κζρετρα. Ρρόκειται για ατόλεσ με πλοφςια βλάςτθςθ και λευκι άμμο, οι οποίεσ βρίςκονται υπό τον απόλυτο ζλεγχο τθσ τουριςτικισ βιομθχανίασ. Εκεί, οι πλοφςιοι τουρίςτεσ μποροφν να ικανοποιιςουν ςχεδόν κάκε επικυμία τουσ: το Four Seasons και το Coco Palm διακζτουν βίλεσ πάνω ςτθν κάλαςςα (το «πάνω» είναι κυριολεξία), το Hilton ζχει καταςκευάςει το μοναδικό ςτον κόςμο υποκαλάςςιο εςτιατόριο κλπ. Πμωσ, πϊσ ζγιναν όλα αυτά; Το 1978 εκλζχτθκε πρόεδροσ των Μαλδίβων ο Μαουμοφν Αμπντοφλ Γκαγιοφμ224. Δίχωσ να είναι τυπικά δικτάτορασ, ο Γκαγιοφμ κατάφερε να μείνει πρόεδροσ επί...30 ολόκλθρα χρόνια! Δεν ιταν δα και δφςκολο να το καταφζρει, αφοφ φρόντιηε να φυλακίηει τουσ θγζτεσ οποιαςδιποτε αντιπολιτευτικισ κίνθςθσ εμ223

http://en.wikipedia.org/wiki/Maldives - Προςοχι ςτθν ςφγχιςθ που γίνεται ςυχνά ανάμεςα ςτισ νιςουσ Μαλδίβεσ (περί των οποίων κάνουμε λόγο εδϊ) και ςτισ νιςουσ Μαλβίνεσ (ι Φϊκλαντ, κατά τουσ βρεττανοφσ). 224 http://en.wikipedia.org/wiki/Maumoon_Abdul_Gayoom 238

φανιηόταν ενϊ το υπουργικό ςυμβοφλιο απετελείτο από 11 μζλθ τθσ οικογζνειάσ του. Από τθν αυταρχικότθτα του Γκαγιοφμ δεν γλίτωναν οφτε εκείνοι που τολμοφςαν να δθμοςιεφςουν οποιοδιποτε επικριτικό ςχόλιο ςτο διαδίκτυο. Ο Γκαγιοφμ, απαλλαγμζνοσ από κάκε επικριτι του, είχε ωσ κφριο ςτόχο τθσ τριακονταετοφσ κθτείασ του τθν αφξθςθ των νθςιϊν-κερζτρων. Πμωσ, ςτθν προςπάκειά του αυτι αντιμετϊπιηε ζνα ςοβαρό πρόβλθμα: τον λαό. Ππωσ και ςτθν Σρι Λάνκα, οι μαλδιβιανοί ηοφςαν από το ψάρεμα και κατοικοφςαν ςε φτωχικοφσ οικιςμοφσ διάςπαρτουσ ςτισ ακτζσ. Φυςικά, δεν μπορείσ να ηθτάσ από τον τουρίςτα να πλθρϊςει 5.000 δολλάρια για μια διανυκτζρευςθ, τθν ϊρα που δίπλα του κάποιοι ξυπόλθτοι κακαρίηουν ψάρια. Ζτςι, ο Γκαγιοφμ ανιγγειλε ζνα πρόγραμμα «ςυνζνωςθσ του πλθκυςμοφ». Το πρόγραμμα είχε ςκοπό να παροτρφνει τουσ ικαγενείσ να εγκαταλείψουν τουσ οικιςμοφσ τουσ και να μετακομίςουν ςτα μεγαλφτερα και πιο πυκνοκατοικθμζνα νθςιά, για λόγουσ αςφαλείασ. Τα κυβερνθτικά «παπαγαλάκια» αποδφκθκαν ςε αγϊνα τρομοκράτθςθσ του κόςμου, με το επιχείρθμα ότι θ υπερκζρμανςθ του πλανιτθ κα ανζβαηε τθν ςτάκμθ τθσ κάλαςςασ και όςοι ζμεναν ςε μικρζσ ατόλεσ κα πνίγονταν. Φυςικά, το πρόγραμμα απζτυχε γιατί δεν είναι κακόλου εφκολο να πείςεισ οποιονδιποτε να εγκαταλείψει τον τόπο όπου γεννικθκε225. Ο Γκαγιοφμ οργίςτθκε από τθν αποτυχία. Πταν ξζςπαςε το τςουνάμι, ςαρϊνοντασ τισ παραλίεσ, ο πρόεδροσ ςκζφτθκε πωσ μποροφςε να εκμεταλλευτεί το ςοκ που προκάλεςε ςτουσ κατοίκουσ θ καταςτροφι. Αμζςωσ, θ κυβζρνθςθ ζβγαλε ανακοίνωςθ, όπου υποςτιριηε πωσ το πρόγραμμα «ςυνζνωςθσ του πλθκυςμοφ» είχε προειδοποιιςει για τουσ κιν225

Για περιςςότερεσ λεπτομζρειεσ δείτε: "Maldives to develop "safe" islands for tsunami-hit people", Associated Press, 19/01/2005 - http:// thestar.com.my/news/story.asp?file=/2005/1/19/latest/20836Maldivest 239

δφνουσ και θ καταςτροφι είχε αποδείξει ότι πολλά νθςιά ιςαν όντωσ ακατάλλθλα για διαμονι. Δυόμιςθ μινεσ αργότερα, το υπουργείο εκνικισ ανάπτυξθσ παρουςίαςε ζνα ςχζδιο αναςυγκρότθςθσ, ςφμφωνα με το οποίο το κράτοσ κα χορθγοφςε βοικεια μόνο ςε όςουσ αποφάςιηαν να εγκαταςτακοφν ςε ζνα από τα πζντε «αςφαλι» νθςιά226. Θ Ραγκόςμια Τράπεηα ενκουςιάςτθκε από τθν ιδζα και αποφάςιςε να χρθματοδοτιςει αδρά το πρόγραμμα «Αςφαλι Νθςιά» τοφ Γκαγιοφμ. Μάλιςτα, οι «παγκόςμιοι τραπεηίτεσ» είχαν το κράςοσ να δθλϊςουν ότι αποφάςιςαν τθν χρθματοδότθςθ αυτοφ του προγράμματοσ επειδι οι κάτοικοι των Μαλδίβων είχαν εκδθλϊςει τθν απαίτθςθ να ηιςουν ςε μεγαλφτερα και αςφαλζςτερα νθςιά. Φυςικά, κανζνασ ικαγενισ δεν είχε εκδθλϊςει τζτοια απαίτθςθ. Πλοι κα ικελαν να μείνουν ςτον τόπο τουσ αλλά το πρόγραμμα ιταν ςαφζσ: καμμία υποδομι δεν κα αποκαταςτακεί και καμμία βοικεια δεν κα δοκεί εκτόσ των πζντε νθςιϊν που είχαν οριςτεί ωσ αςφαλι227. 226

Όταν ζγραφα το κείμενο ςτο ιςτολόγιο, βρικα το ςχζδιο αναςυγκρότθςθσ (ςε μορφι .pdf) ςτθν διεφκυνςθ http://www.undp.org/cpr/disred/ documents/tsunami/maldives/md_nrrp.pdf. ΢ιμερα, κακϊσ γράφω αυτι τθν ςθμείωςθ, διαπιςτϊνω ότι θ ςυγκεκριμζνθ διεφκυνςθ ζχει καταργθκεί. Μετά από επίμονθ αναηιτθςθ ςτο διαδίκτυο, το βρικα αναδθμοςιευμζνο ςτθ διεφκυνςθ http://saarc-sdmc.nic.in/pdf/maldives/file3.pdf αλλά δεν μπορϊ να γνωρίηω πόςο κα διατθρθκεί αναρτθμζνο. 227 Δείτε τθν καυμάςια ζρευνα τθσ ActionAid με τίτλο "Tsunami Response: A Human Rights Assessment" (http://www.alnap.org/pool/ files/actionaid_tsunami_hro_jan2006.pdf). Παρακζτω ζνα χαρακτθριςτικό απόςπαςμα: «Αυτό το ςχζδιο, το οποίο υπιρχε από το 1998, χρθματοδοτείται τϊρα από τθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ, τθν Παγκόςμια Σράπεηα και το πρόγραμμα αναςυγκρότθςθσ των Θνωμζνων Εκνϊν...Αυτι τθν ςτιγμι, ολόκλθροσ ο πλθκυςμόσ τριϊν νθςιϊν και ο περιςςότεροσ πλθκυςμόσ άλλων δζκα μετακινοφνται ςε άλλα νθςιά. Οι άνκρωποι δεν ζχουν άλλθ επιλογι, αφοφ θ μετεγκατάςταςθ αποτελεί προχπόκεςθ για κάκε βοικεια αποκατάςταςθσ και ανκρϊπινθσ ςτζγαςθσ». 240

Φαίνεται, όμωσ, ότι οι φυςικζσ καταςτροφζσ ςκοτϊνουν μόνο τουσ ικαγενείσ, αφοφ κανζνα νθςί-κζρετρο δεν εκκενϊκθκε. Μάλιςτα δε, ζναν χρόνο μετά το τςουνάμι, τον Δεκζμβριο του 2005, το υπουργείο τουριςμοφ ανακοίνωςε περιχαρϊσ ότι τα επόμενα δφο ζωσ πζντε χρόνια κα ιςαν ζτοιμα προσ ενοικίαςθ 35 νζα νθςιά228. Επρόκειτο για 35 ατόλεσ των οποίων οι κάτοικοι είχαν απομακρυνκεί εκβιαςτικά, χάρθ ςτο πρόγραμμα «Αςφαλι Νθςιά». Εξυπακοφεται ότι από τον χρθματικό πακτωλό που διζκεςε θ Ραγκόςμια Τράπεηα (ςε ςυνεργαςία με τθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ και τον ΟΘΕ), ςτα πραγματικά κφματα τθσ καταςτροφισ ζφταςαν μόνο λίγα ψίχουλα. Στα πζντε «αςφαλι» νθςιά, θ υπερςυγκζντρωςθ πλθκυςμοφ (μακθμζνου να ηει με διαφορετικό τρόπο) οδιγθςε ςε αφξθςθ τθσ εγκλθματικότθτασ, ςε ςυγκροφςεισ ανάμεςα ςτουσ νεοφερμζνουσ και ςτουσ παλιοφσ κατοίκουσ, κακϊσ και ςε ζκρθξθ τθσ ανεργίασ. Τελικά, ο Γκαγιοφμ ζχαςε τισ εκλογζσ του 2008 και ενάμιςθ χρόνο αργότερα εγκατζλειψε κυνθγθμζνοσ -και βακφπλουτοσ- τθν χϊρα. Συμπεραςματικά, θ «ανοικοδόμθςθ» των χωρϊν που πλιγθκαν από το τςουνάμι τοφ 2004, απετζλεςε ζνα «δεφτερο τςουνάμι», μια άλλθ μορφι τισ «κεραπείασ-ςοκ». Εκατοντάδεσ φτωχοί ψαράδεσ («μθ παραγωγικοί», κατά τθν Ραγκόςμια Τράπεηα) εκδιϊχκθκαν από τισ εςτίεσ τουσ, προκειμζνου να απελευκερωκεί χϊροσ για κεφαλαιακζσ επενδφςεισ. Είτε με το ηόρι (όπωσ ςτθν Σρι Λάνκα) είτε εκβιαςτικά (όπωσ ςτισ Μαλδίβεσ), τα λαϊκά δικαιϊματα καταπατικθκαν προσ όφελοσ του κεφαλαίου, ςε ζναν ιδιότυπο ταξικό «πόλεμο τθσ παραλίασ».

228

Δθμοςίευςθ του υπουργείου τουριςμοφ, τεχνϊν και πολιτιςμοφ των Μαλδίβων: http://www.tourism.gov.mv/news.php?nid=21 241

70. Η «ευκαιρία» τοφ τυφϊνα Κατρίνα Πταν ξεκινοφςαμε αυτι τθν ςειρά των κειμζνων περί νεοφιλελευκεριςμοφ, είχαμε αναφερκεί ςτον τυφϊνα Κατρίνα, ο οποίοσ ζπλθξε τθν Νζα Ορλεάνθ ςτισ 29 Αυγοφςτου 2005. Μοιραία, κα επιςτρζψουμε ςτθν Νζα Ορλεάνθ, μιασ και όςα διαδραματίςτθκαν εκεί, μετά τθν καταςτροφι, αποτελοφν τθν τελευταία «επιτυχία» των «παιδιϊν του Σικάγου» πριν το ξζςπαςμα τθσ παγκόςμιασ καπιταλιςτικισ κρίςθσ. Άλλωςτε, πρόκειται και για το τελευταίο προςωπικό «επίτευγμα» του Φριντμαν, ο οποίοσ μασ άφθςε χρόνουσ λίγο αργότερα, ςτισ 16 Νοεμβρίου 2006. Στισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ υπάρχει μια κρατικι ομοςπονδιακι υπθρεςία επιφορτιςμζνθ με τθν αντιμετϊπιςθ των ζκτακτων καταςτάςεων, θ περίφθμθ FEMA (Federal Emergency Management Agency). Επειδι οι τυφϊνεσ που ζρχονται από τθν Καραϊβικι πλιττουν ςυχνά τισ νότιεσ και νοτιοανατολικζσ ακτζσ των ΘΡΑ, το καλοκαίρι τοφ 2004 ο κυβερνιτθσ τισ Λουιηιάνασ (τθσ πολιτείασ όπου ανικει θ Νζα Ορλεάνθ) είχε ηθτιςει επιχοριγθςθ από τθν FEMA, προκειμζνου να εκπονθκεί ςχζδιο αντιμετϊπιςθσ κάποιου ιςχυροφ τυφϊνα. Το αίτθμα απερρίφκθ, επειδι θ κυβζρνθςθ Μπουσ ιταν αντίκετθ ςε κάκε είδουσ επιχορθγιςεισ. Πμωσ, θ FEMA βρικε ζνα ολόκλθρο εκατομμφριο για να ανακζςει ςτθν ιδιωτικι εταιρεία Innovative Emergency Management τθν εκπόνθςθ αυτοφ του ςχεδίου229. Μπορεί θ εταιρεία να ειςζπραξε «ηοφλα» το εκατομμφριο αλλά, πάντωσ, παρζδωςε ζνα ολοκλθρωμζνο ςχζδιο. Δυςτυχϊσ για τουσ κατοίκουσ τισ ευρφτερθσ περιοχισ, το ςχζδιο αυτό ζμεινε τελείωσ ανεφάρμοςτο επειδι, ςφμφωνα με τον προϊςτάμενο τθσ 229

Από τον ιςτοτόπο τθσ Innovative Emergency Management: “IEM Team to Develop Catastrophic Hurricane Disaster Plan for New Orleans & Southeast Louisiana”, 03/06/2004 - http://www.iem.com/archived-press -releases/iem-team-to-develop-catastrophic-hurricane-disaster-plan-fornew-orleans-southeast-louisiana 242

FEMA, «δεν υπιρχαν διακζςιμα χριματα για να το κζςουμε ςε εφαρμογι»230. Αυτι θ διλωςθ δείχνει κακαρά ζνα από τα βαςικά χαρακτθριςτικά τοφ νεοφιλελευκεριςμοφ: για τθν χρθματοδότθςθ ιδιωτικϊν εταιρειϊν υπάρχουν άφκονα χριματα αλλά δεν περιςςεφει δεκάρα για τθν χρθματοδότθςθ βαςικϊν λειτουργιϊν τοφ κράτουσ. Φυςικά, ο μζγασ Φριντμαν δεν είδε καμμία τραγωδία αλλά μόνο μια ευκαιρία για να προωκιςει τθν υλοποίθςθ των ιδεϊν του. Ζτςι, δυο βδομάδεσ μετά τθν καταςτροφι, οριςμζνοι πιςτοί τοφ φρθντμανιςμοφ ςυναντικθκαν με μια νομοπαραςκευαςτικι επιτροπι των ρεπουμπλικάνων προκειμζνου να χαράξουν τθν πολιτικι που κα ζπρεπε να ακολουκθκεί. Ρροϊόν αυτισ τθσ ςφςκεψθσ ιταν ζνα «ςχζδιο βοικειασ», το οποίο περιλάμβανε 32 προτάςεισ εμφοροφμενεσ απολφτωσ από το πνεφμα τοφ νεοφιλελευκεριςμοφ231. Ρρϊτο μζλθμα αυτοφ του ςχεδίου ιταν θ κατάργθςθ του νόμου Ντζθβισ-Μπαίθκον, ο οποίοσ επζβαλλε ςε όςουσ εργολάβουσ αναλάμβαναν ομοςπονδιακζσ δουλειζσ να καταβάλουν αξιοπρεπείσ μιςκοφσ. Αυτό ςιμαινε πωσ όςοι κα δοφλευαν για τθν αποκατάςταςθ των ηθμιϊν κα πλθρϊνονταν ανάλογα με τα κζφια όποιου τουσ προςελάμβανε. Επίςθσ, προτάκθκε θ μετατροπι ολόκλθρθσ τθσ πλθγείςασ περιοχισ ςε επιχειρθματικι ηϊνθ απαλλαγμζνθ από κάκε φορολογία. Ακόμθ, ηθτικθκε να χορθγθκοφν ςτουσ μακθτζσ «κουπόνια φοίτθςθσ» ςε ιδιωτικά ςχολεία τισ

230

“Hurricane Simulation Predicted 61, 290 Dead”, New York Times, 09/ 09/2005 - http://www.indiadivine.org/audarya/ayurveda-health-wellbeing/ 1006439-hurricane-simulation-predicted-61-290-dead-new-york-times.html 231 Edwin Meese III , Stuart Butler, Ph.D. και Kim R. Holmes, Ph.D., “From Tragedy to Triumph: Principled Solutions for Rebuilding Lives and Communities”, The Heritage Foundation, 12/09/2005 - http://www.heritage. org/research/reports/2005/09/from-tragedy-to-triumph-principled-solutionsfor-rebuilding-lives-andnbsp-communities 243

επιλογισ τουσ, αντί να ανακαταςκευαςτοφν τα ρθμαγμζνα από τον τυφϊνα ςχολεία232. Ραράλλθλα, ςφμφωνα με τθν φιλοςοφία τοφ «τϊρα που βρικαμε παπά, ασ κάψουμε πεντ' ζξι», τα νεοφιλελεφκερα τηιμάνια ηιτθςαν από τθν κυβζρνθςθ (ςθμ.: πάντα ςτο πλαίςιο τθσ «ανακοφφιςθσ» των πλθγειςϊν περιοχϊν, ζτςι;) να αναςτείλει τουσ περιβαλλοντικοφσ περιοριςμοφσ ςτθν ευρφτερθ περιοχι τισ καταςτροφισ και να επιτρζψει τθν ζναρξθ νζων γεωτριςεων και τθν λειτουργία νζων διυλιςτθρίων233. Φυςικά, ο πρόεδροσ Μπουσ ο Β(λαξ) ζκανε αμζςωσ δεκτζσ όλεσ τισ προτάςεισ τοφ ςχεδίου. Και «πριν αλζκτωρ φωνιςαι τρισ», οι εργολθπτικζσ εταιρείεσ χφμθξαν ςαν ακρίδεσ, προκειμζνου να ξεκοκκαλίςουν εκατοντάδεσ εκατομμυρίων. Εντελϊσ ςυμπτωματικά, οι ςθμαντικϊτερεσ ςυμβάςεισ υπεγράφθςαν με τισ εταιρείεσ που είχαν λυμανκεί το Λράκ λίγο πρωτφτερα: θ Halliburton (ςυγκεκριμζνα, θ κυγατρικι τθσ KBR) πιρε 60 εκατομμφρια για να χτίςει ςτρατιωτικζσ βάςεισ κατά μικοσ των ακτϊν, θ Blackwater ανζλαβε τθν προςταςία των υπαλλιλων τισ FEMA και το κυνιγι των λαφυραγωγϊν, θ Parsons ανζλαβε να καταςκευάςει μια γζφυρα ςτον Μιςςιςςιππι (αν και μια γζφυρα που είχε αναλάβει να χτίςει ςτο Λράκ τθν πιρε το ρζμα), θ Bechtel ανζλαβε να προμθκεφςει καταλφματα ςτουσ άςτεγουσ κλπ. Συνολικά, οι αποτυχθμζνοι τοφ Λράκ ειςζπραξαν 3,4 διςεκατομμφρια δολλάρια (με απ' ευκείασ ανάκεςθ, δίχωσ διαγωνιςμό!) για να αποκαταςτιςουν τισ ηθμιζσ234. 232

Γι' αυτά τα «κουπόνια» κάναμε λόγο ςτο πρϊτο κεφάλαιο. Λίγα χρόνια αργότερα, αυτι θ πολφπακθ περιοχι κα ξαναπλιρωνε το τίμθμα τθσ αςυδοςίασ του κεφαλαίου, όταν κα τιναηόταν ςτον αζρα μια γεϊτρθςθ τθσ BP και κα δθμιουργοφςε πρωτοφανι περιβαλλοντικι καταςτροφι ςε ολόκλθρο τον Κόλπο τοφ Μεξικοφ. 234 Spencer S. Hsu, “$400 Million FEMA Contracts Now Total $3.4 Billion”, Washington Post, 09/08/2006 - http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2006/08/08/AR2006080801581.html 233

244

71. Σο «κακό» κράτοσ τοφ Φριντμαν Στθν Νζα Ορλεάνθ ςωριάςτθκε ςε ςυντρίμμια ο φρθντμανικόσ μφκοσ πωσ τάχατεσ οι ιδανικζσ αγορζσ είναι αυτοδφναμεσ κι αυτορρυκμιηόμενεσ και δεν ζχουν ανάγκθ καμμία κρατικι παρζμβαςθ. Απεδείχκθ ότι αυτό το παραμφκι υπάρχει μόνο ςτθν κεωρία. Στθν πράξθ, οι νεοφιλελεφκερεσ αγορζσ απομυηοφν τα δθμόςια ταμεία, επιβάλλοντασ ςτο κράτοσ τον ρόλο τοφ ειςπράκτορα: τθν ςυλλογι φόρων από τουσ εργαηόμενουσ και τθν διάκεςι τουσ για ενίςχυςθ των επιχειριςεων. Αλλά, καλφτερα να μιλιςουμε με παραδείγματα και αποδείξεισ: (1) Θ AshBritt ειςζπραξε μιςό εκατομμφριο δολλάρια για τθν αποκομιδι των ερειπίων. Ο Ράτρικ Ντάννερ, δθμοςιογράφοσ τισ Miami Herald, αποκάλυψε ότι θ AshBritt ανζκεςε όλθ τθν δουλειά ςε υπεργολάβουσ, επειδι δεν διζκετε οφτε ζνα φορτθγό235. (2) Θ Lighthouse Disaster Relief πιρε από τθν FEMA 5,2 εκατομμφρια για να φτιάξει ζναν καταυλιςμό, όπου κα ζμεναν τα μζλθ των ςυνεργείων διάςωςθσ. Τα χριματα δόκθκαν, αλλά ο καταυλιςμόσ δεν ζγινε ποτζ. Και πϊσ να γίνει, αφοφ θ εταιρεία δεν ιταν καταςκευαςτικι αλλά... κρθςκευτικι; Τθν είχε φτιάξει «ςτο φτερό» ο πάςτορασ Γκάρυ Χζλντρεκ, ο οποίοσ αξιοποίθςε τισ γνωριμίεσ του για να κλείςει τθν δουλειά, προκειμζνου να βγάλει χριματα για να κτίςει μια εκκλθςία(!). Ππωσ διλωςε ο ίδιοσ ςτο PBS, «ό,τι πιο ςχετικό είχα κάνει ιταν να οργανϊςω μια καταςκινωςθ νζων ςτθν ενορία μου»236. (3) Θ Shaw ανζλαβε να τοποκετιςει πιςςαριςμζνουσ μουςαμάδεσ ςε ςτζγεσ που είχαν πάκει ηθμιζσ. Θ ςυμφωνία ζκλειςε με 235

Patrick Danner, “AshBritt cleans up in wake of storms”, Miami Herald, 05/12/2005 - http://goliath.ecnext.com/coms2/gi_0198-275822/AshBritt -cleans-up-in-wake.html 236 Ολόκλθρθ θ εκπομπι με κζμα “Private companies rebuild Gulf” τοφ PBS, θ οποία βγικε ςτον αζρα τθν 04/10/2005, υπάρχει ςτθν διεφκυνςθ http://www.pbs.org/newshour/bb/business/july-dec05/contracts_10-04.html 245

αμοιβι 1.750 δολλάρια ανά τετραγωνικό μζτρο τοποκετοφμενου μουςαμά (!). Λεπτομζρεια: ςτθν τιμι δεν περιλαμβανόταν θ αξία των μουςαμάδων, τουσ οποίουσ χορθγοφςε ςτθν εταιρεία θ FEMA (!!). (4) Θ Kenyon (γνωςτι ωσ βαςικόσ χρθματοδότθσ τοφ Μπουσ) ανζλαβε να μαηζψει τα πτϊματα από τθν κατεςτραμμζνθ πόλθ. Για κάκε πτϊμα, θ εταιρεία ειςζπραττε 12.500 δολλάρια. Λεπτομζρεια: θ ςφμβαςθ που είχε υπογράψει θ Kenyon, ζκετε ωσ όρο να μθ μαηεφει πτϊματα κανζνασ άλλοσ, οφτε καν τα ςυνεργεία διάςωςθσ!237 Σε τελικι ανάλυςθ, με αφορμι τθν καταςτροφι από τον τυφϊνα, θ κυβζρνθςθ των ΘΡΑ δαπάνθςε δεκάδεσ εκατομμφρια αλλά ελάχιςτα ψίχουλα απ' αυτά ζφταςαν μζχρι τα κφματα. Ουςιαςτικά, θ κυβζρνθςθ των ρεπουμπλικανϊν «μποφκωςε» με λεφτά τισ εταιρείεσ κι εκείνεσ ανταπζδωςαν χρθματοδοτϊντασ τθν επόμενθ προεκλογικι τουσ εκςτρατεία. Σε άρκρο τθσ με τίτλο In Washington, contractors take on biggest role ever (= ΢τθν Ουάςιγκτον, οι καταςκευαςτζσ αναλαμβάνουν τον ςπουδαιότερο ρόλο που είχαν ποτζ), θ εφθμερίδα New York Times δεν αφινει κανζνα περικϊριο για παρερμθνείεσ: «Οι 20 μεγαλφτερεσ εργολθπτικζσ εταιρείεσ ξόδεψαν ςχεδόν 300 εκατομμφρια από το 2000 ςτο lobbying και ζχουν δωρίςει 23 εκατομμφρια για προεκλογικζσ καμπάνιεσ... Πράγματι, ο μεγαλφτεροσ ομοςπονδιακόσ εργολάβοσ, θ Λόκχθντ, θ οποία ζχει ξοδζψει 53 εκατομμφρια ςε lobbying και 6 εκατομμφρια ςε χορθγίεσ από το 2000, παίρνει περιςςότερο ομο237

Για τθν Shaw, τθν Kenyon αλλά και για πολλζσ άλλεσ εταιρείεσ, οι οποίεσ εκμεταλλεφκθκαν τθν καταςτροφι για να κερδίςουν χριματα, διαβάςτε, από τον ιςτοχϊρο τισ Corpwatch, τα αποκαλυπτικά δθμοςιεφματα "Big easy money: Disaster profiteering on the American Gulf Coast" (http://corpwatch.org/article.php?id=14023) και "Disaster Profiteering on the American Gulf Coast Fact Sheet" (http://www.corpwatch. org/article.php?id=14029) 246

ςπονδιακό χριμα κάκε χρόνο απ' ό,τι παίρνουν τα υπουργεία δικαιοςφνθσ ι ενζργειασ»238. Στθν Νζα Ορλεάνθ ςθμειϊκθκε και το «περίεργο» φαινόμενο να μθ βρίςκουν δουλειά οι ντόπιοι παρά τα ζργα εκατομμυρίων που υλοποιοφνταν. Θ εξιγθςθ είναι απλι: οι μεγάλεσ εταιρείεσ ζκλειςαν τισ δουλειζσ με τθν κυβζρνθςθ και, αφοφ πιραν το χριμα, μοίραςαν τισ δουλειζσ ςε υπεργολάβουσ (με τα μιςά και λιγϊτερα λεφτά, εννοείται), οι οποίοι με τθν ςειρά τουσ, προκειμζνου να κερδίςουν περιςςότερα, προςζλαβαν παράνομουσ μετανάςτεσ με ψίχουλα για μεροκάματο. Ρ.χ. ςτθν περίπτωςθ τθσ Shaw που προαναφζραμε, από τα 1.750 δολλάρια ανά τετραγωνικό που πλιρωνε το κράτοσ, ο εργάτθσ που τοποκετοφςε τον μουςαμά ζπαιρνε μόνο τα 20! Αλλά μιπωσ οι εργάτεσ ζπαιρναν όλα τα ψίχουλα τουσ; Μια ομάδα ακτιβιςτϊν τισ Νζασ Ορλεάνθσ υπολόγιςε (μετά από ζρευνα και από καταγγελίεσ) ότι το 60% των μεταναςτϊν εργατϊν δεν πλθρϊκθκε ποτζ τθν ςυμφωνθμζνθ αμοιβι. Χαρακτθριςτικό είναι αυτό που ςυνζβθ ςε εργοτάξιο τθσ Halliburton: το βράδυ πριν τθν θμζρα πλθρωμισ, ο υπεργολάβοσ ξφπνθςε τουσ εργάτεσ για να τουσ πλθροφοριςει ότι θ υπθρεςία μετανάςτευςθσ ζρχεται για αιφνιδιαςτικό ζλεγχο. Φυςικά, όλοι οι παράνομοι μετανάςτεσ το ζβαλαν ςτα πόδια. Ζχαςαν, βζβαια, τα λεφτά τουσ από τθν Halliburton αλλά γλίτωςαν τθν ςφλλθψθ και τθν φυλάκιςι τουσ ςε κάποια από τισ ιδιωτικζσ φυλακζσ που είχε φτιάξει θ...Halliburton! Και τϊρα, το κεραςάκι. Τον Νοζμβριο του 2005, το -ελεγχόμενο από τουσ ρεπουμπλικανοφσ- κονγκρζςςο, προκειμζνου να εξοικονομιςει τα χριματα που διατζκθκαν για τθν «αποκατά238

Scott Shane & Ron Nixon, “In Washington, contractors take on biggest role ever”, New York Times, 04/02/2007 - http://www.nytimes.com/2007 /02/04/washington/04contract.html 247

ςταςθ» των καταςτροφϊν, ανακοίνωςε περικοπζσ 40 δις. ςτον ομοςπονδιακό προχπολογιςμό, εισ βάροσ τθσ κοινωνικισ περίκαλψθσ και τθσ παιδείασ. Με άλλα λόγια, οι πολφπακοι κάτοικοι τθσ Λουιηιάνασ (και των άλλων πλθγειςϊν περιοχϊν) πλιρωςαν εισ διπλοφν τθν «βοικεια» που τουσ δόκθκε: πρϊτα με τα εκατομμφρια που ςκορπίςτθκαν ςτουσ «εργολάβουσ τθσ καταςτροφισ» και φςτερα με τθν περικοπι των κοινωνικϊν δαπανϊν239. Κατά τα άλλα, ο καπιταλιςμόσ ζχει πρόβλθμα με το κράτοσ...

239

Rick Klein, “Senate Votes to Extend Patriot Act for 6 Months”, Boston Globe, 22/12/2005 - http://www.mail-archive.com/cia-drugs@yahoogroups. com/msg03000.html (φυςικά, το άρκρο υπάρχει και ςτον ιςτοτόπο τισ Boston Globe, αλλά είναι προςβάςιμο μόνο ςε ςυνδρομθτζσ). 248

72. Ο Γκρινςπαν γκρεμίηει τα επιτόκια Ζνα από τα κζςφατα του Φριντμαν είναι ότι απαιτείται ταχφτατθ και πλιρθσ απορρφκμιςθ, αποδόμθςθ και ιςοπζδωςθ του χϊρου ςτον οποίο κα οικοδομιςει το τζλειο κτίςμα τθσ θ ελεφκερθ αγορά. Είδαμε πωσ ιςοπεδϊκθκαν (ι, τουλάχιςτον, επιχειρικθκε να ιςοπεδωκοφν), προσ δόξαν αυτοφ του αξιϊματοσ, θ Βολιβία, θ Λνδονθςία, θ Χιλι, θ Αργεντινι, θ Ρολωνία, θ Κίνα, θ ΢ωςςία, το Λράκ κλπ. Από το μζνοσ των φρθντμανιςτϊν δεν κα μποροφςε να γλιτϊςει οφτε θ ίδια τουσ θ πατρίδα, όπωσ είδαμε ςτθν πολφπακθ Λουιηιάνα. Ολοκλθρϊνοντασ το ταξίδι μασ ςτον κόςμο, φτάνουμε ςτισ παραμονζσ του ξεςπάςματοσ τθσ διεκνοφσ καπιταλιςτικισ κρίςθσ τοφ 2008, θ οποία ςυνεχίηεται μζχρι ςιμερα και κανείσ δεν μπορεί να προβλζψει πότε κα τελειϊςει. Κα περίμενε κανείσ, μετά τθν ςυνεχι κατάρριψθ των φρθντμανικϊν κεωριϊν ςτθν πράξθ, οι νεοφιλελεφκεροι να είχαν «ανακροφςει πρφμναν» με το ξζςπαςμα τθσ κρίςθσ και να είχαν αρχίςει τθν επανεξζταςθ των κεωριϊν τουσ προκειμζνου να εντοπίςουν τι τουσ πιγε λάκοσ. Πμωσ, ο φρθντμανιςμόσ λειτουργεί όπωσ οι κρθςκείεσ, οι οποίεσ ποτζ δεν ςφάλλουν και για όλα τα ςτραβά φταίνε οι πιςτοί που δεν εφαρμόηουν ςωςτά τισ κείεσ εντολζσ. Ζτςι και οι οπαδοί τοφ Φριντμαν επιμζνουν ότι το μόνο αντίδοτο ςτισ κρίςεισ είναι θ αξιοποίθςι τουσ για πιο ριηικζσ ανατροπζσ υπζρ τθσ ελευκερίασ των αγορϊν. Πταν, λοιπόν, ο καπιταλιςμόσ «μποφκωςε» από τα υπερςυςςωρευμζνα κζρδθ και μπικε ςε κατάςταςθ κρίςθσ, τα παιδιά τοφ Σικάγου αποφάςιςαν το «χοντρό κόλπο»: τθν βίαιθ εξαγωγι τισ αντεπανάςταςισ τουσ ςτθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ, θ οποία ωσ τότε αμυνόταν ςκεναρά ςτισ πιζςεισ τουσ. Βζβαια, οι πρϊτεσ προςπάκειεσ είχαν γίνει επί Κάτςερ, αλλά δεν απζδωςαν. Ππωσ δεν απζδωςαν τα αναμενόμενα και οι προςπάκειεσ του Σακσ ςτθν Ρολω-

249

νία. Ζπρεπε, λοιπόν, να βρεκεί άλλο αδφνατο ςθμείο για να πζςει το τείχοσ τισ Ευρϊπθσ. Ρριν περάςουμε, όμωσ, τον Ατλαντικό, ασ μείνουμε λίγο ακόμθ ςτισ ΘΡΑ, μιασ και εκεί ιταν που ξζςπαςε θ κυοφοροφμενθ κρίςθ. Είδαμε πϊσ οι κυβερνιςεισ Μπουσ του Β(λακόσ) μοίραςαν αφειδϊσ το δθμόςιο χριμα και διζλυςαν τισ κρατικζσ υποδομζσ προσ όφελοσ των ιδιωτικϊν εταιρειϊν. Αυτι θ πολιτικι άνοιξε τθν όρεξθ των κεφαλαιοκρατϊν, οι οποίοι αφξθςαν τισ πιζςεισ για ακόμθ μεγαλφτερεσ παροχζσ. Μθ κζλοντασ να τουσ χαλάςει τθν καρδιά, ο Μπουσ προϊκθςε ζνα πακζττο φορολογικϊν ελαφρφνςεων, το οποίο άφθνε ουςιαςτικά αφορολόγθτα τα τεράςτια κζρδθ των πολυεκνικϊν. Σε μια πραγματικά ελεφκερθ και ανοικτι αγορά, θ μείωςθ των φορολογικϊν βαρϊν επιφζρει -κεωρθτικά- αφξθςθ των επενδφςεων (κάπου πρζπει να επενδυκοφν τα κζρδθ) και, ςυνεπϊσ, ανάπτυξθ. Στθν πράξθ, όμωσ, θ κετικι επίπτωςθ ςτισ επενδφςεισ ιταν από ελάχιςτθ ζωσ ανφπαρκτθ, επειδι τα κζρδθ ςυςςωρεφονταν με τόςο γοργό ρυκμό ϊςτε δεν ιταν εφκολο να βρεκοφν τόςεσ καλζσ επενδφςεισ για να τα απορροφιςουν! Τότε, το 2004, ζςκαςε μφτθ ζνα άλλο καπιταλιςτικό μουςοφδι, το οποίο, μάλιςτα, κεωρείται μεγάλο μυαλό και γκουροφ τισ οικονομίασ: ο πολφσ Άλαν Γκρινςπαν240, επί 19 χρόνια διοικθτισ τισ ομοςπονδιακισ τράπεηασ των ΘΡΑ (1987-2006). Ο Γκρινςπαν, λοιπόν, ςκζφτθκε ζναν πρωτότυπο τρόπο για να τονϊςει τθν οικονομία: κατακριμνιςε το επιτόκιο δανειςμοφ ςτο 1%, πλθμμυρίηοντασ τθν αγορά με τηάμπα χριμα. Ιταν ςτραβό το κλιμα με τα υπερςυςςωρευόμενα κζρδθ, το ζφαγε κι ο γάιδαροσ με τθν προςφορά φτθνϊν κεφαλαίων... Θ αψυχολόγθτθ ενζργεια του Γκρινςπαν ζκρεψε τθν περίφθμθ «ςτεγαςτικι φοφςκα». Ξαφνικά, οι κάτοικοι των ΘΡΑ διαπί240

http://en.wikipedia.org/wiki/Alan_Greenspan 250

ςτωςαν ότι μποροφςαν να πάρουν δάνειο με ςχεδόν αμελθτζο επιτόκιο, προκειμζνου να αποκτιςουν το δικό τουσ ςπίτι. Μζςα ςε ελάχιςτο χρόνο, θ αγορά ακινιτων γνϊριςε μια πρωτοφανι ζκρθξθ. Κι επειδι οι τιμζσ ανεβαίνουν όταν υπάρχει αυξθμζνθ ηιτθςθ, οι καταναλωτζσ άρχιςαν ςφντομα να διαπιςτϊνουν ότι θ αξία του ακινιτου, το οποίο είχαν αγοράςει με δάνειο, αυξανόταν με ρυκμό που τουσ επζτρεπε να το πουλιςουν, να ξεπλθρϊςουν το δάνειο και να βγάλουν κι ζνα καλό κζρδοσ. Οι περιπτϊςεισ όπου κάποιοι αγόραηαν με δάνειο ζνα ακίνθτο για να το πουλιςουν λίγο αργότερα και να αγοράςουν άλλο με καινοφργιο δάνειο, δεν αποτελοφςαν τθν εξαίρεςθ αλλά τον κανόνα. Τα κζρδθ που προςπορίηονταν οι απλοί πολίτεσ με τθν ςυνεχι αγοραπωλθςία των ακινιτων, αφξθςαν κατακόρυφα τθν κατανάλωςθ. Ζτςι, όλοι βρίςκονταν ςε κατάςταςθ ευτυχίασ: οι καταναλωτζσ καλοπερνοφςαν, οι τράπεηεσ κονόμαγαν (κυρίωσ από τισ προμικειεσ για τθν ςφναψθ δανείων), οι κεφαλαιοφχοι βρικαν το real estate για να τοποκετιςουν τα χριματά τουσ, ο Γκρινςπαν κορδωνόταν κι ο Μπουσ ανζβαηε τθν δθμοτικότθτά του. Αλλά οφτε θ Γουϊλ Στρθτ είχε λόγο να παραπονιζται: με τα χαμθλά τραπεηικά επιτόκια, ιταν προτιμϊτερο για κάποιον να επενδφει ςε μετοχζσ παρά να φυλάει τα μετρθτά του ςτθν τράπεηα. Πλα καλά λοιπόν. Πλα καλά, μζχρι τον Αφγουςτο του 2007 όταν ζπεςε θ πρϊτθ ςκιά...

251

73. Η φοφςκα των ακινιτων ςκάει Κι ενϊ οι απλοί πολίτεσ ζπλεαν ςε πελάγθ ευτυχίασ, θ Γουϊλ Στρθτ ςυμπεριφερόταν ςαν υπνωτιςμζνθ. Ειδικά οι τράπεηεσ δεν κατάφεραν να προωκιςουν οφτε ζνα ςοβαρό επενδυτικό προϊόν, το οποίο να ςυμπεριλαμβάνει και προςταςία από το ενδεχόμενο να μειωκοφν οι τιμζσ των ακινιτων. Αντίκετα, οι τραπεηίτεσ αποδφκθκαν ςτο κυνιγι γριγορου κζρδουσ, δίχωσ να υπολογίηουν οφτε καν τον κίνδυνο για τισ ίδιεσ τισ τράπεηεσ. Το παιχνίδι τουσ ιταν απλό. Πςο μεγαλφτερα κζρδθ καταγράφει θ τράπεηα ςτο τζλοσ τισ χριςθσ, τόςο υψθλότερα μπόνουσ διεκδικοφν οι διευκυντζσ τθσ (τα περίφθμα golden boys). Επομζνωσ, ο κάκε τραπεηικόσ μάνατηερ ζχει ςυμφζρον να «πουλιςει» όςο το δυνατόν περιςςότερα δάνεια, ϊςτε θ τράπεηά του να ειςπράξει τισ προμικειεσ και ο ίδιοσ να τςεπϊςει ζνα καλό πακζττο ςτο τζλοσ τισ χρονιάσ. Στθν προςπάκειά τουσ, λοιπόν, να προςελκφςουν πελάτεσ, οι τράπεηεσ άρχιςαν να ανταγωνίηονται δίχωσ μζτρο θ μια τθν άλλθ. Σε ζνα τζτοιο κλίμα ανταγωνιςμοφ, ιταν φυςικό να φουντϊςουν τα subprime δάνεια. Στθν οικονομικι κεωρία, ζνα δάνειο αποκαλείται subprime όταν ο δανειολιπτθσ δεν ζχει αντικειμενικά τθν δυνατότθτα να το αποπλθρϊςει δίχωσ πρόβλθμα. Με απλά λόγια: όταν μια τράπεηα χορθγεί ςε πελάτθ τθσ δάνειο με ετιςια δόςθ 10.000 ευρϊ ενϊ ο πελάτθσ ζχει οικογενειακό ειςόδθμα 15.000, είναι προφανζσ ότι ο δανειολιπτθσ δεν κα καταφζρει να είναι ςυνεπισ ςτθν αποπλθρωμι αυτοφ του δανείου, οπότε μιλάμε για subprime δάνειο. Οι τράπεηεσ, όμωσ, προκειμζνου να «πουλιςουν», ζψθναν τον υποψιφιο πελάτθ να πάρει το subprime δάνειο χρθςιμοποιϊντασ ωσ δόλωμα τθν αφξθςθ τθσ αξίασ του ακινιτου. Με αυτζσ τα δεδομζνα, ςφντομα όλο το ςφςτθμα βρζκθκε να ιςορροπεί ςε τεντωμζνο ςκοινί. Κατά βάκοσ, όμωσ, οι τράπεηεσ αντιλαμβάνονταν τον κίνδυνο να τιναχτοφν ςτον αζρα από μια ξαφνικι κατάρρευςθ τθσ αξίασ 252

των ακινιτων. Ζτςι, κακϊσ είχαν απαλλαγεί από τον ζλεγχο τοφ καταργθμζνου νόμου Glass-Steagall241, άρχιςαν να επιδίδονται ςε υψθλι μόχλευςθ και να παράγουν τοξικά προϊόντα. Ομολογοποιοφςαν τα subprime δάνεια που είχαν χορθγιςει και πουλοφςαν το τοξικό προϊόν, πετυχαίνοντασ με ζνα ςμπάρο δυο τρυγόνια: από τθ μια ξεφορτϊνονταν τον κίνδυνο των subprime δανείων κι από τθν άλλθ κζρδιηαν τισ προμικειεσ από τθν πϊλθςθ των ομολόγων. Το πρόβλθμα, όμωσ, δεν ιταν τόςο απλό. Ρροςπακϊντασ να «κουκουλϊςουν» τον κίνδυνο, οι τράπεηεσ δθμιουργοφςαν πολυπλοκϊτατα προϊόντα (πάντοτε βαςιςμζνα ςτα ενυπόκθκα δάνεια), με ςυνζπεια να χάςουν τελικά τον μποφςουλα. Δεν ιταν μόνο θ δυςκολία να διαπιςτϊςουν τα ανοίγματά τουσ. Το χειρότερο ιταν ότι θ μια τράπεηα δεν γνϊριηε ςε ποια κατάςταςθ βρίςκονταν πραγματικά οι άλλεσ τράπεηεσ. Μπλεγμζνεσ ςε ζνα απίκανο κουβάρι δομθμζνων ομολόγων και τοξικϊν παραγϊγων, άρχιςαν να χάνουν τθν εμπιςτοςφνθ μεταξφ τουσ. Ππωσ λζγαμε ςτο προθγοφμενο ςθμείωμα, τα πρϊτα ανθςυχθτικά ςφννεφα ζκαναν τθν εμφάνιςι τουσ τον Αφγουςτο του 2007. Τότε, θ διαφορά τοφ διατραπεηικοφ επιτοκίου (το επιτόκιο με το οποίο οι τράπεηεσ δανείηουν θ μια τθν άλλθ) με το επιτόκιο των εντόκων γραμματίων τοφ δθμοςίου (το επιτόκιο με το οποίο δανείηεται το κράτοσ) ςθμείωςε κατακόρυφθ αφξθςθ. Σε μια φυςιολογικι οικονομία, αυτά τα δυο επιτόκια διαφζρουν ελάχιςτα. Μια μεγάλθ διαφορά ςθμαίνει, πολφ απλά, ότι οι τράπεηεσ δεν εμπιςτεφονται θ μια τθν άλλθ. Και όχι άδικα, αφοφ θ κάκε μια ξεχωριςτά γνϊριηε τουσ κινδφνουσ που κρφβονταν ςτουσ δικοφσ τθσ ιςολογιςμοφσ. Το πρόβλθμα άρχιςε να βγάηει μάτια και θ ςτεγαςτικι αγορά όχι μόνο ανζκοψε τθν τρελλι τθσ άνοδο αλλά άρχιςε να βάηει και τθν όπιςκεν. Τα πρϊτα subprime δάνεια άρχιςαν να «ςκάνε», 241

Εκτενισ αναφορά ς’ αυτόν τον νόμο γίνεται ςτο κείμενο 51. 253

πολλαπλαςιάηοντασ τισ ανθςυχίεσ. Σφντομα οι τιμζσ των ακινιτων πιραν κανονικά τθν κατθφόρα και θ αγορά πάγωςε. Με τθν αξία των ςπιτιϊν τουσ να πζφτει, οι πολίτεσ είτε δεν μποροφςαν να εξοφλιςουν τα δάνειά τουσ πουλϊντασ τα ακίνθτά τουσ είτε δεν τουσ ςυνζφερε να τα ξοφλιςουν. Αυτι ανατροπι ζφερε τα πάνω κάτω ςτθν αγορά. Θ μείωςθ των τιμϊν των ακινιτων ςταμάτθςε βίαια το παιχνιδάκι «αγοράηω ςπίτι, το πουλάω με κζρδοσ και αγοράηω άλλο», με ςυνζπεια να μπει φρζνο ςτθν κατανάλωςθ. Ραράλλθλα, πολλοί δανειολιπτεσ άρχιςαν να «φεςϊνουν» τισ πιςτωτικζσ τουσ κάρτεσ, προςπακϊντασ να εξοικονομιςουν χριματα για να κρατιςουν το ςπίτι τουσ. Ζτςι, δθμιουργικθκε ζνα ντόμινο: το «ξεφοφςκωμα» των ακινιτων ζφερε μείωςθ ςτθν κατανάλωςθ, δθμιουργϊντασ πρόβλθμα ςε πολλζσ επιχειριςεισ, οι οποίεσ μοιραία άρχιςαν να ακετοφν τισ πλθρωμζσ τουσ. Τελικά, οι τράπεηεσ δζχτθκαν διπλό πλιγμα: ζνα από τα ςτεγαςτικά δάνεια και ζνα από τα εμπορικά. Με τθν καταςτροφι προ των πυλϊν, ο πρόεδροσ Μπουσ ο Β(λαξ) επζμενε ότι επρόκειτο για μια μικρι αναταραχι. Στισ 17 Οκτωβρίου 2007, με τθν αγορά κατοικίασ ςτο χαμθλότερο ςθμείο των τελευταίων 14 ετϊν, ο Μπουσ διλωνε: «Νοιϊκω ικανοποίθςθ για πολλοφσ από τουσ οικονομικοφσ δείκτεσ εδϊ ςτισ ΘΠΑ». Στισ 13 Νοεμβρίου ιταν κακθςυχαςτικόσ: «Σα υποςτυλϊματα τθσ οικονομίασ μασ είναι ιςχυρά». Ζπρεπε να φτάςει ο Δεκζμβριοσ για να παραδεχτεί ότι ίςωσ υπιρχε πρόβλθμα: «Είναι ςαφζσ ότι υπάρχουν κάποια μαφρα ςφννεφα και κάποιεσ ανθςυχίεσ, αλλά τα υποςτυλϊματα είναι γερά»242.

242

Όλθ θ «ευφυΐα» τοφ προζδρου, ςτο: Richard Wolf, "Bush mixes concern, optimism on economy", USA Today, 23/03/2008 - http://www.usa today.com/news/washington/2008-03-23-bushecon_N.htm 254

74. Σραπεηικι απλθςτία Στο ςθμείο αυτό αξίηει να ανοίξουμε μια παρζνκεςθ για να δοφμε αναλυτικά τα τερτίπια που μθχανεφτθκαν οι τράπεηεσ των ΘΡΑ προκειμζνου να προςποριςτοφν γριγορα και μεγάλα κζρδθ. Στο τζλοσ τθσ ανάγνωςθσ αυτοφ του ςθμειϊματοσ, ο αναγνϊςτθσ κα μπορεί αβίαςτα να κάνει παραλλθλιςμοφσ με όςα ζγιναν ςτον τόπο μασ ςτισ αρχζσ τθσ περαςμζνθσ δεκαετίασ. Ρρϊτα-πρϊτα, ςτισ ΘΡΑ τα ςτεγαςτικά δάνεια χορθγοφνται ωσ «ενυπόκθκα άνευ προςφυγισ». Το «ενυπόκθκα» το καταλαβαίνουμε. Το «άνευ προςφυγισ» ςθμαίνει ότι θ μόνθ κάλυψθ τθσ τράπεηασ είναι το υποκθκευμζνο ακίνθτο. Με άλλα λόγια, αν εγϊ πάρω ζνα τζτοιο δάνειο και πάψω να το εξυπθρετϊ, θ τράπεηα μου παίρνει το ακίνθτο αλλά δεν μπορεί να προςφφγει κατά των υπόλοιπων περιουςιακϊν ςτοιχείων μου. Ζτςι, ζνα ενυπόκθκο δάνειο άνευ προςφυγισ ίςο με το 100% τθσ αξίασ του ακινιτου ονομάηεται ςτθν οικονομικι επιςτιμθ «δικαίωμα προαίρεςθσ». Τι ςθμαίνει αυτό; Αν ανεβεί θ τιμι τοφ ακινιτου, ο ιδιοκτιτθσ καρπϊνεται τθν διαφορά. Αν πζςει, παραδίδει απλϊσ τα κλειδιά και «τθν κάνει με ελαφρά πθδθματάκια». Με τθν κόντρα που είχαν αναπτφξει μεταξφ τουσ οι τράπεηεσ, το φαινόμενο των δανείων με 100% κάλυψθ δεν ιταν απλϊσ ςυνθκιςμζνο αλλά ςχεδόν πάγια πρακτικι. Μάλιςτα, πολφ ςυχνά χορθγοφνταν δάνεια ςτο 120% ι και ςτο 130% τθσ αξίασ του ακινιτου! Κι αφοφ ο δανειηόμενοσ ιταν εξαςφαλιςμζνοσ ςε περίπτωςθ μείωςθσ τθσ αξίασ, είχε ςυμφζρον να αγοράςει όςο το δυνατόν μεγαλφτερο και ακριβϊτερο ακίνθτο, ϊςτε να κερδίςει περιςςότερα ςε περίπτωςθ που ανζβαινε θ αξία του. Από τθν άλλθ, όςο μεγαλφτερο ιταν το δάνειο τόςο μεγαλφτερθ προμικεια ειςζπρατταν οι τράπεηεσ. Ζτςι, κανζνασ δεν είχε κίνθτρο να βάλει φρζνο ς' αυτόν τον παραλογιςμό. Ζνα άλλο τερτίπι των τραπεηϊν ιταν τα δάνεια με επιτόκια «κράχτεσ»: εξαιρετικά χαμθλό ζωσ μθδενικό επιτόκιο τα πρϊτα 255

χρόνια και προοδευτικι αφξθςι του όςο πλθςίαηε θ λιξθ. Πμωσ, κανζνασ δανειολιπτθσ δεν ανθςυχοφςε για το τι κα γινόταν μετά από π.χ. 2 χρόνια, εφ' όςον και γι' αυτό υπιρχε λφςθ: όταν ςτθν διετία επρόκειτο να αυξθκεί το επιτόκιο, εκείνοσ «αμπαλάριηε» το δάνειό του και το αναχρθματοδοτοφςε πθγαίνοντάσ το ςε άλλθ τράπεηα, οπότε...φτου κι απ' τθν αρχι. Φυςικά, οι τράπεηεσ το ιξεραν αυτό το «κόλπο» (άλλωςτε αυτζσ το ειςιγαγαν!) αλλά δεν είχαν λόγο να το φρενάρουν, αφοφ κάκε αναχρθματοδότθςθ ςιμαινε νζεσ προμικειεσ. Ραράλλθλα, θ ίδια θ «φοφςκα» διευκόλυνε τθν δανειακι ζκρθξθ. Δείτε ζνα παράδειγμα: Αγοράηω ζνα ακίνθτο αξίασ 100.000 δολλαρίων, παίρνοντασ δάνειο 120.000 με επιτόκιο «κράχτθ». Ράνω ςτθν διετία μεταφζρω το δάνειό μου ςε άλλθ τράπεηα. Στο μεταξφ, θ αξία του ακινιτου μου ζχει πάει ςτα 110.000 δολλάρια, οπότε παίρνω άνετα από τθν νζα τράπεηα δάνειο 130.000, κακαρίηω το παλιό δάνειο και μου μζνουν και 10 χιλιάρικα. Ουςιαςτικά, δθλαδι, εξαςφαλίηω ζνα πολφ καλό χαρτηθλίκι κάκε δυο χρόνια, αγοράηοντασ ξανά και ξανά το δικό μου ςπίτι! Φανταςτείτε τϊρα πόςο καλφτερο κα ιταν αυτό το χαρτηθλίκι αν ςτθν αρχι είχα προτιμιςει να αγοράςω ακίνθτο αξίασ 500.000 δολλαρίων... Θ απλθςτία των -εκτόσ παντόσ κρατικοφ ελζγχου- τραπεηϊν ζφταςε ςε τζτοιο ςθμείο ϊςτε χορθγοφςαν δάνεια με αρνθτικό χρεωλφςιο. Δθλαδι, επζτρεπαν ςτον δανειολιπτθ να πλθρϊνει κάκε χρόνο όςα εκείνοσ νόμιηε, μθ υποχρεϊνοντάσ τον να καταβάλλει τουλάχιςτον τουσ τόκουσ! Ζτςι, ςτο τζλοσ τθσ κάκε χρονιάσ, ο δανειολιπτθσ χρωςτοφςε περιςςότερα από όςα ςτθν αρχι. Αν βριςκόταν κάποιοσ πελάτθσ που ανθςυχοφςε ςτθν προοπτικι να χρωςτάει κάκε χρόνο και περιςςότερα, οι τράπεηεσ ζςπευδαν να τον κακθςυχάςουν, λζγοντάσ του ότι θ αναμενόμενθ αφξθςθσ τθσ αξίασ του ακινιτου του κα υπερκάλυπτε τθν δανειακι του επιβάρυνςθ.

256

Σφντομα ζκαναν τθν εμφάνιςι τουσ και τα «δάνεια του ψεφτθ». Στθν πρεμοφρα τουσ να πουλιςουν δάνεια, οι τράπεηεσ παρότρυναν τουσ υποψιφιουσ πελάτεσ να δθλϊςουν ειςοδιματα πολφ μεγαλφτερα από τα πραγματικά τουσ, προκειμζνου να εξαςφαλίςουν μεγαλφτερο δάνειο και, κατά ςυνζπεια, μεγαλφτερο ακίνθτο. Συχνά, μάλιςτα, οι ίδιεσ οι τράπεηεσ «φοφςκωναν» τα ςυγκεκριμζνα νοφμερα, δίχωσ να ενθμερϊνουν καν τουσ δανειολιπτεσ. Είπαμε: φουςκωμζνα ειςοδιματα ςυνεπάγονται φουςκωμζνα δάνεια, φουςκωμζνεσ προμικειεσ, φουςκωμζνα αποτελζςματα για τθν τράπεηα και, τελικά, φουςκωμζνα μπόνουσ για τουσ διευκυντάδεσ. Βζβαια, όλα τα παραπάνω κα λειτουργοφςαν άψογα αν θ αξία των ακινιτων αυξανόταν ςυνεχϊσ και ςτο διθνεκζσ. Ρϊσ να γίνει κάτι τζτοιο όμωσ, όταν το πραγματικό ειςόδθμα των κατοίκων των ΘΡΑ ζμενε ςτάςιμο επί ςειρά ετϊν; Από τθν ςτιγμι, μάλιςτα, που θ αξία των ακινιτων αυξανόταν ταχφτερα από τον πλθκωριςμό, ιταν μακθματικά βζβαιο ότι ο κορεςμόσ δεν κα αργοφςε για ζναν απλό λόγο: τα τραπεηικά διακζςιμα κα ςτζρευαν και οι τράπεηεσ δεν κα μποροφςαν πλζον να αναχρθματοδοτιςουν τα ςυνεχϊσ αυξανόμενα δάνεια. Θ χαριςτικι βολι ςτουσ καταναλωτζσ ιρκε από τον άνκρωπο, ο οποίοσ υποτίκεται ότι ζπρεπε να τουσ διαφυλάςςει από τθν ανάλθψθ υπζρμετρων κινδφνων: τον Άλαν Γκρινςπαν. Σε μια διαβόθτθ ομιλία του το 2004, ο Γκρινςπαν ςυμβοφλευςε τουσ δανειολιπτεσ να αφιςουν τα ςτακερά επιτόκια και να επιλζξουν κυμαινόμενα. Ρροςωπικά, μόνο με δυο όρουσ μπορϊ να χαρακτθρίςω αυτι τθν παρότρυνςθ του Γκρινςπαν: ι χοντρομαλακία ι ξετςίπωτθ προςτυχιά. Ακόμθ κι θ κουτςι Μαρίκα ξζρει ότι πρζπει να επιλζξει κυμαινόμενο επιτόκιο μόνο αν προβλζπεται μείωςθ των επιτοκίων. Μα, ο ίδιοσ ο Γκρινςπαν δεν ιταν που ζναν χρόνο πρωτφτερα είχε ρίξει το επιτόκιο ςτο 1%; Ροφ ςτον διάβολο χαμθλότερα από το 1% κα μποροφςε να πάει; Και γεροντικι άνοια να ζχει κανείσ, καταλαβαίνει ότι το 1% μόνο να αυξθκεί 257

μπορεί, όχι να μειωκεί. Πντωσ: το 1% του 2003 ζγινε 5,25% το 2006. Τόμπολα! Είπα ςτον πρόλογο αυτοφ του ςθμειϊματοσ ότι ο αναγνϊςτθσ κα μπορζςει άνετα να παραλλθλίςει τθν ιςτορία τρζλλασ που παρουςιάςαμε παραπάνω, με όςα ζγιναν ςτον τόπο μασ πριν λίγα μόλισ χρόνια. Δεν νομίηω ότι είχα άδικο. Ρροσ το παρόν, κλείνουμε τθν παρζνκεςθ που ανοίξαμε ςιμερα και κα επανζλκουμε ςτο επόμενο.

258

75. Οι οίκοι αξιολόγθςθσ και τα δομθμζνα ομόλογα Ζχουμε αναφερκεί παλιότερα ςτα παιχνίδια των οίκων αξιολόγθςθσ243. Τϊρα κα ςυμπλθρϊςουμε εκείνα τα κείμενα, επειδι αυτοί οι «οίκοι» αποτελοφν βαςικό εργαλείο του καπιταλιςτικοφ ςυςτιματοσ και όςο περιςςότερα γνωρίηουμε γι' αυτοφσ τόςο καλφτερα καταλαβαίνουμε τα όςα διεκτραγωδοφνται ςιμερα ςε όλο τον κόςμο. Κατ' αρχάσ, οι τρεισ μεγάλοι οίκοι (Μoody's, Fitch, Standard & Poor's) χαρακτθρίηονται από ςτρεβλά κίνθτρα εφ' όςον υπάρχει ο μεταξφ τουσ ανταγωνιςμόσ. Ασ δϊςουμε ζνα παράδειγμα. Καλεί μια τράπεηα τθν Moody's να αξιολογιςει ζνα επενδυτικό προϊόν τθσ. Αν θ Moody's δεν βγάλει τθν βακμολογία που βολεφει τθν τράπεηα, θ τράπεηα κα ςτραφεί ςτθν Fitch. Τί να κάνει θ δόλια θ Moody's, λοιπόν; Να πει ότι το ομόλογο είναι επικίνδυνο και να χάςει τον πελάτθ ι να δϊςει υψθλι βακμολογία και να τςεπϊςει τθν αμοιβι; Στον καπιταλιςμό θ απάντθςθ είναι ευνόθτθ. Το πρόβλθμα επιδεινϊνεται από ζνα κόλπο που ζχουν βρει αυτοί οι «οίκοι» ϊςτε να αβγατίηουν τα ζςοδά τουσ: παρζχουν ςυμβουλευτικζσ υπθρεςίεσ, π.χ. πϊσ να παίρνει κάποιοσ καλι βακμολογία για ζνα επενδυτικό προϊόν. Δθλαδι: μαηεφουν χριμα ςυμβουλεφοντασ τισ επενδυτικζσ εταιρείεσ πϊσ να πετυχαίνουν υψθλζσ αξιολογιςεισ και μετά βγάηουν ακόμθ περιςςότερο χριμα δίνοντασ τισ βακμολογίεσ. Τα «ζξυπνα» ςτελζχθ των επενδυτικϊν εταιρειϊν (ςθμ.: μθ ξεχνάμε ότι θ κατάργθςθ του νόμου Glass-Steagall ζκανε όλεσ τισ τράπεηεσ επενδυτικζσ εταιρείεσ) ζμακαν γριγορα πϊσ να παίρνουν υψθλι βακμολογία για τα προϊόντα τουσ. Αρχικά, ζφτιαχναν 243

Πρόκειται για τα κείμενα «Οίκοι αξιολόγθςθσ ι οίκοι ανοχισ;», «Ο ςκοτεινόσ ρόλοσ των οίκων αξιολόγθςθσ» και «Οίκοι αξιολόγθςθσ ι ωμοί εκβιαςτζσ;», τα οποία δθμοςιεφκθκαν ςτο ιςτολόγιο ςτισ 30/06/2010, 21/03/2011 και 26/03/2011 αντίςτοιχα. 259

πακζτα ενυπόκθκων δανείων και μετά τα τεμάχιηαν ςε «μζρθ». Κάκε είςπραξθ που γινόταν κατζλθγε πρϊτα ςτο αςφαλζςτερο «μζροσ». Πταν εξοφλοφνταν οι οφειλζσ αυτοφ του «μζρουσ», τα χριματα πιγαιναν ςτο επόμενο αςφαλζςτερο «μζροσ» κ.ο.κ. Δθλαδι, το πιο επικίνδυνο «μζροσ» εξοφλείτο τελευταίο. Μζχρι τότε, όμωσ, τί πετφχαιναν τα τηίνια; Το αςφαλζςτερο «μζροσ», που μάηευε γριγορα τα λεφτά του, πετφχαινε βακμολογία ΑΑΑ. Διοχετεφοντασ, λοιπόν, ζνα τμιμα των εςόδων του προσ τα κάτω, «βοθκοφςαν» τθν βακμολογία του χαμθλότερου «μζρουσ». Ζτςι, αν ζνα πακζτο κομματιαηόταν ςωςτά, κα μποροφςε να ςυμπεριλάβει και κάμποςα «ςκουπίδια». Τα πάντα ιταν ηιτθμα «δομισ» τοφ πακζτου. Αυτό το πακζτο είναι που μάκαμε όλοι να αποκαλοφμε «δομθμζνο ομόλογο». Ζνα άλλο πρόβλθμα των οίκων αξιολόγθςθσ είναι ότι χρθςιμοποιοφν προβλθματικά μοντζλα ανάλυςθσ επειδι...ζτςι βολεφει. Για παράδειγμα, αυτά τα μοντζλα λειτουργοφν με τθν παραδοχι ότι δεν κα πζςουν ποτζ οι τιμζσ ςε κάποια αγορά (π.χ. ςτθν αγορά ακινιτων) ι, αν πζςουν, θ πτϊςθ δεν κα είναι γενικι. Κεωρθτικά, αυτό μπορεί να ςτακεί αλλά με μια προχπόκεςθ: να υπάρχει διαφοροποίθςθ ςτουσ τίτλουσ. Πμωσ, ςτθν πράξθ όλα τα «δομθμζνα ομόλογα» μοιάηουν μεταξφ τουσ, αφοφ ςτθρίηονται ςτα ίδια προβλθματικά δεδομζνα: αλόγιςτα δάνεια, χαμθλά επιτόκια, υψθλι κατανάλωςθ, χαμθλι ανεργία. Κατ' επζκταςθ, μια βίαιθ μεταβολι ςε οποιοδιποτε από αυτά τα δεδομζνα προκαλεί οπωςδιποτε γενικό πρόβλθμα. Ζτςι, λοιπόν, όςο κι αν τα «παραμορφωμζνα» golden boys καμϊνονται πωσ δεν το καταλαβαίνουν, είναι ηιτθμα απλισ λογικισ ότι το ςκάςιμο μιασ φοφςκασ ςε οποιοδιποτε μζροσ τοφ πλανιτθ, πυροδοτεί αλυςιδωτζσ αντιδράςεισ ςε ολόκλθρο τον κόςμο. Εξ άλλου, οι οίκοι αξιολόγθςθσ αδιαφοροφν για τθν προβλθματικότθτα των μοντζλων τουσ επειδι κεωροφν ότι βίαια οικονομικά γεγονότα ςυμβαίνουν μια φορά ςτα χίλια χρόνια. Και όμωσ, ο παπποφσ Κάρολοσ (ο Μαρξ ντε!) είχε καταδείξει -και αποδείξει 260

με ςτοιχεία- από τα μζςα τοφ 19ου αιϊνα ότι οι οικονομικζσ κρίςεισ χαρακτθρίηονται από μια περιοδικότθτα δεκαετίασ περίπου244. Ρ.χ. θ Moody's είχε ιςχυριςτεί ότι το χρθματιςτθριακό κραχ τισ 19θσ Οκτωβρίου 1987 κα μποροφςε να ςυμβεί μία φορά ςτα 20 διςεκατομμφρια χρόνια. Κι όμωσ, δζκα χρόνια αργότερα, τθν διετία 1997-1998, ςθμειϊκθκε νζα παγκόςμια χρθματιςτθριακι κρίςθ245. Και, βζβαια, μετά από άλλα δζκα χρόνια ξζςπαςε θ κρίςθ που βιϊνουμε ακόμθ και ςιμερα. Φαίνεται ότι ο φόρτοσ εργαςίασ δεν επιτρζπει ςτα ςτελζχθ των οίκων αξιολόγθςθσ να διαβάςουν και κανζνα βιβλίο, οφτε ιςτορικό οφτε οικονομικό. Ρροφανϊσ, το ίδιο πρόβλθμα ζχουν και όςοι επενδφουν ςε «δομθμζνα ομόλογα», όπωσ ςυνζβθ ςτθν περίπτωςθ των διοικθτϊν των αςφαλιςτικϊν ταμείων, οι οποίοι εξανζμιςαν τθν περιουςία χιλιάδων εργαηομζνων καλυπτόμενοι πίςω από τα πιςτοποιθτικά των περίφθμων οίκων αξιολόγθςθσ...

244

Διαβάςτε ςχετικά το εξαιρετικό βιβλιαράκι Μαρξ-Ζνγκελσ: Κείμενα για τθν οικονομικι κρίςθ (΢φγχρονθ Εποχι, ςελ. 198). Κα εκπλαγείτε και από τθν ςαφινεια και από τθν απλότθτά του. 245 Θ κρίςθ τοφ 1997-1998 οδιγθςε ςτθν κατάρρευςθ του Long-Term Capital Management, ενόσ hedge fund (ςτα ελλθνικά: κεφάλαιο αντιςτάκμιςθσ κινδφνων), ενεργθτικοφ ενόσ τριςεκατομμυρίου δολλαρίων. Αυτό το hedge fund είχε ςυςτακεί από τουσ Μάυρον ΢όουλσ και Ρόμπερτ Μζρτον, οι οποίοι πριν λίγο καιρό είχαν κερδίςει Νόμπελ Οικονομίασ για το ζργο τουσ ςτθν αποτίμθςθ των δικαιωμάτων προαίρεςθσ! 261

76. Σο ξζςπαςμα τθσ κρίςθσ Βγαίνοντασ το 2007, είχε γίνει πλζον ολοφάνερο ότι θ οικονομία των ΘΡΑ βριςκόταν ςτον αζρα. Με τθν τραπεηικι πίςτθ να ςυρρικνϊνεται όλο και περιςςότερο, οι κεχνςιανοί οικονομολόγοι αφξθςαν τθν πίεςι τουσ για ανάλθψθ δράςθσ από τθν κυβζρνθςθ. Πμωσ, εκείνεσ τισ κρίςιμεσ ϊρεσ ο Μπουσ ο Β(λαξ) αποφάςιςε να εμπιςτευτεί και πάλι το νεοφιλελεφκερο ςυνταγολόγιο, ςφμφωνα με το οποίο ζνα είναι το φάρμακο «διά πάςαν (οικονομικιν) νόςον και πάςαν (οικονομικιν) μαλακίαν»: το λιγϊτερο κράτοσ. Ζτςι, τον Φεβρουάριο του 2008 προϊκθςε ζνα τεράςτιο πακζττο φοροαπαλλαγϊν προσ τισ επιχειριςεισ, φψουσ 168 διςεκατομμυρίων δολλαρίων. Κεωρθτικά, αυτι θ τακτικι ανακερμαίνει τθν οικονομία αλλά με μια κρίςιμθ προχπόκεςθ: τθν βεβαιότθτα για ζνα καλφτερο αφριο. Υποτίκεται ότι οι λιγϊτεροι φόροι οδθγοφν ςε αφξθςθ των επενδφςεων, αφξθςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ, μείωςθ των τιμϊν και αφξθςθ τθσ κατανάλωςθσ, δθλαδι ςε ανακζρμανςθ τθσ οικονομίασ. Στθν πράξθ, όμωσ, δεν ζγινε τίποτε τζτοιο και απλϊσ οι επιχειριςεισ καρπϊκθκαν το όφελοσ των φοροαπαλλαγϊν. Λογικϊτατθ εξζλιξθ: οι απογοθτευμζνοι και υπερχρεωμζνοι πολίτεσ (πολλοί από τουσ οποίουσ είχαν ιδθ χάςει ι κινδφνευαν άμεςα να χάςουν το ςπίτι τουσ) οφτε ικελαν αλλά οφτε και μποροφςαν να ςτθρίξουν οποιαδιποτε αφξθςθ τθσ κατανάλωςθσ. Ζτςι, το πρόβλθμα τθσ υπερςυςςϊρευςθσ κεφαλαίων όχι μόνο δεν επιλφκθκε αλλ' αντικζτωσ διογκϊκθκε. Μζχρι το 2008, ο καπιταλιςμόσ είχε γνωρίςει πολλζσ κρίςεισ αλλά αυτι που ερχόταν τϊρα, ορμθτικι ςαν τςουνάμι, ζμοιαηε αλλοιϊτικθ. Για πρϊτθ φορά κινδφνευε όχι κάποιοσ κλάδοσ τισ οικονομίασ, όχι κάποια χϊρα αλλά θ ίδια θ ραχοκοκκαλιά τοφ καπιταλιςμοφ: οι τράπεηεσ. Θ κατάςταςθ ιταν τόςο επικίνδυνθ ϊςτε το κράτοσ αποφάςιςε να επζμβει δραςτικά για να ςϊςει το τραπεηικό ςφςτθμα. Κι αφοφ ο Φριντμαν δεν ηοφςε πια για να 262

δϊςει τισ ςυμβουλζσ του, θ ςχολι τοφ Σικάγου περιορίςτθκε ςε ρόλο βουβοφ κεατι, όταν το υπουργείο οικονομικϊν και θ ομοςπονδιακι τράπεηα (Fed) μεςολάβθςαν για τθν απορρόφθςθ του επενδυτικοφ κολοςςοφ Bear Stearns από τθν J.P.Morgan Chase αντί μόλισ 2 δολλαρίων ανά μετοχι246. Τον Σεπτζμβριο του 2008, το τςουνάμι ζςκαςε. Στισ 7 του μθνόσ, κατζρρευςαν δυο επενδυτικοί κολοςςοί, οι οποίοι είχαν πλθμμυρίςει τθν αγορά με «άρρωςτα» ςτεγαςτικά δάνεια: θ Fannie Mae και θ Freedie Mac. Από τον Λοφλιο, ο υπουργόσ οικονομικϊν Χανκ Ρϊλςον είχε προειδοποιιςει το κονγκρζςςο ότι μάλλον οι δυο εταιρείεσ κα χρειάηονταν κρατικι βοικεια. Τελικά, το «κακό κράτοσ» εκνικοποίθςε επίςθμα και τισ δυο εταιρείεσ. Ο Ρϊλςον υπολόγιςε το κόςτοσ διάςωςθσ ςτα 200 διςεκατομμφρια δολλάρια. Αυτι θ εξζλιξθ οδιγθςε τουσ τραπεηίτεσ να πζςουν ςαν μφγεσ πάνω ςτον Ρϊλςον και τον Μπερνάνκι (τον διοικθτι τισ Fed), ηθτϊντασ κι αυτοί βοικεια. Μζςα ςε μια βδομάδα, το κράτοσ αποφάςιςε να διακζςει 700 διςεκατομμφρια για να διαςϊςει τθν Goldman Sachs και τον αςφαλιςτικό κολοςςό AIG. Πμωσ, όταν θ Lehman Brothers (μια από τισ παλαιότερεσ τράπεηεσ των ΘΡΑ, θ οποία είχε «πνιγεί» ςτα τοξικά ομόλογα) ηιτθςε με τθν ςειρά τθσ βοικεια, ο Ρϊλςον ςικωςε τα χζρια ψθλά. Ιταν πλζον ςαφζσ ότι ζνα ςυνολικό πρόγραμμα διάςωςθσ κα απαιτοφςε ιλιγγιϊδθ ποςά, τα οποία κα μποροφςαν να αγγίξουν ακόμθ και τα 2 τριςεκατομμφρια. Τελικά, τθν Δευτζρα 15 Σεπτεμβρίου 2008, θ Lehman Brothers κατζρρευςε και υπζβαλε αίτθςθ πτϊχευςθσ. Εκείνθ θ

246

Κατά τισ διαπραγματεφςεισ, θ Bear Stearns αποτίμθςε τθν αξία τισ μετοχισ τθσ ςτα 80 δολλάρια. Ζναν χρόνο νωρίτερα, τον Μάρτιο του 2007, θ ίδια μετοχι πουλιόταν ςτα 150 δολλάρια. Ολόκλθρθ θ ιςτορία ςτο: Robin Sidel, Dennis K. Berman and Kate Kelly, "J.P.Morgan buys Bear in fire sale, as Fed widens credit to avert crisis", Wall Street Journal, 17/03/2008 - http://online.wsj.com/article/SB120569598608739825.html 263

«μαφρθ Δευτζρα» κεωρείται ςυμβολικά ωσ θ αρχι τισ παγκόςμιασ καπιταλιςτικισ κρίςθσ. Θ αναλυτικι εξιςτόρθςθ των όςων ζγιναν εκείνθ τθν εποχι ςτισ ΘΡΑ ξεφεφγει από τα πλαίςια αυτϊν των ςθμειωμάτων. Οπωςδιποτε, όμωσ, κάποια ςτιγμι κα επανζλκουμε γιατί το ςχετικό υλικό είναι και άφκονο και διδακτικϊτατο. Για τθν ϊρα, το κζμα που μασ ενδιαφζρει είναι ότι τα απόνερα εκείνου του τςουνάμι χτφπθςαν και τθν απζναντι πλευρά τοφ Ατλαντικοφ. Θ πρϊτθ χϊρα που ςυγκλονίςτθκε απ' αυτό το χτφπθμα ιταν θ Λςλανδία...

264

77. Η Ιςλανδία καταρρζει Πταν το τςουνάμι που ξζςπαςε με τθν κατάρρευςθ τθσ Lehman Brothers ζφταςε ςτθν απζναντι πλευρά του Ατλαντικοφ, ςϊριαςε ςε ςυντρίμμια τθν πρϊτθ χϊρα που βρικε ςτο διάβα του. Θ άτυχθ ιταν θ Λςλανδία, μια χϊρα μόλισ 320.000 κατοίκων, θ οποία προβαλλόταν ωσ «οικονομικό καφμα», μιασ και οι τράπεηζσ τθσ είχαν αναδειχκεί ςε παράδειςο για όςουσ κυνθγοφςαν το γριγορο κζρδοσ. Ρράγματι, ςτισ ιςλανδικζσ τράπεηεσ είχαν βρει «τον μινα που τρζφει τουσ ζντεκα» λυτοί και δεμζνοι. Ρρϊτοι και καλφτεροι οι άγγλοι κι ανάμεςά τουσ 110 δθμοτικά και περιφερειακά ςυμβοφλια αλλά και τα αςφαλιςτικά ταμεία των αςτυνομικϊν και του πυροςβεςτικοφ ςϊματοσ. Το ςυνολικό ποςό που είχαν «επενδφςει» οι άγγλοι (δθμόςιοι φορείσ και ιδιϊτεσ) ςτισ τράπεηεσ τθσ Λςλανδίασ υπολογίςτθκε ςτα 8 διςεκατομμφρια λίρεσ. Δθλαδι, μόνο οι εγγλζηοι είχαν «ακουμπιςει» ςτισ τράπεηεσ τθσ γειτονικισ τουσ χϊρασ, προσ επζνδυςθ (υποτίκεται), ποςά που αναλογοφςαν ςε 25.000 λίρεσ ανά ιςλανδό. Κανζνασ ςοβαρόσ αναλυτισ δεν βρζκθκε να πει ότι αυτι και μόνθ θ αναλογία εμπεριζχει τρομακτικό κίνδυνο. Για να ανταποκρικοφν ςτισ προςδοκίεσ των κατακετϊν τουσ, οι ιςλανδικζσ τράπεηεσ είχαν αναδειχκεί ςτουσ πλζον «ριςκαδόρουσ» επενδυτζσ κάκε λογισ τοξικοφ ςκουπιδιοφ που γεννιόταν ςτισ ΘΡΑ, αγοράηοντασ οποιοδιποτε ςφνκετο ι παράγωγο χρθματοοικονομικό κατακάκι, αρκεί αυτό το κατακάκι να υποςχόταν γριγορο και υψθλό κζρδοσ. Ζτςι, ςφντομα θ Λςλανδία απζκτθςε το παρατςοφκλι «Ελβετία των παραγϊγων». Λογικά, λοιπόν, λίγεσ μζρεσ μετά τθν «μαφρθ Δευτζρα» τισ Lehman Brother, οι τρεισ μεγάλεσ ιςλανδικζσ τράπεηεσ λφγιςαν. Θ ιςλανδικι κυβζρνθςθ επιχείρθςε να εφαρμόςει τθν τακτικι Ρϊλςον και να κρατικοποιιςει τισ τράπεηεσ που κατζρρεαν. Χρθςιμοποιϊντασ το 10% των ςυναλλαγματικϊν αποκεμάτων τθσ 265

χϊρασ, κρατικοποίθςε αμζςωσ τθν Glitnir, τθν τρίτθ μεγαλφτερθ τράπεηα τθσ χϊρασ. Λίγεσ μζρεσ αργότερα κρατικοποίθςε και τθν δεφτερθ μεγαλφτερθ τράπεηα, τθν Landsbanki. Ταυτόχρονα, ςτιριξε και τθν μεγαλφτερθ απ' όλεσ τισ τράπεηεσ, τθν Knaupthing, με μιςό δις. ευρϊ ενϊ, παράλλθλα, εγγυικθκε όλεσ τισ κατακζςεισ. Σφντομα απεδείχκθ ότι το παιχνίδι ιταν χαμζνο. Με το ΑΕΡ τισ χϊρασ να φτάνει τα 20 δις. ευρϊ και τισ τράπεηεσ να εμφανίηουν ανοίγματα περίπου 200 δις. (με το 90% να προζρχεται από τισ τρεισ τράπεηεσ που προαναφζραμε), ιταν ςίγουρο ότι θ εκνικι οικονομία δεν μποροφςε να ςθκϊςει το βάροσ ενϊ και οι εγγυιςεισ τθσ κυβζρνθςθσ προσ τουσ κατακζτεσ ιςαν άνευ ουςίασ, αφοφ ξεπερνοφςαν το ςυνολικό ΑΕΡ. Στισ 8 Οκτωβρίου, θ κυβζρνθςθ ζκανε μια τελευταία προςπάκεια να ςϊςει ό,τι μποροφςε, ρίχνοντασ τθν ιςοτιμία τισ ιςλανδικισ κορϊνασ ζναντι του ευρϊ ςτο 130/1. Πμωσ, θ κατάςταςθ είχε βγει τόςο πολφ εκτόσ ελζγχου ϊςτε ςτισ 11.39' τθσ ίδιασ μζρασ θ κορϊνα χτφπθςε 200/1. Το μεςθμζρι, θ κυβζρνθςθ ηιτθςε διεκνι βοικεια. Θ πρϊτθ απάντθςθ ιρκε το επόμενο πρωί από τον Γκόρντον Μπράουν. Ο άγγλοσ πρωκυπουργόσ, προςπακϊντασ να κερδίςει προεκλογικά οφζλθ, εκδιλωςε άκρωσ αγανακτιςμζνοσ με τουσ ιςλανδοφσ και χαρακτιριςε τθν Λςλανδία ωσ...χϊρα-τρομοκράτθ! Ρροςζξτε τον ςυλλογιςμό του: εμείσ κατακζςαμε τα χριματά μασ ςτισ ιςλανδικζσ τράπεηεσ - οι ιςλανδικζσ τράπεηεσ ανικουν πλζον ςτο ιςλανδικό κράτοσ - οι ιςλανδικζσ τράπεηεσ δεν μασ δίνουν τα χριματά μασ και ζτςι «απειλοφν τον τρόπο ηωισ μασ» - το ιςλανδικό κράτοσ ανζχεται και ςτθρίηει αυτι τθν τακτικι των τραπεηϊν του - ςυμπζραςμα: το ιςλανδικό κράτοσ απειλεί τον τρόπο ηωι των βρεττανϊν, άρα είναι τρομοκράτθσ! Με τθν παπαριά αυτι, ο Μπράουν ενεργοποίθςε τισ διατάξεισ τθσ αντιτρομοκρατικισ νομοκεςίασ και προχϊρθςε ςε προςωρινι κατάςχεςθ των περιουςιακϊν ςτοιχείων τθσ Λςλανδίασ επί βρεττανικοφ εδάφουσ (κυρίωσ τθσ Icebank, κυγατρικισ τισ Landsbanki, ςτθν οποία οι άγγλοι είχαν κατακζςει 4,6 δις. λίρεσ). 266

Ρροςζξτε τϊρα τθν ςυνζχεια γιατί είναι πολφ διδακτικι: Μόλισ οι ιςλανδοί ζμακαν ότι ανακθρφχκθκαν «τρομοκράτεσ», ζπακαν ςοκ. Εξουκενωμζνοι από τθν βρεττανικι πίεςθ και μθ βλζποντασ τθν παραμικρι υποςτιριξθ από τθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ (όπου επί χρόνια προςπακοφςαν να ενταχκοφν), ςτράφθκαν ςτο Διεκνζσ Νομιςματικό Ταμείο. Πμωσ, οι βρεττανοί (μαηί με τουσ ολλανδοφσ, που είχαν πάκει κι αυτοί ηθμιά από τθν κατάρρευςθ των ιςλανδικϊν τραπεηϊν) ζβαλαν κι εκεί το δαχτυλάκι τουσ: απαίτθςαν από το Δ.Ν.Σ. -και πζτυχαν- να κατατεκεί θ οικονομικι βοικεια του Σαμείου προσ τθν Λςλανδία ςε ειδικό λογαριαςμό, απ' όπου πρϊτα κα πλθρϊνονταν οι βρεττανοί και οι ολλανδοί κατακζτεσ και μετά, με ό,τι περίςςευε και αν περίςςευε, κα ζμπαινε μπροσ θ διαδικαςία ανακζρμανςθσ τθσ ιςλανδικισ οικονομίασ. Ουφ! Το είπα και ξεκφμανα! Πχι τίποτε άλλο αλλά για να μθ καμϊνονται ςιμερα ο κοντοπίκαροσ ο Σαρκοηφ με τθν φακλάνα τθν Μζρκελ ότι ανακάλυψαν τθν χριςθ ειδικοφ λογαριαςμοφ για τθν Ελλάδα. Το κόλπο είναι παλιό, ρε ςεισ! ΢ωτάτε και κανζνα «αριςτερό», ςαν τον «εργατικό» τον Μπράουν... ΤΓ: Μετά τθν ςυμφωνία με το Δ.Ν.Σ., θ ιςλανδικι κυβζρνθςθ προςπάκθςε να φορτϊςει τα βάρθ ςτισ πλάτεσ των πολιτϊν αλλά κατζρρευςε από τον λαϊκό ξεςθκωμό. Αυτι θ αντίδραςθ του ιςλανδικοφ λαοφ ζχει πολφ ενδιαφζρον αλλά ξεφεφγει από το πλαίςιο αυτϊν των ςθμειωμάτων.

267

78. Ο πρϊιμοσ ελλθνικόσ νεοφιλελευκεριςμόσ Θ κατάρρευςθ τθσ Λςλανδίασ, ςε ςυνδυαςμό με τουσ επικίνδυνουσ κλυδωνιςμοφσ που ςυντάραςςαν τθν οικονομία των ΘΡΑ, ζδωςε το ζναυςμα ςτα «παιδιά του Σικάγου» να επιτεκοφν ςτθν Ευρϊπθ. Θ κεντρικι ιδζα αυτισ τθσ «απόβαςθσ» είναι δίδυμθ. Από τθν μια, θ γριγορθ εξάπλωςθ τθσ καπιταλιςτικισ κρίςθσ κα δθμιουργοφςε τθν εντφπωςθ ότι οι Θ.Ρ.Α. ζπεςαν κφμα προβλθμάτων που προζρχονταν από το εξωτερικό. Από τθν άλλθ, θ εμπλοκι τισ Ευρϊπθσ κα υποχρζωνε τισ ιςχυρζσ ευρωπαϊκζσ οικονομίεσ (κυρίωσ τθν Γερμανία) να ςυμπαραςτακοφν ςτισ Θ.Ρ.Α. ςτο πρόβλθμα που δθμιουργοφςε ςτθν υπερδφναμθ το φτθνό κινεηικό νόμιςμα247. Στο ςθμείο αυτό πρζπει να ςτακοφμε για λίγο προκειμζνου να ξεκακαρίςουμε κάτι βαςικό: μπορεί ο νεοφιλελευκεριςμόσ να χφμθξε ςτθν Ευρϊπθ κατά τθν τελευταία τριετία αλλά ο ςπόροσ που είχε φυτευτεί τθν εποχι τισ Κάτςερ είχε βρει γόνιμο ζδαφοσ κι είχε βγάλει ρίηεσ από τότε. Κιαςϊτεσ των φρθντμανικϊν κεωριϊν υπιρχαν ςε όλεσ τισ ευρωπαϊκζσ χϊρεσ από τθν δεκαετία τοφ 1980 και προςπακοφςαν -ζςτω και αποςπαςματικά- να τισ διαδϊςουν και να τισ παγιϊςουν. Και για να μθ μιλάμε αόριςτα, ασ δοφμε μερικά δείγματα νεοφιλελευκεριςμοφ ςτον τόπο μασ από εκείνθ τθν εποχι. Το 1985, το ΡΑΣΟΚ τοφ παντοδφναμου Ανδρζα Ραπανδρζου κζρδιςε τισ εκλογζσ με το ςφνκθμα «Για ακόμα καλφτερεσ μζρεσ». Πμωσ, αμζςωσ μετά τισ εκλογζσ, ο Ραπανδρζου εγκατζλειψε τισ ψευδοςοςιαλιςτικζσ προγραμματικζσ του κζςεισ και προςχϊρθςε ςτθν νεοφιλελεφκερθ ςυναίνεςθ, υιοκετϊντασ μια ςτρατθγικι θ 247

΢χετικά με τθν κρίςθ που δθμιουργεί ςτισ ςχζςεισ ΘΠΑ-Κίνασ το φτθνό γουάν, το ιςτολόγιο δθμοςίευςε τον Μάιο του 2010 μια ςειρά τεςςάρων κειμζνων, με τον γενικό τίτλο «Θ.Π.Α.- Κίνα: μια κρίςθ για τθν οποία μασ πζφτει λόγοσ». 268

οποία ςτιριηε τθν ανάπτυξθ ςτισ ανεξζλεγκτεσ δυνάμεισ τισ ελεφκερθσ αγοράσ. Με μια πρωτοφανι Ρράξθ Νομοκετικοφ Ρεριεχομζνου επζβαλε πάγωμα μιςκϊν και ςυντάξεων ςε δθμόςιο και ιδιωτικό τομζα, μείωςθ κοινωνικϊν παροχϊν, αναςτολι των ςυλλογικϊν ςυμβάςεων εργαςίασ, άρςθ οριςμζνων περιοριςμϊν ςτισ απολφςεισ, ενίςχυςθ των επενδυτικϊν κεφαλαίων, διευκόλυνςθ των ξζνων επενδφςεων κλπ. Θ νεοφιλελεφκερθ ςυναίνεςθ του Ανδρζα Ραπανδρζου φαίνεται ςαφζςτατα τόςο ςτο «μανιφζςτο» που ζδωςε ςτθν δθμοςιότθτα ο πρωκυπουργόσ το καλοκαίρι τοφ 1988 (το οποίο πζραςε «ντοφκου» από τα ΜΜΕ τισ εποχισ, τα οποία αςχολοφνταν με τθν Μιμι και τον Κοςκωτά), όςο και ςτο ςυνολικό νομοκετικό ζργο τισ κυβζρνθςθσ, το οποίο προωκοφςε τισ ιδιωτικοποιιςεισ, τθν απελευκζρωςθ τθσ αγοράσ εργαςίασ, τθν απελευκζρωςθ τθσ χρθματαγοράσ, τθν μείωςθ των ελζγχων ςτθν ιδιωτικζσ επιχειριςεισ κλπ. Είναι θ εποχι που το χρθματιςτιριο τθσ Ακινασ γνωρίηει θμζρεσ δόξασ και ςτθν κακθμερινό λεξιλόγιο των ελλινων εμφανίηονται για πρϊτθ φορά κάποιοι περίεργοι ξενόγλωςςοι όροι, όπωσ limit up, limit down, blue chip κλπ. Πςο κι αν ο Ραπανδρζου αποφεφγει τθν χρθςιμοποίθςθ του όρου «νεοφιλελευκεριςμόσ» όπωσ αποφεφγει ο διάολοσ το λιβάνι, χάρθ ςτισ νεοφιλελεφκερεσ επιλογζσ του το ξεποφλθμα των βιϊςιμων ελλθνικϊν επιχειριςεων ςτο ξζνο κεφάλαιο παίρνει ανεξζλεγκτεσ διαςτάςεισ. Ο ίδιοσ δεν ανθςυχεί: «αυτό που ζχει ςθμαςία δεν είναι θ εκνικότθτα των κεφαλαίων αλλά θ εκνικότθτα τθσ διαχείριςισ τουσ», δθλϊνει το 1988 ςτθν γενικι ςυνζλευςθ του ΣΕΒ. Μπορεί οι εκλογζσ τοφ 1989 να ζφεραν αλλαγι πολιτικοφ ςκθνικοφ αλλά ο Μθτςοτάκθσ δεν ζκανε τίποτε περιςςότερο από το να υιοκετιςει τισ νεοφιλελεφκερεσ επιλογζσ τισ προθγοφμενεσ κυβζρνθςθσ και να επιταχφνει τθν υλοποίθςι τουσ. Γι' αυτό, άλλωςτε, τοποκετεί ςε καίρια υπουργικά πόςτα τον Ανδρζα Ανδριανόπουλο και τον Στζφανο Μάνο, δυο ακραιφνείσ και δεδθ269

λωμζνουσ οπαδοφσ τοφ φρθντμανιςμοφ. Αυτι θ «αγία τριάδα» εφορμά, επιχειρϊντασ να κατεδαφίςει τα πάντα: ΔΕΘ, ΟΤΕ, υγεία, παιδεία, αςτικζσ ςυγκοινωνίεσ, ακτοπλοΐα κλπ. Με τθν πτϊςθ τισ κυβζρνθςθσ Μθτςοτάκθ, θ επζλαςθ του νεοφιλελευκεριςμοφ ανακόπθκε για μια τριετία αλλά το 1996 ιρκε ζνασ άλλοσ οπαδόσ των ελεφκερων αγορϊν να ςυνεχίςει το απορρυκμιςτικό ζργο, ο Κϊςτασ Σθμίτθσ248. Χαρακτθριςτικά, ασ αναφζρουμε το παράδειγμα εξζλιξθσ αυτοφ του κατάπτυςτου δθμιουργιματοσ, το οποίο αποκαλείται «αςφαλιςτικι μεταρρφκμιςθ» αντί για το πιο ςωςτό «αςφαλιςτικι απορρφκμιςθ», κατά τα τελευταία 30 χρόνια: Ν.1266/1982 (νόμοσ Βερυβάκθ), Ν.2084/1992 (νόμοσ Σιοφφα), Ν.2874/2000 (νόμοσ Γιαννίτςθ), Ν.3029/2002 (νόμοσ ΢ζππα), Ν.3655/2008 (νόμοσ Ρετραλιά), Ν.3918/2011 (νόμοσ Λοβζρδου). Ρραγματικά, είναι αξιοκαφμαςτθ θ ςυνζπεια με τθν οποία κάκε καινοφργιοσ νόμοσ περιλαμβάνει δυςμενζςτερεσ διατάξεισ για τουσ αςφαλιςμζνουσ από τον προθγοφμενο. Αυτι τθν αξιοκαφμαςτθ ςυνεργαςία δεξιάσ-«ςοςιαλιςτϊν», εισ βάροσ των εργαηομζνων πάντα, τθν παρατθροφμε και ςτθν εξζλιξθ άλλων νομοκεςιϊν, όπωσ π.χ. ςτα εργαςιακά, ςτθν παιδεία κλπ. Κι αυτι θ ςυνεργαςία αποδεικνφει ότι θ άρχουςα τάξθ κινείται βάςει ενόσ προδιαγεγραμμζνου ςχεδίου νεοφιλελεφκερου προςανατολιςμοφ. Ραρόμοια δείγματα νεοφιλελεφκερων προςαρμογϊν ςθμειϊνονται ςε ολόκλθρθ τθν Ευρϊπθ από το 1980 και μετά: ςτθν Γερμανία των Κολ και Σρζντερ, ςτθν Γαλλία των Μιττεράν και Σιράκ, ςτθν Βρεττανία των Κάτςερ, Μαίθτηορ και Μπλαιρ, ςτθν Λταλία των Αντρεόττι και Μπερλουςκόνι (και καμμιά δεκαριά άλλων), ςτισ Κάτω Χϊρεσ, ςτθν Λβθρικι, ακόμθ και ςτθν Ελβετία, 248

Για περιςςότερεσ λεπτομζρειεσ ςε όςα ζγιναν εκείνα τα χρόνια, παραπζμπω τον αναγνϊςτθ ςτθν ςειρά κειμζνων με κζμα «Μεταπολίτευςθ και Οικονομία», τα οποία δθμοςιεφκθκαν ςτο ιςτολόγιο κατά τον Νοζμβριο του 2010 (βρίςκονται ςυγκεντρωμζνα ςτθν ςελίδα «Αφιερϊματα» του ιςτολογίου). 270

όπου θ νεοφιλελεφκερθ ςυνείδθςθ ζχει ριηϊςει τόςο πολφ ςτουσ πολίτεσ ϊςτε θ αφξθςθ του ΦΡΑ και οι φορολογικζσ απαλλαγζσ των επιχειριςεων αποφαςίηονται με...δθμοψθφίςματα! Αν όλα όςα αναφζραμε παραπάνω φαίνεται ότι αποτελοφν αποςπαςματικζσ επιλογζσ κάποιων πολιτικϊν ςε κάποια κράτθ, θ δομι τισ ίδιασ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ (όπωσ προκφπτει κυρίωσ από τθν ςυμφωνία τοφ Μάαςτριχτ και δευτερευόντωσ από τθν ςυνκικθ τισ Λιςαβόνασ) είναι ακραιφνϊσ νεοφιλελεφκερθ. Αυτό κα είναι το κζμα τοφ επόμενου ςθμειϊματόσ μασ.

271

79. Η ςυνκικθ του Μάαςτριχτ Στο προθγοφμενο ςθμείωμα είπαμε ότι ςιμερα κα αναφερκοφμε ςτθν ςυνκικθ τοφ Μάαςτριχτ, θ οποία ςθματοδοτεί τθν πρϊτθ κακαρι και ςυγκροτθμζνθ νεοφιλελεφκερθ ςτροφι τισ Ευρϊπθσ. Αλλά, πϊσ φτάςαμε ςτο Μάαςτριχτ; Αμζςωσ μετά τον Β' Ραγκόςμιο Ρόλεμο, οι καπιταλιςτικζσ χϊρεσ τισ δφςθσ ζνοιωςαν ότι απειλοφνται από τθν επζκταςθ και τθν ευρφτερθ αποδοχι τοφ ςοςιαλιςτικοφ μεταςχθματιςμοφ τισ ανατολικισ Ευρϊπθσ. Ζτςι, παραμερίηοντασ τισ αντιπαλότθτζσ τουσ, αιςκάνκθκαν τθν ανάγκθ ςυνζνωςθσ των δυνάμεϊν τουσ ενϊπιον του κοινοφ εχκροφ, του κομμουνιςμοφ. Ρρϊτο βιμα αυτισ τθσ ςυνζνωςθσ δυνάμεων ιταν θ δθμιουργία τισ Ευρωπαϊκισ Κοινότθτασ Άνκρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) το 1951 από 6 χϊρεσ: Γαλλία, Γερμανία, Λταλία, Βζλγιο, Ολλανδία και Λουξεμβοφργο. Το 1957, οι ίδιεσ χϊρεσ ίδρυςαν τθν Ευρωπαϊκι Οικονομικι Κοινότθτα ι "ΕΟΚ των 6". Με τθν Ρράξθ Συγχϊνευςθσ του 1965, τα όργανα τθσ ΕΚΑΧ και τθσ ΕΟΚ ςυγχωνεφκθκαν. Κατά τθν δεκαετία τοφ '70 μπικαν ςτθν ΕΟΚ θ Δανία, θ Λρλανδία και θ Μεγάλθ Βρεττανία, ενϊ τθν επόμενθ δεκαετία προςτζκθκαν θ Ελλάδα, θ Λςπανία και θ Ρορτογαλία. Ζτςι, φτάςαμε ςτθν «ΕΟΚ των 12» και ςτθν γνωςτι ςθμαία με τα 12 αςτζρια. Μετά τθν ιττα τοφ ςοςιαλιςμοφ ςτισ αρχζσ τισ δεκαετίασ τοφ '90, οι θγζτεσ τισ ΕΟΚ είδαν ςτθν ανατολικι Ευρϊπθ πρόςφορο ζδαφοσ για τθν επζκταςθ του καπιταλιςμοφ και άρχιςαν να δζχονται ωσ μζλθ ςτθν Κοινότθτα τθν μία μετά τθν άλλθ τισ πρϊθν κομμουνιςτικζσ χϊρεσ. Πμωσ, αυτι θ διόγκωςθ τθσ ΕΟΚ απαιτοφςε αυςτθρότερο ζλεγχο για «να μθ χακεί θ μπάλα». Στθν ςφνοδο του Λουξεμβοφργο, τον Δεκζμβριο του 1985, είχε υιοκετθκεί θ «Ενιαία Ευρωπαϊκι Ρράξθ» για τθν δθμιουργία ενιαίασ εςωτερικισ αγοράσ. Πμωσ, οι εςωτερικζσ αντιπαρακζςεισ και θ -χαρακτθριςτικι ςτον καπιταλιςμό- ανιςόμετρθ ανάπτυξθ δεν άφθςαν τθν ιδζα τισ ενιαίασ εςωτερικισ αγοράσ να ολοκλθρωκεί. Ζτςι, 272

τον Δεκζμβριο του 1991, οι υπουργοί εξωτερικϊν τισ τότε «ΕΟΚ των 12» μαηεφτθκαν ςτο Μάαςτριχτ για να λφςουν το πρόβλθμα. Αποτζλεςμα αυτισ τθσ ςφςκεψθσ υπιρξε θ περίφθμθ «΢υνκικθ του Μάαςτριχτ», θ οποία ζβαλε τα κεμζλια τθσ μετεξζλιξθσ τθσ ΕΟΚ ςτθν ςθμερινι Ευρωπαϊκι Ζνωςθ. Θ ςυνκικθ του Μάαςτριχτ προζβλεπε τθ δθμιουργία τθσ Οικονομικισ και Νομιςματικισ Ζνωςθσ (ΟΝΕ), τθν κακιζρωςθ ενιαίου νομίςματοσ για όλα τα κράτθ-μζλθ και τθν πολιτικι ενοποίθςθ τθσ Ε.Ε. με μια μορφι Ομοςπονδίασ ι Συνομοςπονδίασ. Με εμφανι τθν δυςκολία τισ πολιτικισ ενοποίθςθσ, το βάροσ τισ ςυνκικθσ ζπεςε ςτθν ΟΝΕ, θ διαδικαςία διαμόρφωςθσ τθσ οποίασ χωρίςτθκε ςε τρία ςτάδια: Το πρϊτο ςτάδιο ζπρεπε να ολοκλθρωκεί ςτο τζλοσ του 1993. Στο χρονικό αυτό διάςτθμα, αίρονταν οι περιοριςμοί ςτθν κίνθςθ των κεφαλαίων ανάμεςα ςτα κράτθ-μζλθ και ενταςςόταν το νόμιςμα κάκε κράτουσ-μζλουσ ςτο Ευρωπαϊκό Νομιςματικό Σφςτθμα (ΕΝΣ). Στο ΕΝΣ μετείχαν τότε οι 11 χϊρεσ τθσ ΕΟΚ, εκτόσ τθσ Ελλάδασ (θ δραχμι ζπρεπε να ενταχκεί ςτο ΕΝΣ μζχρι 31 Δεκζμβρθ 1994, οπότε και πράγματι εντάχκθκε). Επίςθσ, το πρϊτο ςτάδιο προζβλεπε, για κάκε κράτοσ-μζλοσ, τθν εφαρμογι πολιτικισ που κα οδθγοφςε ςτθν «ςφγκλιςθ των οικονομιϊν» και τζκθκαν τζςςερα ενιαία κριτιρια ςχετικά με τον πλθκωριςμό, τα δθμόςια ελλείμματα, το δθμόςιο χρζοσ και τα επιτόκια. Το δεφτερο ςτάδιο τθσ ΟΝΕ κα άρχιηε τθν πρωτοχρονιά τοφ 1994 και κα διαρκοφςε 3 χρόνια. Στο ςτάδιο αυτό κα εδθμιουργείτο το Ευρωπαϊκό Νομιςματικό Λνςτιτοφτο (ΕΝΛ), με ςκοπό τον ςυντονιςμό τθσ νομιςματικισ πολιτικισ και τθν προϊκθςθ των προχποκζςεων για το κοινό νόμιςμα. Μζχρι το τζλοσ τοφ 1996, τα κράτθ-μζλθ κα ζπρεπε να είχαν επεξεργαςτεί το πλαίςιο ίδρυςθσ τθσ Ευρωπαϊκισ Κεντρικισ Τράπεηασ (ΕΚΤ). Σ' αυτό το ςτάδιο κα άρχιηαν να εφαρμόηονται οι διατάξεισ για τθν ελεφκερθ διακίνθςθ των κεφαλαίων, τθν απαγόρευςθ του εςωτερικοφ δανει-

273

ςμοφ τοφ δθμοςίου και τθν ανεξαρτθτοποίθςθ των κεντρικϊν τραπεηϊν από τισ εκνικζσ νομοκεςίεσ. Στο τρίτο ςτάδιο, οι οικονομίεσ των κρατϊν-μελϊν κα ελζγχονταν από τα όργανα τθσ Κοινότθτασ ωσ προσ το βακμό ςφγκλιςθσ των οικονομιϊν και το ΕΝΛ κα μετατρεπόταν ςτθν Ευρωπαϊκι Κεντρικι Τράπεηα (ΕΚΤ). Θ ΕΚΤ και όλεσ οι κεντρικζσ τράπεηεσ των κρατϊν-μελϊν κα αποτελοφςαν από κοινοφ το Ευρωπαϊκό Σφςτθμα Κεντρικϊν Τραπεηϊν (ΕΣΚΤ) ι Ευρωςφςτθμα. Οι αποφάςεισ τισ ΕΚΤ κα είχαν υποχρεωτικι ιςχφ για κάκε κράτοσ-μζλοσ249. Σ' αυτό το ςτάδιο τα εκνικά νομίςματα κα καταργοφνταν και κα υιοκετείτο το κοινό ευρωνόμιςμα. Κάπωσ ζτςι, θ ΟΝΕ ξεκινάει από τθν πρωτοχρονιά τοφ 1999 με όςα κράτθ-μζλθ πλθροφν τα τζςςερα κριτιρια: Γερμανία, Γαλλία, Λταλία, Ολλανδία, Βζλγιο, Λουξεμβοφργο, Λςπανία, Ρορτογαλία Λρλανδία, Φινλανδία και Αυςτρία. Θ Ελλάδα μπικε το 2001, ενϊ Βρεττανία, Δανία, και Σουθδία μζνουν εκτόσ (οι δφο τελευταίεσ μετά από δθμοψιφιςμα). Λεπτομζρεια: Θ ςυνκικθ τοφ Μάαςτριχτ εγκρίκθκε από κάκε κυβζρνθςθ κράτουσ-μζλουσ χωριςτά, εντόσ τοφ 1992. Στθν Ελλάδα ψθφίςτθκε τον Λοφλιο από όλα τα κόμματα πλθν ΚΚΕ, χωρίσ οι βουλευτζσ να ζχουν υπ' όψθ τουσ το κείμενο τθσ ςυνκικθσ, το οποίο δεν δόκθκε ςτθν δθμοςιότθτα παρά μόνο μετά τθν ψιφιςι του! Ρροφανϊσ, θ χρυςοχοϊδικι αποςτροφι «το ψιφιςα δίχωσ να το διαβάςω» δεν ζχει εφαρμογι μόνο επί των θμερϊν μασ. Αδιάβαςτοι βουλευτζσ υπιρχαν πάντοτε. Απλϊσ, ο Χρυςοχοΐδθσ πιάςτθκε μαλάκασ και το παραδζχτθκε δθμοςίωσ. Ρριν κλείςουμε το ςθμερινό μασ ςθμείωμα, ασ διατυπϊςω και δυο απορίεσ: (α) Αν δεν πρόκειται για πρόςτυχθ διαδικαςία 249

Αυτόσ ο όροσ κακιςτά τον τίτλο «Σράπεηα τθσ Ελλάδοσ» ψευδεπίγραφο. Ο ςωςτόσ τίτλοσ κα ιταν: «Ευρωςφςτθμα - υποκατάςτθμα Ελλάδοσ». 274

ενίςχυςθσ του καπιταλιςμοφ, ποιά λογικι μπορεί να διζπει τθν υιοκζτθςθ κοινοφ νομίςματοσ από μια πλοφςια και μια φτωχι χϊρα; Πςο κι αν ςποφδαςα οικονομικά, είναι αδφνατον να καταλάβω... (β) Ζχοντασ υπ' όψθ όςα προαναφζραμε, πόςθ λογικι μπορεί να διακζτουν όςοι τάςςονται υπζρ μιασ «Ευρϊπθσ των λαϊν και όχι των μονοπωλίων», εφ' όςον αυτό το «μαγαηί» ζχει φτιαχτεί από τα μονοπϊλια ςτα μζτρα τουσ;

275

80. Η «δθμιουργικι λογιςτικι» Πςο πλθςίαηε το τζλοσ του 1998 και θ ϊρα να ξεκινιςει θ τρίτθ και τελευταία φάςθ τισ ΟΝΕ, τόςο πιο φανερό γινόταν ότι οι ςτόχοι τοφ Μάαςτριχτ παρζμεναν άπιαςτο όνειρο για όλεσ ανεξαιρζτωσ τισ χϊρεσ τισ ΕΟΚ. Ειδικά εκείνο το όριο του 3% ςτο ζλλειμμα (επί του ΑΕΡ) δεν πλθςιαηόταν οφτε καν από τισ δυο ιςχυρότερεσ -κατά τεκμιριο- ευρωπαϊκζσ οικονομίεσ, τθν Γαλλία και τθν Γερμανία. Το ίδιο άπιαςτο ζδειχνε και το όριο του χρζουσ, το οποίο, ςφμφωνα με τθν ςυνκικθ τοφ Μάαςτριχτ, δεν ζπρεπε να ξεπερνοφςε το 60% τοφ ΑΕΡ. Στα παραπάνω προβλιματα, ζνασ ςοβαρόσ μελετθτισ κα μποροφςε να υποδείξει δυο διεξόδουσ. Θ πρϊτθ κα ιταν το "μαλάκωμα" των ςκλθρϊν ορίων τοφ Μάαςτριχτ (π.χ. το 3% του ελλείμματοσ κα μποροφςε να γίνει 5%). Θ δεφτερθ λφςθ κα ιταν θ αναβολι τισ ολοκλιρωςθσ τισ ΟΝΕ για 2-3 χρόνια. Δυςτυχϊσ, όμωσ, τα ςυμφζροντα του κεφαλαίου δεν επζτρεπαν τθν υιοκζτθςθ τζτοιων λφςεων. Από τθ μια, θ φπαρξθ ςκλθρϊν όρων ιταν απαραίτθτθ ϊςτε να υπάρχει ανά πάςα ςτιγμι μια «δαμόκλειοσ ςπάκθ» πάνω από τα κεφάλια που κα τολμοφςαν να ςθκωκοφν. Από τθν άλλθ, θ αναβολι τισ ολοκλιρωςθσ τισ ΟΝΕ ςιμαινε κακυςτζρθςθ ςτθν λιψθ μζτρων που κα ευνοοφςαν τθν κερδοφορία των μονοπωλίων. Ζτςι, λοιπόν, επιλζχκθκε μια τρίτθ λφςθ: ο ςτρουκοκαμθλιςμόσ. Οι ευρωπαίοι πολιτικοί ζβλεπαν τα προβλιματα τα οποία εμπόδιηαν τθν ολοκλιρωςθ τθσ οικονομικισ ζνωςθσ τθσ Ευρϊπθσ αλλά προτίμθςαν, αντί να αςχολθκοφν με τθν εξεφρεςθ μιασ ςοβαρισ -πλθν χρονοβόρασ- λφςθσ, να κάνουν ότι δεν τα βλζπουν. Κι αυτό το πζτυχαν χρθςιμοποιϊντασ τθν περίφθμθ «δθμιουργικι

276

λογιςτικι». Αλλά, τι πράμα είναι αυτι θ «δθμιουργικι λογιςτικι»; Ασ δϊςουμε δυο παραδείγματα250: (α) Ασ ποφμε ότι παίρνω δάνειο για να αγοράςω ζνα ςπίτι και για τθν αποπλθρωμι τοφ δανείου ςυμφωνϊ να πλθρϊνω 20.000 ευρϊ ετθςίωσ επί 10 χρόνια. Θ απλι λογιςτικι λζει ότι τον πρϊτο χρόνο ζχω χρζοσ 200.000 ευρϊ, τον δεφτερο χρόνο 180.000, τον τρίτο 160.000 κλπ. Θ «δθμιουργικι λογιςτικι» λζει ότι κάκε χρόνο ζχω χρζοσ 20.000 ευρϊ, επειδι τόςα είμαι υποχρεωμζνοσ να πλθρϊςω. Ρροςζξτε τϊρα το παράδοξο: μόλισ αγοράςω το ςπίτι καταγράφω ςτο ενεργθτικό μου (δθλαδι, ςτθν περιουςία μου) ζνα ςπίτι διακοςίων χιλιάδων ευρϊ αλλά θ μεν απλι λογιςτικι λζει ότι χρωςτάω διακόςια χιλιάρικα (δθλαδι, δείχνει τθν πραγματικότθτα) θ δε «δθμιουργικι» λζει ότι χρωςτάω είκοςι, επειδι τόςα πρζπει να πλθρϊςω εφζτοσ (άρα, δείχνει ότι εφζτοσ πλοφτιςα κατά 180.000)! Με τζτοια ωραία ευριματα, όλοι κατάφεραν να «τικαςςεφςουν» τα χρζθ τουσ ςτα όρια του Μάαςτριχτ. (β) Ασ ποφμε τϊρα ότι ζχω ετιςια ειςοδιματα 100.000 ευρϊ αλλά οι υποχρεϊςεισ μου φτάνουν τισ 110.000. Ζχω, λοιπόν, ετιςιο ζλλειμμα 10%. Ρϊσ μπορϊ να κρφψω αυτό το ζλλειμμα, μζςω τθσ «δθμιουργικισ λογιςτικισ»; Εμφανίηω ζναν μπάρμπα μου, ο οποίοσ διατίκεται να «αγοράςει» υποχρεϊςεισ μου αξίασ 8.000 ευρϊ, τα οποία κα του τα αποδϊςω μετά από 5 χρόνια. Ππωσ είπαμε ςτο προθγοφμενο παράδειγμα, αυτό το οκταχίλιαρο «εξαφανίηεται» για μια πενταετία, οπότε οι υποχρεϊςεισ μου πζφτουν από τισ 110.000 ςτισ 102.000 και, ςυνεπϊσ, το ζλλειμμά μου περιορίηεται ςτο 2%. Το 'πιαςα το κριτιριο του Μάαςτριχτ! Ρείτε τϊρα ότι ο μπάρμπασ μου λζγεται Γκόλντμαν Σακσ και πιάςατε κι εςείσ το υπονοοφμενο.

250

Ασ ςυγκρατιςουν τισ ενςτάςεισ τουσ οι οικονομολόγοι, ςχετικά με τον απλοϊκό τρόπο παρουςίαςθσ τθσ «δθμιουργικισ λογιςτικισ». Δεν φτιάχνω οικονομικό ςφγγραμμα, ςτο ιςτολόγιό μου γράφω. 277

Ζχει πλζον αποδειχτεί ότι θ Ελλάδα μπικε ςτθν ΟΝΕ χάρθ ςτθν «δθμιουργικι λογιςτικι» και μόνο. Μαιτρ ςτο ςτιςιμο τθσ κομπίνασ ιςαν δυο γνωςτά μασ μουςοφδια: ο τότε πρωκυπουργόσ Κϊςτασ Σθμίτθσ και ο τωρινόσ πρωκυπουργόσ Λουκάσ Ραπαδιμοσ, τισ γνωριμίεσ τοφ οποίου εκμεταλλεφτθκε ο Σθμίτθσ για να πετφχει τον ςκοπό του. Μςωσ κάπου εδϊ πρζπει να αναηθτιςουμε τθν εμμονι Ραπαδιμου για παραμονι ςτο ευρϊ: αν ο άνκρωποσ υποςτιριηε ςιμερα κάτι διαφορετικό, κα ιταν ςαν να παραδεχόταν ότι τότε είχε κάνει χοντροπαπαριά. Για να βάλουμε, όμωσ, τα πράγματα ςτθν ςωςτι τουσ διάςταςθ, ασ επαναλάβουμε ότι δεν ιταν μόνο θ Ελλάδα που μπικε με «δθμιουργικό» τρόπο ςτθν ΟΝΕ. Πλεσ ανεξαιρζτωσ οι χϊρεσμζλθ τισ ΟΝΕ χρθςιμοποίθςαν τα ίδια λογιςτικά εργαλεία για να ωραιοποιιςουν τουσ αμείλικτουσ αρικμοφσ251. Γι' αυτό ςιμερα κρζμεται πάνω από τα κεφάλια όλων (ακόμθ και τθσ Γαλλίασ) θ «δαμόκλειοσ ςπάκθ» που προαναφζραμε. Γι' αυτό το «ελλθνικό πρόβλθμα» δεν είναι κακόλου ελλθνικό αλλά πολφ ευρφτερο. Γι' αυτό θ κρίςθ που διανφουμε δεν είναι «κρίςθ χρζουσ» (όπωσ κζλουν να τθν παρουςιάηουν οι ανεγκζφαλοι παπαγαλίςκοι τοφ καπιταλιςμοφ), αφοφ τα χρζθ υπιρχαν πάντα και δεν εξαφανίςτθκαν επειδι κάποιοι τα ζκρυψαν κάτω από το χαλί. Με τζτοια τερτίπια, όμωσ, δεν ιταν δυνατόν να προχωριςουν τα πράγματα ςτο διθνεκζσ. Δεν μπορείσ να κρφβεισ μονίμωσ τα ςκουπίδια ςου κάτω από το χαλί. Βζβαια, ςτθν αρχι όλα πιγαιναν καλά και το κεφάλαιο δεν είχε λόγουσ να παραπονιζται αφοφ ςυςςϊρευε κζρδθ. Μόνο που θ ςυςςϊρευςθ κερδϊν οδιγθςε ςε υπερςυςςϊρευςθ κεφαλαίων, το ςφςτθμα «μποφκωςε» 251

Για τον παράξενα αρμονικό τρόπο με τον οποίο ςυνζκλιναν οι ευρωπαϊκζσ οικονομίεσ εκείνθ τθν εποχι, δείτε τθν «Ζκκεςθ για τθν ςφγκλιςθ» τοφ Ευρωπαϊκοφ Νομιςματικοφ Λδρφματοσ, τον Μάρτιο του 2008 http://www.ecb.int/pub/pdf/conrep/cr1998el.pdf 278

και ζγινε φανερό ότι θ ευρωενωςιακι οικονομία είχε καταντιςει ζνα τεράςτιο απόςτθμα το οποίο κα ζςπαγε, αργά ι γριγορα. Δεν χρειάςτθκε να περιμζνουμε πολφ..

279

81. Η ςειρά τισ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ Βριςκόμαςτε πλζον ςτο 2009. Με τθν ευρωπαϊκι οικονομία να περπατάει ςε τεντωμζνο ςχοινί δίχωσ προςτατευτικό δίχτυ, τθν οικονομία των ΘΡΑ να βυκίηεται και τουσ κινζηουσ να παριςτάνουν τον...κινζηο, τα παιδιά του Σικάγου ζβαλαν ςε εφαρμογι το μεγάλο κόλπο: τθν επζκταςθ τθσ αντεπανάςταςισ τουσ ςτο πάλαι ποτζ προπφργιο του κεχνςιανιςμοφ, τθν ίδια τθν Ευρϊπθ. Αυτι τθν φορά δεν κα περιορίηονταν ςε χτφπθμα εναντίον κάποιασ μεμονωμζνθσ χϊρασ αλλά κα οργάνωναν ζνα τςουνάμι που κα προκαλοφςε ςοκ ςε ολόκλθρθ τθν γθραιά ιπειρο. Τα γεγονότα από δω και πζρα είναι γνωςτά ςε όλουσ αλλά το παραςκινιο παραμζνει ςτο μιςοςκόταδο, αφοφ θ ιςτορία δεν ζχει γραφτεί ακόμθ και τα ντοκουμζντα δεν ζχουν αποκαλυφκεί. Το ςίγουρο είναι ότι θ νεοφιλελεφκερθ επίκεςθ κατά τθσ Ευρϊπθσ ξεκίνθςε από τθν Ελλάδα. Ρολλοί υποςτθρίηουν ότι προτιμικθκε θ Ελλάδα ωσ ο πλζον αδφναμοσ κρίκοσ ςτθν ευρωπαϊκι αλυςίδα αλλά κεωρϊ ότι αυτι θ άποψθ είναι και πρόχειρθ και ανυπόςτατθ. Τθν άποψθ αυτοφ του ιςτολογίου τθν ζχουμε ιδθ δθμοςιεφςει ςτο κείμενο «Θ.Ρ.Α.-Κίνα: μια ςχζςθ για τθν οποία μασ πζφτει λόγοσ (3)»252, από το οποίο αντιγράφω: «Πεποίκθςι μου είναι ότι θ Ελλάδα μπικε ςτο μάτι του διεκνοφσ καπιταλιςμοφ λόγω δφο -κυρίωσ- παραγόντων: τθσ γεωπολιτικισ τθσ κζςθσ και των εργατικϊν κεκτθμζνων. Για το πρϊτο δεν χρειάηεται να πω πολλά, αφοφ είναι εφκολα κατανοθτό. Σα εργατικά κεκτθμζνα, όμωσ, ςθκϊνουν λίγθ κουβζντα. Είναι αλικεια ότι το εργατικό κίνθμα ςτθν Ελλάδα ζχει κάνει άλματα. ΢ε μια χϊρα που γνϊριςε απανωτζσ δικτατορίεσ και ςυνεχι πίεςθ από Άγγλουσ και Αμερικανοφσ, οι εργάτεσ κατάφεραν μζςα ςε λιγότερα από 70 χρόνια να κατακτιςουν ωράρια, άδειεσ, ςυντάξεισ, περίκαλψθ, ςυνδικαλιςμό, ςυμβάςεισ εργαςίασ κλπ κλπ...» 252

http://teddygr.blogspot.gr/2010/05/h-3.html 280

Ρολλοί υποςτθρίηουν ότι το διεκνζσ κεφάλαιο προτίμθςε τθν Ελλάδα επειδι βρικε ςτον τόπο μασ εκελόδουλουσ πολιτικοφσ. Ωσ αποδείξεισ παρουςιάηουν το «ευχαριςτοφμε τουσ αμερικανοφσ» τοφ Κϊςτα Σθμίτθ, τθν εν κρυπτϊ ςυνεννόθςθ του Γιϊργου Ραπανδρζου (μινεσ πριν κερδίςει τισ εκλογζσ) με τον Στρωσ-Καν, τθν αποςτροφι τοφ ίδιου περί «διεφκαρμζνου λαοφ» κλπ. ενϊ κάποιοι προςκζτουν και τθν άτακτθ υποχϊρθςθ του Κϊςτα Καραμανλι, ο οποίοσ προτίμθςε να κρυφτεί αντί να προαςπίςει το εκνικό ςυμφζρον. Σωςτά όλα αυτά αλλά αποκρφπτουν τθν ουςία. Και θ ουςία είναι ότι οι ζλλθνεσ πολιτικοί δεν διαφζρουν ςε τίποτε από τουσ ευρωπαίουσ ςυναδζλφουσ τουσ, αφοφ είναι όλοι ταγμζνοι να προαςπίηουν τα ίδια ςυμφζροντα τθσ ίδιασ τάξθσ και είναι κόντρα ςτθν φφςθ τουσ θ προάςπιςθ των ςυμφερόντων των λαϊκϊν ςτρωμάτων. Με άλλα λόγια, αν θ επίκεςθ είχε εκδθλωκεί όχι κατά τθσ Ελλάδασ αλλά κατά τθσ Λταλίασ ι τθσ Γαλλίασ, είναι ςίγουρο ότι οι ιταλοί ι οι γάλλοι πολιτικοί κα ςυμπεριφζρονταν όπωσ οι ζλλθνεσ. Άλλωςτε, τϊρα που θ νεοφιλελεφκερθ αντεπανάςταςθ επεκτείνεται και ς' αυτζσ τισ χϊρεσ, βλζπουμε ότι θ ίδια επίκεςθ κατά των εργαηομζνων γίνεται κι εκεί: αυξιςεισ των ορίων ςυνταξιοδότθςθσ, περικοπι αποδοχϊν, κατάλυςθ εργατικϊν δικαιωμάτων, επζκταςθ τθσ «ελαςτικισ» εργαςίασ, διόγκωςθ τθσ ανεργίασ, κατεδάφιςθ κάκε ζννοιασ κοινωνικοφ κράτουσ κλπ. Στο 67ο κεφάλαιο άφθςα ζνα ερϊτθμα αναπάντθτο. Ζλεγα τότε: «Για να πετφχει τουσ ςκοποφσ του ο καπιταλιςμόσ τισ καταςτροφισ, ςτθν Κεντρικι Αμερικι πίεςε τισ κυβερνιςεισ να προωκιςουν τισ απαραίτθτεσ νομοκετικζσ αλλαγζσ. ΢το Λράκ πιγε λίγο παραπζρα: ειςζβαλε, επζβαλε κατοχι κι ζβαλε δικό του κυβερνιτθ να προωκιςει τισ επικυμθτζσ αλλαγζσ. Σϊρα, ςτθν Κεχλάνθ ζκανε ζνα ακόμθ βιμα: ηιτθςε -και πιρε- απόλυτθ εξουςιοδότθςθ για να επιφζρει ο ίδιοσ τισ αλλαγζσ που τον βόλευαν, παρακάμπτοντασ τα εμπόδια που λζγονταν "κυβζρνθςθ", "κοινοβοφλιο" 281

κλπ... Ζχοντασ κατά νου τα παραπάνω βιματα, ποιό κα είναι άραγε το επόμενο βιμα που κα επιχειριςει ο καπιταλιςμόσ, προκειμζνου να επιβάλει τα ςχζδιά του;». Σιμερα θ απάντθςθ ζχει δοκεί: ανζλαβε ο ίδιοσ τθν κυβζρνθςθ. Το αποδεικνφει καταφανζςτατα θ ανάρρθςθ των τραπεηιτϊν Ραπαδιμου και Μόντι ςε πρωκυπουργικοφσ κϊκουσ. Κα μποροφςα να πω πολλά ακόμθ αλλά δεν κζλω να εκφυλίςω αυτι τθν τετράμθνθ ανάλυςθ ςε ςυνωμοςιολογία ι ςε εικοτολογία. Eκτιμϊ ότι αρκοφν όςα είπαμε μζχρι ςιμερα για να καταλάβουμε το παιχνίδι που παίηεται. Και είναι αλικεια ότι παίηεται καλοςτθμζνο παιχνίδι. Μόνο που οι παίκτεσ επιφυλάςςουν ςτον λαό τθν άχαρθ κζςθ του απλοφ κεατι από τον οποίο ζχουν διπλι απαίτθςθ: και να πλθρϊςει και να χειροκροτιςει. Στο επόμενο ςθμείωμα κα αρχίςουμε να γράφουμε τον επίλογο, ρίχνοντασ και μια μαρξιςτικι ματιά ςε όλα τοφτα.

282

82. Επίλογοσ: μια μαρξιςτικι κεϊρθςθ Είχαμε ξεκακαρίςει από τθν αρχι ότι για τθν «Aνατομία του νεοφιλελευκεριςμοφ» κα χρθςιμοποιοφςαμε αποκλειςτικά κεχνςιανά εργαλεία. Πχι, βζβαια, επειδι δεν είχαμε εμπιςτοςφνθ ςτθν ορκότθτα τθσ μαρξιςτικισ ανάλυςθσ αλλά για να μθ μπορεί κάποιοσ αναγνϊςτθσ να μασ κατθγοριςει για προκατάλθψθ, ςτενοκεφαλιά ι ο,τιδιποτε άλλο. Ζτςι, καταδείξαμε -όχι με λίγο κόπο, είναι αλικεια- ότι προκατάλθψθ και δογματιςμόσ δεν χαρακτθρίηουν εμάσ αλλά, κατά μείηονα λόγο, τουσ κιαςϊτεσ των φρθντμανικϊν δοξαςιϊν. Από τα πρϊτα κιόλασ ςθμειϊματα, προβλικθκαν ζντονεσ ενςτάςεισ, είτε ωσ δθμόςια ςχόλια είτε ωσ μθνφματα θλεκτρονικοφ ταχυδρομείου, άλλοτε ωσ φβρεισ και άλλοτε με ςοβαρότθτα. Δεν απάντθςα προςωπικά ςε καμμία, ςτισ μεν επειδι δεν άξιηε ο κόποσ και ςτισ δε επειδι προτίμθςα να αφιςω τα κείμενα να απαντιςουν ςτθν ϊρα τουσ. Ελπίηω ότι πολλοί λακεμζνοι ιςχυριςμοί (π.χ. ότι είναι ψζμα πωσ ο νεοφιλελευκεριςμόσ διάκειται κετικά ςτθν διοχζτευςθ κρατικοφ χριματοσ προσ τισ ιδιωτικζσ επιχειριςεισ) ζχουν πάρει πλζον τθν απάντθςι τουσ. Πμωσ, ςε τοφτο τον επίλογο ασ διατθριςουμε το δικαίωμα να ρίξουμε μια μαρξιςτικι ματιά ςτο κζμα που αναλφςαμε. Και, πρϊτα-πρϊτα, ασ παραδεχτοφμε ότι θ χριςθ και μόνο τοφ όρου «νεοφιλελευκεριςμόσ» είναι αςφμβατθ με τθν μαρξιςτικι ανάλυςθ, για τθν οποία δεν υπάρχει νεοφιλελευκεριςμόσ αλλά μόνο ςκζτοσ καπιταλιςμόσ. Στθν μαρξιςτικι ανάλυςθ δεν γίνεται διάκριςθ του καπιταλιςμοφ ςε νεοφιλελευκεριςμό, κεχνςιανιςμό, τουρμποκαπιταλιςμό, καηινοκαπιταλιςμό κλπ, υπό τθν ζννοια ότι όλα αυτά αποτελοφν διαφορετικά «ροφχα» τα οποία ενδφεται ο καπιταλιςμόσ, ανάλογα με τισ περιςτάςεισ. Με δεδομζνο ότι θ μεγιςτοποίθςθ του κζρδουσ βρίςκεται ςτθν φφςθ τοφ καπιταλιςμοφ και αποτελεί τθν καρδιά του, οι «μεταμφιζςεισ» τοφ κεφαλαιοκρατιςμοφ ζχουν ςχζςθ αποκλει283

ςτικά με τισ ςυνκικεσ που επικρατοφν κάκε φορά. Για παράδειγμα, μετά τον Β' Ραγκόςμιο Ρόλεμο γνϊριςε δόξεσ ο κεχνςιανιςμόσ, ωσ αντίδοτο ςτθν αυξανόμενθ επιρροι του ςοςιαλιςμοφ. Ο κεχνςιανιςμόσ διατθρικθκε ίςαμε τθν ιττα τοφ ςοςιαλιςμοφ, ςτισ αρχζσ τισ δεκαετίασ τοφ '90. Τότε, το κεφάλαιο ζκρινε ότι ιρκε θ ϊρα για τθν επίκεςι του κατά των κοινωνικϊν κατακτιςεων, εφ' όςον εξζλιπε το περίφθμο «αντίπαλο δζοσ». Θ πρόςφατθ ιςτορία δείχνει κακαρά ότι θ επζλαςθ του καπιταλιςμοφ (με οποιαδιποτε μορφι) γίνεται ςφοδρότερθ όςο θ παγκόςμια ολιγαρχία ξθλϊνει τα λαϊκά δικαιϊματα. Αυτό το ηοφμε ζντονα ςτισ μζρεσ μασ. Κι αν ςιμερα, μετά από όςα είπαμε ςε τοφτο το ιςτολόγιο επί τζςςερισ ςχεδόν μινεσ, ο νεοφιλελευκεριςμόσ φαντάηει ςτα μάτια μασ ωσ θ αποκρουςτικότερθ μορφι τοφ καπιταλιςμοφ, ασ μθ ξεχνάμε δυο βαςικζσ αλικειεσ: Ρρϊτον: Με δεδομζνο ότι μόνθ επιδίωξθ του κεφαλαίου είναι θ αφξθςθ τθσ κερδοφορίασ του, δεν επιτρζπεται να παγιδευόμαςτε ςε διλιμματα όπωσ π.χ. αν ο κεχνςιανιςμόσ είναι προτιμϊτεροσ του νεοφιλελευκεριςμοφ ι πϊσ μποροφμε να διαμορφϊςουμε μια καπιταλιςτικι κοινωνία με ανκρϊπινο πρόςωπο μζςω κάποιασ «νζασ ςυμφωνίασ» (νιου ντθλ). Εφ' όςον θ αφξθςθ τθσ καπιταλιςτικισ κερδοφορίασ περνάει υποχρεωτικά μζςα από τθν μείωςθ τθσ αξίασ τισ εργαςίασ, οποιαδιποτε προςπάκεια για «εξανκρωπιςμό» του καπιταλιςμοφ είναι ανυπόςτατθ. Δεφτερον: Το παρατεταμζνο «μοφδιαςμα» των λαϊκϊν ςτρωμάτων ςε ολόκλθρο ςχεδόν τον πλανιτθ, ςε ςυνδυαςμό με τθν ςφοδρότθτα τθσ καπιταλιςτικισ αντεπανάςταςθσ, ζχουν ςυντείνει ςτθν ανάδειξθ του καπιταλιςμοφ «ς' ζνα ανϊτερο κοινωνικοοικονομικό κακεςτϊσ. Σο βαςικό ς' αυτό το προτςζσ από οικονομικι άποψθ είναι θ αντικατάςταςθ του καπιταλιςτικοφ ελεφκερου ςυναγωνιςμοφ από τα καπιταλιςτικά μονοπϊλια... Σα μονοπϊλια, ξεπθδϊντασ από τον ελεφκερο ςυναγωνιςμό, δεν τον καταργοφν, μα υπάρχουν πάνω ς' αυτόν και δίπλα ς' αυτόν, γεννϊντασ ζτςι μια ςειρά εξαιρετικά οξείεσ και βίαιεσ αντικζςεισ, προ284

ςτριβζσ, ςυγκροφςεισ. Σο μονοπϊλιο είναι ζνα πζραςμα από τον καπιταλιςμό ς' ζνα ανϊτερο ςφςτθμα. Αν κα χρειαηόταν να δοκεί ζνασ όςο το δυνατό πιο ςφντομοσ οριςμόσ τοφ ιμπεριαλιςμοφ, κα ζπρεπε να ποφμε ότι ο ι μ π ε ρ ι α λ ι ς μ ό σ ε ί ν α ι τ ο μ ο ν οπ ω λ ι α κ ό ς τ ά δ ι ο τ ο υ κ α π ι τ α λ ι ς μ ο φ. Ο οριςμόσ αυτόσ κα περιείχε το κυριϊτερο, γιατί, από τθ μια μεριά, το χρθματιςτικό κεφάλαιο είναι το τραπεηικό κεφάλαιο μερικϊν πάρα πολφ μεγάλων μονοπωλιακϊν τραπεηϊν, που ζχει ςυγχωνευκεί με το κεφάλαιο των μονοπωλιακϊν ενϊςεων των βιομθχάνων και από τθν άλλθ, το μοίραςμα του κόςμου είναι το πζραςμα...ςτθν αποικιακι πολιτικι τισ μονοπωλιακισ κατοχισ των εδαφϊν τθσ γθσ που ζχει ολότελα μοιραςτεί»253. Ωσ ςυμπζραςμα των παραπάνω, μποροφμε να ποφμε επιγραμματικά ότι ο νεοφιλελευκεριςμόσ αποτελεί το ενδιάμεςο ςτάδιο τισ φυςιολογικισ εξζλιξθσ του καπιταλιςμοφ από τον κεχνςιανιςμό ςτον ιμπεριαλιςμό.

253

Β.Λ.Λζνιν, Ο ιμπεριαλιςμόσ ανϊτατο ςτάδιο του καπιταλιςμοφ (ΛζνινΆπαντα, τόμοσ 27, ςελ. 392 - ΢φγχρονθ Εποχι, 1988) 285

Βιβλιογραφία - Εργογραφία Χτεσ ολοκλθρϊκθκε θ ςειρά των κειμζνων με κζμα τθν Ανατομία του νεοφιλελευκεριςμοφ και, παίρνοντασ μια ανάςα ανακοφφιςθσ (επί τζλουσ!), άρχιςα να ςυμμαηεφω το χάοσ ςτο οποίο ιταν βυκιςμζνο το γραφείο μου επί τζςςερισ μινεσ. Αμζτρθτα αποκόμματα εφθμερίδων και περιοδικϊν, χαρτάκια με παραπομπζσ, φωτοτυπίεσ και ςθμειϊματα μαηεφτθκαν και αρχειοκετικθκαν. Λίγο ακόμθ και δεν κα υπιρχε χϊροσ να ακουμπιςω το πλθκτρολόγιο. Πταν ιρκε θ ϊρα να τακτοποιιςω τα βιβλία, που βρίςκονταν όχι μόνο πάνω ςτο γραφείο αλλά και ςτο πάτωμα γφρω απ' αυτό (πολλά απ' αυτά ακόμθ ανοιχτά), ςκζφτθκα ότι κα άξιηε τον κόπο να αλλάξω ςιμερα τθν κακιερωμζνθ κυριακάτικθ βιβλιοπαρουςίαςθ254. Ζτςι, αποφάςιςα να καταγράψω όλα αυτά τα βιβλία, ςυμπλθρϊνοντασ τθν Ανατομία του νεοφιλελευκεριςμοφ με τθν βιβλιογραφία τθσ. Θ αλφαβθτικι λίςτα που ακολουκεί δεν περιλαμβάνει μόνο τα βιβλία από τα οποία προιλκε το υλικό τισ Ανατομίασ. Ρεριλαμβάνει και βιβλία τα οποία είτε επθρζαςαν ευρφτερα τθν ςκζψθ μου είτε μου ζδωςαν κίνθτρα και εναφςματα για να γράψω όςα ζγραψα. Ομολογϊ ότι το μζγεκόσ τθσ με εξζπλθξε αλλά πρζπει να ξεκακαρίςω ότι ςε τοφτο το ιςτολόγιο επιμζνω να αναφζρομαι ςε βιβλία που ζχω διαβάςει και ποτζ ςε βιβλία που ζχω ακοφςει να μιλάνε γι' αυτά. Και, βζβαια, εξυπακοφεται ότι δεν είναι απαραίτθτο να ςυμφωνϊ με τον οποιονδιποτε ςυγγραφζα επειδι διαβάηω κάποιο βιβλίο του.

254

Κάκε Κυριακι παρουςιάηω ςτο ιςτολόγιό μου ζνα βιβλίο από αυτά τα οποία ζχω διαβάςει, μου άρεςαν και κζλω να τα προτείνω. Θ Βιβλιογραφία δθμοςιεφκθκε τθν Κυριακι 19 Φεβρουαρίου 2012. 286

Αργείτθσ Γιϊργοσ, «Διεκνισ πολιτικι οικονομία», Ρανεπιςτιμιο Κριτθσ, 2005, ςελ. 70 Βιριλιό Ρωλ, «Θ πλθροφορικι βόμβα», Νθςίδεσ, 2000, ςελ. 137 Γουάρντ Βίκυ, «Θ πτϊςθ τισ Lehman Brothers - Σο ξεκίνθμα τθσ κρίςθσ», Ραπαδόπουλοσ, 2011, ςελ. 387255 Ηιν Χάουαρντ, «Λςτορία του λαοφ των Θνωμζνων Πολιτειϊν», Αιϊρα, 2008, ςελ. 797 Καηάκθσ Δθμιτρθσ, «Θ ελλθνικι Πομπθία», Το Ροντίκι, 2011, ςελ. 558 Καραμπελιάσ Γιϊργοσ, «Λςλάμ και παγκοςμιοποίθςθ - Θ κανάςιμθ διελκυςτίνδα», Εναλλακτικζσ Εκδόςεισ, 2001, ςελ. 268 256 Κατςαρόσ Κυριάκοσ, «Μεγάλοι κφκλοι τθσ καπιταλιςτικισ οικονομίασ και κυρίαρχα ρεφματα του αςτικοφ φιλελευκεριςμοφ», Ραπαηιςθσ, 2010, ςελ. 311 Κλάιν Ναόμι, «No logo», Λιβάνθσ, 2005, ςελ. 590 Κλάιν Ναόμι, «Σο δόγμα τοφ ςοκ», Λιβάνθσ, 2010, ςελ. 718 Λάςκοσ Χριςτοσ και Τςακαλϊτοσ Ευκλείδθσ, «Χωρίσ επιςτροφι - Από τον Κζυνσ ςτθν Κάτςερ», ΚΨΜ, 2011, ςελ. 218 Λζνιν Β.Λ., «Ο ιμπεριαλιςμόσ ανϊτατο ςτάδιο του καπιταλιςμοφ», Σφγχρονθ Εποχι, 1988257 Λιοφισ Μάικλ, «Μποφμερανγκ», Ραπαδόπουλοσ, 2011, ςελ. 243 Λιοφισ Μάικλ, «Σο μεγάλο ςορτάριςμα», Ραπαδόπουλοσ, 2010, ςελ. 347 Μαρκόπολοσ Χάρρυ, «Κανείσ δεν ικελε ν' ακοφςει», Ραπαδόπουλοσ, 2010, ςελ. 404 255

Πρόκειται για τθν δεφτερθ ζκδοςθ του βιβλίου. Θ πρϊτθ ζκδοςθ, το 2010, είχε διατθριςει τον αυκεντικό τίτλο: «Σο καηίνο τοφ διαβόλου». 256 Πρόκειται για τθν ςυμπλθρωμζνθ β' ζκδοςθ του βιβλίου. 257 Σο κείμενο περιλαμβάνεται ςτον 27ο τόμο τισ ζκδοςθσ «Λζνιν – Άπαντα» αλλά κυκλοφορεί και ωσ ανεξάρτθτο βιβλίο από τον ίδιο εκδοτικό οίκο. 287

Μαρξ - Ζνγκελσ, «Κείμενα για τθν οικονομικι κρίςθ», Σφγχρονθ Εποχι, 2011, ςελ. 196 Μόγιο Νταμπίςα, «Πϊσ χάκθκε θ δφςθ», Λιβάνθσ, 2011, ςελ. 366 Μπαμπφ Ηαν, «Οι κεμελιϊδεισ νόμοι τθσ καπιταλιςτικισ οικονομίασ», Στοχαςτισ, 2010, ςελ. 200 Μπογιόπουλοσ Νίκοσ, «Είναι ο καπιταλιςμόσ, θλίκιε», Λιβάνθσ, 2011, ςελ. 476258 Μπρζννερ ΢όμπερτ, «Ό,τι είναι καλό για τθν Goldman Sachs είναι καλό για τισ ΘΠΑ», Εργατικι Ράλθ, 2010, ςελ. 196 Μπωντ Μιςζλ, «Θ ιςτορία του καπιταλιςμοφ (από το 1500 μζχρι το 2000)», Θλζκτρα, 2008, ςελ. 474 Νεγρεπόντθ-Δελιβάνθ Μαρία, «Αντι-μνθμονιακά», Κορνθλία Σφακιανάκθ, 2010, ςελ. 84 Ντεντ Χάρρυ, «Θ μεγάλθ φφεςθ», Λιβάνθσ, 2009, ςελ. 502 Ρζρκινσ Τηον, «Εξομολόγθςθ ενόσ οικονομικοφ δολοφόνου», Αιϊρα, 2007, ςελ. 395 Ρθτ ΢ίτςαρντ, «Ανόςια τριάδα - Σο ΔΝΣ, θ Παγκόςμια Σράπεηα και ο ΠΟΕ», Λιβάνθσ, 2010, ςελ. 495 ΢αμονζ Λγνάςιο, «Σο απόλυτο κραχ - Θ κρίςθ του αιϊνα και θ αναςυγκρότθςθ του μζλλοντοσ», Εκδόςεισ τοφ Εικοςτοφ Ρρϊτου, 2009, ςελ. 154 ΢οσ Μαρκ, «Θ Σράπεηα - Πϊσ θ Goldman Sachs κυβερνά τον κόςμο», Μεταίχμιο, 2011, ςελ. 346 ΢οσ Μαρκ, «Καπιταλιςμόσ εκτόσ νόμου - Θ οικονομία τοφ παραςκθνίου», Μεταίχμιο, 2011, ςελ.322 Σάξςον Νίκολασ, «Offshore - Σα νθςιά των κθςαυρϊν», Ραπαδόπουλοσ, 2011, ςελ. 413 Σουμπζτερ Τηόηεφ, «Καπιταλιςμόσ, ςοςιαλιςμόσ και δθμοκρατία», Ραπαηιςθσ, 2006, ςελ. 526 258

Σο βιβλίο ζχει παρουςιαςτεί ςε παλιότερο ςθμείωμα αυτοφ του ιςτολογίου - http://teddygr.blogspot.gr/2011/10/blog-post_09.html) 288

Στίγκλιτη Τηόηεφ, «Θ μεγάλθ αυταπάτθ», Λιβάνθσ, 2003, ςελ. 499 Στίγκλιτη Τηόηεφ, «Ο κρίαμβοσ τθσ απλθςτίασ», Ραπαδόπουλοσ, 2011, ςελ. 509 Τόλιοσ Γιάννθσ, «Κρίςθ, “απεχκζσ” χρζοσ και ακζτθςθ πλθρωμϊν», Τόποσ, 2011, ςελ. 149 Φορρεςτζρ Βιβιάν, «Θ οικονομικι φρίκθ», Νζα Σφνορα-Λιβάνθσ, 1997, ςελ. 254 Φουκουγιάμα Φράνςισ, «Σο τζλοσ τισ ιςτορίασ και ο τελευταίοσ άνκρωποσ», Νζα Σφνορα-Λιβάνθσ, 1993, ςελ. 453 Φριντμαν Μίλτον, «Capitalism and freedom», University of Chicago Press, 1962, ςελ. 166259 Φριντμαν Μίλτον και ΢όουη, «Two lucky people – Memoirs», University of Chicago Press, 1998, ςελ. 660 Φρόισ Άμπραχαμ, «Νεοκλαςικοί εναντίον νεοκεχνςιανϊν», Ραρατθρθτισ, 1980(;), ςελ. 362 Χάρβεχ Νταίθβιντ, «Νεοφιλελευκεριςμόσ - Λςτορία και παρόν», Καςτανιϊτθσ, 2007, ςελ. 299 Χάρβεχ Νταίθβιντ, «Ο νζοσ ιμπεριαλιςμόσ», Καςτανιϊτθσ, 2006, ςελ. 246 Χολλογουαίυ Τηον, «Ρωγμζσ ςτον καπιταλιςμό», Σαββάλασ, 2011, ςελ. 478 Συλλογικό, «Θ διεκνισ οικονομικι κρίςθ και θ κζςθ τθσ Ελλάδασ. Οι κζςεισ του ΚΚΕ», Σφγχρονθ Εποχι, 2009, ςελ. 126 Συλλογικό, «Milton Friedman: Μονεταριςτικζσ αναηθτιςεισ», Μεταμεςονφκτιεσ Εκδόςεισ, 2009, ςελ. 48 Συλλογικό, «Πολιτικι οικονομία του καπιταλιςμοφ», Κριτικι, 2009, ςελ. 1022 Συλλογικό, «Debtocracy – Χρεοκρατία», Λιβάνθσ, 2011, 239 259

Όταν ζγραφα τα κείμενα ςτο ιςτολόγιο, το «ευαγγζλιο του νεοφιλελευκεριςμοφ» δεν κυκλοφοροφςε ςτα ελλθνικά (δεσ ςθμείωςθ 11 ςτθν ςελίδα 19). Εδϊ χρθςιμοποιικθκε θ ζκδοςθ του 1982. 289

Τςτερόγραφο: Ζχω τθν εντφπωςθ ότι ανάμεςα ςτα βιβλία που «είτε επθρζαςαν ευρφτερα τθν ςκζψθ μου είτε μου ζδωςαν κίνθτρα και εναφςματα» (όπωσ προανζφερα), κα ζπρεπε να ςυμπεριλάβω κι άλλα πολλά, π.χ. «Οικονομικι» των ΢άμουελςον & Νορντχάουσ, «Το Κεφάλαιο» του Μαρξ ι «Θ γενικι κεωρία τθσ απαςχόλθςθσ, του τόκου και του χριματοσ» του Κζυνσ. Αλλά ζτςι δεν κα τελειϊναμε ποτζ...

290

΢θμείωςθ Ρρζπει να ξεκακαρίςω ότι θ ορκογραφία αυτοφ του βιβλίου αποτελεί δικι μου επιλογι. Πςον αφορά τθν απόδοςθ των ξζνων ονομάτων, προτιμϊ τα παλιομοδίτικα Σηζφφρυ, Ρζθγκαν, Κζυνσ κλπ αντί τθσ νεολογικισ απλοποιθμζνθσ γραφισ και επιμζνω να χρθςιμοποιϊ τθν γενικι πτϊςθ ςε όςα ξζνα ονόματα εξακολουκοφν να κλίνονται (τθσ Φλόριδασ, τθσ Καλιφόρνιασ, τθσ Σηζςςικασ, τθσ Αξάνασ), ςε πείςμα των βλακωδεςτάτων κρετινοειδϊν καταςκευαςμάτων που προςβάλλουν τα αφτιά μου (π.χ.: τθσ τρόικα, τθσ Γουατεμάλα, τθσ Ατλάντα και προςεχϊσ -γιατί όχι;- του Κάιρο). Ακόμθ, κόντρα ςτον ανιςτόρθτο κανόνα πωσ όλα τα παρακετικά των επικζτων γράφονται με ό-μικρον, εξακολουκϊ να αναγνωρίηω ςτον βαςικϊτερο, ςτον ιδανικϊτερο, ςτον χαρακτθριςτικϊτερο και ςτον νεϊτερο το δικαίωμα να απολαμβάνουν τθν μεγαλοςφνθ τοφ ω-μζγα τουσ, ακριβϊσ όπωσ ζκανε και ο Μανϊλθσ Τριανταφυλλίδθσ. Εξυπακοφεται πωσ αν κάπου ξζφυγε κάποιο ορκογραφικό λάκοσ, θ ευκφνθ είναι αποκλειςτικά δικι μου. Οφείλω να ευχαριςτιςω όλουσ τουσ αναγνϊςτεσ τοφ ιςτολογίου, οι οποίοι μπικαν ςτον κόπο να επικοινωνιςουν είτε μζςω θλεκτρονικισ αλλθλογραφίασ είτε παρακζτοντασ τα ςχόλιά τουσ απ’ ευκείασ ςτα κείμενά μου. Εξυπακοφεται ότι επζτρεψα τθν δθμοςίευςθ όλων ανεξαιρζτωσ των ςχολίων· ακόμθ κι εκείνου του -μάλλον ατεκμθρίωτου- «είςαι καραγκιόηθσ». Ακόμθ, πρζπει να ευχαριςτιςω όλουσ τουσ ςυναδζλφουσ ιςτολόγουσ, οι οποίοι αναδθμοςίευςαν (και εξακολουκοφν να αναδθμοςιεφουν) κατά καιροφσ είτε οριςμζνα κείμενα τθσ Ανατομίασ είτε και ολόκλθρθ τθν ςειρά. Λδιαίτερα ευχαριςτϊ τον ςυνάδελφο ιςτολόγο Γ.Γ. (“Trash”) τόςο για τθν δθμοςίευςθ τθσ ςειράσ ςτο Scribd όςο και για τθν ειςαγωγι που ζγραψε για τοφτο το βιβλίο. Τζλοσ, κα ιμουν αςυγχϊρθτοσ αν δεν ευχαριςτοφςα από καρδιάσ τον αγαπθτό μου Ρλάτωνα Μαλλιάγκα για τισ ανεκτίμθτεσ ςυμβουλζσ του και τθν πολφτιμθ βοικειά του ςτθν ζκδοςθ αυτοφ του βιβλίου.

291

Περιεχόμενα Ρρόλογοσ ....................................................................................................................................... 9 Ειςαγωγι ..................................................................................................................................... 11 1. Θ ζννοια................................................................................................................................... 13 2. Οι πθγζσ................................................................................................................................... 17 3. Τα πρόςωπα ............................................................................................................................ 21 4. Ρριν τον Φριντμαν ................................................................................................................. 25 5. Μπρζτον Γουντσ: Οι αιτίεσ ..................................................................................................... 28 6. Μπρζτον Γουντσ: Τα αποτελζςματα ..................................................................................... 31 7. Το ξεκίνθμα τθσ κόντρασ ........................................................................................................ 34 8. Το τρίπτυχο του Φριντμαν .................................................................................................... 37 9. Το πρελοφδιο .......................................................................................................................... 40 10. Το ςχζδιο αποτυγχάνει, αλλά... .......................................................................................... 44 11. Το «δόγμα του ςοκ» ............................................................................................................. 47 12. Τα πειράματα ςε Βραηιλία και Λνδονθςία .......................................................................... 50 13. Το τριπλό ςοκ τθσ Χιλισ ....................................................................................................... 53 14. Ο Ρινοτςζτ αποτυγχάνει... ................................................................................................... 56 15. ...και ο Φριντμαν επεμβαίνει ............................................................................................. 59 16. Τα ςυντρίμμια τθσ λαίλαπασ ............................................................................................... 62 17. Καπιταλιςμόσ και δικτατορίεσ ............................................................................................. 65 18. Απογοιτευςθ από Νίξον και Κάτςερ ................................................................................. 67 19. Ο κατςεριςμόσ ...................................................................................................................... 70 20. Πταν ο Κζυνσ ςυνάντθςε τον Φριντμαν ............................................................................ 74 21. Βολιβία 1985 και θ ςφγχρονθ ελλθνικι φάρςα ................................................................. 77 22. Θ βολιβιανι παρακατακικθ................................................................................................ 81 23. Ρϊσ θ υπερχρζωςθ γίνεται εργαλείο ................................................................................. 85 24. Το παιχνίδι ςτθν Αργεντινι αρχίηει..................................................................................... 89 25. Θ Αργεντινι ξεπουλιζται...................................................................................................... 92 26. Θ Ρολωνία ςτο ςτόχαςτρο................................................................................................... 95 27. Οι πολωνοί ανατρζπουν τον Φριντμαν ............................................................................. 99 28. Θ μπαροφφα τοφ Φουκουγιάμα ....................................................................................... 102 29. Θ Κίνα αςπάηεται τον φρθντμανιςμό ............................................................................... 106 30. Θ ςφαγι τισ Τιεν-αν-μεν ................................................................................................... 110 31. Θ «Συναίνεςθ τθσ Ουάςιγκτον» ........................................................................................ 113 32. Το τζχναςμα τθσ Νότιασ Αφρικισ ..................................................................................... 116 33. Μια ςκλαβωμζνθ «ελεφκερθ» χϊρα ................................................................................ 119 34. Τριγμοί ςτθν Σοβιετικι Ζνωςθ .......................................................................................... 122 35. Ο Γζλτςιν διαλφει τθν ΕΣΣΔ................................................................................................ 125 36. Χειρουργείο δίχωσ αναιςκθτικό........................................................................................ 128 37. Ζνασ «μονάρχθσ» γεννιζται ............................................................................................... 131 38. Μπόρισ ο Α' ι Ρινοτςζτ ο Β'; ............................................................................................. 134 39. Φαγοπότι και...διαςκζδαςθ .............................................................................................. 137 40. Ζνα χριςιμο μάκθμα ......................................................................................................... 140 41. Τα αποτελζςματα τθσ αντεπανάςταςθσ ςτθν ΢ωςςία .................................................... 143 292

42. Οι «αςιατικζσ τίγρεισ» αρρωςταίνουν ............................................................................. 146 43. Ο καπιταλιςμόσ ξεγυμνϊνεται.......................................................................................... 149 44. Οι «γιατροί» φκάνουν ςτθν Αςία ..................................................................................... 152 45. Γραπτϊσ! Και οι τζςςερισ! ................................................................................................. 156 46. Τα κοράκια κάνουν πάρτυ................................................................................................. 159 47. Μια πολφ περίεργθ ςφμπτωςθ ......................................................................................... 163 48. Ζνασ ιςτορικόσ κφκλοσ (θ περίπτωςθ ΢άμςφελντ).......................................................... 167 49. Θ αποδόμθςθ του ςκλθροφ πυρινα ................................................................................ 170 50. Ρροειδοποιιςεισ από το Τζξασ......................................................................................... 174 51. Ο νόμοσ Glass-Steagall....................................................................................................... 178 52. Θ φοφςκα dot com ............................................................................................................. 181 53. Το ςκάνδαλο Enron ............................................................................................................ 184 54. Το ςκάνδαλο Parmalat ...................................................................................................... 188 55. Θ ιςτορία μιασ απεργίασ ................................................................................................... 191 56. Το χτφπθμα ςτουσ δίδυμουσ πφργουσ ............................................................................. 195 57. Ο καπιταλιςμόσ τθσ καταςτροφισ ................................................................................... 198 58. Γιατί το Λράκ;....................................................................................................................... 201 59. Θ «ιδεολογία» ενόσ πολζμου............................................................................................ 204 60. Αποδόμθςθ διά τθσ λεθλαςίασ ......................................................................................... 207 61. Τα προςχιματα πζφτουν .................................................................................................. 211 62. Θ αυτοφ εξοχότθσ, ο Ρωλ Μπρζμερ ................................................................................. 214 63. Αρχίηει θ «αναμόρφωςθ» του Λράκ .................................................................................. 217 64. «Αντιςχζδιο Μάρςαλ» με κρατικι ενίςχυςθ ................................................................... 221 65. Θ αυτοδιάψευςθ ................................................................................................................ 224 66. Οι «ευκαιρίεσ» των καταςτροφϊν ................................................................................... 228 67. «Αφιςτε ς' εμάσ τθν διαχείριςθ!» ................................................................................... 231 68. Το «trickle down» .............................................................................................................. 235 69. Ο εκβιαςμόσ ωσ κεραπεία-ςοκ ......................................................................................... 238 70. Θ «ευκαιρία» τοφ τυφϊνα Κατρίνα.................................................................................. 242 71. Το «κακό» κράτοσ τοφ Φριντμαν ..................................................................................... 245 72. Ο Γκρινςπαν γκρεμίηει τα επιτόκια ................................................................................. 249 73. Θ φοφςκα των ακινιτων ςκάει ......................................................................................... 252 74. Τραπεηικι απλθςτία .......................................................................................................... 255 75. Οι οίκοι αξιολόγθςθσ και τα δομθμζνα ομόλογα ........................................................... 259 76. Το ξζςπαςμα τθσ κρίςθσ .................................................................................................... 262 77. Θ Λςλανδία καταρρζει ........................................................................................................ 265 78. Ο πρϊιμοσ ελλθνικόσ νεοφιλελευκεριςμόσ .................................................................... 268 79. Θ ςυνκικθ του Μάαςτριχτ ................................................................................................ 272 80. Θ «δθμιουργικι λογιςτικι» .............................................................................................. 276 81. Θ ςειρά τισ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ ..................................................................................... 280 82. Επίλογοσ: μια μαρξιςτικι κεϊρθςθ ................................................................................. 283 Βιβλιογραφία - Εργογραφία .................................................................................................... 286 Σθμείωςθ .................................................................................................................................. 291 Ρεριεχόμενα ............................................................................................................................. 292

293