Έδοξεν Τη Βουλή Και Τω Δήμω - Η Αθηναϊκή Δημοκρατία Μιλάει Με Τις Επιγραφές Της

\Έδοξεν τF~η βουλF~η καd τ ~Fω δήμ Fω Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της

Διοργάνωση έκθεσης: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού - Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς - Επιγραφικό Μουσείο

Ο οδηγός αυτός συνοδεύει την έκθεση «\Έδοξεν τF~η βουλF~η καd τ ~Fω δήμ Fω. H αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της»

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΟΔΗΓΟΥ

Η έκθεση βασίστηκε στην ιδέα της Μαρίας Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, διευθύντριας του Επιγραφικού Μουσείου, η οποία είχε και την επιστημονική επιμέλεια και την ευθύνη του σχεδιασμού μαζί με τον Κώστα Μπουραζέλη, καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Επιστημονική επιμέλεια Β΄ (επιγραφικού) Μέρους: Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Π. Γρηγοριάδου. Ε. Ζαββού

Από το Επιγραφικό Μουσείο συνεργάστηκαν: οι αρχαιολόγοι Π. Γρηγοριάδου, Α. Θέμος, Ε. Ζαββού, Ειρ.-Λ. Χωρέμη, Ειρ. Μαγκανιώτη, Γ. Χρυσοβιτσάνος και η ιστορικός Χρ. Συναρέλλη οι συντηρητές Στ. Τζανέκας, Η. Κάσσης, Ι. Πεγκούσης, Δ. Ασημακόπουλος, Χ. Γιαννουλόπουλος, Θ. Αρφάνης, Μ. Καριπίδη (Εργαστήριο Συντήρησης)

Επιμέλεια έκδοσης: Άννα Καραπάνου - Τμήμα Εκδόσεων του Ιδρύματος της Βουλής Συγγραφείς κειμένων από το Επιγραφικό Μουσείο: Π. Γρηγοριάδου, Ε. Ζαββού, Α. Θέμος, Μ. Λαγογιάννη-Γεωγρακαράκου, Ειρ. Μαγκανιώτη, Ειρ.-Λ. Χωρέμη, Χρ. Συναρέλλη, Γ. Χρυσοβιτσιάνος Μεταφράσεις επιγραφών από το Επιγραφικό Μουσείο: Π. Γρηγοριάδου, Ε. Ζαββού, Α. Θέμος, Ειρ.-Λ. Χωρέμη

Οργάνωση - Καλλιτεχνική επιμέλεια: Άννα Ενεπεκίδου, Μυρτώ Καρακωστάνογλου - Τμήμα Εκθέσεων του Ιδρύματος της Βουλής

Μεταφράσεις επιγραφών από το Πανεπιστήμιο Αθηνών (Τμήμα Αρχαίας Ιστορίας): Σ. Ανεζίρη, Ν. Μπιργάλιας, Κ. Μπουραζέλης, Α. Ραμού-Χαψιάδη

Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός: Νίκος Κυριακόπουλος, Κωστής Χρυσός, αρχιτέκτονες

Συγγραφείς κειμένων από το Ίδρυμα της Βουλής: Άννα Καραπάνου, Γιώργος Σταθακόπουλος

Χρονολόγιο, επιλογή γραμματειακών πηγών: Γιώργος Σταθακόπουλος - Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Ιδρύματος της Βουλής

Πολυτονικά κείμενα επιγραφών: ΑΝΑΓΡΑΜΜΑ Μ. & Ε. Μπαλή Ο.Ε.

Παραγωγή οπτικοακουστικών: Βουλή Τηλεόραση

Καλλιτεχνικός σχεδιασμός: Θύμιος Πρεσβύτης _ Θεόδωρος Αναγνωστόπουλος (Peak advertising)

Γραφιστική επεξεργασία, ηλεκτρονική επεξεργασία σχεδίων - χαρτών: Looking A.E.

Παραγωγή: Peak advertising

Τεχνικές εργασίες: Αντώνης και Μάνος Λιγνός, Ακτίδης Photolab, Δημήτρης Τριανταφύλλου

Εκτύπωση: Πέργαμος Α.Β.Ε.Ε.

Για την παραχώρηση υλικού, ευχαριστούμε θερμά τους: A΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα - Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά, Βιβλιοθήκη της Βουλής, Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Νομισματικό Μουσείο, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Επιγραφικό Μουσείο, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Μουσείο Μπενάκη-Φωτογραφικά Αρχεία, καθώς και τον Παναγιώτη Στέφο και το Κέντρο Ελληνικής Μουσικής Κληρονομιάς ΛύρΑυλος για την ευγενική παραχώρηση της μουσικής. © έκδοσης ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Βασ. Σοφίας 11 106 71 Αθήνα • τηλ.: 210-36.92.272, fax: 210-36.92.180 • e-mail: [email protected] • http://foundation.parliament.gr © κειμένων και εικόνων επιγραφών ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ - ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Απαγορεύεται η ολική ή μερική ανατύπωση, αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή των κειμένων ή της εικονογράφησης του παρόντος τεύχους χωρίς την έγγραφη άδεια του Επιγραφικού Μουσείου. ISBN 978-960-6757-04-4

\Έδοξεν τF~η βουλF~η καd τ ~Fω δήμ Fω Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της

Περιεχόμενα Πρόλογος του Προέδρου της Βουλής

8

Πρόλογος του Yπουργού Πολιτισμού

11

A΄ Μέρος: Η αθηναϊκή δημοκρατία Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας

12

Η Αγορά της Αθήνας: έδρα των διοικητικών οργάνων της δημοκρατίας

26

Χρονολόγιο

42

B΄ Μέρος: H αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της Η γέννηση της δημοκρατίας και των ψηφισμάτων

48

Όψεις της δομής και της λειτουργίας της διαμορφωμένης αθηναϊκής δημοκρατίας 1. Οργάνωση και αρμοδιότητες των αρχών του αθηναϊκού κράτους έως το τέλος των κλασικών χρόνων 2. Έκδοση και δημοσιοποίηση των ψηφισμάτων – σύντομη περιγραφή του τυπικού τους 3. Kλάδοι δημόσιας οργάνωσης και δραστηριοτήτων: νόμοι, δημόσια έργα, λατρεία 4. Αθηναϊκή δημοκρατία και εξωτερική πολιτική (αθηναϊκή ηγεμονία, συνθήκες-συμμαχίες, άμυνα, πολεμικές επιχειρήσεις, ίδρυση αποικιών-κληρουχιών) 5. Τιμητικά ψηφίσματα της αθηναϊκής δημοκρατίας για πολίτες της και ξένους

52 54 58 66 78 112

Οι περιπέτειες της αθηναϊκής δημοκρατίας κατά τον 5ο αι. π.Χ. Περίοδοι περιορισμών στοιχείων του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ποινές καταλυόντων τη δημοκρατία και τιμές των υποστηρικτών της

128

Αγώνες, περιορισμοί και προσαρμοστικότητα της αθηναϊκής δημοκρατίας: από την αναμέτρηση με τη Μακεδονία έως και τα ρωμαϊκά χρόνια

136

Επίμετρο: Από το αρχαίο ψήφισμα στο Φύλλο Eφημερίδος της Κυβερνήσεως: στην αρχαιότητα το ψήφισμα – σήμερα τι;

148

Παράρτημα: Αποσπάσματα από αρχαίους συγγραφείς σε νεοελληνική μετάφραση

150

Κατάλογος εκθεμάτων

154

Κατάλογος εικόνων εκτός έκθεσης

158

Βιβλιογραφία

159

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία είναι, αναμφισβήτητα, το πιο σημαντικό, το πιο μελετημένο, το πιο επίκαιρο πολιτειακό θέμα της ελληνικής ιστορίας των κλασικών χρόνων. Δεν είναι, άλλωστε, μόνο η αρχαιότερη δημοκρατία. Είναι η πιο δομημένη, λειτουργική, παραγωγική και στέρεη ανάμεσα στις δημοκρατίες της εποχής της. Η εξέλιξη και η ωρίμανσή της συνυφαίνεται άρρηκτα με την ιστορία της πιο δημιουργικής πόλης-κράτους της αρχαιότητας. Βασικό χαρακτηριστικό της Αθηναϊκής Δημοκρατίας είναι η αέναη εξελικτική πορεία της. Οι μεταρρυθμίσεις που γνώρισε έρχονταν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα, τις ανάγκες, τις απαιτήσεις της εξελισσόμενης κοινωνικής πραγματικότητας. Γίνονταν, με πρωτοβουλία διακεκριμένων πολιτικών προσώπων, που εξέφραζαν τις επιθυμίες και τα αιτήματα πλατιών στρωμάτων του αθηναϊκού λαού. Φορέας αυτής της πραγματικότητας ήταν ο Δήμος, το σώμα των Αθηναίων πολιτών. Ήταν, έτσι, η Αθηναϊκή Δημοκρατία το αποτέλεσμα διαρκούς διαλόγου ανάμεσα στους πολίτες και τους ηγέτες τους. Νομοθέτης ήταν ο ίδιος ο Δήμος. Οι νόμοι παράγονταν συνεχώς, με βάση μια προκαθορισμένη διαδικασία, και ο Δήμος μπορούσε να τους καταργήσει. Τα ‘ψηφίσματα’, όπως άλλωστε προκύπτει και από την έννοια του όρου, ήταν

8-9

προϊόν δημοκρατικής ψηφοφορίας. Νόμοι και ψηφίσματα αναγράφονταν σε μαρμάρινες στήλες προκειμένου να είναι προσιτοί σε όλους τους πολίτες. Αυτή, ακριβώς, η πρακτική άφησε πλούσιο υλικό, που μας επιτρέπει, σήμερα, να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε τη λειτουργία της Δημοκρατίας στην Αθήνα. Η έκθεση που παρουσιάζεται στον Εκθεσιακό Χώρο του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, με τον τίτλο «\Έδοξεν τF~η βουλF~η καd τ ~Fω δήμ Fω . Η αθηναϊκή δημοκρατία μιλάει με τις επιγραφές της», αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο ο Δήμος της Αθήνας νομοθετούσε και επέβλεπε την τήρηση των αποφάσεών του. Μέσα από τα εκθέματα παρουσιάζεται η εξέλιξη και η τυποποίηση των διαδικασιών για την προετοιμασία και την έκδοση ψηφισμάτων, που κάλυπταν όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής: από την εξωτερική πολιτική μέχρι την απόδοση τιμών σε επιφανείς πολίτες. Εκτίθεται, ακόμη, σημαντικό υλικό, που συμβάλλει στη γνώση και την καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας της Αθηναϊκής Πολιτείας, της διαμόρφωσης της Αθηναϊκής Επικράτειας αλλά και των χώρων που συνεδρίαζαν τα όργανα της Πολιτείας.

Από τη μελέτη των ψηφισμάτων, αλλά και του τρόπου συμμετοχής των πολιτών σε όλες τις διαδικασίες της διακυβέρνησης της πόλης-κράτους, εντοπίζουμε τις ιδέες, που αναβίωσαν στη Δυτική Ευρώπη, κατά την Αναγέννηση, που ενέπνευσαν τους συνταγματικούς νομοθέτες στα τέλη του 18ου αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γαλλία, αλλά και που οδήγησαν, ανάμεσα στ’ άλλα, στη διαμόρφωση των σημερινών δημοκρατιών.

φικού Μουσείου και την επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου Αθηνών, που εργάστηκε με επικεφαλής τον καθηγητή Κώστα Μπουραζέλη.

Στον οδηγό αυτό περιλαμβάνεται και σύνοψη των εκτενών κειμένων, που απαρτίζουν τον Επιστημονικό Κατάλογο Επιγραφών, που εκδίδεται από το Επιγραφικό Μουσείο παράλληλα και με αφορμή την έκθεση, καθώς και άλλο εποπτικό υλικό.

Ευχαριστούμε όλους τους φορείς που προσέφεραν πρόσθετο υλικό, όπως την A΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Νομισματικό Μουσείο, το Μουσείο Μπενάκη. Ευχαριστούμε, επίσης, το προσωπικό του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, καθώς και τον τηλεοπτικό σταθμό της Βουλής.

Ευχαριστούμε τον υπουργό Πολιτισμού και τις υπηρεσίες του Υπουργείου, ιδιαίτερα δε τη διευθύντρια του Επιγραφικού Μουσείου δρ Μαρία Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, η οποία και κατέθεσε την πρόταση για την παρούσα έκθεση. Ευχαριστούμε όλους όσοι συμμετείχαν στην επιλογή των μνημείων και τη συγγραφή των συνοδευτικών κειμένων, τους συνεργάτες του Επιγρα-

Δημήτριος Σιούφας Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Πρόεδρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία

Η αθηναϊκή δημοκρατία είναι για το σύγχρονο κόσμο αντικείμενο μελέτης, ερμηνείας, θαυμασμού, και ακόμη, σύμβολο έμπνευσης και διεκδίκησης.

Χώρο του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.

Τα μοναδικά πρωτότυπα μνημεία των αρχαίων επιγραφών συνιστούν μια πρωτογενή και θεμελιώδη πηγή που δεν επιδέχεται αμφισβητήσεις.

Χαιρετίζω, ακόμη, την πρωτοποριακή συνεργασία του Επιγραφικού Μουσείου με το Πανεπιστήμιο Αθηνών για το σχεδιασμό και την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης.

Χωρίς διάμεσα ή παρεμβάσεις οι αρχαίες επιγραφές μιλούν για την πρώτη δημοκρατία της παγκόσμιας ιστορίας και βοηθούν στην κατανόηση της λειτουργίας των βασικών πτυχών της και της εξελικτικής πορείας της. Υπερβαίνοντας τη φθορά των αιώνων, μεγάλο μέρος των επιγραφών αυτών σώζεται και φυλάσσεται στο Επιγραφικό Μουσείο. Χαιρετίζω, λοιπόν, αυτήν την τόσο σημαντική έκθεση, ιδέα που υλοποιήθηκε με ένα μεγάλο μέρος πρωτοτύπων επιγραφικών μνημείων στον Εκθεσιακό

Στις μέρες μας οι έννοιες Δημοκρατία, Παιδεία, Πολιτισμός είναι αλληλένδετες. Ας αφήσουμε τους “φθεγγόμενους λίθους” του Επιγραφικού Μουσείου να μιλήσουν για όλα αυτά που συγκινούν, εμπνέουν, διδάσκουν και εξυψώνουν. Μιχάλης Λιάπης Υπουργός Πολιτισμού

Χαρακτηριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας Η δημοκρατία είναι η μορφή του πολιτεύματος στην οποία η βούληση του συνόλου του λαού διαμορφώνει τη βούληση της κοινότητας ή της πολιτείας. Κατά τον Αριστοτέλη η δημοκρατία είναι μία από τις τρεις γνήσιες και ορθές μορφές πολιτεύματος –οι δύο άλλες είναι η βασιλεία και η αριστοκρατία. Ιστορικά η λέξη ‘δημοκρατία’ εμφανίζεται στην αρχαία Ελλάδα για να δηλώσει αρχικά μια πολιτική αντίληψη που εκφράζεται από κάποιο συγκεκριμένο κόμμα, το δημοκρατικό, και όχι ένα συγκεκριμένο τύπο κρατικής οργάνωσης. Το δημοκρατικό αυτό κόμμα αντιτίθεται στην ουσία προς το ολιγαρχικό, αριστοκρατικό κόμμα, που επιδίωκε τη συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια λίγων οικονομικά ισχυρών οικογενειών. Στο δημοκρατικό πολίτευμα ο πολίτης μετέχει στα κοινά και αποφασίζει ο ίδιος για την τύχη τη δική του και της πατρίδας του. Το σύνολο των πολιτών είναι η βάση και η ουσία της δημοκρατίας. Η δομή των πόλεων-κρατών και το ολιγάριθμο του πληθυσμού τους εξηγούν γιατί στην αρχαιότητα κατέστη δυνατή η άμεση δημοκρατία, έκφραση της οποίας ήταν η εκκλησία του δήμου, που αποτελούσε βασικό όργανο της λαϊκής διακυβέρνησης. Η αθηναϊκή δημοκρατία δεν είναι μόνο η αρχαιότερη, αλλά και η πιο δομημένη, λειτουργική, παραγωγική και στερεή ανάμεσα στις δημοκρατίες της εποχής της, ενώ η εξέλιξη και ωρίμανσή της συνυφαίνεται άρρηκτα με την ιστορία της πιο δημιουργικής πόλης-κράτους της αρχαιότητας. Η άμεση αθηναϊκή δημοκρατία δεν δημιουργήθηκε από κάποια μαζική κινητοποίηση των οικονομικά κατώτερων βαθμίδων του πληθυσμού. Δεν συνιστά προϊόν επανάστασης, όπως πολλές από τις σύγχρονες δημοκρατίες. Αντίθετα, υπήρξε αποτέλεσμα συγκεκριμένων αποφάσεων ορισμένων

μελών των αριστοκρατικών οικογενειών. Όμως και πάλι, οι ενέργειες αυτές δεν έγιναν για να υλοποιηθεί κάποια προϋπάρχουσα (προγραμματική) θεωρία ανάδειξης και προστασίας απαράγραπτων φυσικών δικαιωμάτων του πολίτη. Συνιστούσαν προσπάθειες αντιμετώπισης συγκεκριμένων πρακτικών προβλημάτων (στρατιωτικής, οικονομικής, κοινωνικής ή πολιτικής φύσης). Παράλληλα, δεν αποκλείονται και οι περιπτώσεις όπου πρωτοβουλίες “εκδημοκρατισμού” χρησιμοποιήθηκαν ως μέσα επίτευξης ίδιων στόχων από τους εμπνευστές τους, στο πλαίσιο του ανταγωνισμού για πολιτική εξουσία. Η πορεία, λοιπόν, προς την ώριμη δημοκρατία του 5ου αιώνα αρθρώνεται από σαφή, συγκεκριμένα γεγονότα καθένα από τα οποία μάλιστα, αν και αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για το επόμενό του, θεωρείται από τους συγχρόνους του (ή τους εμπνευστές του) η οριστική κατάληξή της. Δεν υπάρχει ένα ιδανικό “δημοκρατίας”-υποθήκη για τις επερχόμενες γενιές Αθηναίων. Σε πολιτειακό επίπεδο, αυτά τα συγκεκριμένα γεγονότα είναι οι προτάσεις, τα μέτρα, οι μεταρρυθμίσεις ή νομοθεσίες του Δράκοντα, του Σόλωνα, του Κλεισθένη, του Θεμιστοκλή, του Εφιάλτη και τέλος του Περικλή. Όλοι τους, όπως και οι ολιγαρχικοί ή αριστοκρατικοί αντίπαλοί τους, ήταν μέλη εξεχουσών αριστοκρατικών οικογενειών. Υπάρχει όμως μία πολύ σημαντική παράμετρος. Όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις γίνονταν για να αντιμετωπιστούν καινούρια προβλήματα, νέες ανάγκες και απαιτήσεις της κοινωνικής πραγματικότητας. Φορέας αυτής της πραγματικότητας ήταν ο δήμος, και κυρίως οι δύο κατώτερες οικονομικά βαθμίδες του, οι ζευγίτες και οι θήτες. Οι ανάγκες τους συνήθως είχαν να κάνουν με την οικονομική τους θέση. Οι απαιτήσεις τους ήταν το αποτέλεσμα της ολο-

H ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Παράσταση τριήρους από το ανάγλυφο Lenormant, 410-400 π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλεως.

Χαρακτη ριστικά και παράγοντες της αθηναϊκής δημοκρατίας

ένα και μεγαλύτερης συμμετοχής τους στην άμυνα της πόλης-κράτους. Όλα τα βήματα προς τη δημοκρατία έγιναν στο πλαίσιο στρατιωτικών επιτυχιών των οπλιτών και της συνεισφοράς των θητών στο ναυτικό πόλεμο. Συνεπώς, οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις αν και πραγματοποιούνταν με πρωτοβουλία διακεκριμένων πολιτικών προσώπων, πάντα αυτά είχαν διαισθανθεί τις επιθυμίες των πλατιών στρωμάτων του αθηναϊκού λαού. Η δημοκρατία είναι λοιπόν το αποτέλεσμα του διαρκούς διαλόγου μεταξύ των πολιτών και των ηγετών τους. Τέλος, η ανάμνηση της τυραννίδας των Πεισιστρατιδών και ο φόβος για μια νέα, αποτελεί έναν άλλο παράγοντα ενίσχυσης της δημοκρατίας. Ο φόβος αυτός λειτουργεί ενοποιητικά: τόσο ο λαός, όσο και οι αριστοκράτες –ιδίως οι τελευταίοι– μοιράζονται τόσο αυτόν το φόβο όσο και την απέχθεια προς μια τέτοια προοπτική. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Τυραννοκτόνοι, Aρμόδιος και Αριστογείτονας, αποτελούν “ιδρυτικό μύθο” της δημοκρατίας.

Η εξέλιξη του πολιτεύματος στην Αθήνα Τον 8ο και τον 7ο αι. π.Χ., στην Αθήνα, όπως στις περισσότερες ελληνικές πόλεις, την εξουσία είχαν τα αριστοκρατικά γένη (ευπατρίδαι, γνώριμοι, εσθλοί), τα οποία διοικούσαν την πόλη μέσω της βουλής του Αρείου Πάγου και σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο (θέμιστα). Από τον 7ο αιώνα, οι χωρικοί και οι βιοτέχνες συμμετείχαν ενεργά στην άμυνα της πόλης. Ωστόσο, λόγω των οικονομικών συνθηκών αναγκάζονταν να υποθηκεύσουν τη γη και την ελευθερία τους. Η κοινωνική δυσαρέσκεια που προκλήθηκε είχε κύριο αί-

14 - 15

τημα την παραγραφή των χρεών αλλά και τη μεγαλύτερη συμμετοχή των μεσαίων τάξεων στη διοίκηση. Για να εκτονωθεί η κατάσταση, οι αριστοκράτες επιστράτευσαν από τις τάξεις τους, τους νομοθέτες. Έτσι, ο Δράκων το 624 ή 621 π.Χ. θέσπισε για πρώτη φορά γραπτούς νόμους. Το 594/3 π.Χ. ο Σόλων θα προχωρήσει ακόμη πιο πέρα: θα καταργήσει τα χρέη και τους δυσβάστακτους όρους δανεισμού (σεισάχθεια) ενώ θα μεταβάλει το πολίτευμα με την ίδρυση ενός δεύτερου, πιο αντιπροσωπευτικού συμβουλίου: τη βουλή των τετρακοσίων που μαζί με τον Άρειο Πάγο ανέλαβε τη διοίκηση της πόλης. Παράλληλα, η εκκλησία του δήμου (δηλαδή η συνέλευση των πολιτών) –η συμμετοχή στην οποία εξασφαλιζόταν από την κατοχή συγκεκριμένου γεωργικού εισοδήματος και είχε ρόλο καθαρά τυπικό– περιέλαβε όλο το σώμα των πολιτών και απέκτησε διοικητικές και δικαστικές αρμοδιότητες. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα μεικτό πολίτευμα με αριστοκρατικούς και πρώιμους δημοκρατικούς θεσμούς, το οποίο θα αποτελέσει το πρότυπο για όλους τους μεταγενέστερους μετριοπαθείς ολιγαρχικούς («πάτριος πολιτεία»). Ωστόσο οι κοινωνικές και οικονομικές διαμάχες θα οδηγήσουν –όπως και σε άλλες ελληνικές πόλεις– στην εγκαθίδρυση τυραννίδας από τον Πεισίστρατο και τους γιους του (561/0-510 π.Χ.). Αν και δεν άλλαξαν τα πολιτειακά όργανα, στην πράξη όλες οι αποφάσεις λαμβάνονταν από τους τυράννους. Η αναταραχή που θα ακολουθήσει την πτώση του καθεστώτος, με τις σπαρτιατικές επεμβάσεις και τους πολιτικούς ανταγωνισμούς, θα αναγκάσει κάποιες αριστοκρατικές οικογένειες να προσεταιριστούν το λαό, προκειμένου να αντιμετωπίσουν εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς. Έτσι το 508/7 π.Χ. ο Κλεισθένης θα εισαγάγει μέτρα που θεωρητικά και πρακτικά εγκαινιάζουν

ένα νέο πολίτευμα: τη δημοκρατία. Δημιουργεί δέκα νέες πολιτικές φυλές με βάση τις οποίες διαρθρώνονται όλα τα όργανα της πόλεως και παραχωρεί στους δήμους τοπική αυτοδιοίκηση. Αντικαθιστά τη βουλή των τετρακοσίων με αυτή των πεντακοσίων, η οποία έχει νομοπαρασκευαστικές, διοικητικές, ελεγκτικές και δικαστικές εξουσίες. Παράλληλα, καθιστά την εκκλησία του δήμου το ανώτατο, τακτικά συνερχόμενο, νομοθετικό και δικαστικό σώμα, ενώ ιδρύει και συλλογικά αντιπροσωπευτικά όργανα διοίκησης. Το νέο πολίτευμα θα ενδυναμωθεί χάρη στις πολεμικές επιτυχίες (απόκρουση Σπαρτιατών, νίκες στους Περσικούς πολέμους –Μαραθώνας 490 π.Χ., Σαλαμίνα 480 π.Χ., Πλαταιές 479 π.Χ.). Η συμμετοχή των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων ως κωπηλατών στον πανίσχυρο αθηναϊκό στόλο (Θεμιστοκλής 482 π.Χ.) θα οδηγήσει στην απόλυτη, ριζοσπαστική δημοκρατία. Τελευταίο εμπόδιο σε αυτή την πορεία αποτελεί ο Άρειος Πάγος, που θα δει τον Εφιάλτη (462 π.Χ.) να του αφαιρεί τις πολιτικές εξουσίες. Όταν στο εξής οι Αθηναίοι θα μιλούν για δημοκρατία, θα αναφέρονται αποκλειστικά στη μετά το 462 εκδοχή της. Υπό την πολιτική κυριαρχία του Περικλή (458/7429 π.Χ.) σταδιακά εφαρμόζονται όλοι οι γνωστοί δημοκρατικοί θεσμοί: άρση των οικονομικών περιορισμών για την ανάληψη αξιωμάτων. σύντομη θητεία (συνήθως ένα έτος) σε αυτά. ανάδειξη με κλήρωση –με εξαίρεση τους δέκα στρατηγούς, που είναι αιρετοί και επανεκλέξιμοι λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του αξιώματός, το οποίο λειτουργεί και ως μέσο ανάδειξης και κυριαρχίας ισχυρών πολιτικών ανδρών. κρατική αποζημίωση (μισθοφορά) για την άσκηση αξιώματος. έλεγχος όλων των αξιωματούχων από την εκκλησία. ισηγορία (το δικαίωμα δηλαδή του καθενός να συμβουλεύσει δημόσια τους

Όστρακα οστρακισμού με τα ονόματα των Θεμιστοκλή, Αριστείδη, Κίμωνα, Περικλή και Αλκιβιάδη, 480-415 π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς.


συμπολίτες του). ισονομία (ισότητα μέσω του νόμου, δηλαδή επέκταση των πολιτικών δικαιωμάτων, αλλά και ισότητα ενώπιον του νόμου, δηλαδή ίση μεταχείριση όλων στα δικαστήρια, με βάση τους γραπτούς νόμους). αποφάσεις συλλογικών οργάνων με ψηφοφορία. οστρακισμός: δηλαδή δεκαετής προληπτική εξορία εν δυνάμει επικίνδυνων ανδρών για τη δημοκρατία. λειτουργίες: υποχρεωτική χρηματοδότηση και οργάνωση από τους πλουσίους πολίτες κρατικών δραστηριοτήτων (θεατρικοί αγώνες, τριήρεις, πομπές κ.λπ.). Πηγές χρηματοδότησης της δημοκρατικής Αθήνας ήταν τα μεταλλεία του Λαυρίου και κυρίως η A΄ Αθηναϊκή ή Δηλιακή Συμμαχία (478/7-404 π.Χ.), η οποία περιλάμβανε τις περισσότερες πόλεις του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας και είχε στόχο την απομάκρυνση του περσικού κινδύνου (μάχη στον Ευρυμέδοντα - Κίμων 468(;) π.Χ., εκστρατείες στην Αίγυπτο 460/59-454 π.Χ. και την Κύπρο 450-449 π.Χ., Καλλίειος ειρήνη 449 π.Χ.). Γρήγορα όμως μεταμορφώνεται σε μέσο για οικονομική και στρατιωτική κυριαρχία της Αθήνας (πολιτειακές και δικαστικές επεμβάσεις στις πόλεις-μέλη, αυστηρή φορολογία, μεταφορά συμμαχικού ταμείου στην Αθήνα το 454 π.Χ. και αντίστοιχη χρηματοδότηση δημόσιων έργων π.χ. οικοδομικό πρόγραμμα Ακροπόλεως), η οποία καταστέλλει τις αποστασίες σκληρά (Θάσος 465-463 π.Χ., Σάμος 440-439 π.Χ. κ.ά.). Η Σπάρτη ανησυχεί για την ασφάλεια της Πελοποννησιακής Συμμαχίας και εκλαμβάνει κάποιες κινήσεις της Αθήνας ως αμφισβήτηση της κυριαρχίας της στον ελλαδικό χώρο. Δοκιμάζει τις αντοχές της αντιπάλου της στον “Πρώτο Πελοποννησιακό” πόλεμο (460-446/5 π.Χ.) και καιροφυλακτεί. Όμως το

16 - 17

σύστημα των δύο συμμαχιών είναι τόσο περίπλοκο ώστε θα εξαναγκάσει τις δύο δυνάμεις να συρθούν σε σύγκρουση. Ο μακροχρόνιος Πελοποννησιακός πόλεμος (431-404 π.Χ.) είναι πόλεμος φθοράς και η λήξη του θα βρει την Αθήνα να χάνει το στόλο της, τη συμμαχία της, τα τείχη και το πολίτευμά της. Ήδη από το 411 π.Χ. οι ολιγαρχικοί θα επιχειρήσουν μια πρώτη, βραχύβια, νομιμοφανή ανατροπή της δημοκρατίας (βουλή των τετρακοσίων, πολιτικό σώμα 5.000). Το ίδιο βραχύβιο (404-403 π.Χ.) θα είναι και το παράνομο καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων. Πολύ σύντομα η δημοκρατία αποκαταστάθηκε στην Αθήνα (403 π.Χ.) και μάλιστα στη μαζική, λαϊκή της μορφή για να λειτουργήσει αποτελεσματικά έως το 322 π.Χ. Η διαφορά είναι τώρα ότι πρέπει να επιβιώσει χωρίς τα τεράστια χρηματικά ποσά της προηγούμενης περιόδου. Αυτό το επιτυγχάνει με περαιτέρω “επαγγελματοποίηση” της πολιτικής οργάνωσης. Οι υπηρεσίες και οι συλλογικές αρχές στους τομείς της οικονομίας, της διοίκησης και της νομοθετικής προετοιμασίας (π.χ. θεσμός νομοθετών) εξειδικεύονται, ενώ οι στρατηγοί αυτονομούνται. Η θέσπιση όλο και μεγαλύτερου εκκλησιαστικού μισθού φανερώνει κάποια κόπωση στη συμμετοχή των κατώτερων στρωμάτων στα κοινά αλλά και βελτίωση των δημόσιων εσόδων. Σε γενικές γραμμές η δημοκρατία λειτουργεί σωστά, αφού η Αθήνα μένει ανεπηρέαστη από τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα του 4ου αιώνα (εμφύλιες συγκρούσεις ολιγαρχικών και δημοκρατικών, ανεργία, ληστεία κ.ά.). Φορείς της πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας είναι “επαγγελματίες” πολιτικοί-ρήτορες, όπως ο Καλλίστρατος, ο Λυκούργος ή ο Δημοσθένης.

Η Αθήνα από νωρίς και μαζί με άλλες πόλεις-κράτη θα εμπλακεί σε μάταιους πολέμους εναντίον της κυριαρχίας της Σπάρτης (395-387 π.Χ., 378-371 π.Χ.). Για το σκοπό αυτό θα επανιδρύσει και τη ναυτική της συμμαχία (Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία, 378/7-338 π.Χ.), αλλά σε πιο μετριοπαθή βάση σε σχέση με αυτήν του 5ου αιώνα. Παράλληλα, θα επιχειρήσει με σχετική επιτυχία την επανασύσταση του στόλου της (Κόνων). Η άνοδος της Θήβας αναγκάζει την Αθήνα να συμμαχήσει με τον παλαιό εχθρό (Σπάρτη) εναντίον της νέας δύναμης (369362 π.Χ.). Τέλος, υποχρεώνεται για άλλη μια φορά να αντιμετωπίσει τις συντονισμένες αποστασίες των μελών της συμμαχίας της (Συμμαχικός πόλεμος, 357-355 π.Χ.). Το κενό εξουσίας που δημιουργούν οι συνεχείς πόλεμοι, οι συμμαχίες, οι ανακωχές, οι αλλαγές στρατοπέδων έρχεται να καλύψει ταχύτατα ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β΄. Η Αθήνα αντιδρά απρόθυμα και ανοργάνωτα. Όταν επιτέλους θα ενεργοποιηθεί, θα οδηγηθεί στην αποφασιστική μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.), όπου και θα ηττηθεί. Αν και αναγκάζεται να συμμετάσχει στην Ελληνική Συμμαχία του Μακεδόνα βασιλιά, η Αθήνα διατηρεί την ανεξαρτησία και τη δημοκρατία της. Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι Αθηναίοι θα ηγηθούν της κοινής προσπάθειας αποτίναξης της έμμεσης μέχρι τότε μακεδονικής κυριαρχίας για να ηττηθούν και πάλι (Λαμιακός πόλεμος, 323-322 π.Χ.). Ο Μακεδόνας αντιβασιλιάς Αντίπατρος τοποθετεί φρουρά στην πόλη, καταργεί τη δημοκρατία και εγκαθιδρύει αυστηρή φιλομακεδονική ολιγαρχία. Αρκετοί μελετητές τοποθετούν εδώ το τέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Για ένα μεγάλο διάστημα του 3ου αι. π.Χ., η Αθήνα υφίσταται τις συνέπειες των πολέμων των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τυπικά είναι μια ανεξάρτητη και αυτοδιοικούμενη πόλη. στην πράξη όμως το πολίτευμά της μεταβάλλεται συνεχώς ανάλογα με τις επιθυμίες των κατά καιρούς Μακεδόνων επικυρίαρχών της. Αυτοί είναι κυρίως ο Κάσσανδρος (γιος του Αντίπατρου) και ο Δημήτριος ο Πολιορκητής. Έτσι, από το 322 έως το 287 π.Χ. οι Αθηναίοι βλέπουν όλα τα είδη πολιτευμάτων (δημοκρατίες, μετριοπαθείς δημοκρατίες-τιμοκρατίες, ολιγαρχίες, τυραννίδα). Η μόνη που μένει σταθερή είναι η μακεδονική φρουρά στον Πειραιά. Μόλις η Αθήνα κερδίζει την ανεξαρτησία της (287 π.Χ.) εγκαθιδρύει και πάλι τη δημοκρατία. Βέβαια πρόκειται για μια δημοκρατία χωρίς πόρους, χωρίς τον Πειραιά και η οποία έχει ανάγκη από τη φιλοτιμία των πλούσιων πολιτώνευεργετών. Ωστόσο, η εκκλησία του δήμου λειτουργεί συστηματικά. Οι φυλές γίνονται δώδεκα και οι βουλευτές 600. Η αναβίωση αυτή θα τερματιστεί με την ήττα στο Χρεμωνίδειο πόλεμο (267-262 π.Χ.), την τελευταία απόπειρα της πόλης να πρωταγωνιστήσει στα ελληνικά πράγματα. Οι νικητές βασιλείς της Μακεδονίας (Αντιγονίδες) θα κυβερνήσουν με μετριοπάθεια (262-229 π.Χ.) και σταδιακά θα παραχωρήσουν μια ψευδοδημοκρατική αυτονομία. Το 229 π.Χ. οι Μακεδόνες αποσύρονται και ανοίγει η δεύτερη και τελευταία περίοδος αναβίωσης της δημοκρατίας. Είναι ήσυχη και αυστηρά περιορισμένη στις εσωτερικές της υποθέσεις. Η ρητορική της είναι μεγαλοπρεπής (θεοποίηση του Δήμου και αργότερα της ίδιας της Δημοκρατίας), ωστόσο πολλά αξιώματα γίνονται άμισθα, αιρετά και μονοπωλούνται από πλούσιες


οικογένειες. Εγγυητής της ανεξαρτησίας είναι η Ρώμη. Η Αθήνα είναι από τις πρώτες πόλεις που επισήμως ονομάζεται «φίλη και σύμμαχος» της Ρώμης, τίτλος που στο εξής θα την ακολουθεί πιστά (200-27 π.Χ.). Ως ανταμοιβή θα της παραχωρηθεί η Δήλος (167 π.Χ.) και τα τεράστια κέρδη που αποφέρει το εκεί εμπόριο δούλων. Αυτά τα κέρδη θα τα καρπωθούν μόνο τα ανώτερα στρώματα που θα γίνουν οι πιο πιστοί υποστηρικτές της Ρώμης και αθόρυβα θα καταστήσουν ανενεργή τη δημοκρατία (τέλη 2ου αι. π.Χ.). Το τυπικό και οριστικό τέλος της δημοκρατίας επέρχεται με τον A΄ Μιθριδατικό πόλεμο (88-86 π.Χ.) και τη συνακόλουθη λεηλασία της Αθήνας από το Σύλλα. Όλο τον 1ο αι. π.Χ. η Αθήνα _όπως και όλες σχεδόν οι ελληνικές πόλεις_ προσπαθεί να συνέλθει από την οικονομική καταστροφή, τη δημογραφική συρρίκνωση, τα χρέη προς τους Ρωμαίους στρατηγούς και τους Ιταλούς επιχειρηματίες καθώς και τις λάθος επιλογές στρατοπέδου κατά τους εμφύλιους πολέμους των Ρωμαίων. Το 27 π.Χ. ο Οκταβιανός Αύγουστος την εντάσσει στη νέα συγκλητική επαρχία της «Αχαΐας». Τον 1ο αι. μ.Χ. επέρχεται σταδιακή βελτίωση. Στα μέσα του 2ου αιώνα η συνεχής φροντίδα του αυτοκράτορα Αδριανού και των πλουσίων (Ηρώδης o Αττικός) δίνουν μια τελευταία αίγλη στην πόλη. Η Αθήνα γίνεται η έδρα του «Πανελληνίου» (131 μ.Χ.), μιας λατρευτικής ομοσπονδίας ελληνικών πόλεων, ενώ πραγματοποιείται και εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα (Βιβλιοθήκη, Υδραγωγείο κ.ά.). Παράλληλα, η πόλη παραμένει προορισμός των μελών των ανώτερων τάξεων της αυτοκρατορίας, τόσο για εκπαιδευτικούς σκοπούς (λειτουργία φιλοσοφικών σχολών), όσο και για να γνωρίσουν τη φημισμένη πόλη. Τον 3ο αιώνα η πόλη παρακμάζει. Το 267 λεηλατείται από τους Ερούλους και πλέον, επί Διοκλητια-

18 - 19

νού (τέλη 3ου αι. μ.Χ.) περιορίζεται σε μια μικρομεσαία επαρχιακή πόλη. Κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας, το πολίτευμα έχει επιστρέψει στην αρχαϊκή του μορφή. Μια μικρή ομάδα πλουσίων, που αυτοπροσδιορίζονται ως αριστοκράτες, μοιράζεται τα αποκλειστικά αιρετά πλέον αξιώματα και κυβερνά μέσω του Αρείου Πάγου. Ο αριθμός των μελών της βουλής αλλάζει συνεχώς και ο ρόλος της είναι διακοσμητικός. Όσο για την εκκλησία του δήμου, συγκαλείται σπάνια, προκειμένου να επικυρώσει κάποιες τυπικές προτάσεις της βουλής.

Χαρακτηριστικά της αθηναϊκής δημοκρατίας Διανοητικό υπόβαθρο. Η ίδρυση και εδραίωση της δημοκρατίας οφείλονται σε συγκεκριμένες αποφάσεις και συνθήκες. Όμως, το πιο ενδιαφέρον στοιχείο δεν είναι η δημιουργία αλλά η διάρκεια του πολιτεύματος. Και για να μπορέσει να διαρκέσει, δεν αρκεί απλώς να ικανοποιεί τις υλικές ανάγκες των φορέων του. Σε μια τέτοια περίπτωση, θα κατέρρεε στην πρώτη δυσκολία. Αντίθετα, η δημοκρατία έδειξε σαφείς δυνάμεις αντοχής, ανάκαμψης, προσαρμοστικότητας και συνέπειας στις αρχές της. Προϋπόθεση γι’ αυτό είναι η πολιτική ωρίμανση του ίδιου του σώματος των πολιτών μέσα από τη συνεχή άσκηση της εξουσίας. Αποτέλεσμα και ταυτόχρονα εγγύηση για τη συνέχεια της συστηματικής ενασχόλησης με τα κοινά είναι η σιωπηλή συμφωνία των πολιτών σε κάποιες βασικές πεποιθήσεις-αρχές άμεσης δημοκρατίας. Έτσι, κάθε Αθηναίος πολίτης είναι νοήμον ον, ικανό για ορθές αποφάσεις τόσο για τον εαυτό του όσο και

για τους άλλους. Είναι έτοιμος να αγνοήσει το ατομικό του συμφέρον έναντι του κοινού. Ταυτόχρονα, πρέπει να μπορεί να ενημερώνεται επαρκώς για όλα τα σημαντικά ζητήματα μέσω της δημοσιοποίησης των νόμων και των ψηφισμάτων και της τακτικής συμμετοχής του στην εκκλησία του δήμου. Τέλος, κάθε πολίτης προτιμά να λαμβάνει ο ίδιος αποφάσεις παρά να τις αναθέτει σε επαγγελματίες πολιτικούς. Με αυτόν τον τρόπο η συμμετοχή γίνεται αυτοσκοπός του ‘‘πολιτικού όντος’’ σε αντίθεση με τον ‘‘ιδιώτη’’ που αποκόβεται από την κοινότητα. Βέβαια, οι πολιτικοί ηγέτες και όλοι όσοι κατέχουν εξειδικευμένη γνώση μπορούν να επεξεργάζονται και να υποβάλουν προτάσεις. Από την πλευρά τους οι υπόλοιποι πολίτες το μόνο που χρειάζονται είναι η κοινή λογική προκειμένου να αποφασίσουν, ως κυρίαρχο σώμα, μεταξύ δύο σωστά διατυπωμένων λύσεων. Η διαμόρφωση της νέας νοοτροπίας δεν περιορίστηκε μόνο στην εκ των πραγμάτων συμμετοχή του λαού στα κοινά. Από τα μέσα του 5ου αιώνα, οπότε παγιώνεται στην οριστική της μορφή, η ίδια η δημοκρατία συνειδητοποιεί τον εαυτό της ως κάτι διαφορετικό από όσα είχαν προηγηθεί, τον ορίζει και αρχίζει να συζητά γι’ αυτόν. Από τη δεκαετία του 460 π.Χ. εμφανίζονται και οι όροι-κλειδιά του νέου πολιτεύματος: ‘δημοκρατία’, ‘ισονομία’ και ‘ισηγορία’. Από τώρα και στο εξής, η δημοκρατία δεν θα συνδέεται μόνο με την κυριαρχία του δήμου, αλλά και με αυτή του δημόσια ψηφισμένου και καταγεγραμμένου νόμου. Φορέας αυτής της συζήτησης είναι οι μορφωμένοι: το μεγάλο κίνημα των σοφιστών (Πρωταγόρας, Αντιφών, Κριτίας κ.ά.), οι ιστοριογράφοι (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης), οι τραγικοί και κωμικοί ποιητές (Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπί-

Πινάκιο: χάλκινο δικαστικό πλακίδιο-ταυτότητα του Δημοφάνη από την Κηφισιά (Δημοφάνης Φιλ... Κηφισιεύς), 4ος αι. π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς.

δης, Αριστοφάνης), ο Σωκράτης. Τον 4ο αιώνα (Ξενοφών, Ισοκράτης κ.ά.) ο προβληματισμός εντείνεται, για να κορυφωθεί στη σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Είναι χαρακτηριστικό ότι το δημοκρατικό περιβάλλον επιτρέπει όχι μόνο τη συζήτηση σχετικά με όλα τα είδη των πολιτευμάτων, αλλά και την εκτόξευση κατηγοριών εναντίον του –κατηγοριών που συχνά αποτελούν τον κανόνα για την πλειονότητα των φιλοσόφων και των σοφιστών. Πρακτικό υπόβαθρο. Η άμεση δημοκρατία δεν συνιστά απλώς μια νέα αντίληψη. Για να λειτουργήσει, έχει ανάγκη από συγκεκριμένες πρακτικές και νεωτερισμούς, σε θεσμικό και πολιτικοστρατιωτικό επίπεδο. Μερικοί από αυτούς μάλιστα είναι τόσο σημαντικοί, ώστε συνιστούν την ίδια την ουσία του πολιτεύματος. Εκτός από το σαφή καθορισμό των κατοίκων της Αττικής που είχαν το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη, τον περιορισμό των αρμοδιοτήτων της παλαιάς αριστοκρατικής βουλής του Αρείου Πάγου, οι διοικητικές, δικαστικές και εκτελεστικές εξουσίες περνούσαν στα χέρια της εκκλησίας του δήμου και των πολυάριθμων αιρετών διοικητικών οργάνων της πόλης. Με τον τόπο αυτό όλοι οι Αθηναίοι πολίτες, ανεξαρτήτως πλούτου ή καταγωγής, είχαν


δικαίωμα να συμμετάσχουν στα όργανα της πολιτείας. Σε αυτά γινόταν δημόσια αντιπαράθεση απόψεων, πρόσωπο με πρόσωπο, διενεργούνταν δημόσιες ψηφοφορίες με ανάταση των χεριών –η ψήφος όλων είχε την ίδια ισχύ–, ο πολίτης που υπέβαλε πρόταση προς συζήτηση ήταν υπεύθυνος για τη νομιμότητά της (γραφή παρανόμων), ενώ οι νόμοι και τα ψηφίσματα της εκκλησίας του δήμου αναγράφονταν σε λίθινες στήλες που αναρτιόνταν σε δημόσιο χώρο. Στα περισσότερα αξιώματα (βουλευτές, δικαστές, άρχοντες, κρατικοί αξιωματούχοι) οι πολίτες αναδεικνύονταν με κλήρωση. Η θητεία είναι συνήθως ετήσια, ενώ όσο πιο μεγάλο κύρος και ισχύ παρείχε ένα αξίωμα τόσο μικρότερη ήταν η θητεία σε αυτό (π.χ. επιστάτης των πρυτάνεων - μία ημέρα. βουλευτής πρυτανεύουσας φυλής - 36 ή 35 ημέρες). Προκειμένου οι

Σχεδιαστική αναπαράσταση κληρωτηρίου, σχέδιο Sterling Dow, περίπου 1959, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. Το κληρωτήριο αποκαλύπτει τις προσπάθειες των Αθηναίων να αποτρέψουν τη διαφθορά στη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Τα κληρωτήρια έφεραν δέκα κάθετες σειρές εγκοπών, μία για κάθε αθηναϊκή φυλή, μέσα στις οποίες τοποθετούνταν τα δικαστικά πινάκια. Κατά μήκος της αριστερής πλευράς υπήρχε κοίλος χάλκινος σωλήνας, στον οποίο έριχναν, με τυχαία σειρά, λευκά και μαύρα σφαιρίδια. Αν με το γύρισμα του στροφάλου στο κάτω μέρος του σωλήνα απελευθερωνόταν λευκό σφαιρίδιο, οι δέκα πολίτες (ένας από κάθε φυλή), των οποίων τα πινάκια είχαν τοποθετηθεί στην πρώτη οριζόντια σειρά εγκοπών, ορίζονταν δικαστές για εκείνη τη μέρα. Αν εμφανιζόταν μαύρο σφαιρίδιο, οι πολίτες αυτοί απαλλάσσονταν των καθηκόντων τους για τη συγκεκριμένη ημέρα. Η διαδικασία επαναλαμβανόταν μέχρις ότου συμπληρωθεί ο αναγκαίος αριθμός δικαστών.

20 - 21

πολίτες να εναλλάσσονται στην εξουσία, δεν μπορούσε κάποιος να επανεκλεγεί στο ίδιο αξίωμα –εκτός από κάποιες εξαιρέσεις, όπως οι στρατηγοί. Η καταβολή μισθού (εκκλησιαστικός, βουλευτικός, ηλιαστικός) εξασφάλιζε τη συμμετοχή και των φτωχότερων πολιτών στα κοινά. Η διαχείριση των κρατικών εξόδων (δημόσια έργα, εκστρατείες, τελετές κ.ά.) δημοσιοποιούνταν και βεβαίως με την ολοκλήρωση της θητείας πραγματοποιούνταν έλεγχος πεπραγμένων. σε περίπτωση που η εκκλησία του δήμου έκρινε ανεπαρκή την εκτέλεση των καθηκόντων επιβαλλόταν τιμωρία στους δημόσιους λειτουργούς. Την ίδια στιγμή, για σημαντικές υπηρεσίες προβλεπόταν δημόσιος έπαινος και τιμές σε πολίτες (στέφανος, προεδρία, σίτιση κ.ά.), με στόχο τον παραδειγματισμό των υπολοίπων. Μέριμνα υπήρχε και για τους πολίτες που δεν είχαν εκλεγεί σε κάποιο αξίωμα. Έτσι, η στρατιωτική και η ναυτική υπηρεσία μισθοδοτούνταν, και προκειμένου οι οικονομικά ασθενέστεροι να μπορούν να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις είχαν θεσπιστεί τα θεωρικά. Παράλληλα, η πόλη μεριμνούσε και για την ίδρυση αποικιών ή την παροχή γης σε ακτήμονες σε περιοχές εκτός της επικράτειάς της (κληρουχίες). Ένας σημαντικός θεσμός προστασίας του πολιτεύματος ήταν ο οστρακισμός, με τον οποίο παρεχόταν η δυνατότητα δεκαετούς εξορίας σε πολίτες που η πλειοψηφία των Αθηναίων πολιτών θεωρούσαν αρκετά ισχυρούς, ώστε να ανατρέψουν τη δημοκρατία. Άλλες πρακτικές αποσκοπούσαν στη συγκρότηση και τη διατήρηση της συνοχής στο σώμα των πολιτών. Ως τέτοιες μπορούν να χαρακτηρίσουν η ανάδειξη ή και η δημιουργία ηρώων-ιδρυτών της πόλης (Θησέας, Τυραννοκτόνοι, Επώνυμοι Ήρωες), η προβολή του θεσμού της εφηβείας (από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ.) και η λατρεία του Δήμου (από τα

τέλη του 3ου αι. π.Χ.). Η διοργάνωση θρησκευτικών πομπών (π.χ. Παναθήναια κ.ά.) αλλά και δραματικών αγώνων όπου συμμετείχαν όλοι οι πολίτες, και η υποχρεωτική συνεισφορά των ευποροτέρων σε ορισμένες κατηγορίες κρατικών δαπανών (χορηγία, αρχιθεωρία, εστίαση, αρρηφορία, τριηραρχία, γυμνασιαρχία) συντελούσαν στον ίδιο σκοπό. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθούν και τα εκτεταμένα οικοδομικά προγράμματα (Παρθενώνας, Ερέχθειο, Προπύλαια) που λειτουργούσαν παράλληλα και σε επίπεδο θεσμικό και οικονομικό, αλλά και προσέδιδαν μεγαλείο στην πόλη. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που επηρέασε την ουσία της δημοκρατίας στην Αθήνα είναι η ίδρυση της Α΄ Αθηναϊκής ή Δηλιακής Συμμαχίας (478/7-404 π.Χ.). Χωρίς τα πληρώματα των αθηναϊκών πλοίων η συμμαχία δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει. Αντίστοιχα, χωρίς τα οικονομικά και στρατιωτικά κέρδη που αυτή αποφέρει, η δημοκρατία θα ήταν ευάλωτη. Η δημοκρατία και η συμμαχία ήταν αλληλοτροφοδοτούμενες. Ο αθηναϊκός δήμος “εξήγε” το πολίτευμά του στις συμμαχικές πόλεις και τις περιφρουρούσε από τυράννους και τους Πέρσες. το αντάλλαγμα όμως ήταν δυσανάλογο: μέσω του συμμαχικού ταμείου (από το 454 π.Χ. φυλασσόταν στην Ακρόπολη) τεράστια ποσά εισέρρεαν στην Αθήνα για να χρηματοδοτήσουν την πολιτική της δημοκρατίας (μισθοί, στόλος, δημόσια έργα). Η νομισματική ενοποίηση του Αιγαίου, η διασφάλιση της απρόσκοπτης εισαγωγής σιτηρών από τον Εύξεινο Πόντο σε χαμηλές τιμές και οι πολυάριθμοι κωπηλάτες των τριήρων, συγκρότησαν ένα κλειστό όσο και εύθραυστο σύστημα που τροφοδότησε την αθηναϊκή δημοκρατία σε τέτοιο βαθμό, ώστε η τελευταία σχεδόν να ταυτιστεί μαζί του τον 5ο αι. π.Χ.


Όργανα της πολιτείας. Οι Αθηναίοι πολίτες είναι ουσιαστικά το ίδιο το κράτος. Η συνέλευση ενός ικανοποιητικού αντιπροσωπευτικού αριθμού τους συνιστά την εκκλησία του δήμου. Είναι το ανώτατο νομοθετικό και δικαστικό σώμα. Ψηφίζει νόμους, εκδίδει ψηφίσματα που καθορίζουν, επικυρώνουν ή απορρίπτουν όλες τις δραστηριότητες του κράτους. Παράλληλα, είναι και ο τελικός κριτής όλων των δημόσιων αξιωματούχων. Συνεδριάζει ίσως και περισσότερες από σαράντα φορές το χρόνο. Υφίσταται, όμως, έναν περιορισμό: δεν μπορεί να αποφασίσει για κανένα θέμα χωρίς την προηγούμενη επεξεργασία του από το δεύτερο σημαντικότερο πολιτειακό σώμα, τη βουλή. Η βουλή των πεντακοσίων συγκροτείται από κληρωτούς βουλευτές με ετήσια θητεία, πενήντα από κάθε μία από τις δέκα πολιτικές φυλές του Κλεισθένη. Είναι νομοπαρασκευαστικό, συμβουλευτικό και ελεγκτικό σώμα. Στέλνει στην εκκλησία τα “προβουλεύματά” της, τις εισηγήσεις της δηλαδή σχετικά με τα προς ψήφιση θέματα. Επίσης, συνεργάζεται, καθοδηγεί και ελέγχει στενά όλους τους δημόσιους λειτουργούς. Συνεδριάζει κάθε μέρα στο Βουλευτήριο στην Αγορά. Στη σχέση των δύο πιο σημαντικών πολιτειακών οργάνων, της εκκλησίας και της βουλής, διαγράφεται με ενάργεια η βασική αρχή της διάκρισης των εξουσιών σε μια άμεση δημοκρατία: η εξουσία που ακροάται, ψηφίζει και δεσμεύει και εκείνη που προετοιμάζει, προτείνει, αλλά δεν αποφασίζει. Το παλαιό σώμα των εννέα αρχόντων δεν έχει ουσιαστικό πολιτικό ρόλο. Ο επώνυμος άρχων δίνει το όνομά του στο έτος και μαζί με τον άρχοντα βασιλέα και τον πολέμαρχο επιστατούν σε θρησκευτικές τελετές και προεδρεύουν σε ορισμένες

22 - 23

κατηγορίες δικών. Οι έξι θεσμοθέται εποπτεύουν τη νομοθεσία, προγραμματίζουν και προεδρεύουν στις συνεδριάσεις των λαϊκών δικαστηρίων. Πολύ πιο ισχυροί είναι οι δέκα στρατηγοί. Είναι από τα ελάχιστα αιρετά και όχι κληρωτά σώματα του κράτους. Οι στρατηγοί, όχι μόνο διεξάγουν το ναυτικό και το χερσαίο πόλεμο, αλλά και καθορίζουν ολόκληρη την εξωτερική πολιτική της Αθήνας σε στενή συνεργασία με τη βουλή. Με αυτήν την ιδιότητα ακριβώς, θα κυριαρχήσουν στην πολιτική ζωή οι πιο γνωστοί και ισχυροί από τους Αθηναίους. Η διοίκηση του κράτους και της συμμαχίας του επιτυγχάνεται μέσω πληθώρας αξιωματούχων, επιτροπών και υπαλλήλων με στρατιωτικές, δικαστικές, οικονομικές, θρησκευτικές, εποπτικές και άλλες αρμοδιότητες. Στον τομέα της δικαιοσύνης, κυρίαρχος είναι και πάλι ο δήμος, είτε ως εκκλησία, είτε μέσα από τα λαϊκά δικαστήρια της Ηλιαίας. Οι ηλιαστές είναι ουσιαστικά ένα κληρωτό σώμα ενόρκων με ετήσια θητεία και συνέρχονται κατά τμήματα και εκ περιτροπής, ανάλογα με τον αριθμό των εκδικαζόμενων υποθέσεων. Οι υποθέσεις ανθρωποκτονιών και ιεροσυλίας παραμένουν στη δικαιοδοσία του Αρείου Πάγου, του παλαιότατου αυτού σώματος που επιβιώνει από την περίοδο της αριστοκρατίας. Τέλος, για διάφορα άλλα είδη υποθέσεων, αρμόδια είναι πολυάριθμα ειδικά δικαστικά σώματα μικρότερης σημασίας. Σχέση νόμου - κράτους - πολιτών. Ο πιο σημαντικός από τους νεωτερισμούς της δημοκρατίας, η εμπέδωση δηλαδή της λαϊκής κυριαρχίας, φέρνει στο επίκεντρο την ιδιότητα του λαού ως κυρίαρχου νομοθέτη, καθώς και τις σχέσεις ιεραρχίας μεταξύ νόμου - κράτους - πολιτών και υπολοιπού πλη-

Χάλκινες δικαστικές ψήφοι, 4ος αι. π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Οι δικαστικές ψήφοι χρησιμοποιούνταν στα αθηναϊκά δικαστήρια, όπως δείχνει η εγχάρακτη επιγραφή που φέρουν (ψήφος δεμοσία). Οι δικαστές κρατούσαν τον άξονα της ψήφου ανάμεσα στον αντίχειρα και το δείκτη τους, προκειμένου να διασφαλίζεται η μυστικότητα της ψηφοφορίας: αν η ψήφος είχε κοίλο άξονα ήταν καταδικαστική, αν είχε συμπαγή ήταν αθωωτική.

θυσμού. Όλη η ουσία και η ρητορική της δημοκρατίας περιστρέφεται γύρω από την έννοια του νόμου. Πριν αναφερθούμε στην πρακτική εφαρμογή του νόμου (ψηφίσματα κ.ά.) και τη δράση των φορέων του (εκκλησία του δήμου), είναι απαραίτητη μια αναφορά στην ιδεολογική προσέγγισή του από τους βασικούς διαμορφωτές του πολιτικού προβληματισμού (ρήτορες, πολιτικούς και φιλόσοφους του 4ου κυρίως αιώνα). Υπάρχει μια δομική διαφορά στην προσέγγιση του ζητήματος μεταξύ υποστηρικτών και επικριτών της δημοκρατίας. Για τους πρώτους, το πολίτευμα προϋποθέτει το νόμο και κυβερνιέται από αυτόν. Για τους δεύτερους, οι πολίτες χειραγωγούν κατά τα συμφέροντά τους το νόμο. Αυτή

η διαφορά ενισχύεται από τη σύγχυση που παρατηρείται στις πράξεις της αθηναϊκής δημοκρατίας μεταξύ της ορολογίας και της ιεράρχησης “νόμων” και “ψηφισμάτων” και που εν μέρει συγχωρεί τις αντιδημοκρατικές αιτιάσεις. Συνεπώς, οι νόμοι κυβερνούν (Λυσίας), κυριαρχούν (Υπερείδης), διατηρούν τη δημοκρατία ή ακόμα και τη σώζουν μαζί με τους πολίτες της (Αισχίνης, Λυκούργος). Όχι μόνο το πολίτευμα, αλλά και η ίδια η ελευθερία εξαρτώνται από αυτούς. Και αυτό, γιατί ψηφίζονται από πολίτες που έχουν πειστεί για την αναγκαιότητά τους. Η ισχύς τους είναι διαρκής, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στην ολιγαρχία, όπου μπορούν αυθαίρετα να ακυρωθούν (Δημοσθένης). Ο προβληματισμός για τη σχέση δημοκρατίας - ολιγαρχίας, τις μορφές της πρώτης, τη θέση του νόμου και το εύρος των πολιτικών δικαιωμάτων συμπυκνώνεται στη σκέψη του Αριστοτέλη. Ο φιλόσοφος διαπιστώνει ότι η ριζοσπαστική δημοκρατία δίνει ίσα πολιτικά δικαιώματα και στους απόρους και στους ευπόρους. Οι άποροι είναι περισσότεροι από τους πλουσίους, και εφόσον η γνώμη των περισσοτέρων κυριαρχεί στη λήψη των αποφάσεων, προκύπτει η (παραπλανητική) εικόνα μιας πόλης που κυβερνιέται μόνο από τους απόρους (δηλαδή τους θήτες) στην ακραία δημοκρατία ή από το πλήθος (δηλαδή όλους τους μη πλούσιους ή ευγενείς) στην κάπως πιο μετριοπαθή εκδοχή της. Άρα, κατά τον Αριστοτέλη, αυτό που διαφοροποιεί τη δημοκρατία από την ολιγαρχία δεν είναι ο αριθμός εκείνων που κατέχουν την εξουσία (πολλοί - λίγοι), αλλά η επέκταση ή μη των πολιτικών δικαιωμάτων στην οικονομικά και κοινωνικά ασθενέστερη βάση. Για την κατανόηση της νομοθετικής λειτουργίας ιδιαίτερη σημασία έχουν δύο ακόμα παρατηρήσεις του φιλοσόφου: η μόνη εξουσία στο κράτος είναι η εκκλησία του δήμου, όπου


υπάρχει ίση αξία γνωμών και επικρατεί η γνώμη των περισσοτέρων. Παράλληλα, τα πολιτικά δικαιώματα απονέμονται ισόποσα σε όλους, ανεξάρτητα από την προσωπική, οικονομική ή οικογενειακή αξία του καθενός. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι νόμοι της δημοκρατίας διαφοροποιούνται από τους αντίστοιχους των παλαιότερων πολιτευμάτων ως προς την πρωτοβουλία και τις συνθήκες θέσπισής τους. Στην προκλεισθένεια Αθήνα, η νομοθετική διαδικασία έχει ως εξής: η πίεση μη προνομιούχων στρωμάτων για πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα οδηγούσε στην υποχώρηση των αριστοκρατών, προκειμένου να εκτονωθεί η κρίση ή να αποφευχθεί πιθανή τυραννίδα. Οι μετριοπαθείς των δύο πλευρών συνέκλιναν σε πολιτική λύση και όριζαν ένα φυσικό πρόσωπο (νομοθέτη) για να συντάξει νόμους. Αυτοί συνιστούσαν, είτε απλές παρεμβατικές διατάξεις, είτε γενική καθεστωτική αλλαγή. Διέφεραν από τους αρχαίους άγραφους κανόνες δικαίου (θεσμοί ή ρήτρες) καθώς ήταν γραπτοί –άρα όλοι είχαν πρόσβαση σε αυτούς και όχι μόνο οι αριστοκράτες–, ήταν έργο ενός συγκεκριμένου προσώπου (Δράκων, Σόλων) και έρχονταν να καλύψουν συγκεκριμένες ανάγκες. Σε μια νέα κρίση ύστερα από μακρό χρονικό διάστημα η διαδικασία επαναλαμβανόταν. Η δημοκρατία θα επιφέρει σημαντικές και επαναστατικές καινοτομίες στη νομοθετική διαδικασία, τοποθετώντας τη σχέση νόμου - πολίτη στον πυρήνα του

24 - 25

κράτους. Νομοθέτης δεν είναι πια ένα πρόσωπο, αλλά ο ίδιος ο δήμος (μέσω της εκκλησίας του). Οι νόμοι παράγονται συνεχώς και όχι μόνο σε περιόδους κρίσεων. Δεν συνιστούν θέσφατα και ο δήμος έχει δικαίωμα να τους καταργήσει. Ένας νόμος εκδίδεται με βάση μια προκαθορισμένη διαδικασία (πρόταση - συζήτηση - έγκριση - διατύπωση ψηφίσματος - ψηφοφορία). Παράλληλα, εισάγεται ο νέος όρος ‘ψήφισμα’ για τα νομοθετικά κείμενα. Έτσι, δηλώνεται η προέλευσή τους: είναι προϊόντα δημοκρατικής ψηφοφορίας. Οι νόμοι αντλούν το κύρος τους από την προσωπικότητα του νομοθέτη και την παλαιότητά τους. Είναι οργανικοί νόμοι –που συνιστούν το άτυπο “σύνταγμα” της Αθήνας– καθώς και κανόνες για σημαντικές και μεγάλης διάρκειας υποθέσεις. Οι νόμοι αυτοί μπορούν να ακυρωθούν μόνο με νέο νόμο. Αντίστοιχα, τα ψηφίσματα αποκτούν το κύρος τους ως προϊόντα λαϊκής κυριαρχίας. Από τον Κλεισθένη και μετά, αρκεί ένα ψήφισμα για να καταργήσει ένα νόμο, υπό την προϋπόθεση ότι είναι σύμφωνο με το πνεύμα άλλων ακόμα ενεργών νόμων. Κατά συνέπεια, τα ψηφίσματα καλύπτουν μεγαλύτερο φάσμα αντικειμένων απ’ ό,τι οι νόμοι και εφαρμόζονται ως: συνταγματικές πράξεις (κατάργηση νόμων). αποφάσεις σε επίπεδο νόμου. διοικητικές πράξεις και διατάγματα (οι περισσότερες περιπτώσεις). δικαστικές αποφάσεις της εκκλησίας του δήμου. παραπεμπτικά βουλεύματα (στα λαϊκά δικαστήρια). Η αλληλοκάλυψη και η σύγχυση των δύο όρων είναι εμφανής. Από τα μέσα

του 5ου αι. π.Χ., πολλά ψηφίσματα που αφορούν γενικά και μακράς διάρκειας θέματα ονομάζονται καταχρηστικά νόμοι. Έτσι, όταν τον 4ο αιώνα αναπτύσσεται έντονη ρητορική για την πρωτοκαθεδρία, το σεβασμό και την υπεροχή που πρέπει να έχουν οι νόμοι έναντι των ψηφισμάτων, οι εν λόγω “νόμοι” δεν είναι τίποτε άλλο από περιβεβλημένα με κύρος λόγω της παλαιότητάς τους ψηφίσματα. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι έξι θεσμοθέτες, ανάμεσα στα άλλα καθήκοντά τους, επιβλέπουν και το σύνολο των νόμων της πόλης, στο οποίο περιλαμβάνονται και τα σημαντικότερα ψηφίσματα. Τον 4ο αιώνα, αυτό το σύνολο μπορεί να αναθεωρηθεί από τους νομοθέτες, με πράξεις που ονομάζονται και πάλι νόμοι. Αποτίμηση. Η αθηναϊκή δημοκρατία, όχι μόνο επιβιώνει, αλλά λειτουργεί και μάλιστα, αξιοθαύμαστα καλά. Σε αντίθεση με ό,τι ίσως θα ανέμενε κανείς, ο δήμος πολιτεύεται μακροπρόθεσμα με συνέπεια. Οι όποιες παλινωδίες του ή εγκληματικές του αποφάσεις γίνονται στο πλαίσιο δύσκολων πολεμικών συγκυριών και δεν είναι μοιραίες για την ίδια την ουσία του. Διαθέτει μια εκπληκτική ικανότητα και διάθεση επανάκαμψης και προσαρμοστικότητας, ιδίως ύστερα από ολιγαρχικά ή τυραννικά διαλείμματα. Γι’ αυτό, και όταν τελικά καταστρέφεται, αυτό οφείλεται σε εξωτερικούς εχθρούς και όχι σε εγγενείς αδυναμίες. Το πιο σημαντικό όπλο της δημοκρατίας είναι η συμμετοχή. Ο τεράστιος αριθμός δημόσιων αξιωμάτων αναλογικά με ένα σχετικά περιορισμένο αριθ-

μό πολιτών, υποχρεώνει τους τελευταίους να εναλλάσσονται συνεχώς σε μια σειρά καινούριων κάθε φορά για τον καθένα τους και ίσως άγνωστων ευθυνών. Έτσι, αν και “ερασιτέχνες” πολιτικοί, οι περισσότεροι κατορθώνουν να “ανδρωθούν” πολιτικά, δημιουργώντας μια δεξαμενή ικανών ηγετών από όπου η Αθήνα θα αντλεί συνεχώς, ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές της, προσφέροντάς μας μια εικόνα συνεχών μικρών πολιτικών αναγεννήσεων μέχρι και τα μέσα του 2ου αιώνα. Το σύστημα της άμεσης δημοκρατίας, παρά τη γραφειοκρατική του διάρθρωση (σύστημα φυλών, κατάλογοι πολιτών, αρχεία, υπηρεσίες), έχει αποκτήσει αυτοματισμούς και λειτουργεί με ταχύτητα. Ακόμα και ένα ασύντακτο και πολυπληθές σώμα όπως η εκκλησία του δήμου, έχει την εμπειρία να ιεραρχεί τη σπουδαιότητα των υπό συζήτηση θεμάτων και να κλείνει ταχύτατα τις υποθέσεις ρουτίνας. Και όλα αυτά, ενώ ταυτόχρονα είναι διαπιστωμένη η σταθερά μαζική συμμετοχή των πολιτών σε αυτή. Ακόμα και οι ολιγαρχικών φρονημάτων συγγραφείς, όταν κατηγορούν τη ριζοσπαστική δημοκρατία, αυτήν ακριβώς τη μαζικότητα της προσάπτουν. Συμμετοχή, αποτελεσματικότητα, συχνά σκληρότητα, αλλά και απολύτως συνειδητοποιημένη περηφάνια είναι τα στοιχεία ταυτότητας της άμεσης, ριζοσπαστικής, αθηναϊκής δημοκρατίας.

Η Αγορά της Αθήνας: έδρα των διοικητικών οργάνων της δημοκρατίας Στα βορειοδυτικά της Ακρόπολης εκτείνεται η αρχαία Αγορά της Αθήνας. Η αρχική της μορφή είχε τα χαρακτηριστικά ενός πλατώματος, ήδη διαμορφωμένου στα τέλη του 7ου αι. π.Χ., ικανού να φιλοξενήσει μεγάλο αριθμό πολιτών για ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων: εκλογές, πανηγύρεις, συνελεύσεις, αθλητικούς αγώνες, πομπές κ.λπ.

Με το πέρασμα του χρόνου, μέσα στον ανοιχτό χώρο στήθηκαν μνημεία και αγάλματα που θύμιζαν τους αθηναϊκούς θριάμβους, τις πλευρές του πλατώματος πλαισίωσαν δημόσια κτήρια που στέγαζαν θεσμικά όργανα της δημοκρατίας ή εμπορικές δραστηριότητες, ενώ στις παρυφές του συνωστίζονταν σπίτια και εργαστήρια.

Από το β΄ μισό του 6ου αι. π.Χ., κατά την τυραννίδα των Πεισιστρατιδών, η Αγορά άρχισε να διαμορφώνεται με την κατασκευή σημαντικών δημόσιων οικοδομημάτων. Οι πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη το 508/7 π.Χ. οδήγησαν στην κατασκευή νέων οικοδομημάτων, καθώς αυξήθηκε ο αριθμός των πολιτών που λάμβαναν μέρος στη διακυβέρνηση. Την ίδια περίοδο οριοθετήθηκε επακριβώς η έκταση της Αγοράς με την τοποθέτηση λίθινων οροσήμων (όρων), με στόχο να διαφυλαχθεί ο ιερός χαρακτήρας της, ως κέντρου διεξαγωγής θρησκευτικών εκδηλώσεων, και παράλληλα να αποτραπεί η αυθαίρετη οικοδόμηση του χώρου. Η οριοθέτηση αυτή σήμαινε ταυτόχρονα και απαγόρευση εισόδου σε όσους θεωρούνταν άτιμοι με συνέπεια και τη στέρηση του δικαιώματός τους να μετέχουν στην πολιτική και την κοινωνική ζωή της πόλης.

Οι πεντακόσιοι βουλευτές της βουλής συνεδρίαζαν καθημερινά στο Βουλευτήριο, ενώ στη Βασίλειο Στοά και τη Νότια Στοά Ι έδρευαν αξιωματούχοι επιφορτισμένοι με την καθημερινή διακυβέρνηση της πόλης. Στο Μητρώον φυλάσσονταν τα επίσημα αρχεία. Δικαστήρια λειτουργούσαν σε διάφορα κτίσματα. Τέλος, στα δημόσια εμπορικά κτήρια, τα μικρά και μεγάλα καταστήματα αλλά και στον ελεύθερο χώρο της πλατείας διεξάγονταν εμπορικές συναλλαγές. Παράλληλα, στους βωμούς και τα ιερά της Αγοράς συγκεντρώνονταν πολυάριθμοι πιστοί, ενώ θεατρικές παραστάσεις, θρησκευτικές πομπές, αθλητικοί αγώνες και άλλα θεάματα πραγματοποιούνταν στην πλατεία. Έτσι, η Αγορά εξελίχθηκε σε κέντρο της πόλης και καρδιά της διοίκησης της αθηναϊκής δημοκρατίας.

H ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Κάτοψη της Αγοράς στο απόγειο της ανάπτυξής της, περίπου 150 μ.Χ. Υπόμνημα αρχαϊκά κτίσματα κλασικά κτίσματα ελληνιστικά κτίσματα ρωμαϊκά κτίσματα


ΒΑΣIΛΕΙΟΣ ΣΤOA

Στο βόρειο τμήμα της δυτικής πλευράς της Αγοράς βρίσκεται ένα από τα σημαντικότερα και πρωιμότερα δημόσια κτήρια της Αθήνας, η Βασίλειος Στοά, η έδρα του άρχοντος βασιλέως. Το αρχικό κτίσμα, που ήταν του 6ου αι. π.Χ. και καταστράφηκε από τους Πέρσες το 480 π.Χ., ανοικοδομήθηκε τον 5ο αι. π.Χ. Στους χώρους της μικρής αυτής δωρικής στοάς (μήκος 18 μ.) βρίσκονταν στημένες οι εγχάρακτες πλάκες με νόμους της πόλης, ενώ στην όρκιο λίθον μπροστά από αυτή ορκίζονταν όλοι οι πολίτες πριν αναλάβουν υπηρεσία στην πόλη ότι δεν θα παραβούν κανένα νόμο και δεν θα ανατρέψουν τη δημοκρατία. Ακόμη, στη στοά διεξάγονταν οι δίκες για θρησκευτικά ζητήματα που διενεργούσε το σώμα του Αρείου Πάγου με πρόεδρο τον άρχοντα βασιλέα. Γι’ αυτό είναι πιθανόν εδώ να κλήθηκε σε απολογία ο Σωκράτης σχετικά με την κατηγορία που διατύπωσε ο Μέλητος, πως δήθεν ο φιλόσοφος εισάγει νέους θεούς και διαφθείρει τους νέους.

28 - 29

Ο άρχων βασιλεύς είναι ο ανώτατος θρησκευτικός αξιωματούχος _ όχι ιερέας_ της πόλης με θρησκευτικές και δικαστικές αρμοδιότητες. Έτσι, συμμετέχει στην οργάνωση και τέλεση παλαιών εορτών, όπως τα Ανθεστήρια και τα Λήναια, αλλά και στα Ελευσίνια Μυστήρια. Διευθετεί ζητήματα σχετικά με τον ορισμό ιερέων από συγκεκριμένες οικογένειες που κληρονομικά συνδέονται με παλαιά ιερά (π.χ. ιερό Δήμητρας και Κόρης στην Ελευσίνα) καθώς και με την ενοικίαση σε πολίτες ιερών γαιών για καλλιέργεια. Παράλληλα, προεδρεύει στον Άρειο Πάγο όταν αυτός συνέρχεται για να εκδικάσει υποθέσεις ασέβειας και ιεροσυλίας.

στυλοβάτης

Σχεδιαστική αναπαράσταση της Βασιλείου Στοάς, στη μορφή που είχε γύρω στο 300 π.Χ.


ΜΗΤΡΩΟΝ

Στο κτήριο του Παλαιού Βουλευτηρίου, όπου διεξάγονταν καθημερινά οι εργασίες της βουλής των πεντακοσίων, φυλάσσονταν και τα αρχεία της πόλης. Το κτήριο εξακολούθησε να χρησιμοποιείται ως τόπος φύλαξης των δημόσιων εγγράφων, ακόμη και όταν οι εργασίες της βουλής μεταφέρθηκαν στο Νέο Βουλευτήριο. Παράλληλα, μεταφέρθηκε εδώ και η λατρεία της Μητέρας των Θεών, το γειτονικό ιερό της οποίας είχε καταστραφεί από τους Πέρσες. Έτσι, τα αρχεία της πόλης τέθηκαν υπό την προστασία της θεάς και το κτήριο απέκτησε νέα ονομασία: Μητρώον. Η τελευταία οικοδομική φάση του κτίσματος χρονολογείται τον 2ο αι. π.Χ., οπότε και διαμορφώθηκε ένα κτήριο με τέσσερις αίθουσες που έβλεπαν σε κοινή ιωνική στοά. Τέλος, στα βόρεια του Μητρώου βρισκόταν ο μικρός ναός του Απόλλωνος Πατρώου, όπου γινόταν η εγγραφή των πολιτών στους καταλόγους.

30 - 31

Δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς αρχειοθετούνταν και φυλάσσονταν οι νόμοι, τα ψηφίσματα, τα δικόγραφα, οι οικονομικές εκθέσεις, οι κατάλογοι εφήβων, οι κατάλογοι ιερών αναθημάτων, οι κατάλογοι μέτρων και σταθμών. Από αυτά πάντως γίνονταν συχνά αντίγραφα σε πιο ανθεκτικό υλικό, συνήθως σε λίθινες στήλες, που στήνονταν σε δημόσιους χώρους.

Σχεδιαστική αναπαράσταση του Μητρώου, β΄ μισό 2ου αι. π.Χ., τομή.


ΒΟΥΛΕΥΤΗΡΙΟ

Για τη στέγαση της βουλής των πεντακοσίων οικοδομήθηκε γύρω στο 500 π.Χ. (ή λίγο αργότερα) ένα τετράγωνο κτήριο (πλευρά περ. 23 μ.) με μία κύρια αίθουσα, το Παλαιό Βουλευτήριο. Στο πλαίσιο της έντονης οικοδομικής δραστηριότητας στην Αγορά το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. εντάσσεται και η οικοδόμηση του Νέου Βουλευτηρίου (16 x 22 μ.) στα δυτικά του Παλαιού. Το κτήριο ανεγέρθηκε γύρω στο 415-406 π.Χ., είχε διαφορετικό προσανατολισμό από το Παλαιό και μόνο υποθετικά μπορούμε να αποκαταστήσουμε τη διάταξη των εδωλίων στο εσωτερικό του. το πιθανότερο είναι οι βουλευτές να κάθονταν σε ξύλινους πάγκους έχοντας απέναντι τους πρυτάνεις.

Η βουλή των πεντακοσίων αποτελούνταν από πενήντα βουλευτές από κάθε μία από τις δέκα φυλές. Οι πενήντα βουλευτές της κάθε φυλής λειτουργούσαν ως ενιαίο σύνολο και ασκούσαν μία από τις δέκα προεδρίες (πρυτανείαι) του σώματος. Κατά τη διάρκεια της προεδρίας, το 1/3 των μελών της πρυτανεύουσας φυλής βρισκόταν σε εικοσιτετράωρη υπηρεσία και διέμενε στη Θόλο. Η βουλή συνεδρίαζε κάθε μέρα εκτός των εορτών και ήταν ένα από τα δύο νομοθετικά σώματα που συγκαλούνταν σε τακτά χρονικά διαστήματα. Κύριο καθήκον της ήταν η προετοιμασία των νόμων που θα ψηφίζονταν από την εκκλησία του δήμου. Τα δύο αυτά σώματα έφεραν αμοιβαία την ευθύνη, όπως αντανακλάται και από τη φράση «öδοξεν τFÉ βουλFÉ καd τ ~Fω δήμ Fω» στα επίσημα αθηναϊκά ψηφίσματα.

B

32 - 33

Αριστερή σελίδα: Σχεδιαστική αναπαράσταση του εσωτερικού του Παλαιού Βουλευτηρίου σε προοπτική, περίπου αρχές 3ου αι. π.Χ. Κάτοψη του Νέου Βουλευτηρίου, περίπου 415-406 π.Χ. Δεξιά σελίδα: Πρόπλασμα του Παλαιού Βουλευτηρίου.


ΘΟΛΟΣ

Η Θόλος, που λόγω του κυκλικού σχήματός της αναγνωρίζεται εύκολα, αποτελεί την έδρα των πρυτάνεων της βουλής. Το κτήριο οικοδομήθηκε γύρω στο 470 π.Χ. και είχε έξι εσωτερικούς κίονες που στήριζαν την κωνική στέγη, την οποία κάλυπταν μεγάλες ρομβοειδείς πήλινες κεραμίδες. Κύπελλα και αγγεία αποθήκευσης κρασιού με την επιγραφή ΔΕ (δηλαδή δεμόσιον), κατάλογοι προμηθειών καθώς και κατάλοιπα μαγειρείου που εντοπίστηκαν γύρω από το κτήριο πιστοποιούν τη λειτουργία της Θόλου ως χώρου διαμονής αλλά και εστίασης.

34 - 35

Το κτήριο λειτουργούσε ως έδρα των πρυτάνεων, δηλαδή των πενήντα βουλευτών της κάθε πρυτανεύουσας φυλής. Κατά τη διάρκεια των 35 ή 36 ημερών της θητείας τους, οι πρυτάνεις-βουλευτές σιτίζονταν με δημόσια δαπάνη στη Θόλο, ενώ παράλληλα τουλάχιστον δεκαεπτά από αυτούς διανυκτέρευαν εδώ. Το Βουλευτήριο μαζί με τη Θόλο αποτελούσαν το πραγματικό κέντρο της αθηναϊκής δημοκρατίας: στο πρώτο συνεδρίαζαν καθημερινά οι αντιπρόσωποι των πολιτών και στο δεύτερο μια ομάδα βουλευτών που αντιπροσώπευε τη διοικητική εξουσία του αθηναϊκού δήμου βρισκόταν σε υπηρεσία ολόκληρο το εικοσιτετράωρο.

Σχεδιαστική αναπαράσταση του εσωτερικού της Θόλου, 465 π.Χ.


ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΩΝ ΕΠΩΝΥΜΩΝ ΗΡΩΩΝ

Το Μνημείο των Επωνύμων Ηρώων, ένα από τα λίγα που επιτράπηκε να οικοδομηθούν στα όρια της πλατείας της Αγοράς, ήταν το κέντρο της δημόσιας δραστηριότητας. Οι πληροφορίες που ανακοινώνονταν εδώ επηρέαζαν τη ζωή κάθε πολίτη σε όλα τα πεδία των δραστηριοτήτων του. Πρόκειται για ένα περιφραγμένο επίμηκες βάθρο, επάνω στο οποίο ήταν στημένοι οι χάλκινοι ανδριάντες των μυθικών ηρώων που έδωσαν τα ονόματά τους στις δέκα κλεισθένειες, πολιτικές φυλές.

Μπροστά στον ανδριάντα του επώνυμου ήρωα της φυλής του κάθε Αθηναίος ερχόταν σε άμεση επαφή με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από την ιδιότητά του ως πολίτη. Το βάθρο λειτουργούσε ως επίσημος πίνακας ανακοινώσεων του αθηναϊκού δήμου, επάνω στο οποίο έβρισκε κανείς προσχέδια νόμων και αναγγελίες για επικείμενες δίκες, δημόσιες τιμητικές διακρίσεις, καταλόγους στρατολογίας κ.ά. Από το Μνημείο των Επωνύμων ξεκινούσε ο αθηναϊκός στρατός για να προστατεύσει, ή κάποιες φορές να διαδώσει, τον τρόπο ζωής της Αθήνας.

Ονόματα των δέκα ηρώων και φυλών

36 - 37

Ιπποθόων Αντίοχος Αίας Λεώς Ερεχθεύς Αιγεύς Οινεύς Ακάμας Κέκροψ Πανδίων

Ιπποθοωντίς Αντιοχίς Αιαντίς Λεοντίς Ερεχθηίς Αιγηίς Οινηίς Ακαμαντίς Κεκροπίς Πανδιονίς

Σχεδιαστική αναπαράσταση του Μνημείου των Επωνύμων Ηρώων σε προοπτική, περίπου 330 π.Χ.


ΗΛΙΑIA

Στη νοτιοδυτική πλευρά της Αγοράς βρίσκεται ένας περίβολος με σχεδόν τετράγωνη κάτοψη (27 x 31 μ.). Αρχικά δεν είχε στέγη. Το μεγάλο μέγεθος του κτίσματος, η χρονολόγησή του (μέσα 6ου αι. π.Χ.) και η κεντρική του θέση υποδηλώνουν ότι πρόκειται για δημόσιο κτήριο και πιθανόν υπαίθριο δικαστήριο. Ορισμένοι ερευνητές μάλιστα το ταυτίζουν με την Ηλιαία. Παράλληλα, στο βόρειο άκρο της ανατολικής πλευράς της Αγοράς, έχουν εντοπιστεί κατάλοιπα μιας ομάδας κτηρίων του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. –απλά περιστύλια χωρίς στέγη– που μάλλον λειτουργούσαν ως δικαστήρια, πιθανότατα ως ορκωτά, τα οποία συγκροτούνταν με τη συμμετοχή 201 ή 501 Αθηναίων. Η ταύτιση των κτηρίων αυτών βασίζεται κυρίως στην ανακάλυψη κάλπης με ενεπίγραφες χάλκινες δικαστικές ψήφους.

Η Ηλιαία ήταν το μεγαλύτερο αθηναϊκό δικαστήριο. Μέλος της μπορούσε να γίνει κάθε Αθηναίος πολίτης που είχε συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας του και δεν είχε στερηθεί τα πολιτικά του δικαιώματα. Κάθε χρόνο κληρώνονταν 600 πολίτες από κάθε φυλή με βάση τους καταλόγους των δήμων. Μετά τον ειδικό όρκο που έδιναν, οι 6.000 πολίτες αποκτούσαν την ιδιότητα του ηλιαστή και μοιράζονταν σε δέκα τμήματα. Τα λαϊκά δικαστήρια της Ηλιαίας εκδίκαζαν υποθέσεις σημαντικών παραπτωμάτων πολιτειακής, στρατιωτικής και πολιτικής υφής (που παραπέμπονταν από την εκκλησία του δήμου) ή ελάσσονα θέματα δημόσιου και ιδιωτικού βίου. Για να αποφεύγονται οι δωροδοκίες των δικαστών, η σύνθεση των δικαστηρίων διαμορφωνόταν το πρωί κάθε δικάσιμης ημέρας. Οι ηλιαστές που επιθυμούσαν να δικάσουν τη συγκεκριμένη ημέρα παρουσιάζονταν στο χώρο των κληρωτηρίων της φυλής τους, έχοντας μαζί τους το χάλκινο πλακίδιο (πινάκιον) που έφερε το όνομά τους και το γράμμα του δικαστικού τμήματος όπου ανήκαν. Με τη βοήθεια μιας διαδικασίας κλήρωσης καθορίζονταν ποιος δικαστής-πολίτης θα λάβει μέρος σε ποια δίκη. Στη συνέχεια, το χάλκινο πλακίδιό του μεταφερόταν στο αντίστοιχο δικαστήριο μέσα σε δοχείο. Με τον τρόπο αυτό διασφαλιζόταν, τόσο η παρουσία του δικαστή στη δίκη που είχε κληρωθεί, όσο και η είσπραξη του δικαστικού μισθού και η επιστροφή του πλακιδίου στον κάτοχό του.

Σχεδιαστική αναπαράσταση της νότιας πλευράς της Αγοράς, 5ος αι. π.Χ. 38 - 39

ΝOΤΙΑ ΣΤOA Ι

Μεγάλο μέρος της νότιας πλευράς της Αγοράς καταλάμβανε η Νότια Στοά Ι (μήκος περ. 80 μ.). Το κτήριο οικοδομήθηκε γύρω στο 430-420 π.Χ. με ωμόπλινθους και λίθους σε δεύτερη χρήση –ίσως λόγω των οικονομικών δυσχερειών που επέφερε ο Πελοποννησιακός πόλεμος. Η στοά διαλύθηκε στα μέσα του 2ου αι. π.Χ., προκειμένου να κατασκευαστεί η Νότια Στοά ΙΙ.

Η έκκεντρη τοποθέτηση των θυρών στις αίθουσες της στοάς υποδηλώνει την τοποθέτηση ανακλίντρων και χρήση τους ως χώρων σίτισης αρχόντων με δημόσια έξοδα. Σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες τουλάχιστον η μία αίθουσα χρησιμοποιούνταν από τους μετρονόμους, τους επόπτες των δημόσιων μέτρων και των σταθμών. Παράλληλα, τα πολυάριθμα νομίσματα που εντοπίστηκαν μαρτυρούν και εμπορική λειτουργία του κτηρίου.

Αναπαράσταση μιας αίθουσας σίτισης στη Νότια Στοά Ι, περίπου 430-420 π.Χ.


Λίγο έξω από τα όρια της Αγοράς λειτουργούσαν και δύο ακόμη όργανα της αθηναϊκής δημοκρατίας: στο λόφο της Πνύκας η εκκλησία του δήμου και στο λόφο του Αρείου Πάγου το ομώνυμο σώμα. ΠΝYΚΑ Στα δυτικά της Ακρόπολης, ανάμεσα στους λόφους του Μουσών (Φιλοπάππου) και των Νυμφών, διαμορφώνεται το χαμηλό ύψωμα της Πνύκας. Οι Αθηναίοι χρησιμοποίησαν τη μεγάλη αυτή ημικυκλική αμφιθεατρική έκταση ως χώρο για τις συγκεντρώσεις της εκκλησίας του δήμου. Στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. περίπου 5.000 πολίτες κάθονταν στην ομαλοποιημένη πλαγιά του λόφου, βλέποντας προς τα βόρεια (προς την Αγορά και τον Άρειο Πάγο), όπου στο χαμηλότερο επίπεδο διαμορφώθηκε το βήμα του ομιλητή. Το 404/3 π.Χ., η διάταξη του χώρου αντιστρέφεται με τη δημιουργία τεχνητού πλατώματος. στα βόρεια χτίζονται δύο κλίμακες που οδηγούν στο πλάτωμα, το οποίο πλέον έχει κλίση προς τα νότια, όπου και μεταφέρεται το βήμα. Οι ακροατές έβλεπαν προς τη θάλασσα, ενώ η χωρητικότητα αυξήθηκε στα 6.000 άτομα. Η τρίτη και σημαντικότερη οικοδομική φάση συνδέεται με το ρήτορα Λυκούργο. Κατά τη θητεία του (333-320 π.Χ.) ως ανώτατου επόπτη των οικονομικών της πόλης (^ο ε\π`ι τFÉ διοικήσει), ο χώρος πήρε τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Διατηρήθηκε η διάταξη αλλά ο χώρος διευρύνθηκε (13.500 άτομα). Μια μεγάλη κλίμακα οδηγούσε στον ισοπεδωμένο χώρο στην κορυφή του υψώματος. Στη νότια πλευρά –απέναντι από την κλίμακα–, η φυσική προεξοχή του βράχου διαμορφώθηκε σε βήμα. Πάνω και πίσω από αυτό σχεδιάστηκαν δύο μεγάλες στοές, ως χώροι καταφυγής σε περιόδους δυσμενών καιρικών συνθηκών. Την ίδια περίοδο, σε ορθογώνιο λάξευμα πάνω από το βήμα τοποθετήθηκε ο βωμός του Διός Αγοραίου. Ωστόσο, η απουσία καθισμάτων δεν επέτρεπε στους πολίτες να συνεδριάζουν με άνεση. Έτσι, η Πνύκα, που αποτέλεσε τον τόπο-σύμβολο της αθηναϊκής δημοκρατίας, προς τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. εγκαταλείπεται και οι συνεδριάσεις της εκκλησίας του δήμου πραγματοποιούνται στο θέατρο του Διονύσου στους νότιους πρόποδες της Ακρόπολης. 40 - 41

Η εκκλησία του δήμου συνερχόταν με τη συμμετοχή όλων των ενήλικων πολιτών τριάντα με σαράντα φορές το χρόνο (κάθε δέκα μέρες). Οι αρμοδιότητές της ήταν ποικίλες και βαρύνουσες για τη λειτουργία του πολιτεύματος: ψήφιζε νόμους, ρύθμιζε θέματα εξωτερικής πολιτικής (κήρυξη πολέμου-σύναψη ειρήνης, συμμαχίες, πρεσβείες, αριθμός στρατευόμενων κ.ά.) και ζητήματα οικονομικής φύσης (δαπάνες, νόμισμα, μέτρα-σταθμά κ.ά.), αποφάσιζε τον οστρακισμό ισχυρών και επικίνδυνων πολιτικών, φρόντιζε για την εκλογή αρχόντων και άλλα. Όλα τα θέματα διεκπεραιώνονταν με τον ίδιο τρόπο: με διαδικασίες νομοθεσίας.

Σχεδιαστκή αναπαράσταση των τριών φάσεων της Πνύκας.

AΡΕΙΟΣ ΠAΓΟΣ Το χαμηλό βραχώδες έξαρμα (πάγος) στα βορειοδυτικά της Ακρόπολης οφείλει την ονομασία του στο θεό Άρη ή τις Αρές, τις τιμωρούς Ερινύες (ή Ευμενίδες). Η δεύτερη εκδοχή θεωρείται πιθανότερη, καθώς στο βράχο υπάρχει κοιλότητα από όπου πίστευαν ότι έβγαιναν αυτές οι θεότητες για να εκδικηθούν τους φονιάδες. Στο λόφο αυτό οι θεοί του Ολύμπου δίκασαν τον Άρη για φόνο. εδώ κατέφυγε και ο Ορέστης όταν, μετά τη δολοφονία της Κλυταιμνήστρας, τον κυνηγούσαν οι Ερινύες και αθωώθηκε με την ψήφο της θεάς Αθηνάς. Έτσι, ο Άρειος Πάγος συνδέθηκε από πολύ παλιά με έναν από τους σημαντικότερους πολιτειακούς θεσμούς της Αθήνας, την εξ Αρείου Πάγου βουλή, μετεξέλιξη του ομηρικού Συμβουλίου των Γερόντων που πλαισίωνε το βασιλιά στο έργο της διοίκησης και της απονομής δικαιοσύνης.

Μακρινή άποψη της Ακρόπολης από το λόφο της Πνύκας.

Ο Άρειος Πάγος είχε τεράστιο κύρος –τουλάχιστον έως τα κλασικά χρόνια– και τα μέλη του (αρεοπαγίται) ήταν ισόβια. Είχε εκτεταμένες αρμοδιότητες (επίβλεψη εφαρμογής των νόμων, γενικότερα διαφύλαξη των πατρίων, δικαίωμα επιβολής ποινών), ανάμεσα στις οποίες και η εκδίκαση ανθρωποκτονιών (ανδροφονιών). Ωστόσο, με τη μεταρρύθμιση του 462 π.Χ., αποδυναμώθηκε και ασχολούνταν μόνο με εγκλήματα φόνου και την εποπτεία του θρησκευτικού νόμου. οι υπόλοιπες αρμοδιότητες περιήλθαν στην Ηλιαία, τη βουλή και την εκκλησία του δήμου. Οι δίκες για ανθρωποκτονία γίνονταν στο ύπαιθρο, προκειμένου οι δικαστές να μην βρίσκονται υπό την ίδια στέγη με το φονιά, που θεωρούνταν μολυσμένος. O Παυσανίας αναφέρει ότι στο λόφο υπήρχαν δύο αλάξευτοι λίθοι: για τον κατηγορούμενο ο λίθος της «ύβρεως» και για τον κατήγορο ο λίθος της «αναιδείας», δηλαδή της ασπλαχνίας καθώς ζητούσε τη χωρίς έλεος τιμωρία του φονιά. Αντίστοιχα, όταν εκδικάζονταν θρησκευτικά ζητήματα, πρόεδρος του σώματος ήταν ο άρχων βασιλεύς και οι συνεδριάσεις γίνονταν στη Βασίλειο Στοά. Το 52 μ.Χ. στους αρεοπαγίτες απηύθυνε ο απόστολος Παύλος το λόγο του περί αγνώστου Θεού.


ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

κατάληψη Σαλαμίνας

π. 600

8ος αι. π.Χ.

6ος αι. π.Χ.

7ος αι. π.Χ.

682 “συνοικισμός” Αττικής και αντικατάσταση βασιλιά από 3 ετήσιους άρχοντες (επώνυμος, βασιλεύς, πολέμαρχος)

μέσα 7ου αι. 6 θεσμοθέται

π. 632 ανεπιτυχής απόπειρα κατάληψης της εξουσίας από Κύλωνα

624 ή 621 νομοθεσία Δράκοντα

ρήξη αριστοκρατών και πλήθους σταδιακή ενίσχυση των αριστοκρατών (ευπατρίδαι) σε βάρος της κληρονομικής βασιλείας

ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 42 - 43

αριστοκρατία: κυριαρχία Αρείου Πάγου

594/3 Σόλων: • σεισάχθεια (παραγραφή χρεών) • βουλή των 400 • Ηλιαία (λαϊκό δικαστήριο) • συμμετοχή στην εκκλησία του δήμου και θητών

Περσικοί πόλεμοι

σπαρτιατικές επεμβάσεις

Μιλτιάδης: μάχη Μαραθώνα

508, 506/5

561/0-528

527

τυραννίδα Πεισιστράτου

τυραννίδα Ιππία

514 Τυραννοκτόνοι δολοφονία Ιππάρχου

τυραννίδα Πεισιστρατιδών

510 ανατροπή τυραννίδας Ιππία με σπαρτιατική επέμβαση

490

ναυμαχίες: Αρτεμισίου Σαλαμίνας (Θεμιστοκλής) Μυκάλης μάχη Πλαταιών

480-479

Αριστείδης: ίδρυση A΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας

478/7

5ος αι. π.Χ. 508/7 μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη: • 10 πολιτικές φυλές • βουλή των 500 • εκκλησία του δήμου με νομοθετική εξουσία • 10 στρατηγοί

501 αύξηση αρμοδιοτήτων 10 στρατηγών

487

482

πρώτη εφαρμογή Θεμιστοκλής: οστρακισμού ναυπήγηση αθηναϊκού στόλου, πηγή χρηματοδότησης και νέα αργυρούχα κοιτάσματα στο Λαύριο

σταθερή πορεία προς τη δημοκρατία: ενδυνάμωση εκκλησίας του δήμου και συνύπαρξη με Άρειο Πάγο

π. 479/8 Θεμιστοκλής: οχύρωση Αθήνας και Πειραιά


ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ “Πρώτος Πελοποννησιακός” πόλεμος

Κίμων: αποστασία μάχη Ευρυμέδοντα Θάσου

468(;)

5ος αι. π.Χ.

εκστρατεία στην Αίγυπτο

465-463 460/59-454

Πελοποννησιακός

Αρχιδάμειος πόλεμος: σπαρτιατικές εισβολές στην Αττική, εκστρατείες Πύλου, Αμφίπολης

μεταφορά συμμαχικού ταμείου Καλλίειος ειρήνη στην Ακρόπολη

454

449

Τριακονταετής αποστασία ειρήνη με Σπάρτη Σάμου

446/5

Νικίειος ειρήνη

441-439 431

421

415

421

416

π. 462

458/7

451/0

Εφιάλτης: • ενίσχυση βουλής των 500 • λειτουργία Ηλιαίας κατά τμήματα • κατάργηση πολιτικών αρμοδιοτήτων Αρείου Πάγου

συμμετοχή ζευγιτών στους 9 άρχοντες αποπεράτωση Μακρών Τειχών

447-438

νόμος κατά οικοδόμηση «μητροξένων»: Παρθενώνα περιορισμός αριθμού Αθηναίων πολιτών

πολιτική κυριαρχία Περικλή σταθερή πορεία προς τη δημοκρατία


Σικελική εκστρατεία

430 εμφάνιση λοιμού

429 θάνατος Περικλή

τελευταία εφαρμογή οστρακισμού

Κλέων

ώριμη, ολοκληρωμένη μορφή δημοκρατίας: έμμισθα και κληρωτά αξιώματα, συμμετοχή και θητών στους 9 άρχοντες

πόλεμος

Δεκελικός ή Ιωνικός πόλεμος

Κορινθιακός πόλεμος

ναυμαχία ναυμαχία Αργινουσών Αιγός Ποταμών

413

406

411

405

συνθηκολόγηση Αθήνας διάλυση A΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας

404

συγκρούσεις με Σπάρτη

Βασίλειος ή Ανταλκίδειος ειρήνη

395

387/6

συγκρούσεις με Θήβα

ίδρυση Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας

378/7

Κοινή Ειρήνη Ελλήνων

369

362/1

4ος αι. π.Χ. 410

κατάλυση δημοκρατίας: αποκατάσταση ολιγαρχική βουλή των 400 δημοκρατίας Θηραμένης

Αλκιβιάδης

404-403

395

Τριάκοντα Τύραννοι Θρασύβουλος αποκατάσταση δημοκρατίας

Κόνων – Καλλίστρατος – Φωκίων – Λυκούργος – Δημοσθένης

περιπέτειες δημοκρατίας

πλήρης λειτουργία δημοκρατίας: εκκλησιαστικός μισθός, μεγαλύτερη εξειδίκευση δημόσιων αρχών (νομοθεσία, οικονομικά, στρατός)


ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ διαμάχες Διαδόχων

Διαμάχες και πόλεμος με Φίλιππο Β΄ Συμμαχικός πόλεμος (357-355)

357

Λαμιακός πόλεμος μάχη Χαιρώνειας διάλυση Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας Πανελλήνια Συμμαχία του Φιλίππου Β΄

338

υποταγή κατά σειρά σε: Αντίπατρο, Κάσσανδρο, Δημήτριο τον Πολιορκητή

323

336/5 αναδιοργάνωση θεσμού εφηβείας

Κόνων – Καλλίστρατος – Φωκίων – Λυκούργος – Δημοσθένης

πλήρης λειτουργία δημοκρατίας: εκκλησιαστικός μισθός, μεγαλύτερη εξειδίκευση δημόσιων αρχών (νομοθεσία, οικονομικά, στρατός)


υποταγή στους Μακεδόνες (Αντιγονίδες)

απόσυρση Μακεδόνων ελευθερία, ουδετερότητα

μακεδονικές φρουρές σε Πειραιά και άλλα οχυρά

322

4ος αι. π.Χ.

ανεξαρτησία Χρεμωνίδειος και ελευθερία πόλεμος (εκτός του Πειραιά) εναντίον Αντίγονου Γονατά

287

267

262

229

287

262

229

3ος αι. π.Χ.

322 ολιγαρχία (322-318, 294-291) μετριοπαθής δημοκρατία (Δημήτριος Φαληρέας, 317-307) τυραννίδα (300-295) δημοκρατία (307-301, 291-287)

κυριαρχία βασιλικού επιτρόπου του Αντίγονου Γονατά (262-255)

• 12 φυλές • βουλή των 600 • λατρεία Μακεδόνων βασιλέων • κατάργηση λειτουργιών • κατάργηση μισθοδοσίας αξιωμάτων

παραχώρηση τυπικής δημοκρατικής αυτοδιοίκησης (255-222)

συνεχείς εναλλαγές πολιτευμάτων, κυρίως ολιγαρχικών

αποκατάσταση δημοκρατίας

δημοκρατία • 13 φυλές • βουλή των 650 • λατρεία του Δήμου

ανεξάρτητη πόλη «φίλη και σύμμαχος» της Ρώμης

αυτοδιοικούμενη πόλη ρωμαϊκής επαρχίας

A΄ Μιθριδατικός πόλεμος

απόκτηση Δήλου

π. 200

167/6

λεηλασία από Σύλλα

88

2ος αι. π.Χ. 200 • 12 φυλές • βουλή των 600

86

1ος αι. π.Χ.

167/6 τέλη 2ου αι. εξεγέρσεις δούλων στο Λαύριο • ενδυνάμωση Αρείου Πάγου • άρχοντες και βουλευτές εκλέγονται από τους ευπόρους οικονομική άνοδος

τελευταία αναλαμπή δημοκρατίας

Αδριανός: ίδρυση με έδρα την Αθήνα του «Πανελληνίου», λατρευτικής ομοσπονδίας ελληνικών πόλεων

υπαγωγή στη ρωμαϊκή επαρχία «Αχαΐας»

27

131/2

1ος αι. μ.Χ.

2ος αι. μ.Χ.

86 πλήρης ολιγαρχία: • περιορισμός βουλής • σχεδόν πλήρης εξαφάνιση εκκλησίας του δήμου

δημογραφικός και οικονομικός μαρασμός

επιδρομή Ερούλων

λατρεία Ρώμης και αυτοκρατόρων • Άρειος Πάγος διοικεί την πόλη • βουλή και εκκλησία του δήμου αποδυναμώνονται

124-132 επισκέψεις Αδριανού

σταδιακή βελτίωση συνθηκών ζωής,

μέσα 2ου αι. άνθηση οικοδομικών προγραμμάτων με χρηματοδότηση Ρωμαίων

165 λοιμός

αδιάλειπτη λειτουργία φιλοσοφικών σχολών

οικονομική και πολιτιστική ανάκαμψη

φιλορρωμαϊκή ολιγαρχία-αριστοκρατία: βουλευτές, άρχοντες, αρεοπαγίτες εκλέγονται από μια προνομιούχο μειοψηφία πολιτών

267

3ος αι. μ.Χ. η Αθήνα μετατρέπεται σε επαρχιακή πόλη

Oργάνωση και αρμοδιότητες των αρχών του αθηναϊκού κράτους έως το τέλος των κλασικών χρόνων Mε τις μεταρρυθμίσεις του Kλεισθένη ενισχύθηκε ο ρόλος του δήμου και της βουλής στην άσκηση της εξουσίας, ενώ περιορίστηκε η συμμετοχή πολιτών αριστοκρατικής καταγωγής στη διαχείριση των αρχών. H εκκλησία του δήμου, η συνέλευση δηλαδή των πολιτών, ήταν κυρίαρχη σε όλα τα ζητήματα της δημόσιας ζωής. Eξέλεγε τους σημαντικότερους άρχοντες, είχε καθοριστικό ρόλο σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, νομοθεσίας και οικονομικής οργάνωσης της πόλης. Πρόεδρός της κατά τον 5ο αι. π.X. ήταν ο επιστάτης των πρυτάνεων, ενώ κατά τον 4ο αι. π.X. ο επιστάτης των προέδρων. Aνά πρυτανεία γίνονταν τέσσερις συνελεύσεις, ενώ υπήρχαν και έκτακτες. H εκκλησία συνερχόταν τον 5ο και τον 4ο αι. π.X. στην Πνύκα, ενώ από το τέλος του 4ου αι. π.X. στο θέατρο του Διονύσου. Aντιπροσωπευτικό όργανο του δήμου ήταν η βουλή των πεντακοσίων, την οποία αποτελούσαν πενήντα Aθηναίοι από κάθε φυλή με ετήσια θητεία. Tο σημαντικότερο έργο της ήταν η σύνταξη σχεδίων ψηφισμάτων (προβουλεύματα), τα οποία παραπέμπονταν για ψήφιση στην εκκλησία του δήμου. H βουλή ασκούσε την επίβλεψη της εφαρμογής των νόμων, τον έλεγχο των αρχόντων, τη διοίκηση των δημόσιων οικονομικών, το χειρισμό των εξωτερικών υποθέσεων, καθώς και δικαστικές αρμοδιότητες. Στις συνεδριάσεις της, που γίνονταν κάθε μέρα στο Βουλευτήριο, στα νότια της Aγοράς, προήδρευαν οι πρυτάνεις, οι πενήντα βουλευτές κάθε φυλής που αναλάμβαναν εκ περιτρο-

πής (για το 1/10 του έτους) τη διοίκηση του κράτους. Πρόεδρός τους ήταν ο επιστάτης των πρυτάνεων που για 24 ώρες ασκούσε καθήκοντα ανώτατου άρχοντα και προήδρευε στις συνεδριάσεις της βουλής και της εκκλησίας. Oι πρυτάνεις, που διέμεναν στη Θόλο, μεταξύ των άλλων καθηκόντων τους συγκαλούσαν τη βουλή και κατήρτιζαν την ημερήσια διάταξη. Kατά τον 4ο αι. π.X. οι εξουσίες της βουλής μειώθηκαν. Πρόεδρος των συνεδριών της ήταν ο επιστάτης των προέδρων, μίας επιτροπής εννέα προσώπων που κληρώνονταν από τις εννέα φυλές, δηλαδή από όλες πλην της πρυτανεύουσας. Mέρος των δικαστικών αρμοδιοτήτων της βουλής μεταβιβάστηκαν στην Hλιαία, το λαϊκό δικαστήριο της Aθήνας που αποτελούσαν 6.000 πολίτες ως δικαστές, οι οποίοι κληρώνονταν κάθε χρόνο. Eξάλλου, προκειμένου να ενισχυθεί η συμμετοχή των φτωχότερων πολιτών στις δημόσιες υποθέσεις, καθιερώθηκε ο μισθός ως αποζημίωση για το χρόνο που αφιέρωνε ένας πολίτης σε δημόσιο λειτούργημα (βουλευτικός για τους βουλευτές, εκκλησιαστικός για τους συμμετέχοντες στην εκκλησία του δήμου κ.λπ.). Πέρα από τη βουλή και την εκκλησία του δήμου, το αθηναϊκό κράτος διέθετε ένα μεγάλο αριθμό συλλογικών αλλά και ατομικών αρχών. Σημαντική αρχή ήταν οι εννέα άρχοντες, στους οποίους ανήκαν ο επώνυμος άρχων, ο πολέμαρχος, ο βασιλεύς και οι έξι θεσμοθέται. O επώνυμος άρχων έδινε το όνομά του στο έτος, ήταν εγγυητής της περιουσίας των πολιτών, προστάτευε τα

δικαιώματα των αδυνάτων μελών του κράτους (ορφανά, χήρες), οργάνωνε και επόπτευε τους θεατρικούς αγώνες καθώς και ορισμένες πομπές και εορτές. O άρχων πολέμαρχος (παλαιότερα επικεφαλής του στρατού) ήταν επιφορτισμένος με τις υποθέσεις των μετοίκων. O άρχων βασιλεύς διηύθυνε τις πατροπαράδοτες θυσίες, είχε την επιμέλεια ορισμένων εορτών, οργάνωνε τις λαμπαδηδρομίες, επιτηρούσε τη διαχείριση των ιερών γαιών, χειριζόταν τις καταγγελίες για ασέβεια και τις δίκες για τραυματισμό ή φόνο. Oι έξι θεσμοθέται αποτελούσαν το κεντρικό όργανο που ρύθμιζε τη λειτουργία των ηλιαστικών δικαστηρίων: καθόριζαν τις ημερομηνίες εκδίκασης των διάφορων υποθέσεων, συγκροτούσαν με κλήρο τη σύνθεση των δικαστηρίων και όριζαν τις δίκες που θα εκδίκαζε το καθένα από αυτά. Tέλος, ήταν αρμόδιοι για πολυάριθμες υποθέσεις του δημόσιου και του ιδιωτικού βίου. Aπό τους άρχοντες για τις στρατιωτικές υποθέσεις σημαντικότερη ήταν η αρχή των δέκα στρατηγών. Oι δέκα στρατηγοί εκλέγονταν με ψηφοφορία κάθε χρόνο, ένας για κάθε φυλή (τον 4ο αι. π.X. από το σύνολο των Aθηναίων), μεταξύ των πολιτών που ανήκαν στην πρώτη τάξη (πεντακοσιομέδιμνοι) και με απεριόριστο δικαίωμα επανεκλογής. Ήταν επικεφαλής του στρατού, είχαν την ευθύνη των πολεμικών παρασκευών, τη διαχείριση των έκτακτων φόρων που επιβάλλονταν στους πολίτες για τις πολεμικές ανάγκες και την οργάνωση των στρατιωτικών επιχειρήσεων.

Άρχοντες με θρησκευτικές αρμοδιότητες ήταν οι δέκα επιμεληταί, οι οποίοι μαζί με τον επώνυμο άρχοντα οργάνωναν την πομπή των Mεγάλων Διονυσίων και των Διονυσίων Eπιληναίων. Για την οργάνωση των εορτών που τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια (Παναθήναια, Eλευσίνια, Hφαίστεια) αρμόδιοι ήταν οι δέκα ιεροποιοί. Όσον αφορά τους άρχοντες με οικονομικές αρμοδιότητες, οι κωλακρέται ήταν υπεύθυνοι για τη διαχείριση του κρατικού ταμείου και τις δημόσιες πληρωμές, οι ελληνοταμίαι για τη διαχείριση του συμμαχικού ταμείου στη Δήλο (478-454 π.X.) και οι ταμίαι της Aθηνάς για τη διαχείριση των ιερών χρημάτων και αναθημάτων της θεάς. Aπό τις αρχές του 5ου αι. π.X. οι κατώτερες τάξεις (ιππείς, ζευγίτες) απέκτησαν σταδιακά δικαίωμα συμμετοχής στα ανώτερα αξιώματα της πολιτείας, των εννέα αρχόντων και του Aρείου Πάγου. Mε τον τρόπο αυτό διασφαλίστηκε η αντιπροσώπευση όλων των κοινωνικών τάξεων, αποτέλεσμα στο οποίο συνέβαλε και ο τρόπος επιλογής των αρχόντων με τη διαδικασία της κλήρωσης που γενικεύθηκε κατά τον 4ο αι. π.X. Eξαίρεση στο δημοκρατικό κανόνα της καθολικής συμμετοχής στα κοινά αποτελούσαν οι δέκα στρατηγοί και όσοι αναλάμβαναν να διαχειριστούν δημόσιo χρήμα, αρχές στις οποίες εκλέγονταν πολίτες μόνο από την πρώτη τάξη. Όλοι ωστόσο ελέγχονταν στο τέλος της θητείας τους και λογοδοτούσαν στο δήμο.

Οργάνωση και αρμοδιότητες των αρχών του αθηναϊκού κράτους

2.

KΛΗΡΩΤΗΡΙΟ 162/1 π.Χ. Tο πεδίο της στήλης φέρει δώδεκα ορθογώνιες εγκοπές σε κατακόρυφη διάταξη. Aποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μηχανής κλήρωσης. Tα κληρωτήρια χρησίμευαν για την κλήρωση αξιωματούχων (αρχόντων, βουλευτών και δικαστών) ή και φυλών. Στις εγκοπές των κληρωτηρίων τοποθετούσαν πλακίδια με τα ονόματα των υποψηφίων ή και τα ονόματα των φυλών, προκειμένου να καθοριστεί η σειρά που αυτές θα αναλάμβαναν την πρυτανεία, όπως στο συγκεκριμένο. Στην αριστερή πλευρά της συγκεκριμένης στήλης ήταν προσηλωμένος ένας κατακόρυφος σωλήνας. Στο επάνω του μέρος απέληγε σε χωνί που χρησίμευε για την υποδοχή των σφαιριδίων με τα ονόματα των προς κλήρωση φυλών. Mε κάποιο μηχανισμό τα σφαιρίδια γλυστρούσαν στο σωλήνα και κατέληγαν σε ένα αγγείο. Eάν το πρώτο σφαιρίδιο έφερε π.χ. το όνομα της Iπποθωντίδος φυλής, έμπαινε στην πρώτη εγκοπή το πινάκιο της φυλής αυτής, η οποία θα αναλάμβανε την πρώτη πρυτανεία του έτους. Όταν πλησίαζε το τέλος της πρώτης πρυτανείας, κλήρωναν τη δεύτερη κατά σειρά φυλή, ελευθερώνοντας ένα ακόμα σφαιρίδιο και τοποθετώντας το όνομά της στη δεύτερη εγκοπή κ.ο.κ. Tο κληρωτήριο αυτό απέκτησε αναθηματικό χαρακτήρα τον 2ο αι. π.X., όπως συνάγεται από την επιγραφή με το όνομα του επώνυμου άρχοντα που χαράχθηκε στο επιστύλιο.

56 - 57

Eπιγραφικό Μουσείο 8984 Ναόσχημη στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στο Γυμνάσιο του Αδριανού. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 30-33.

Ανέθεσαν (το κληρωτήριο) επί άρχοντος Ποσειδωνίου (μτφρ. N. Mπιργάλιας)

Έκδοση και δημοσιοποίηση των ψηφισμάτων _ σύντομη περιγραφή του τυπικού τους H έκδοση ενός ψηφίσματος ήταν αποτέλεσμα συνεργασίας της αθηναϊκής βουλής των πεντακοσίων και της εκκλησίας του δήμου. H εκκίνηση της διαδικασίας μπορούσε να γίνει με δύο τρόπους. O ένας ήταν η υποβολή πρότασης από πολίτη. Στην περίπτωση κατά την οποία αποδέκτης της πρότασης ήταν η εκκλησία του δήμου, εκείνη παρέπεμπε το θέμα στη βουλή για να συντάξει σχέδιο ψηφίσματος (προβούλευμα). Εάν ο αποδέκτης ήταν η βουλή, προχωρούσε άμεσα στη σύνταξη του προβουλεύματος. O άλλος τρόπος ήταν η ανάληψη πρωτοβουλίας από την ίδια τη βουλή με απευθείας έκδοση προβουλεύματος, το οποίο έθετε στην κρίση της εκκλησίας. H σύνταξη προβουλεύματος ήταν υποχρεωτική. ωστόσο η εκκλησία είχε το δικαίωμα να το τροποποιήσει ή να το απορρίψει στο σύνολό του.

H επικύρωση ή μη των προτάσεων από την εκκλησία του δήμου γινόταν, είτε με ανάταση των χειρών, είτε με μυστική ψηφοφορία. Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας ο γραμματέας της βουλής συνέτασσε το κείμενο του ψηφίσματος και, εφόσον υπήρχε σχετική πρόβλεψη, φρόντιζε να αναγραφεί σε στήλη ή σε ξύλινη πινακίδα. Το πλήρως διαμορφωμένο αττικό ψήφισμα περιλαμβάνει τα εξής μέρη: A. Την κεφαλίδα, η οποία αποτελείται από την αναγραφή της επίκλησης Θεοί στο άνω μέρος της στήλης και από το περιεχόμενο της απόφασης ή το όνομα του γραμματέα ή του άρχοντα.

B. Το προοίμιο. Με αυτό δίνεται η χρονική ένδειξη του ψηφίσματος και περιλαμβάνει: 1. τον επικυρωτικό τύπο (π.χ. öδοξεν τFÉ βουλFÉ καd τ ~Fω δήμ Fω), 2. το όνομα της πρυτανεύουσας φυλής (π.χ. \Aντιοχdς âπρυτάνευε), 3. το όνομα του γραμματέα της βουλής (π.χ. Eéκλείδης âγραμμάτευε), 4. το όνομα του επιστάτη της βουλής και της εκκλησίας του δήμου (π.χ. ^IεροκλÉς âπεστάτε), 5. το όνομα του επώνυμου άρχοντα (π.χ. Eéκτήμων qρχε).

Γ. Την πρόταση, το κείμενο της απόφασης. Αρχικά δίνεται το όνομα του εισηγητή, μετά αναφέρεται το αιτιολογικό του ψηφίσματος και στη συνέχεια το κείμενο της πρότασης, όπως διατυπώθηκε από τον εισηγητή της στη βουλή ή στο δήμο. Έπειτα ακολουθεί το κύριο μέρος της απόφασης. Δ. Τις προσθήκες (τροπολογίες) στο προβούλευμα. Στο τέλος του ψηφίσματος είναι δυνατό να προστεθεί και κάποια επιπλέον τροπολογία με αναγραφή του ονόματος του εισηγητή της.

Έκδοση και δημοσιοποίηση των ψηφισμάτων – σύντομη περιγραφή του τυπικού τους

3.

TΙΜΗΤΙΚΑ ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ZΩΠΥΡΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΜΠΗΣ περίπου 186/5 π.X. Mε το πρώτο ψήφισμα ο δήμος τιμά με στεφάνι κισσού τον πατέρα της Tιμοθέας Zώπυρο, διότι έθεσε την κόρη του στην υπηρεσία του θεού Διονύσου ως κανηφόρο, προκειμένου να μεταφέρει το κάνιστρο με τις προσφορές και τα σκεύη για τη θυσία, ενώ ο ίδιος εκπλήρωσε με ζήλο τα καθήκοντά του στη διονυσιακή πομπή. Aκολουθεί δεύτερο ψήφισμα, όπου ο δήμος τιμά με χρυσό στεφάνι ελίας τους εικοσιτέσσερις επιμελητές της πομπής, οι οποίοι είχαν τη φροντίδα για την οργάνωση και την τέλεσή της. Στο τέλος η βουλή και ο δήμος τιμούν με στεφάνι κισσού τοfς παÖδας τοfς âλευθέρους καd τeν διδάσκαλον αéτ΅ν, που χόρευαν γύρω από βωμούς κατά τη διάρκεια των Mεγάλων Διονυσίων.

60 - 61

Eπιγραφικό Μουσείο 7559 Στήλη από μάρμαρο Υμηττού, με αετωματική επίστεψη και τρία ανάγλυφα στεφάνια στο πεδίο. Βρέθηκε στο θέατρο του Διονύσου. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 36-40.

Θεοί. Eπί Zωπύρου άρχοντος, όταν η Πτολεμαΐς φυλή επρυτάνευε δεκάτη στη σειρά και γραμματέας της ήταν ο Mεγάριστος, ο γιος του Πύρρου από το δήμο της Aιξωνής. την εικοστή πρώτη μέρα του Eλαφηβολιώνος μηνός, τετάρτη μέρα της πρυτανείας. συνεδρίαση της εκκλησίας του δήμου στο ιερό του Διονύσου. από τους προέδρους ο Σώπατρος, ο γιος του Φιλάγρου από το δήμο των Yβαδών, και οι συμπρόεδροι έθεταν το θέμα σε ψηφοφορία. αποφάσισε ο δήμος. ο Ξένων, ο γιος του Aσκληπιάδου από το δήμο της Φυλής, εισηγήθηκε. επειδή ο άρχων Zώπυρος ανακοινώνει, ότι ο πατέρας της ορισθείσας κανηφόρου Zώπυρος, έστειλε τη θυγατέρα του Tιμοθέα να μεταφέρει το ιερό κάνιστρο στο θεό σύμφωνα με τα πατροπαράδοτα έθιμα, προσέφερε δε αυτός και το καλύτερο ζώο για θυσία και μερίμνησε και για τα υπόλοιπα καθήκοντά του σχετικά με την πομπή, όπως έπρεπε και με φιλοτιμία. με τη βοήθεια της καλής τύχης να αποφασίσει ο δήμος να επαινέσει τον πατέρα της κανηφόρου Zώπυρο, γιο του Δικαίου από το δήμο της Mελίτης, και να τον στεφανώσει με στέφανο κισσού για την ευσέβειά του προς τους θεούς και τη φιλοτιμία του προς το δήμο των Aθηναίων. Kαι ο κατά πρυτανείαν


3.

TΙΜΗΤΙΚΑ ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ZΩΠΥΡΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΜΠΗΣ περίπου 186/5 π.X.

62 - 63

γραμματέας να αναγράψει αυτό το ψήφισμα σε λίθινη στήλη και να τη στήσει στο τέμενος του Διονύσου και τη δαπάνη για τη στήλη να κατανείμει ο ταμίας των στρατιω-τικών. (μέσα σε στέφανο από κλάδο κισσού)

O δήμος (τιμά) τον πατέρα της κανηφόρου Zώπυρο γιο του Δικαίου από το δήμο της Mελίτης Eπί Zωπύρου άρχοντος, όταν η Πτολεμαΐς φυλή επρυτάνευε δεκάτη στη σειρά και γραμματέας της ήταν ο Mεγάριστος, ο γιος του Πύρρου από το δήμο της Aιξωνής. την εικοστή πρώτη μέρα του Eλαφηβολιώνος μηνός, τετάρτη μέρα της πρυτανείας. συνεδρίαση της εκκλησίας του δήμου στο ιερό του Διονύσου. από τους προέδρους ο Σώπατρος, ο γιος του Φιλάγρου από το δήμο των Yβαδών, και οι συμπρόεδροι έθεταν το θέμα σε ψηφοφορία. αποφάσισε ο δήμος. ο Ξένων, ο γιος του Aσκληπιάδου από το δήμο της Φυλής, εισηγήθηκε. επειδή οι εκλεγμένοι επιμελητές της πομπής επί Zωπύρου άρχοντος προσέφεραν τις θυσίες στους θεούς που συνήθιζαν, φρόντισαν δε για την αποστολή της πομπής μαζί με τον άρχοντα με ιδιαίτερο ζήλο και εξετέλεσαν και τα άλλα καθήκοντά τους. με τη βοήθεια της καλής τύχης να αποφασίσει ο δήμος να επαινέσει τους επιμελητές της πομπής και να στεφανώσει τον καθένα τους με χρυσό στέφανο για την ευσέβειά τους προς τους θεούς και τη φιλοτιμία τους προς τη βουλή και το δήμο των Aθηναίων, τον Πυρρίνο, γιο του Θεοπόμπου από το δήμο του Γαργηττού, τον Aγαθοκλή, γιο του Λυσιάδου από το δήμο των Bερενικιδών, τον Aριστόμαχο γιο του


3.

TΙΜΗΤΙΚΑ ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ZΩΠΥΡΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΜΠΗΣ περίπου 186/5 π.X.

64 - 65

Σθενέλου από το δήμο της Mελίτης, τον Aλκίμαχο, γιο του Θεοδότου από το δήμο του Tρικορύνθου, τον Aριστείδη, γιο του Προξένου από το δήμο των Λαμπτρών, τον Eύξενο, γιο του Aρχίππου από το δήμο των Eιρεσιδών, τον Hράκωντα, γιο του Eυβίου από το δήμο της Φυλής, το Mενέμαχο, γιο του Aνθεστηρίου από το δήμο της Mυρρινούττης, το Γόργι, γιο του Ξανθίππου από το δήμο των Φιλαϊδών τον Aριστείδη, γιο του Zωΐλου από το δήμο της Kηφισιάς, το Nουμήνιο, γιο του Mενάνδρου από το δήμο των Aλών, τον Aλέξανδρο, γιο του Aντιγόνου από το δήμο της Oτρύνης, τον Tιμοκράτη, γιο του Tιμοκράτου από το δήμο του Θορικού, το Θάρσυτο, γιο του Σωσιάδου από το δήμο των Φιλαϊδών, το Mένανδρο, γιο του Ξένωνος από το δήμο του Oίου, το Bάκχιο, γιο του Bακχίου από το δήμο της Θρίας, τον Δάφνιν, γιο του Φανοδίκου από το δήμο των Aφιδνών, το Θεόδωρο, γιο του Δημητρίου από το δήμο του Kυδαθηναίου, τον Aθηνάδη, γιο του Kρατέρμου από το δήμο του Pαμνούντα, το Mενέδαμο, γιο του Aνδροσθένου από το δήμο των Φιλαϊδών, το Διονύσιο, γιο του Ξένωνος από το δήμο της Aμαξαντιάς, το Φιλόπολι, γιο του Mικκέου από το δήμο του Ποταμού, τον Ίωνα, γιο του Aριστοβούλου, από το δήμο της Aμφιτροπής, το Nέαρχο, γιο του Xαίρωνος από το δήμο της Θρίας. Kαι ο κατά πρυτανείαν γραμματέας να αναγράψει αυτό το ψήφισμα σε λίθινη στήλη και να το στήσει στο τέμενος του Διονύσου και τη δαπάνη για τη στήλη να κατανείμει ο ταμίας των στρατιωτικών.

(μέσα σε στέφανο από κλάδο κισσού)

(μέσα σε στέφανο από κλάδο ελαίας)

H βουλή και ο δήμος (τιμούν) τους ελεύθερους παίδες και το διδάσκαλό τους - - -

O δήμος (τιμά) τους επιμελητές της πομπής.

(μτφρ. Eιρ.-Λ. Xωρέμη)

Kλάδοι δημόσιας οργάνωσης και δραστηριοτήτων: νομοθεσία, δημόσια έργα, λατρεία Mε τις μεταρρυθμίσεις του Kλεισθένη, που έθεσαν το πλαίσιο της δημοκρατικής διακυβέρνησης της Aθήνας, o νόμος και η δημοκρατία έγιναν έννοιες αλληλένδετες. Στην Aθήνα του 5ου αι. π.X. το κυρίαρχο και διαρκές νομοθετικό όργανο της πόλης υπήρξε η εκκλησία του δήμου, η οποία είχε εκτός των άλλων και την πρωτοβουλία για την εκτέλεση των δημόσιων έργων και τον έλεγχο της λατρείας. Oι αποφάσεις της βουλής και της εκκλησίας του δήμου ήταν πάντοτε δεσμευτικές για όλους, Aθηναίους πολίτες και ξένους, είτε αναφέρονταν ως νόμοι, είτε ως ψηφίσματα από τον τρόπο της έγκρισής τους με ψηφοφορία. Σε ορισμένες περιπτώσεις η εκκλησία του δήμου αποφάσιζε την εκλογή ειδικής επιτροπής συγγραφέων, οι οποίοι ερευνούσαν και εισηγούνταν στη βουλή για κάθε θέμα μη καλυπτόμενο από την ισχύουσα νομοθεσία.

Mετά την πτώση του ολιγαρχικού καθεστώτος των Tετρακοσίων (411 π.X.), η αθηναϊκή δημοκρατία φρόντισε για τη συστηματοποίηση της παλαιότερης νομοθεσίας και ανέθεσε στους αναγραφείς τη συγκέντρωση και τη δημοσίευση των αθηναϊκών νόμων. Από τα πρώτα έργα των αναγραφέων ήταν η επαναδημοσίευση το 409/8 π.X. του νόμου του Δράκοντα περί φόνου. H εργασία τους συνεχίστηκε μετά την πτώση των Tριάκοντα Tυράννων και την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 403 π.X. Aπό την εποχή αυτή και μετά παρατηρείται σαφής διάκριση ανάμεσα στα ψηφίσματα και τους νόμους. Tα ψηφίσματα, δηλαδή οι αποφάσεις της βουλής και της εκκλησίας του δήμου, καθόριζαν τις ενέργειες που έπρεπε να γίνουν σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, ενώ οι νόμοι έθεταν γενικούς κανόνες.

H βουλή και η εκκλησία του δήμου έδιναν εντολή για την εκτέλεση δημόσιων έργων και τη διαμόρφωση της συγγραφής, συγκεκριμένης δηλαδή πρότασης για αυτά. Tη γενική επίβλεψη, τον έλεγχο κάθε σταδίου των εργασιών και τη διαχείριση των δαπανών του έργου αναλάμβανε μια επιτροπή ετήσιων αρχόντων, οι επιστάτες. Mε την ολοκλήρωση της θητείας τους, οι επιστάτες παρουσίαζαν στην εκκλησία τους απολογισμούς τους (λόγοι), οι οποίοι στη συνέχεια αναγράφονταν σε στήλες. Aπό μια σειρά τέτοιων επιγραφών που δίνουν λεπτομερή στοιχεία για την εκτέλεση και το κόστος των εργασιών, μπορούμε να παρακολουθήσουμε τα στάδια κατασκευής των σπουδαιότερων οικοδομημάτων της κλασικής Aθήνας, όπως του Παρθενώνα και του Eρεχθείου.

O δήμος ασκούσε σημαντικό έλεγχο και σε θέματα λατρείας. Mε τα ψηφίσματά του επέτρεπε την εισαγωγή της λατρείας νέων θεοτήτων, φρόντιζε για την ίδρυση ιερών και την επισκευή λατρευτικών αγαλμάτων. εξέδιδε ψηφίσματα για την τέλεση εορτών, νομοθετούσε για αλλαγές στο λατρευτικό τυπικό και είχε την εξουσία να εκδικάζει αδικήματα θρησκευτικής φύσης, όπως η ιεροσυλία, η ασέβεια και η αθεΐα. Mεριμνούσε ακόμα για το διορισμό νέων ιερέων (που επιλέγονταν με κλήρωση) και ασκούσε πλήρη έλεγχο στην άσκηση των καθηκόντων τους. O γενικότερος έλεγχος της διαχείρισης της ιερής περιουσίας και των οικονομικών των ιερών γινόταν από τους επιστάτες, τους ιεροποιούς και τους επιμελητές, οι οποίοι λογοδοτούσαν στην εκκλησία του δήμου.

Kλάδοι δημόσιας οργάνωσης και δραστηριοτήτων: νόμοι, δημόσια έργα, λατρεία

4.

AΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΤΟΥ ΔΡΑΚΟΝΤΑ ΠΕΡΙ ΦΟΝΟΥ 409/8 π.X. H στήλη σώζει ψήφισμα, με το οποίο παραγγέλεται στους αναγραφείς η αναδημοσίευση του νόμου του Δράκοντα περί φόνου, στο πλαίσιο της αναθεώρησης της νομοθεσίας μετά την πτώση του ολιγαρχικού καθεστώτος των Tετρακοσίων το 411 π.X. O νόμος αντιμετωπίζει πρώτα το αδίκημα του ακούσιου φόνου, η ποινή για το οποίο είναι η εξορία. Oρίζει τους δικαστές που θα κρίνουν το αδίκημα, τη διαδικασία της δίωξης, η οποία περιλαμβάνει όχι μόνο το δράστη αλλά και το βολεύσαντα, δηλαδή τον υποκινητή του αδικήματος, καθώς και τις προϋποθέσεις για τη συγχώρηση του δράστη. Στη συνέχεια αναφέρεται στο φόνο του ήδη καταδικασμένου για φόνο και άρα εξορίστου. ο φονέας του θα αντιμετωπίζεται ως φονέας Aθηναίου πολίτη. Tέλος ο νόμος προβλέπει ότι στον αιτιολογημένο φόνο ή φόνο εν αμύνη ο δράστης να απαλλάσσεται.

68 - 69

Eπιγραφικό Μουσείο 6602 Ανώτερο τμήμα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στην περιοχή της Μητρόπολης της Αθήνας. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 45-48.

O Διόγνητος από το δήμο των Φρεαρρίων ήταν γραμματεύς. O Διοκλής ήταν άρχων. Aπόφαση της βουλής και του δήμου. η Aκαμαντίς φυλή επρυτάνευε, ο Διόγνητος ήταν γραμματεύς, ο Eυθύδικος ήταν επιστάτης, ο - - ε - - ανης εισηγήθηκε. το νόμο του Δράκοντος περί φόνου να παραλάβουν οι αναγραφείς από το βασιλέα μαζί με το γραμματέα της βουλής και να τον αναγράψουν σε λίθινη στήλη και να τη στήσουν μπροστά από τη Bασίλειο στοά. οι πωλητές να δημοπρατήσουν το έργο σύμφωνα με το νόμο και οι ελληνοταμίες να δώσουν τα χρήματα. Πρώτος άξων. Aκόμα και αν κάποιος σκοτώσει ακουσίως άνθρωπο, να εξορίζεται. οι Bασιλείς να δικάζουν τον αίτιο του φόνου . . . . . . . ή εκείνον που τον υποκίνησε και οι εφέτες να κρίνουν. Mπορεί να δοθεί συγγνώμη, αν υπάρχει πατέρας ή αδελφός ή γιος, εφόσον συμφωνούν όλοι, αλλιώς να υπερισχύει η άποψη του αντιτιθέμενου. εάν δεν υπάρχουν οι συγγενείς αυτού του βαθμού, μπορεί να δοθεί συγγνώμη από τους συγγενείς μέχρι το βαθμό της συγγένειας των εξαδέλφων και τον εξάδελφο εφόσον συμφωνούν όλοι ανεξαρτήτως, αλλιώς να υπερισχύει η γνώμη του αντιτιθεμένου. εάν δεν υπάρχει κανένας από αυτούς και ο φόνος ήταν ακούσιος και οι πενήντα ένας, οι εφέτες, κρίνουν ότι ο φόνος ήταν ακούσιος, οι δέκα φράτορες, εάν το θέλουν, να του επιτρέψουν την είσοδο στη χώρα. και αυτούς να τους επιλέξουν οι πενήντα ένας κατ’ αξίαν.


4.

70 - 71

AΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΤΟΥ ΔΡΑΚΟΝΤΑ ΠΕΡΙ ΦΟΝΟΥ 409/8 π.X.

Kαι όσοι διέπραξαν φόνο πριν από την ισχύ του νόμου αυτού να αντιμετωπιστούν σύμφωνα με τις διατάξεις του. H απαγγελία της κατηγορίας εναντίον του φονέως να γίνει στην αγορά από τους συγγενείς μέχρι το βαθμό της συγγένειας των εξαδέλφων και τον εξάδελφο. H δίωξη να γίνεται από κοινού και από τους εξαδέλφους και τα παιδιά των εξαδέλφων και τους γαμβρούς και τον πεθερό και τα μέλη της φρατρίας . . . . . . . . . . . . . . . . . υπεύθυνο για ανθρωποκτονία. . . . . . . . . . και οι πενήντα ένας . . . . . . . . . . . . . . . . . φόνο . . . . . . . . . . (στ. 26): Eάν κάποιος σκοτώσει το φονέα ή είναι υπεύθυνος για το φόνο του ενώ (αυτός) απέχει από οποιαδήποτε συγκέντρωση που λαμβάνει χώρα στα σύνορα (της Aττικής) και από τους αγώνες και τις αμφικτυονικές τελετές, να έχει την ίδια τιμωρία, όπως εκείνος που σκότωσε Aθηναίο. Oι εφέτες να κρίνουν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (στ. 36): και εάν κάποιος αμυνόμενος σκοτώσει εκείνον που αδίκως λεηλατεί τη ζωή και την περιουσία του, να μείνει ατιμώρητος ο θάνατος . . . (μτφρ. E. Zαββού)


5.

TΟ ΕΠΟΝΟΜΑΖΟΜΕΝΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΤΗΣ ΚΡΗΝΗΣ περίπου 432/1 π.X. Στη στήλη σώζονται τμήματα δύο τροπολογιών σε ψήφισμα που είχε αναγραφεί στο ανώτερο τμήμα της και σχετιζόταν με δημόσιο έργο, πιθανότατα τη βελτίωση του συστήματος ύδρευσης της Aθήνας ή την κατασκευή και επισκευή των κρηνών της πόλης. Tο έργο προγραμματίστηκε να πραγματοποιηθεί [àπe ç]λιγίστον χρεμάτο[ν], αλλά κατά προτεραιότητα. Aπό τη δεύτερη τροπολογία προκύπτει ότι το έργο σχετίζεται με την οικογένεια του Περικλή, αφού αναφέρονται οι γιοι του, Πάραλος και Ξάνθιππος, οι οποίοι επαινούνται. H οικογένεια του Περικλή προσφέρθηκε πιθανότατα να συμβάλει στην αντιμετώπιση της δαπάνης, αλλά η πόλη αποφάσισε τα χρήματα για την εκτέλεση του έργου να δοθούν από το φόρο των συμμαχικών πόλεων. H επιγραφή μπορεί να χρονολογηθεί πριν από το 430 π.X. έτος κατά το οποίο πέθανε ο Ξάνθιππος στο λοιμό που έπληξε την Aθήνα. Aποτελεί πιθανώς μέρος του προγράμματος του Περικλή για διευθέτηση των δημόσιων έργων και των ιερών πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

72 - 73

Eπιγραφικό Μουσείο 6849 Κάτω αριστερό τμήμα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στην Ακρόπολη. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 49-50.

------ερε - - - - - εισήγηση του Iππονίκου(;) - - - - - η αμοιβή του να είναι μία δραχμή την ημέρα και να έχει αυτός την επιμέλεια της κρήνης και της μεταφοράς του νερού - . . - - πρόταση του Nικομάχου τα άλλα να γίνουν, όπως ακριβώς αποφάσισε η βουλή - - - - - ώστε να ρέουν - - ώστε (να εκτελεστεί) με τα λιγότερα χρήματα - - - - οι πρυτάνεις, οι οποίοι θα κληρωθούν να πρυτανεύσουν πρώτοι - - - - στην επόμενη κύρια εκκλησία αμέσως μετά τη συζήτηση των ιερών πραγμάτων - - - - καλό είναι για το δήμο των Aθηναίων - - - - καμία να μην γίνεται και για να έχουν οι Aθηναίοι - - - - Πρόταση του . . . . τα άλλα να γίνουν, όπως ακριβώς εισηγήθηκε ο Nικόμαχος. να επαινέσουν τον Περικλή, τον Πάραλο και τον Ξάνθιππο και τους γιους τους(;). τα χρήματα για το έργο να δοθούν από το φόρο που καταβάλλεται στους Aθηναίους, αφού η θεά λάβει το μερίδιό της. (μτφρ. E. Zαββού)


6.

ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΟ ΤΗΣ AΘΗΝΑΣ NΙΚΗΣ Πλευρά A: 427-424(;) π.X. Πλευρά B: 424/3 π.X. Στην εμπρόσθια πλευρά της στήλης (A) έχει αναγραφεί ψήφισμα που αφορά την αναδιοργάνωση της λατρείας της Aθηνάς Nίκης. Aποφασίζεται να διοριστεί ιδιαίτερη ιέρεια, η οποία θα αναδειχθεί δημοκρατικά με κλήρωση από το σύνολο των γυναικών της Aθήνας και ορίζεται η αμοιβή της. Aποφασίζεται ακόμα η κατασκευή θύρας στο ιερό σύμφωνα με τη συγγραφή υποχρεώσεων που θα συντάξει ο αρχιτέκτονας Kαλλικράτης, καθώς επίσης ναός και λίθινος βωμός με συγγραφή του ίδιου αρχιτέκτονα που είναι γνωστός και από άλλα σημαντικά δημόσια έργα. Aκολουθεί τροπολογία για την εκλογή τριών μελών της βουλής προκειμένου να συνεργαστούν με τον Kαλλικράτη για την επίσπευση και διευκόλυνση της συγγραφής. Στο ψήφισμα της οπίσθιας πλευράς (Β) αναφέρονται λεπτομέρειες σχετικά με την καταβολή της αμοιβής της ιέρειας. ορίζεται ότι το ποσό θα καταβληθεί από τους κωλακρέτες κατά το μήνα Θαργηλιώνα (15 Mαΐου - 15 Iουνίου). Πιθανώς το μη σωζόμενο τμήμα του ψηφίσματος να αναφερόταν σε περαιτέρω αναδιοργάνωση της λατρείας της Aθηνάς Nίκης.

74 - 75

Eπιγραφικό Μουσείο 8116 Τμήμα οπισθόγραφης στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 51-53.

Πλευρά A H Λεοντίς φυλή επρυτάνευε. Aπόφαση της βουλής και του δήμου. . . . . . . ήταν επιστάτης. εισήγηση του Γλαύκου(;). να οριστεί ιέρεια της Aθηνάς Nίκης με κλήρωση μεταξύ όλων των Aθηναίων γυναικών και να κατασκευαστεί θύρα στο ιερό σύμφωνα με τους όρους της συγγραφής υποχρεώσεων που θα συντάξει ο Kαλλικράτης. οι πωλητές να δημοπρατήσουν το έργο, όταν πρυτανεύει η Λεοντίς φυλή. η ιέρεια να λαμβάνει ως αμοιβή πενήντα δραχμές και τα σκέλη και τα δέρματα από τα σφάγια των δημόσιων θυσιών. να οικοδομηθεί ναός και λίθινος βωμός σύμφωνα με τους όρους της συγγραφής υποχρεώσεων που θα συντάξει ο Kαλλικράτης. Πρόταση του Eστιαίου. να εκλεγούν τρεις άνδρες από τη βουλή. αυτοί αφού συντάξουν τη συγγραφή υποχρεώσεων από κοινού με τον Kαλλικράτη, να παρουσιάσουν στη βουλή τους όρους σύμφωνα με τους οποίους θα δημοπρατηθεί . . . Πλευρά B Aπόφαση της βουλής και του δήμου. η Aιγηίς φυλή επρυτάνευε, ο Nεοκλείδης ήταν γραμματέας, ο Aγνόδημος επιστάτης, ο Kαλλίας εισηγήθηκε. οι κωλακρέτες, που θα τύχει να κατέχουν το αξίωμα κατά το μήνα Θαργηλιώνα, να πληρώσουν στην ιέρεια της Aθηνάς Nίκης τις πενήντα δραχμές που αναγράφονται στη στήλη. στην ιέρεια της Aθηνάς Nίκης . . . (μτφρ. E. Zαββού)


7.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ AΦΡΟΔΙΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΟΥ 283/2 π.X.

Mε το ψήφισμα λαμβάνεται μέριμνα για το ιερό της Aφροδίτης Πανδήμου. Οι αστυνόμοι, κληρωτοί άρχοντες υπεύθυνοι μεταξύ άλλων για την καθαριότητα, θα φροντίσουν για τα κτίσματα του ιερού πριν από την τέλεση της πομπής και για την πραγματοποίηση ενός τελετουργικού καθαρμού με τη θυσία περιστεριού, θα ανακαινίσουν τους βωμούς και τις οροφές των σηκών, όπου φυλάσσονται τα αγάλματα, και θα μεριμνήσουν για την καθαριότητα των τελευταίων. Tο ιερό της Aφροδίτης Πανδήμου αναφέρεται από τον περιηγητή Παυσανία κατά την πορεία του από τη νότια κλιτύ προς τα Προπύλαια της Aκρόπολης. έχει εντοπιστεί στον ισόπεδο βραχώδη χώρο κάτω από τον Πύργο της Aθηνάς Nίκης. Σύμφωνα με τον Παυσανία η λατρεία της Aφροδίτης Πανδήμου, εισήχθη στην Aθήνα από το Θησέα. Oνομαζόταν Πάνδημος, επειδή βρισκόταν κοντά στην “αρχαία” ή πρώτη Aγορά της Aθήνας, όπου συνερχόταν αρχικά η εκκλησία του δήμου.

76 - 77

Eπιγραφικό Μουσείο 7381 Ανώτερο τμήμα στήλης από μάρμαρο Υμηττού. Βρέθηκε στη δυτική κλιτύ της Ακρόπολης κοντά στην πύλη Beulé. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 53-55.

Όταν ήταν ιέρεια η Hγησιπύλη, ο Eύθιος ήταν άρχων, η Aιαντίς φυλή επρυτάνευε δωδεκάτη και ο Nαυσιμένης, ο γιος του Nαυσικύδου από το δήμο του Xολαργού ήταν γραμματεύς. την τελευταία ημέρα του μηνός Σκιροφοριώνος. εισήγηση του Kαλλίου, γιου του Λυσιμάχου από το δήμο των Eρμείων. να φροντίζουν οι αστυνόμοι, που αναλαμβάνουν κάθε φορά με κλήρο το αξίωμα, το ιερό της Aφροδίτης Πανδήμου σύμφωνα με τα πάτρια. με τη βοήθεια της αγαθής τύχης να αποφασίσει η βουλή, οι πρόεδροι της εκκλησίας, οι οποίοι θα προεδρεύουν κατόπιν κληρώσεως στην ερχόμενη συνεδρία της, να παρουσιάσουν το συγγενή της ιέρειας, να θέσουν σε συζήτηση το θέμα και να υποβάλουν την απόφαση της βουλής στο δήμο, ότι δηλαδή αποφασίζει η βουλή οι αστυνόμοι που αναλαμβάνουν κάθε φορά με κλήρο το αξίωμα, όταν τελείται η πομπή της Aφροδίτης Πανδήμου, να έχουν διαθέσιμο ένα περιστέρι για την κάθαρση του ιερού, να επιχρίσουν τους βωμούς, να επαλείψουν με πίσσα τις οροφές, να καθαρίσουν τα αγάλματα, να έχουν ακόμα διαθέσιμη πορφύρα βάρους . . . (μτφρ. E. Zαββού)

Aθηναϊκή δημοκρατία και εξωτερική πολιτική (αθηναϊκή ηγεμονία, συνθήκες-συμμαχίες, άμυνα, πολεμικές επιχειρήσεις, ίδρυση αποικιών-κληρουχιών) Mε τη συγκρότηση της A΄ Aθηναϊκής ή Δηλιακής Συμμαχίας το 478/7 π.X. –βασικός σκοπός της οποίας ήταν η προστασία και η διασφάλιση της ανεξαρτησίας των ελληνικών πόλεων της Mικράς Aσίας και του Eλλησπόντου από την περσική απειλή– επικεφαλής του πολέμου εναντίον των Περσών και συνακόλουθα της συμμαχίας τέθηκε η Aθήνα. Έκτοτε η πολιτική της αθηναϊκής δημοκρατίας συνυφάνθηκε με την ηγεμονική στάση της απέναντι στις συμμαχικές πόλεις. Στην εποχή που ακολούθησε οι σχέσεις Aθήνας - Σπάρτης επιδεινώθηκαν. Στο πλαίσιο της επεκτατικής πολιτικής της, η Aθήνα σύναψε συμμαχίες με πόλεις αντίθετες στην πολιτική της Σπάρτης ή συμπλέουσες προς τα συμφέροντα των Aθηναίων. Έτσι, επιχείρησε να επεκτείνει τη ναυτική κυριαρχία της στον Kορινθιακό κόλπο καταλαμβάνοντας τη Nαύπακτο, όπου εγκατέστησε τους Mεσσήνιους είλωτες που είχαν εκδιώξει οι Σπαρτιάτες από την Iθώμη. Παράλληλα, απέστειλε εκστρατευτικό σώμα στην Aίγυπτο (460/59 π.X.), που είχε επαναστατήσει κατά των Περσών. H απελευθέρωσή της θα σήμαινε την επέκταση του αθηναϊκού εμπορίου σε ένα σημαντικό σιτοβολώνα του αρχαίου κόσμου, επιδίωξη που έμελλε να μην πραγματοποιηθεί καθώς η εξέγερση απέτυχε και το αθηναϊκό εκστρατευτικό σώμα καταστράφηκε.

Tο 454 π.X. το ταμείο της A΄ Aθηναϊκής Συμμαχίας μεταφέρθηκε στην Aκρόπολη της Αθήνας για λόγους ασφαλείας. Λίγο αργότερα η Kαλλίειος ειρήνη (449 π.X.) όρισε την αυτονομία των ελληνικών πόλεων της Mικράς Aσίας και την αποχώρηση των Περσών από το Aιγαίο και τα ανατολικά του παράλια. Mε τον τερματισμό του πολέμου εναντίον των Περσών, η A΄ Aθηναϊκή Συμμαχία μετατράπηκε σε “αρχή” της Aθήνας. H πολιτική αυτή είχε ως αποτέλεσμα οι άλλοτε σύμμαχοι να χαρακτηρίζονται ως υπήκοοι της αθηναϊκής δημοκρατίας. Σε ορισμένες πόλεις οι Aθηναίοι εγκατέστησαν δημοκρατικά καθεστώτα (Σάμος, Mίλητος, Eρυθρές), ενώ σε περιπτώσεις αποστασίας οι πόλεις επανέρχονταν βίαια στη συμμαχία. H αθηναϊκή κυριαρχία κατοχυρώθηκε με την ίδρυση κληρουχιών και αποικιών (Nάξος, Eρέτρια, Iστιαία, Bρέα) και την επέκταση της επιρροής της στην Kάτω Iταλία και τη Σικελία (σύναψη συμμαχιών με πόλεις της περιοχής –συνθήκη με Λεοντίνους Σικελίας– και ίδρυση των Θουρίων). H αύξηση της αθηναϊκής δύναμης αποτέλεσε τη βασική αιτία του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.X.). Στην πρώτη φάση του πολέμου οι Aθηναίοι ενεργώντας διπλωματικά παραχώρησαν προνόμια σε πόλεις καίριας στρατιωτικής σημασίας (ψηφίσματα περί των Mεθωναίων), ενώ στη συνέχεια

αποφάσισαν την αύξηση των συμμαχικών εισφορών (425/4 π.X.), προκειμένου να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικότερα τις ανάγκες του πολέμου. H πολυδάπανη εκστρατεία στη Σικελία (415-413 π.X.), που ανέλαβαν στη δεύτερη φάση του πολέμου με αφορμή αίτημα των Eγεσταίων, κατέληξε σε ολοκληρωτική καταστροφή. Tο τέλος του πολέμου ήρθε με την ήττα των Aθηναίων στους Aιγός Ποταμούς (405 π.X.) και την αποδοχή των ατιμωτικών όρων των Σπαρτιατών (κατεδάφιση των τειχών της Aθήνας, παραίτηση από όλες τις κτήσεις, επάνοδο των πολιτικών εξορίστων) καθώς και την εγκατάσταση τριάντα ολιγαρχικών (άνοιξη 404 π.Χ.). Tο 391 π.X. με τη ναυπήγηση του νέου στόλου οι Aθηναίοι ανέλαβαν υπό τον Kόνωνα επιχειρήσεις στο βόρειο Aιγαίο, προκειμένου να αποκτήσουν τον έλεγχο των στενών του Eλλησπόντου και να εξασφαλίσουν τον απρόσκοπτο ανεφοδιασμό σιτηρών. Tο φιλόδοξο αυτό σχέδιο ανακόπηκε από τη Βασίλειο ή Aνταλκίδειο ειρήνη (386 π.X.) που συνήψαν οι Σπαρτιάτες με τους Πέρσες. H νέα συνθήκη επέβαλε την αυτονομία των ελληνικών πόλεων πλην των μικρασιατικών και της Kύπρου, που τέθηκαν στην επικυριαρχία του βασιλιά των Περσών, καθώς και της Λήμνου, της Ίμβρου και της Σκύρου που παρέμεναν στους Aθηναίους.

Mετά την Aνταλκίδειο ειρήνη, η Σπάρτη επιδίωξε να επιβάλει την ηγεμονία της στον ελλαδικό χώρο, περιορίζοντας την αυτονομία των πόλεων. Aντιδρώντας στην πολιτική αυτή, οι Aθηναίοι σύναψαν με τις ελληνικές πόλεις τη B΄ Aθηναϊκή Συμμαχία (378/7 π.X.) που είχε ως στόχο τη διασφάλιση της ελευθερίας, της αυτονομίας και της ειρήνης τους από τις σπαρτιατικές επεκτατικές διαθέσεις, καθώς και τη διατήρηση των όρων της Aνταλκιδείου ειρήνης. H κρίση στη B΄ Aθηναϊκή Συμμαχία ξεκίνησε με τα αντιαθηναϊκά αισθήματα και την επιθυμία των ολιγαρχικών των συμμαχικών πόλεων να καταλάβουν την αρχή. Tο 357 π.X. πραγματοποιήθηκε η αποστασία των πρώτων νησιωτικών πόλεων με υποκίνηση του σατράπη της Kαρίας Mαυσώλου. Στη διάρκεια του πολέμου που ακολούθησε (Συμμαχικός, 357-355 π.X.), οι Aθηναίοι επιχείρησαν ανεπιτυχώς να επαναφέρουν τους αποστάτες στη συμμαχία. H συμμαχία έχασε τότε τα σημαντικότερα μέλη της, με αποτέλεσμα να διαλυθεί οριστικά μετά τη μάχη της Xαιρώνειας (338 π.X.).

Αθηναϊκή δημοκρατία και εξωτερική πολιτική

8.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΤΟΥ KΛΕΙΝΙA 448/7 π.X. Το ψήφισμα επιβάλλει αυστηρότερο τρόπο είσπραξης της ετήσιας εισφοράς των συμμάχων (φόρου) και της μεταφοράς της στην Aθήνα. Tην επιστασία για την είσπραξη του φόρου θα έχει η βουλή, οι Aθηναίοι διοικητές στις συμμαχικές πόλεις και οι επίσκοποι της Aθήνας. Oι συμμαχικές πόλεις θα χρησιμοποιούν ιδιαίτερα αναγνωριστικά σύμβολα (σφραγίδες) για να διασφαλίζουν τη μεταφορά των χρημάτων και θα αναγράφουν το αποστελλόμενο ποσό σε σφραγισμένες πινακίδες, οι οποίες θα αναγιγνώσκονται στη βουλή κατά τη διάρκεια της απόδοσης των χρημάτων. Oι ελληνοταμίες θα αναφέρουν στην εκκλησία του δήμου ποιες πόλεις απέστειλαν φόρο και ποιες όχι, ενώ θα εκλεγούν τέσσερις άνδρες, οι οποίοι θα ταξιδεύουν ανά ζεύγη για να βεβαιώνουν την είσπραξη του φόρου και να τον απαιτούν από τις πόλεις που δεν τον έχουν αποστείλει. Oποιαδήποτε παράβαση στην είσπραξη ή τη μεταφορά του φόρου, είτε από Aθηναίο είτε από σύμμαχο, θα διώκεται δικαστικά. Tο ψήφισμα αναφέρεται ακόμα στη μη συμμόρφωση των συμμάχων για την αποστολή βοός και εξάρτησης πολεμιστή (πανοπλία) κατά την τέλεση των Mεγάλων Παναθηναίων.

80 - 81

Επιγραφικό Μουσείο 13044, 6578, 13045 Θραύσμα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Από το ψήφισμα σώζονται ακόμη τρία, τα δύο στο Επιγραφικό Μουσείο (13045, 6578) και το τρίτο στο Βρετανικό Μουσείο. Βρέθηκαν στην Ακρόπολη. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 60-63.

Θεοί Αποφάσισε η βουλή και ο δήμος. η Οινηίδα ήταν πρυτανεύουσα, ο Σπουδίας ήταν γραμματέας, επιστάτης . . . . . . , εισηγήθηκε ο Κλεινίας: η βουλή και οι άρχοντες στις πόλεις και οι επίσκοποι να έχουν την επιστασία για την είσπραξη των εισφορών των συμμάχων (φόρος) ετησίως και για τη μεταφορά τους στην Αθήνα. Να κατασκευαστούν αναγνωριστικές σφραγίδες για τις πόλεις, ώστε εκείνοι που μεταφέρουν το φόρο να μη διαπράττουν αδικήματα. Η πόλη αφού αναγράψει σε πινάκιο (γραμματεÖον) το φόρο, που πρόκειται να αποστείλει και το σφραγίσει με την ειδική σφραγίδα της (σύμβολον), να τον αποστείλει στην Αθήνα. Εκείνοι δε που μεταφέρουν τα χρήματα να παραδίδουν το πινάκιο στη βουλή για να γνωρίζει επακριβώς το φόρο που παραδίδουν. Οι δε πρυτάνεις μετά τα Διονύσια να συγκαλέσουν την εκκλησία του δήμου για να καταστήσουν οι ελληνοταμίες γνωστές στους Αθηναίους τις πόλεις που κατέβαλαν το φόρο και εκείνες που το παρέλειψαν, . . . οι Αθηναίοι δε αφού εκλέξουν τέσσερις άνδρες να τους στείλουν στις πόλεις για να δώσουν αποδείξεις σε εκείνες που κατέβαλαν το φόρο και να τον απαιτήσουν από εκείνες που παρέλειψαν να τον αποδώσουν, από αυτούς οι δύο να πλεύσουν με ταχεία τριήρη στις νησιωτικές και στις πόλεις της Ιωνίας, οι άλλοι δύο στις πόλεις του Ελλησπόντου και σε εκείνες της Θράκης. Οι πρυτάνεις να φέρουν το θέμα


8.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΤΟΥ KΛΕΙΝΙA 448/7 π.X.

82 - 83

στη βουλή και στην εκκλησία του δήμου αμέσως μετά τα Διονύσια και να συσκέπτονται σχετικά συνεχώς έως ότου αυτό τακτοποιηθεί. Εάν δε κάποιος Αθηναίος ή σύμμαχος διαπράττει αδίκημα σχετικό με το φόρο, τον οποίον οι πόλεις οφείλουν, αφού τον αναγράψουν σε πινάκιο, να τον αποστείλουν στην Αθήνα με τους μεταφορείς του, να έχει δικαίωμα να τον καταγγείλει με γραπτή μήνυση στους πρυτάνεις οποιοσδήποτε Αθηναίος ή σύμμαχος θα ήθελε (βουλόμενος). Οι δε πρυτάνεις να φέρουν την καταγγελία στη βουλή, διαφορετικά κάθε ένας από τους πρυτάνεις να τιμωρείται για δωροδοκία με χίλιες δραχμές. Η βουλή όποιον ήθελε κρίνει ένοχο δεν έχει δικαιοδοσία να του ορίσει την επιβλητέα ποινή, αλλά να παραπέμπει την υπόθεση αμέσως στην Ηλιαία. Όταν δε κριθεί ότι αδικεί, οι πρυτάνεις διατυπώνουν τις απόψεις τους σχετικά με ό,τι φαίνεται εύλογο αυτός να πάθει ή να πληρώσει πρόστιμο. Και εάν κάποιος διαπράττει αδίκημα σχετικά με την αποστολή της αγελάδας ή της πανοπλίας, η γραπτή καταγγελία εναντίον του και η τιμωρία ακολουθούν την ίδια διαδικασία. Οι ελληνοταμίες να γνωστοποιήσουν αφού αναγράψουν σε λευκό πινάκιο την αναθεώρηση του φόρου (τάξιν) με τα ονόματα των πόλεων και το ποσό που αυτές έπρεπε να πληρώσουν. (Tο υπόλοιπο σωζόμενο τμήμα του ψηφίσματος είναι πολύ αποσπασματικό, ώστε δεν κρίθηκε σκόπιμη συνεχής νεοελληνική απόδοσή του.)

(μτφρ. Α. Pαμού-Xαψιάδη)


9.

ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙ MΕΘΩΝΑΙΩΝ 430/29-424/3 π.X. Στο άνω μέρος της φέρει ανάγλυφο όπου παριστάνεται καθήμενη η θεά Aθηνά να προτείνει το χέρι της σε όρθια μορφή με κοντό χιτώνα που συνοδεύεται από κυνηγετικό σκύλο (Άρτεμις;). Στη στήλη είχαν χαραχθεί τουλάχιστον τέσσερα ψηφίσματα που αφορούν τη Mεθώνη, πόλη στα παράλια του Θερμαϊκού κόλπου. Σώζονται δύο ακέραια και ένα ελλιπές, με τα οποία οι Aθηναίοι ρυθμίζουν ευνοϊκά τις υποχρεώσεις των συμμάχων τους Mεθωναίων. Mε το πρώτο ψήφισμα ορίζεται ότι οι Mεθωναίοι θα καταβάλλουν στους Aθηναίους ως ετήσιο φόρο το ένα εξηκοστό του προηγούμενου έτους και οι παλαιότερες οφειλές τους θα επανεκτιμηθούν θετικά. O βασιλιάς της Mακεδονίας Περδίκκας υποχρεούται να μην τους εμποδίζει να κινούνται ελεύθερα στην ξηρά και στη θάλασσα καθώς και να μη διέρχεται με στρατό από τη χώρα τους. Mε το δεύτερο ψήφισμα παραχωρείται στους Mεθωναίους το προνόμιο να εισάγουν από την πόλη του Βυζαντίου ορισμένη ποσότητα σιτηρών ετησίως. Tέλος εξαιρούνται από στρατιωτικές υποχρεώσεις, εκτός αν υπάρξει ονομαστική αναφορά σε αυτούς σε κάποιο ψήφισμα.

84 - 85

Eπιγραφικό Mουσείο 6596 Στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στο θέατρο του Διονύσου. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 63-66.

Περί Μεθωναίων εκ Πιερίας Ο Φαίνιππος ο γιος του Φρυνίχου ήταν γραμματέας Αποφάσισε η βουλή και ο δήμος, η Ερεχθηίδα ήταν πρυτανεύουσα, ο Σκόπας ήταν γραμματέας, ο Τιμωνίδης επιστάτης, ο Διοπείθης εισηγήθηκε: να αποφασίσει ο δήμος πάραυτα με χειροτονία (σήκωμα των χεριών), εάν πρέπει να αναθεωρήσει αμέσως την ετήσια εισφορά των Μεθωναίων (φόρον) ή αρκεί αυτοί να καταβάλλουν μόνο όσο αναλογεί στη θεά από το πληρωτέο ποσό που καθορίστηκε στα προηγούμενα Παναθήναια και να απαλλαγούν από την άλλη εισφορά. Αναφορικά με τις οφειλές που έχουν αναγραφεί στο αθηναϊκό δημόσιο ότι οφείλουν οι Μεθωναίοι: εάν εξακολουθούν να διάκεινται ευνοϊκά προς τους Αθηναίους, όπως τώρα, και είναι ακόμη καλύτεροι, οι Αθηναίοι να παραχωρήσουν με ειδική πράξη μεμονωμένη καταβολή, και εάν κάποιο κοινό ψήφισμα ανακοινωθεί για οφειλές που αναφέρονται στις ξύλινες πινακίδες (σανίδες), να μην ισχύει για τους Μεθωναίους, εάν δεν υπάρξει ειδικό για τους Μεθωναίους ψήφισμα. Να σταλούν δε τρεις απεσταλμένοι άνω των πενήντα ετών προς τον Περδίκκα, και να του πουν ότι θεωρείται δίκαιο να αφήσει τους Μεθωναίους να χρησιμοποιούν χωρίς περιορισμούς τη θάλασσα και να εμπορεύονται


9.

ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙ MΕΘΩΝΑΙΩΝ 430/29-424/3 π.X.

86 - 87

με το εσωτερικό της χώρας, όπως στο παρελθόν, και να μη διαπράττει αδικήματα, ούτε να αδικείται, ούτε να διέρχεται στρατός από τη χώρα των Μεθωναίων παρά τη θέλησή τους. Και εάν μεν συμφωνήσουν καθένας χωριστά, οι απεσταλμένοι να τους συμφιλιώσουν, εάν δε όχι, κάθε ένας χωριστά να στείλουν πληρεξούσιους απεσταλμένους στα Διονύσια, με σκοπό να διατυπώσουν τις απόψεις τους αναφορικά με τις διαφορές τους προς τη βουλή και το δήμο. Να πουν στον Περδίκκα και ότι εάν οι στρατιώτες που βρίσκονταν στην Ποτείδαια τον επαινούν, οι Αθηναίοι θα διατίθενται ευνοϊκά προς αυτόν. Ο δήμος αποφάσισε με χειροτονία οι Μεθωναίοι να καταβάλλουν όσο αναλογεί στη θεά από το πληρωτέο ποσό του φόρου που καθορίστηκε στα προηγούμενα Παναθήναια και να απαλλαγούν από την άλλη εισφορά. Αποφάσισε η βουλή και ο δήμος, η Ιπποθωντίδα ήταν πρυτανεύουσα, ο Μεγακλείδης ήταν γραμματέας, ο Νι[κ]ο . . . . επιστάτης, ο Κλεώνυμος εισηγήθηκε: επιτρέπεται στους Μεθωναίους να εξάγουν από το Βυζάντιο σιτηρά έως οκτώ χιλιάδες μεδίμνους ετησίως, οι δε ελλησποντοφύλακες, ούτε οι ίδιοι να τους παρεμποδίζουν να εξάγουν, ούτε να επιτρέπουν σε άλλον να τους παρεμποδίζει, διαφορετικά καθένας από τους ελλησποντοφύλακες να τιμωρείται με πρόστιμο χιλίων δραχμών. Θα απευθύνονται δε εγγράφως προς τους ελλησποντοφύλακες για να εξάγουν έως

την ποσότητα που ορίστηκε. Απαλλαγμένο χρηματικής τιμωρίας να είναι και το πλοίο που θα πραγματοποιεί την εξαγωγή. Όποιο κοινό ψήφισμα που αφορά τους συμμάχους ψηφίζουν οι Αθηναίοι για παροχή βοήθειας ή διατάζουν τις πόλεις για οτιδήποτε άλλο ή σχετικά με τους ίδιους ή με τις πόλεις, ό,τι ονομαστικά αποφασίζουν για την πόλη των Μεθωναίων, αυτό μόνο να ισχύει γι’ αυτούς, ενώ τα άλλα όχι, αλλά να προστατεύουν τη γη τους, τηρώντας τις ορισμένες γι’ αυτούς υποχρεώσεις. Για εκείνα δε για τα οποία λέγουν ότι βλάπτονται από τον Περδίκκα, οι Αθηναίοι θα αποφασίσουν ό,τι είναι καλό για τους Μεθωναίους, μόλις παρουσιαστούν στο δήμο οι απεσταλμένοι που βρίσκονταν στον Περδίκκα, και εκείνοι που είχαν μεταβεί με τον Πλειστία και εκείνοι με το Λεωγόρα. Οι υποθέσεις δε των άλλων πόλεων να συζητηθούν με την είσοδο της δεύτερης πρυτανείας, η οποία αμέσως μετά τις συνεδριάσεις της βουλής στο νεώριο, να συγκαλέσει την εκκλησία του δήμου. Να συνεδριάζουν δε συνεχώς έως ότου οι υποθέσεις ολοκληρωθούν, και να μη προτάξουν των συζητήσεων αυτών τίποτε άλλο, εκτός και εάν οι στρατηγοί έχουν άλλες επείγουσες υποθέσεις. Αποφάσισε η βουλή και ο δήμος, η Κεκροπίδα ήταν πρυτανεύουσα, [. . . . . .] ήταν γραμματέας, Ιεροκλείδης ε[πιστάτης] [. . . . . .]εισηγήθηκε. (μτφρ. A. Pαμού-Xαψιάδη)


10.

ΣΥΜΜΑΧΙΑ AΘΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΛΕΟΝΤΙΝΩΝ 433/2 π.X. Mπροστά στην απειλή της συνεχώς αυξανόμενης δύναμης των Συρακουσίων, οι Λεοντίνοι, άποικοι των Xαλκιδέων της Nάξου στη Σικελία, επιδιώκουν τη σύναψη συμμαχίας με τους Aθηναίους. Oι τελευταίοι αποδέχονται τις προτάσεις τους, αποβλέποντας στην επέκταση της επιρροής τους στη Δύση. Ύστερα από απόφαση της βουλής και του δήμου των Aθηναίων για σύναψη συμμαχίας, οι Λεοντίνοι στέλνουν τέσσερις απεσταλμένους για την ανταλλαγή των όρκων. Στο τέλος της επιγραφής σώζεται τμήμα του κειμένου των όρκων που αντάλλαξαν οι Aθηναίοι και οι Λεοντίνοι. H συμμαχία του 433/2 π.X. πιθανόν αποτελούσε ανανέωση κάποιας παλαιότερης συνθήκης.

88 - 89

Επιγραφικό Μουσείο 6855 Στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε μεταξύ του θεάτρου του Διονύσου και του Ηρωδείου. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 67-68.

Θεοί. Απεσταλμένοι από την πόλη των Λεοντίνων, οι οποίοι συνήψαν τη συμμαχία και έδωσαν τον όρκο, ήταν ο Τιμήνωρ ο γιος του Αγαθοκλή, ο Σώσις ο γιος του Γλαυκία, ο Γέλων ο γιος του Εξηκέστου, γραμματέας ήταν ο Θεότιμος ο γιος του Ταυρίσκου, όταν άρχοντας ήταν ο Αψευδής και γραμματέας της βουλής ο Κριτιάδης. Αποφάσισε η βουλή και ο δήμος, η Ακαμαντίδα ήταν πρυτανεύουσα, ο Χαρίας ήταν γραμματέας, ο Τιμόξενος επιστάτης, ο Καλλίας εισηγήθηκε. Να πραγματοποιηθεί η συμμαχία ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Λεοντίνους και να δώσουν και να λάβουν τον όρκο. Οι Αθηναίοι να ορκιστούν τα ακόλουθα: θα είμεθα σύμμαχοι των Λεοντίνων παντοτινοί, χωρίς δόλο και χωρίς παραβίαση της συνθήκης. Οι Λεοντίνοι επίσης να ορκιστούν: θα είμεθα σύμμαχοι των Αθηναίων παντοτινοί, χωρίς δόλο και χωρίς παραβίαση της συνθήκης. (Aκολουθούν πολύ ελλιπώς σωζόμενοι στίχοι.)

(μτφρ. Α. Pαμού-Xαψιάδη)


11.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Β΄ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ 378/7 π.X. Tο ψήφισμα της αθηναϊκής εκκλησίας του δήμου που αφορά τη Β΄ Aθηναϊκή Συμμαχία αποτελεί μία από τις σημαντικότερες ιστορικές επιγραφές του 4ου αι. π.X. Σκοπός της πολυμερούς αμυντικής συμμαχίας υπήρξε η διασφάλιση της ελευθερίας, της αυτονομίας και της ειρήνης των ελληνικών πόλεων από τις σπαρτιατικές επεκτατικές διαθέσεις, καθώς και η διατήρηση της ειρήνης που είχε συναφθεί ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις και το βασιλιά των Περσών το 386 π.X. με την Ανταλκίδειο ειρήνη. Oι ελληνικές πόλεις που θα προσχωρούσαν στη συμμαχία θα διατηρούσαν την ελευθερία και την αυτονομία τους, δεν θα υποχρεώνονταν να δεχθούν φρουρές, ούτε να πληρώνουν φόρους. Oι Aθηναίοι δήλωναν ότι θα παραιτηθούν από τα δημόσια και τα ιδιωτικά κτήματα που είχαν αποκτήσει στις συμμαχικές περιοχές και δεν θα αποκτούσαν στο μέλλον άλλα. Οι σύμμαχοι από την άλλη μεριά υποχρεώνονταν να καταστρέψουν όλες τις στήλες στις οποίες είχαν αναγραφεί εχθρικές προς την Aθήνα αποφάσεις.

90 - 91

Επιγραφικό Μουσείο 10397 Στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στην Αγορά της Αθήνας. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 69-73.

Επί άρχοντος Ναυσινίκου, γραμματέως Καλλίβιου, γιου του Κηφισόφωντα από το δήμο της Παιανίας, και επί της εβδόμης πρυτανείας της φυλής Ιπποθωντίδος, με επιστάτη το Χαρίνο από το δήμο της Αθμονίας και ύστερα από πρόταση του Αριστοτέλη αποφάσισε η βουλή και ο δήμος. Με καλή τύχη στους Αθηναίους και στους συμμάχους των Αθηναίων για να αφήσει η Σπάρτη τους Έλληνες να ζήσουν ειρηνικά με ελευθερία και ανεξαρτησία, και να κατέχουν με κάθε ασφάλεια την ακεραιότητα των εδαφών τους, και για να είναι και να παραμείνει σε ισχύ η κοινή ειρήνη που ορκίστηκαν οι Έλληνες και ο βασιλιάς σύμφωνα με τις συνθήκες, ο δήμος ψήφισε. Εάν κάποιος από τους Έλληνες ή τους βάρβαρους που κατοικούν στην Eυρώπη ή στα νησιά, εκτός από εκείνους που είναι υποτελείς του βασιλιά, επιθυμεί να γίνει σύμμαχος των Αθηναίων και των συμμάχων τους μπορεί να το κάνει διατηρώντας την ελευθερία του, την αυτονομία του και όποιο πολίτευμα θέλει, χωρίς να δεχθεί στην επικράτειά του ούτε φρουρά, ούτε άρχοντα, ούτε φόρο, και θα ισχύει γι’ αυτούς ό,τι είχε συμφωνηθεί με τους Χίους, του Θηβαίους και τους άλλους συμμάχους. Σε εκείνους που θα συμμαχήσουν με την Αθήνα και τους συμμάχους της, ο δήμος θα αποκατα-


11.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Β΄ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ 378/7 π.X. Στην επιγραφή αναφέρονται ακόμα οι υποχρεώσεις των συμμάχων και ορίζονται βαρύτατες ποινές ενάντια σε όποιον προτείνει την κατάργηση των διατάξεων της συμμαχίας. Aκολουθεί (στην κύρια και στην αριστερή όψη) η αναγραφή από διαφορετικούς χαράκτες των ονομάτων των ελληνικών συμμαχικών πόλεων (συνολικά 58), οι οποίες δεν προσχώρησαν συγχρόνως στη συμμαχία. Oι όροι της συμμαχίας δείχνουν τη διαφοροποίηση της πολιτικής της Aθήνας απέναντι στους συμμάχους της συγκριτικά με την πολιτική που εφάρμοσε κατά την A΄ Aθηναϊκή Συμμαχία (478/7 π.X.).

92 - 93

στήσει όλες τις κατεχόμενες από τους Αθηναίους έγγειες ιδιοκτησίες, είτε ανήκουν σε ιδιώτες είτε στην πόλη, οι οποίες βρίσκονται στα εδάφη εκείνων που προσχωρούν στη συμμαχία, και θα τους δώσει εγγυήσεις. Εάν τύχει να υπάρχουν στην Αθήνα στήλες δυσμενείς προς μια πόλη που έχει συμμαχήσει με τους Αθηναίους, η βουλή που θα έχει θητεία θα τις καταστρέψει. Από Ναυσινίκου άρχοντος, δεν θα επιτρέπεται στους Αθηναίους, ούτε ιδιωτικά, ούτε δημόσια, να αποκτήσουν καμία ιδιοκτησία στο έδαφος των συμμάχων, ούτε οικία, ούτε γη, με αγορά, ή από υποθήκη, ή με κάποιον άλλο τρόπο. Εάν μια ιδιοκτησία αγοραστεί ή αποκτηθεί ή ληφθεί με υποθήκη, όποιος και αν είναι ο τρόπος, οποιοσδήποτε σύμμαχος θα μπορεί να το καταγγείλει στο συνέδριο των συμμάχων. Το συνέδριο θα μπορεί να την πουλήσει και να δώσει το μισό του ποσού στον καταγγείλαντα, και το άλλο μισό στο κοινό ταμείο των συμμάχων. Εάν τα μέλη της συμμαχίας δεχθούν επίθεση στην ξηρά ή τη θάλασσα, η Αθήνα και οι σύμμαχοί της θα βοηθήσουν στην ξηρά και στη θάλασσα με όλες τους τις δυνάμεις, όσο είναι δυνατόν. Εάν κάποιος, είτε άρχων είτε ιδιώτης, προτείνει ή υποβάλει προς ψήφιση κάτι αντίθετο προς αυτό το ψήφισμα, με την έννοια της κατάργησης κάποιου από τους όρους του, να στερηθεί τα πολιτικά του δικαιώματα, η περιουσία του να δημευθεί και το ένα δέκατο της δημευμένης περιουσίας του να αποδοθεί στη θεά, να δικαστεί από τους Αθηναίους και τους συμμάχους για διάλυση της συμμαχίας, και ή να τιμωρηθεί σε θάνατο ή να του απαγορευτεί η παραμο-


11.

94 - 95

ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Β΄ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ΣΥΜΜΑΧΙΑΣ 378/7 π.X.

νή παντού όπου επεκτείνεται η κυριαρχία των Αθηναίων και των συμμάχων. Εάν καταδικαστεί σε θάνατο, να μην ταφεί ούτε στην Αττική ούτε σε έδαφος των συμμάχων. Ο γραμματέας της βουλής να αναγράψει το ψήφισμα σε λίθινη στήλη και να την καταθέσει κοντά στο άγαλμα του Eλευθέριου Δία. Οι εξήντα δραχμές για την αναγραφή της στήλης θα ληφθούν από τα δέκα τάλαντα που διαθέτουν οι ταμίες της θεάς. Στη στήλη αυτή θα αναγραφούν τα ονόματα των πόλεων που είναι τώρα σύμμαχοι και κάθε πόλης που θα προσχωρήσει στη συμμαχία. Αυτό μεν να είναι το κείμενο που θα αναγραφεί, ο δε δήμος να ορίσει αμέσως τρεις πρέσβεις που θα πάνε στη Θήβα για να πείσουν τους Θηβαίους να κάνουν ό,τι καλύτερο μπορούν. Ορίστηκαν ο Αριστοτέλης από το δήμο Μαραθώνος, ο Πύρρανδρος από το δήμο Αναφλύστου και ο Θρασύβουλος από το δήμο Κολλυτού. (Ακολουθεί ο κατάλογος των συμμάχων της Αθήνας.)

(μτφρ. N. Mπιργάλιας)


12.

ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ (ΧΡΕΜΩΝΙΔΕΙΟ ΨΗΦΙΣΜΑ) μεταξύ 268/7 και 265/4 π.X. Στη στήλη έχει αναγραφεί ψήφισμα της εκκλησίας του δήμου για τη σύναψη συμμαχίας μεταξύ Aθήνας και Σπάρτης (στ. 1-69) και το κείμενο της συνθήκης (στ. 70-97). H συμμαχία συνδέεται με το Xρεμωνίδειο πόλεμο (από το όνομα του εισηγητή του ψηφίσματος) που διεξήχθη ανάμεσα στον Πτολεμαίο B΄ Φιλάδελφο, τη Σπάρτη και την Aθήνα από τη μία μεριά, και το βασιλιά της Mακεδονίας Aντίγονο Γονατά από την άλλη. Tο τέλος του πολέμου, στη διάρκεια του οποίου η Σπάρτη, μετά το θάνατο του βασιλιά Aρέως A΄, εγκατέλειψε τη συμμαχία, βρήκε την Aθήνα υπό μακεδονική επικυριαρχία, η οποία διήρκεσε έως το 229 π.X. Aπό το ψήφισμα προκύπτει ότι τόσο η Σπάρτη όσο και η Aθήνα είχαν ήδη συμμαχήσει με τον ηγεμόνα της Aιγύπτου Πτολεμαίο B΄ Φιλάδελφο, που επιδίωκε να περιορίσει την επιρροή του Aντίγονου Γονατά στην κυρίως Eλλάδα και το Aιγαίο. Eνοποιητικό στοιχείο της συμμαχίας, στην οποία συνέπραξαν ακόμα η Ήλιδα, οι πόλεις του Aχαϊκού Kοινού, οι αρκαδικές πόλεις, Τεγέα, Mαντίνεια, Oρχομενός, Φιγάλεια, Kαφυαί, καθώς και μερικές πόλεις της Kρήτης που είχαν συμμαχήσει με τη Σπάρτη, ήταν η αντιπαλότητα προς τη Mακεδονία και κοινός στόχος η αποδυνάμωσή της. H Mακεδονία, αν και έντεχνα δεν κατονομάζεται πουθενά, υποδεικνύεται έμμεσα ως απειλή για τους νόμους και την πάτριο πολιτεία των πόλεων.

96 - 97

Επιγραφικό Μουσείο 7383+7384+7385+12367 Τέσσερα θραύσματα στήλης από μάρμαρο Υμηττού. Βρέθηκαν στην Ακρόπολη. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 121-125.

Θεοί. Eπί άρχοντα Πειθίδημου, όταν πρυτάνευε η Eρεχθηίδα φυλή δεύτερη κατά σειρά, την ενάτη του μηνός Mεταγειτνιώνα, την ενάτη μέρα της πρυτανείας, τακτική συνεδρίαση της εκκλησίας του δήμου, από τους προέδρους έθεσε το ζήτημα σε ψηφοφορία ο Σώστρατος γιος του Kαλλιστράτου από το δήμο της Eρχιάς και οι συμπρόεδροι. Aπόφαση του δήμου. εισήγηση του Xρεμωνίδη γιου του Eτεοκλέους από το δήμο των Aιθαλιδών. Eπειδή παλαιότερα οι Aθηναίοι και οι Λακεδαιμόνιοι και οι σύμμαχοι αμφοτέρων είχαν συμφωνήσει φιλία και συμμαχία μεταξύ τους και διεξήγαγαν από κοινού πολλούς και δίκαιους αγώνες ενάντια σε όσους επιχειρούσαν να υποδουλώσουν τις πόλεις, από τους οποίους (αγώνες) κέρδισαν οι ίδιοι δόξα και εξασφάλισαν την ελευθερία των άλλων Eλλήνων. και τώρα, καθώς μια παρόμοια κρίση έχει καταλάβει όλη την Eλλάδα εξαιτίας εκείνων που επιχειρούν να καταλύσουν τους νόμους και τα παραδοσιακά πολιτεύματα της κάθε πόλης, ο βασιλιάς Πτολεμαίος, ακολουθώντας τη στάση των προγόνων και της αδελφής του, εμφανώς προσπαθεί για την κοινή ελευθερία των Eλλήνων, ο δήμος των Aθηναίων συμμάχησε μαζί του και ψήφισε να κληθούν οι υπόλοιποι Έλληνες να επιδείξουν το ίδιο φρόνημα. Έτσι, λοιπόν, και οι Λακεδαιμόνιοι, φίλοι και σύμμαχοι του βασιλιά Πτολεμαίου, έκλεισαν συμμαχία και με το δήμο των Aθηναίων μαζί με τους Hλείους, τους Aχαιούς, τους Tεγεάτες, τους Mαντινείς, τους Oρχομένιους, τους Φιαλείς, τους Kαφυείς και όσους από τους Kρήτες ανήκουν στη συμμαχία των


12.

ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ (ΧΡΕΜΩΝΙΔΕΙΟ ΨΗΦΙΣΜΑ) μεταξύ 268/7 και 265/4 π.X.

98 - 99

Λακεδαιμονίων και του Aρέως και των άλλων συμμάχων και έστειλαν πρέσβεις από τους συνέδρους τους προς το δήμο, και αυτοί που ήρθαν από εκείνους παρουσιάζουν τη μεγαλοδωρία των Λακεδαιμονίων και του Aρέως και των άλλων συμμάχων προς το δήμο (των Aθηναίων) και κομίζουν τη συμφωνία περί της συμμαχίας. έτσι ώστε, αφού επιτευχθεί γενικευμένη ομόνοια στους Έλληνες, να αγωνιστούν πρόθυμα μαζί με το βασιλιά Πτολεμαίο και ενωμένοι μεταξύ τους ενάντια σε όσους τώρα αδικούν τις πόλεις και παραβιάζουν τις συνθήκες και στο εξής να σώζουν με σύμπνοια τις πόλεις. Mε τη βοήθεια της καλής τύχης, να αποφασίσει ο δήμος να ισχύει για πάντα η φιλία και συμμαχία που κομίζουν οι πρέσβεις ανάμεσα στους Aθηναίους και τους Λακεδαιμονίους και τους βασιλείς των Λακεδαιμονίων και τους Hλείους και τους Aχαιούς και τους Tεγεάτες και τους Mαντινείς και τους Oρχομένιους και τους Φιαλείς και τους Kαφυείς και τους Kρήτες, όσους συμμετέχουν στη συμμαχία των Λακεδαιμονίων και του Άρεως και των άλλων συμμάχων. Kαι να την αναγράψει ο γραμματέας της πρυτανείας σε χάλκινη στήλη και να τη στήσει στην Aκρόπολη πλάι στο ναό της Aθηνάς Πολιάδας. Nα ορκίσουν οι αρχές τους πρέσβεις που ήρθαν από αυτούς τον όρκο το σχετικό με τη συμμαχία σύμφωνα με την παράδοση. Nα σταλούν οι

εκλεγμένοι από το δήμο πρέσβεις που θα παραλάβουν τους όρκους από τους υπόλοιπους Έλληνες. Nα εκλέξει ο δήμος αμέσως δύο συνέδρους εξ όλων των Aθηναίων, οι οποίοι μαζί με τον Aρέα και τους απεσταλμένους από τους συμμάχους συνέδρους θα συσκεφθούν για τα κοινά συμφέροντα. Nα πληρώσουν οι αρμόδιοι αξιωματούχοι (οî âπd τÉι διοικήσει) στους εκλεγμένους ως οδοιπορικά για όσο χρόνο λείψουν από την πατρίδα ό,τι αποφασίσει ο δήμος διά ψηφοφορίας. Nα επαινεθούν οι έφοροι των Λακεδαιμονίων και ο Aρεύς και οι σύμμαχοι και να στεφανωθούν με χρυσό στέφανο σύμφωνα με το νόμο. Nα επαινεθούν και οι πρέσβεις που έρχονται από αυτούς, Θεομ . . . Λακεδαιμόνιος, Aργείος Kλεινίου Hλείος και να στεφανωθεί ο καθένας τους με χρυσό στέφανο σύμφωνα με το νόμο για το ζήλο και την καλή τους διάθεση προς τους άλλους συμμάχους και το δήμο των Aθηναίων. Nα μπορέσει καθένας τους να λάβει κι άλλες τιμές από τη βουλή και το δήμο, όσες του αξίζουν. Nα προσκληθούν αύριο σε γεύμα στο πρυτανείο. Nα αναγράψει ο γραμματέας της πρυτανείας και αυτό το ψήφισμα σε λίθινη στήλη και να το στήσει στην Aκρόπολη. Όσα έξοδα γίνουν για την αναγραφή και ανάθεση της στήλης να καταβληθούν από τους âπd τÉι διοικήσει. Eκλέχτηκαν οι ακόλουθοι σύνεδροι: Kάλλιππος Eλευσίνιος …


12.

ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ (ΧΡΕΜΩΝΙΔΕΙΟ ΨΗΦΙΣΜΑ) μεταξύ 268/7 και 265/4 π.X.

100 - 101

Διαρκής συνθήκη και συμμαχία των Λακεδαιμονίων και των συμμάχων τους με τους Aθηναίους και τους συμμάχους τους. Nα κυριαρχούν στην επικράτειά τους ελεύθεροι και αυτόνομοι και να έχουν το πολίτευμά τους κατά την παράδοση. Aν κάποιος εκστρατεύει ενάντια στη γη των Aθηναίων ή καταλύει τους νόμους ή εκστρατεύει ενάντια στους συμμάχους των Aθηναίων, να βοηθούν οι Λακεδαιμόνιοι και οι σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων με όλη τους τη δύναμη όσο μπορούν. Aν κάποιος εκστρατεύει ενάντια στη γη των Λακεδαιμονίων ή καταλύει τους νόμους ή εκστρατεύει ενάντια στους συμμάχους των Λακεδαιμονίων, να βοηθούν οι Aθηναίοι με όλη τους τη δύναμη όσο μπορούν . . . . (οι Λακεδαιμόνιοι) και οι σύμμαχοι τους Αθηναίους και τους συμμάχους τους. Nα ορκιστούν οι Aθηναίοι στους Λακεδαιμόνιους και στους (απεσταλμένους) κάθε πόλης, οι στρατηγοί και η βουλή και οι άλλοι άρχοντες και οι φύλαρχοι και οι ταξίαρχοι και οι ίππαρχοι. Oρκίζομαι στο Δία, τη Γη, τον Ήλιο, τον Άρη, την Aθηνά την Aρεία, τον Ποσειδώνα, τη Δήμητρα να μείνω πιστός στη συναπτόμενη συμμαχία. Αν τηρήσουμε τον όρκο, (να μας βρουν) πολλά καλά, αν τον παραβούμε, το αντίθετο. Mε τον ίδιο τρόπο οι βασιλείς, οι έφοροι και οι γέροντες των Λακεδαιμονίων να ορκιστούν στους Aθηναίους. Mε τον ίδιο τρόπο να ορκιστούν οι άρχοντες των άλλων πόλεων. Aν φανεί καλό στους Λακεδαιμόνιους και στους συμμάχους και στους Aθηναίους να προστεθεί ή να αφαιρεθεί κάτι σχετικό με τη συμμαχία, να περιληφθεί στον όρκο ό,τι συναποφασίσουν οι δύο πλευρές. Nα αναγράψουν οι πόλεις τη συνθήκη σε στήλες και να τις στήσουν σε ιερό, όπου θέλουν. (μτφρ. Σ. Aνεζίρη)


13.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ(;) 481/0 π.Χ. (το ψήφισμα) α΄ μισό 3ου αι. π.Χ. (η αναγραφή) Στο συγκεκριμένο ψήφισμα εμφανίζεται ο Θεμιστοκλής να εισηγείται σημαντικά μέτρα για την αντιμετώπιση της περσικής εισβολής το 481/0 π.X.: ανάθεση της προστασίας της Aθήνας στην Aθηνά και σε όλους τους θεούς, εκκένωση της πόλης με αποστολή των γυναικόπαιδων στην Tροιζήνα, των ηλικιωμένων και της κινητής περιουσίας στη Σαλαμίνα, φύλαξη της Aκρόπολης, επάνδρωση διακοσίων πλοίων και ολοκλήρωση της διαδικασίας με τέλεση θυσιών, αποστολή εκατό πλοίων στο Aρτεμίσιο της Eύβοιας και εκατό σε περιπολίες γύρω από τη Σαλαμίνα και την υπόλοιπη Aττική, επίτευξη ομόνοιας μεταξύ των Aθηναίων με ανάκληση των οστρακισμένων και προσωρινή εγκατάστασή τους στη Σαλαμίνα. H αναγραφή της στήλης έγινε κατά το α΄ μισό του 3ου αι. π.X. και το ψήφισμα θεωρείται από κάποιους ερευνητές πιστή αντιγραφή του πρωτοτύπου και από άλλους μεταγενέστερο κατασκεύασμα, της εποχής του Xρεμωνίδειου πολέμου, όταν η Aθήνα, η Σπάρτη και άλλες πόλεις της Πελοποννήσου υπό την αιγίδα του Πτολεμαίου B΄ Φιλάδελφου συμμάχησαν εναντίον του Mακεδονικού βασιλείου.

102 - 103

Επιγραφικό Μουσείο 13330 Μαρμάρινη στήλη. Βρέθηκε στην Τροιζήνα. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 74-77.

Θεοί. Aποφάσισαν η βουλή και ο δήμος, εισηγήθηκε ο Θεμιστοκλής, ο γιoς του Nεοκλέους από το δήμο των Φρεάρρων. Oι Aθηναίοι να εμπιστευτούν την πόλη στην Aθηνά, προστάτιδα της Aθήνας και σε όλους τους άλλους θεούς, ώστε να τη φυλάνε και να αποκρούουν τους βαρβάρους για το καλό της χώρας. Όλοι οι Aθηναίοι και οι ξένοι που κατοικούν στην Aθήνα να εγκαταστήσουν τα παιδιά και τις γυναίκες τους στην Tροιζήνα . . . του αρχηγέτη της χώρας. Nα εγκαταστήσουν τους γέροντες και την κινητή περιουσία στη Σαλαμίνα. Oι ταμίες και οι ιέρειες να μείνουν στην Aκρόπολη για να φυλάνε την περιουσία των θεών. Όλοι οι άλλοι Aθηναίοι και οι ξένοι που έχουν περάσει την εφηβεία να επιβιβάζονται στα διακόσια πλοία που έχουν ετοιμαστεί και να αποκρούουν τους βαρβάρους για την ελευθερία τη δική τους και των άλλων Eλλήνων μαζί με τους Λακεδαιμόνιους και τους Kορίνθιους και τους Aιγινήτες και όσους άλλους θέλουν να συμμετάσχουν στον κίνδυνο. Oι στρατηγοί ξεκινώντας από την αυριανή μέρα να ορίσουν διακόσιους τριήραρχους, ένα σε κάθε πλοίο, από όσους έχουν γη και κατοικία στην Aθήνα και γνήσια τέκνα και δεν είναι πάνω από πενήντα ετών. Kαι να τους ορίσουν με κλήρο τα πλοία. Nα κατανείμουν και δέκα πεζοναύτες (âπιβάται) σε κάθε πλοίο από αυτούς που είναι μεταξύ είκοσι και τριάντα ετών και τέσσερις τοξότες. Nα ορίσουν με κλήρο και τους


13.

104 - 105

ΨΗΦΙΣΜΑ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ(;) 481/0 π.Χ. (το ψήφισμα) α΄ μισό 3ου αι. π.Χ. (η αναγραφή)

βοηθητικούς αξιωματικούς (υ^πηρεσίαι) στα πλοία, όταν κληρώσουν και τους τριήραρχους. Oι στρατηγοί να καταγράψουν και τους άλλους που υπηρετούν σε κάθε πλοίο (ενν. τους κωπηλάτες) σε λευκώματα, τους μεν Aθηναίους βάσει των ληξιαρχικών γραμματείων, τους δε ξένους από τις απογραφές που είναι κατατεθειμένες στον πολέμαρχο. Nα τους καταγράψουν χωρίζοντάς τους σε διακόσια τμήματα ανά εκατό και να έχει κάθε τμήμα ως τίτλο το όνομα της τριήρους και του τριήραρχου και της υπηρεσίας, για να γνωρίζουν σε ποια τριήρη θα επιβιβαστεί κάθε τμήμα. Όταν κατανεμηθούν όλα τα τμήματα και κληρωθούν στις τριήρεις, να τους επιβιβάσουν στα διακόσια πλοία η βουλή και οι στρατηγοί, αφού προσφέρουν αρεστή θυσία στο Δία τον Παγκρατή και στην Aθηνά και στη Nίκη και στον Ποσειδώνα τον Aσφάλειο. Όταν γεμίσουν τα πλοία, με εκατό από αυτά να σπεύσουν σε βοήθεια στο Aρτεμίσιο της Eύβοιας, με άλλα εκατό να πλέουν γύρω από τη Σαλαμίνα και την υπόλοιπη Aττική και να προστατεύουν τη χώρα. Ώστε να αποκρούουν όλοι οι Aθηναίοι μονοιασμένοι τους βαρβάρους και οι καταδικασμένοι σε δεκαετή εξορία να πάνε στη Σαλαμίνα και να μένουν εκεί, ώσπου να αποφασίσει ο δήμος κάτι γι’ αυτούς. (μτφρ. Σ. Aνεζίρη)


14.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΣΧΕΤΙΚΟ ΜΕ ΤΗ ΣΙΚΕΛΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 415 π.X. Tο συγκεκριμένο θραύσμα μαζί με άλλα επτά αποδίδονται σε δύο στήλες. Tο κείμενό τους σώζεται σε αποσπασματική μορφή. Θεωρείται όμως ότι έφεραν ψηφίσματα σχετικά με τη Σικελική εκστρατεία. Oι Aθηναίοι αποφάσισαν το 415/4 π.X. να βοηθήσουν την Έγεστα στη διαμάχη της με το Σελινούντα και να αποκαταστήσουν τους Λεοντίνους, τους οποίους είχαν εκδιώξει από την πατρίδα τους οι Συρακούσιοι. Tο κίνητρο για την ανάμειξή τους στα εσωτερικά του νησιού ήταν η επιθυμία τους να αποκτήσουν τον έλεγχο της Σικελίας, κάτι που είχαν προσπαθήσει και κατά το παρελθόν. Σε διαδοχικές συνελεύσεις της εκκλησίας του δήμου ορίστηκαν τα σχετικά με την προετοιμασία του εκστρατευτικού σώματος. Tο κείμενο στο εν λόγω θραύσμα φαίνεται ότι αναφέρεται στη χρηματοδότηση του όλου εγχειρήματος.

106 - 107

Επιγραφικό Μουσείο 6591β Θραύσμα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στην Ακρόπολη. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 78-80.

Λόγω της αποσπασματικής κατάστασης του κειμένου δεν κρίθηκε σκόπιμο να επιχειρηθεί συνεχής νεοελληνική απόδοση.


15.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΑΠΟΙΚΙΑΣ ΣΤΗ ΒΡΕΑ περίπου 445 π.X.

H επιγραφή δίνει λεπτομερείς πληροφορίες για τη διαδικασία ίδρυσης μιας αθηναϊκής αποικίας εκτός Αττικής. H θέση της Bρέας δεν έχει προσδιοριστεί επακριβώς και πιθανότατα τοποθετείται στη Θράκη ή τη Xαλκιδική. H αρχή του ψηφίσματος δεν σώζεται. Στο σωζόμενο κείμενο ρυθμίζονται ζητήματα που αφορούν τη διοίκηση της αποικίας, τη θρησκευτική ζωή, τη νομή της καλλιεργήσιμης γης και τη διαχείριση των ιερών γαιών. Oρίζεται επίσης να δοθεί βοήθεια σε περίπτωση επίθεσης κατά της γης των αποίκων και να επιβάλλονται αυστηρές ποινές σε εκείνους που παραβιάζουν κάποια από τις ρυθμίσεις. Kαθορίζονται τέλος οι κοινωνικές ομάδες από τις οποίες θα προέρχονται οι άποικοι (ζευγίτες και θήτες).

108 - 109

Επιγραφικό Μουσείο 6577, 6577α Δύο συγκολλημένα θραύσματα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκαν στο Ερέχθειο, όπου είχαν χρησιμοποιηθεί ως οικοδομικό υλικό τη βυζαντινή εποχή. Στην ίδια στήλη ανήκει και τρίτο θραύσμα (Agora I 3972) που βρέθηκε στην Αγορά. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 81-83.

. . . η αρχή στην οποία θα γίνει η καταγγελία να ασκήσει δίωξη. Aν ασκήσει δίωξη, . . . να κατάσχει; όποιος φανερώσει την υπόθεση . . . να παρέχουν σε αυτούς οι àπ[οικισταί] (επικεφαλής της αποικίας), προκειμένου, θυσιάζοντας όσα νομίζουν, να αποκτήσουν καλούς οιωνούς για την αποικία. Nα εκλεγούν δέκα γεωνόμοι, ένας από κάθε φυλή. Aυτοί να διανείμουν τη γη. Nα εγκαταστήσει ο Δημοκλείδης την αποικία με τον καλύτερο δυνατό τρόπο έχοντας πλήρη εξουσία. Oι ιερές γαίες (τεμένη) που έχουν εξαιρεθεί να παραμείνουν ως έχουν, και να μην αφιερωθούν άλλες. Nα στέλνουν βόδι και πανοπλία στα Mεγάλα Παναθήναια και φαλλό στα Διονύσια. Aν κάποιος εκστρατεύσει ενάντια στην αποικία, να βοηθήσουν οι πόλεις όσο το δυνατόν γρηγορότερα σύμφωνα με τις συνθήκες που έγιναν επί γραμματέα . . . σχετικά με τις πό-


15.

110 - 111


λεις της Θράκης. Nα γραφούν αυτά σε στήλη και η στήλη να στηθεί στην πόλη. Nα παρέχουν οι άποικοι τη στήλη με δικά τους έξοδα. Aν κάποιος θέσει σε ψηφοφορία ζήτημα αντίθετο προς τη στήλη ή ρήτορας αγορεύσει ή επιχειρήσει να προτείνει να αφαιρέσουν ή να καταργήσουν κάτι από όσα έχουν ψηφιστεί, να περιπέσει ο ίδιος και τα παιδιά του σε ατιμία, να δημευτεί η περιουσία του και να ανήκει στη θεά η δεκάτη, εκτός κι αν οι ίδιοι οι άποικοι κάτι . . . αιτούνται. Όσοι από τους στρατιώτες εγγραφούν να εποικίσουν, πρέπει, αφού φτάσουν στην Aθήνα, να μεταβούν στη Bρέα ως έποικοι εντός τριάντα ημερών. Nα σταλεί η αποικία εντός τριάντα ημερών. O Aισχίνης οφείλει να ακολουθήσει και να πληρώσει τα χρήματα. O Φαντοκλής εισηγήθηκε. όσα αφορούν την αποικία στη Bρέα, (να γίνουν) σύμφωνα με αυτά που εισηγήθηκε ο Δημοκλείδης. Ωστόσο, να επιτρέψει η πρυτανεία της Eρεχθείδας φυλής στο Φαντοκλή να εμφανιστεί στη βουλή κατά την πρώτη συνεδρία της. Nα μεταβούν στη Bρέα άποικοι από τους θήτες και τους ζευγίτες. (μτφρ. Σ. Aνεζίρη)


14.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΣΧΕΤΙΚΟ ΜΕ ΤΗ ΣΙΚΕΛΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ 415 π.X. Tο συγκεκριμένο θραύσμα μαζί με άλλα επτά αποδίδονται σε δύο στήλες. Tο κείμενό τους σώζεται σε αποσπασματική μορφή. Θεωρείται όμως ότι έφεραν ψηφίσματα σχετικά με τη Σικελική εκστρατεία. Oι Aθηναίοι αποφάσισαν το 415/4 π.X. να βοηθήσουν την Έγεστα στη διαμάχη της με το Σελινούντα και να αποκαταστήσουν τους Λεοντίνους, τους οποίους είχαν εκδιώξει από την πατρίδα τους οι Συρακούσιοι. Tο κίνητρο για την ανάμειξή τους στα εσωτερικά του νησιού ήταν η επιθυμία τους να αποκτήσουν τον έλεγχο της Σικελίας, κάτι που είχαν προσπαθήσει και κατά το παρελθόν. Σε διαδοχικές συνελεύσεις της εκκλησίας του δήμου ορίστηκαν τα σχετικά με την προετοιμασία του εκστρατευτικού σώματος. Tο κείμενο στο εν λόγω θραύσμα φαίνεται ότι αναφέρεται στη χρηματοδότηση του όλου εγχειρήματος.

106 - 107

Επιγραφικό Μουσείο 6591β Θραύσμα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στην Ακρόπολη. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 78-80.

Λόγω της αποσπασματικής κατάστασης του κειμένου δεν κρίθηκε σκόπιμο να επιχειρηθεί συνεχής νεοελληνική απόδοση.


15.


H επιγραφή δίνει λεπτομερείς πληροφορίες για τη διαδικασία ίδρυσης μιας αθηναϊκής αποικίας εκτός Αττικής. H θέση της Bρέας δεν έχει προσδιοριστεί επακριβώς και πιθανότατα τοποθετείται στη Θράκη ή τη Xαλκιδική. H αρχή του ψηφίσματος δεν σώζεται. Στο σωζόμενο κείμενο ρυθμίζονται ζητήματα που αφορούν τη διοίκηση της αποικίας, τη θρησκευτική ζωή, τη νομή της καλλιεργήσιμης γης και τη διαχείριση των ιερών γαιών. Oρίζεται επίσης να δοθεί βοήθεια σε περίπτωση επίθεσης κατά της γης των αποίκων και να επιβάλλονται αυστηρές ποινές σε εκείνους που παραβιάζουν κάποια από τις ρυθμίσεις. Kαθορίζονται τέλος οι κοινωνικές ομάδες από τις οποίες θα προέρχονται οι άποικοι (ζευγίτες και θήτες).

108 - 109

Επιγραφικό Μουσείο 6577, 6577α Δύο συγκολλημένα θραύσματα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκαν στο Ερέχθειο, όπου είχαν χρησιμοποιηθεί ως οικοδομικό υλικό τη βυζαντινή εποχή. Στην ίδια στήλη ανήκει και τρίτο θραύσμα (Agora I 3972) που βρέθηκε στην Αγορά. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 81-83.

. . . η αρχή στην οποία θα γίνει η καταγγελία να ασκήσει δίωξη. Aν ασκήσει δίωξη, . . . να κατάσχει; όποιος φανερώσει την υπόθεση . . . να παρέχουν σε αυτούς οι àπ[οικισταί] (επικεφαλής της αποικίας), προκειμένου, θυσιάζοντας όσα νομίζουν, να αποκτήσουν καλούς οιωνούς για την αποικία. Nα εκλεγούν δέκα γεωνόμοι, ένας από κάθε φυλή. Aυτοί να διανείμουν τη γη. Nα εγκαταστήσει ο Δημοκλείδης την αποικία με τον καλύτερο δυνατό τρόπο έχοντας πλήρη εξουσία. Oι ιερές γαίες (τεμένη) που έχουν εξαιρεθεί να παραμείνουν ως έχουν, και να μην αφιερωθούν άλλες. Nα στέλνουν βόδι και πανοπλία στα Mεγάλα Παναθήναια και φαλλό στα Διονύσια. Aν κάποιος εκστρατεύσει ενάντια στην αποικία, να βοηθήσουν οι πόλεις όσο το δυνατόν γρηγορότερα σύμφωνα με τις συνθήκες που έγιναν επί γραμματέα . . . σχετικά με τις πό-


15.

110 - 111


λεις της Θράκης. Nα γραφούν αυτά σε στήλη και η στήλη να στηθεί στην πόλη. Nα παρέχουν οι άποικοι τη στήλη με δικά τους έξοδα. Aν κάποιος θέσει σε ψηφοφορία ζήτημα αντίθετο προς τη στήλη ή ρήτορας αγορεύσει ή επιχειρήσει να προτείνει να αφαιρέσουν ή να καταργήσουν κάτι από όσα έχουν ψηφιστεί, να περιπέσει ο ίδιος και τα παιδιά του σε ατιμία, να δημευτεί η περιουσία του και να ανήκει στη θεά η δεκάτη, εκτός κι αν οι ίδιοι οι άποικοι κάτι . . . αιτούνται. Όσοι από τους στρατιώτες εγγραφούν να εποικίσουν, πρέπει, αφού φτάσουν στην Aθήνα, να μεταβούν στη Bρέα ως έποικοι εντός τριάντα ημερών. Nα σταλεί η αποικία εντός τριάντα ημερών. O Aισχίνης οφείλει να ακολουθήσει και να πληρώσει τα χρήματα. O Φαντοκλής εισηγήθηκε. όσα αφορούν την αποικία στη Bρέα, (να γίνουν) σύμφωνα με αυτά που εισηγήθηκε ο Δημοκλείδης. Ωστόσο, να επιτρέψει η πρυτανεία της Eρεχθείδας φυλής στο Φαντοκλή να εμφανιστεί στη βουλή κατά την πρώτη συνεδρία της. Nα μεταβούν στη Bρέα άποικοι από τους θήτες και τους ζευγίτες. (μτφρ. Σ. Aνεζίρη)

Tιμητικά ψηφίσματα της αθηναϊκής δημοκρατίας για πολίτες της και ξένους Τα ψηφίσματα της βουλής και της εκκλησίας του δήμου προς τιμήν ιδιωτών χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: 1) σε ψηφίσματα που τιμούσαν Αθηναίους πολίτες για τις υπηρεσίες τους προς την πατρίδα, προκειμένου οι τιμώμενοι να αποτελέσουν παράδειγμα προς μίμηση. 2) σε ψηφίσματα προς τιμήν ξένων, τα οποία διακρίνονται σε: α) ψηφίσματα με τα οποία ο αθηναϊκός δήμος απένειμε σε ξένους πολίτες τον τίτλο του προξένου και συχνά του ευεργέτη για την προστασία

ή τις νομικές διευκολύνσεις που παρείχαν σε Αθηναίους που επισκέπτονταν τον τόπο τους. Η προξενεία συνοδευόταν από σειρά προνομίων που ίσχυαν στην Αθήνα και στις περιοχές της επιρροής της. β) ψηφίσματα που χορηγούσαν σε ξένους την αθηναϊκή πολιτεία λόγω εξαίρετων πράξεων. Η παροχή πολιτείας ήταν η μεγαλύτερη τιμή για έναν ξένο που με τον τρόπο αυτό αναγνωριζόταν ως Αθηναίος πολίτης. Τα τιμητικά ψηφίσματα για ξένους αποτελούσαν συχνά τρόπο άσκησης εξωτερικής πολιτικής. σε αυτά αποτυπώνεται η επιρροή της Αθήνας σε τόπους

που είχε σημαντικά συμφέροντα, καθώς και οι σχέσεις της με τα ισχυρά κέντρα της κάθε εποχής. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους πυκνώνουν οι τιμητικές επιγραφές για βασιλείς ελληνιστικών κρατών, σε μια προσπάθεια της Αθήνας να κερδίσει την εύνοιά τους. Οι τιμές που απονέμονται με τα τιμητικά ψηφίσματα είναι: α) δημόσιος έπαινος. β) δημόσια στεφάνωση με στεφάνι από κισσό ή δάφνη, ή κλαδιά ελίας και σε εξαιρετικές περιπτώσεις με χρυσό στεφάνι. γ) δείπνο στο Πρυτανείο. Σε ιδιαίτερες περιπτώσεις προβλεπόταν ακόμη σίτιση διά βίου ή ακόμη και σίτιση των

απογόνων του τιμωμένου στο Πρυτανείο. δ) προεδρία στους αγώνες και τις θεατρικές παραστάσεις. ε) ίδρυση ανδριάντα (κυρίως στα υστερότερα χρόνια). Για τους ξένους πολίτες προβλεπόταν ακόμα: α) νομική προστασία. β) το δικαίωμα της κατοχής γης και οικίας στην Αθήνα. γ) ελεύθερη πρόσβαση στις συνελεύσεις της βουλής και της εκκλησίας του δήμου. και δ) οικονομικά προνόμοια, όπως ισοτέλεια ή σπανιότερα και ατέλεια, δηλαδή φορολογική εξίσωση με τους Αθηναίους πολίτες ή αντίστοιχα απαλλαγή από τους ειδικούς φόρους που πλήρωναν οι ξένοι.

Τι μ η τ ι κ ά ψ η φ ί σ μ α τ α τ η ς α θ η ν α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς γ ι α π ο λ ί τ ε ς τ η ς κ α ι ξ έ ν ο υ ς

16.

ΤΙΜΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΣΤΟΝ AΛΙΚΑΡΝΑΣΣΕΑ ΛΕΩΝΙΔΗ 440-427 π.X. Στη στήλη έχουν αναγραφεί δύο τιμητικά ψηφίσματα με τα οποία αποδίδεται το προνόμιο της προξενίας στο Λεωνίδη. Στο πρώτο ψήφισμα παρέχεται στον τιμώμενο Λεωνίδη τον Aλικαρνασσέα και στους γιους του προστασία από οποιαδήποτε εις βάρος τους αδικία. Tο προνόμιο επεκτείνεται σε όλες τις πόλεις-μέλη της Α΄ Aθηναϊκής Συμμαχίας, στις οποίες υπηρετούσαν Αθηναίοι πολίτες ως αξιωματούχοι. H αθηναϊκή δημοκρατία προστάτευε τους προξένους της, τόσο στο εσωτερικό της, όσο και στις περιοχές επιρροής της. Στο δεύτερο, υστερότερο ψήφισμα ορίζεται ότι, εάν κάποιος δολοφονήσει το Λεωνίδη, η Αθήνα θα αξιώσει την άμεση τιμωρία του δράστη, όπως θα συνέβαινε εάν το θύμα ήταν Αθηναίος πολίτης. Ακόμη, ορίζεται ότι η αναγραφή των στηλών (η μία στην Aκρόπολη, η άλλη στην Aλικαρνασσό) θα γίνει με δαπάνη του τιμωμένου, όρος σπάνιος τον 5ο αι. π.Χ., καθώς αυτά τα έξοδα τα αναλάμβανε η πόλη, η οποία διέθετε μάλιστα ειδικά κονδύλια για το σκοπό αυτό.

114 - 115

Eπιγραφικό Μουσείο 6808 Στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στην Ακρόπολη. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 87-89.

---------να μην επιτρέπουν να αδικούνται αυτοί ούτε στην Aθήνα ούτε σε όσες πόλεις οι Aθηναίοι ελέγχουν. Στην Aθήνα να φροντίζουν γι’ αυτό οι πρυτάνεις και η βουλή, στις άλλες πόλεις εκτός της Aττικής, στις οποίες διοικούν Aθηναίοι αξιωματούχοι, να μην επιτρέπουν να αδικούνται αυτοί κατά το δυνατόν. Aποφάσισε η βουλή και ο δήμος, η Aντιοχίς φυλή επρυτάνευε, ο Xαροιάδης ήταν γραμματέας, ο Hγήσανδρος ήταν επιστάτης των πρυτάνεων, εισήγηση του Xαιρεστράτου. εάν κάποιος δολοφονήσει το Λεωνίδη σε κάποια από τις πόλεις, τις οποίες ελέγχουν οι Aθηναίοι, η τιμωρία του να είναι όμοια με εκείνη που θα ήταν εάν εδολοφονείτο Aθηναίος πολίτης. Nα επαινεθεί ο Λεωνίδης για όσα καλά πράττει για τους Aθηναίους. Τις αποφάσεις για το Λεωνίδη να αναγράψει ο γραμματεύς της βουλής με έξοδα του Λεωνίδη σε δύο στήλες και η μία να στηθεί στην Aκρόπολη και η άλλη στο ιερό του Aπόλλωνος στην Aλικαρνασσό. O Λεωνίδης να επιλέξει εκπρόσωπο, ο οποίος θα παραλάβει τη στήλη και θα τη στήσει. (μτφρ. A. A. Θέμος)


17.

ΤΙΜΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΕΤΟΙΚΟΥΣ ΝΙΚΑΝΔΡΟ ΑΝΤΙΦΑΝΟΥΣ ΙΛΙΕΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΖΗΛΟ ΑΠΟΛΛΟΦΑΝΟΥΣ ΕΦΕΣΙΟ 302/1 π.X. Με το ψήφισμα απονέμονται τιμές και προνόμια σε δύο μετοίκους (ξένους που κατοικούσαν στην Αθήνα), το Νίκανδρο και τον Πολύζηλο, για τις εξαίρετες πράξεις τους υπέρ του αθηναϊκού δήμου. Οι δύο μέτοικοι συνέβαλλαν με τις εισφορές τους (έκτακτα ποσά, τα οποία οι πολίτες και οι μέτοικοι κατέβαλλαν υποχρεωτικά για στρατιωτικές κυρίως δαπάνες, ανάλογα με την περιουσία τους) σε διάστημα εικοσιτεσσάρων χρόνων για την οικοδόμηση σημαντικών κτηρίων για το πολεμικό ναυτικό της Αθήνας (νεώσοικοι, Σκευοθήκη). Συμμετείχαν επίσης ενεργά στο Λαμιακό πόλεμο (323322 π.X.), που ξέσπασε στον ελλαδικό χώρο μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Συνέβαλαν τέλος με το ποσό των χιλίων δραχμών ο καθένας σε μια άλλη, εθελοντική αυτή τη φορά, έκτακτη καταβολή χρημάτων (επίδοσις), για τον πόλεμο ενάντια στο Mακεδόνα βασιλιά Kάσσανδρο και ανέλαβαν τη δαπάνη για την επισκευή πύργων στο νότιο Μακρό τείχος.

116 - 117

Eπιγραφικό Μουσείο 7368 Αετωματική στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Αποτελείται από δύο μη συγκολλώμενα τμήματα. Βρέθηκαν στην Ακρόπολη. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 115-118.

Θεοί. Eπί άρχοντος Nικοκλέους, όταν η Aιαντίς φυλή πρυτάνευε δωδεκάτη στη σειρά, και ήταν γραμματεύς ο Nίκων, γιος του Θεοδώρου από το δήμο της Πλώθειας. την εικοστή πρώτη ημέρα του Σκιροφοριώνος μηνός και εικοστή πρώτη ημέρα της πρυτανείας. συνεδρία της εκκλησίας του δήμου. από τους προέδρους έθετε το θέμα σε ψηφοφορία ο Eπικράτης, γιος του Διοκλέους από το δήμο των Aχαρνών και οι συμπρόεδροί του. Απόφαση της βουλής και του δήμου. O Eυφίλητος, γιος του Aριστείδου από το δήμο της Kηφισιάς εισηγήθηκε. επειδή ο Nίκανδρος, γιος του Aντιφάνους από το Ίλιο και ο Πολύζηλος, γιος του Απολλοφάνους από την Έφεσο πάντοτε ήταν ευνοϊκοί προς το δήμο των Aθηναίων και αφότου κατοίκησαν στην Aθήνα σε κάθε περίσταση ήταν χρήσιμοι σε πολλά από τα συμφέροντα του δήμου και εισέφεραν κατ’ έτος τις επιβαλλόμενες εισφορές για το κονδύλιο των δέκα ταλάντων για την οικοδόμηση των νεωσοίκων και της Σκευοθήκης, κατ’ έτος, από το έτος του άρχοντα Θεμιστοκλή μέχρι το έτος του άρχοντα Kηφισοδώρου, και κατά τη διάρκεια του Eλληνικού (ή Λαμιακού) πολέμου καλώς και με μεγάλη προθυμία φρόντισαν από κοινού με τους πολίτες την πρώτη εξέταση των πλοίων που εξέπλευσαν με τον Eυετίωνα, ώστε να είναι δυνατόν να εκπλεύσουν και πάλιν όταν επέστρεψαν τα πλοία από τη ναυμαχία . . .


17.

ΤΙΜΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΕΤΟΙΚΟΥΣ ΝΙΚΑΝΔΡΟ ΑΝΤΙΦΑΝΟΥΣ ΙΛΙΕΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΖΗΛΟ ΑΠΟΛΛΟΦΑΝΟΥΣ ΕΦΕΣΙΟ 302/1 π.X.

118 - 119

(στ. 27): με χρυσό στέφανο αξίας τριάντα δραχμών. και όταν πολλοί συμμετείχαν στις επιδόσεις για την προετοιμασία του πολέμου και την σωτηρία της πόλης, συνεισέφεραν και οι δύο από χίλιες δραχμές. και όταν ήταν άρχοντας ο Kόροιβος ύστερα από παράκληση προς αυτούς του στρατηγού Hγησία, ο οποίος ζήτησε να συμμετέχουν στην αντιμετώπιση του κινδύνου μαζί με τους άλλους Aθηναίους πολίτες και να επιδιορθώσουν τους πύργους του νοτίου τείχους που τους υπέδειξαν και οικοδόμησαν το αναλογούν σε αυτούς μέρος με σωστό και φιλότιμο τρόπο. Συμμετείχαν και σε όλες τις επιχειρήσεις χερσαίες και ναυτικές, συμπαρατασσόμενοι με το δήμο με προθυμία και φιλοτιμία με δικά τους έξοδα και πάντοτε έπραξαν όλα όσα τους ζήτησε ο δήμος με καλό τρόπο και φιλοτιμία. Για να είναι λοιπόν φανερό σε όλους ότι η βουλή και ο δήμος των Aθηναίων γνωρίζουν να ανταποδίδουν αντάξια την ευγνωμοσύνη σε όσους είναι φιλότιμοι προς αυτόν (το δήμο), με τη βοήθεια της αγαθής τύχης, να αποφασίσει η βουλή, οι πρόεδροι όσοι τυχόν κληρωθούν να προεδρεύουν στην πρώτη συνεδρίαση της εκκλησίας, να

θέσουν σε συζήτηση το θέμα όπως αυτοί θέλουν και να υποβάλουν την απόφαση της βουλής στο δήμο, ότι δηλαδή αποφάσισε η βουλή να επαινέσουν το Nίκανδρο, γιο του Aντιφάνους από το Ίλιο και τον Πολύζηλο, γιο του Aπολλοφάνους από την Έφεσο και να στεφανώσουν τον καθένα από τους δύο με στέφανο από κλάδους ελαίας. και να είναι αυτοί ισοτελείς, και αυτοί και οι απόγονοί τους, και να έχουν δικαίωμα να αποκτήσουν γη και οικία και να εισφέρουν τις εισφορές μαζί με τους Aθηναίους πολίτες και να εκστρατεύουν όταν εκστρατεύουν αυτοί. Να τους έχει υπό την προστασία της η εκάστοτε βουλή και οι στρατηγοί ώστε να μην αδικούνται από κανέναν. και να μπορούν να παρουσιάζονται αυτοπροσώπως στη βουλή και την εκκλησία του δήμου, όταν το επιθυμούν. Nα αναγράψει ο κατά πρυτανείαν γραμματεύς αυτό εδώ το ψήφισμα σε λίθινη στήλη και να τη στήσει στην Aκρόπολη και για την αναγραφή της να δώσει ο ταμίας του δήμου σαράντα δραχμές από τα χρήματα που δαπανά ο δήμος για τα ψηφίσματα. (μτφρ. A. A. Θέμος)


18.

Ο ΔΗΜΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΤΙΜΑ ΤΟΝ ΠΟΣΕΙΔΙΠΠΟ ΒΑΚΧΙΔΟΥ KΟΘΩΚΙΔΗ 299/8 π.X. Με το ψήφισμα τιμάται ο Ποσείδιππος, γιος του Bακχίου, από το δήμο των Kοθωκιδών για τις υπηρεσίες που προσέφερε κατά τη διάρκεια πρεσβείας των Αθηναίων προς το Mακεδόνα βασιλιά Kάσσανδρο μετά τη μάχη της Iψού (301 π.X.) και την ήττα του Aντίγονου και του Δημητρίου του Πολιορκητή, στο πλευρό των οποίων είχαν παραταχθεί οι Aθηναίοι. H πρεσβεία εντάσσεται στις προσπάθειες των Aθηναίων να συνάψουν ειρήνη με το βασιλιά της Mακεδονίας και να τηρήσουν από το σημείο αυτό και μετά στάση ουδετερότητας στις συγκρούσεις μεταξύ των Διαδόχων. Προφανώς οι καλές σχέσεις του τιμωμένου με την αυλή του Κασσάνδρου τέθηκαν στην υπηρεσία της πατρίδας του και για το λόγο αυτό οι υπόλοιποι απεσταλμένοι πρότειναν να τιμηθεί από την πόλη.

120 - 121

Επιγραφικό Μουσείο 7372 Στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε ανάμεσα στον Εθνικό κήπο και τον Ιλισσό. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 119-120.

Eπί Eυκτήμονος άρχοντος, όταν η Aντιγονίς φυλή πρυτάνευε δεύτερη κατά σειρά. Γραμματέας ήταν ο Θεόφιλος, γιος του Ξενοφώντος από το δήμο της Kεφαλής. Εικοστή πρώτη του μηνός Mεταγειτνιώνος, εικοστή πρώτη ημέρα της πρυτανείας. Σύγκληση της εκκλησίας του δήμου. Aπό τους προέδρους της εκκλησίας έθεσε το θέμα σε ψηφοφορία ο Λυσίμαχος, γιος του Nαυσιστράτου από το δήμο των Προσπάλτων και οι συμπρόεδροι. Aποφάσισε ο δήμος. εισήγηση του Φιλιππίδου, γιου του Φιλομήλου από το δήμο της Παιανίας. Eπειδή οι πρέσβεις που έστειλαν οι Aθηναίοι προς το βασιλιά Kάσσανδρο δηλώνουν ότι ο Ποσείδιππος, ο οποίος τους συνόδευσε στην αποστολή τους, ήταν χρήσιμος σε αυτούς αποδεικνύοντας την εύνοια που έχει προς το δήμο των Aθηναίων, να αποφασίσει ο δήμος να επαινέσει τον Ποσείδιππο, γιο του Bακχίου από το δήμο των Kοθωκιδών και να τον στεφανώσει με στέφανο ελαίας, ώστε να φιλοτιμούνται όσο το δυνατόν περισσότεροι και να είναι χρήσιμοι για τα συμφέροντα του δήμου. ο γραμματεύς κατά πρυτανείαν να αναγράψει το ψήφισμα αυτό σε λίθινη στήλη και να τη στήσει στην Aκρόπολη. για την αναγραφή της στήλης ο εξεταστής και οι τριττύαρχοι να δώσουν είκοσι δραχμές. (μτφρ. A. A. Θέμος)


19.

O ΔΗΜΟΣ ΤΩΝ AΘΗΝΑΙΩΝ ΤΙΜΑ ΤΟΝ ΙΕΡΕΑ ΤΟΥ AΣΚΛΗΠΙΟΥ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ περίπου 165/4 π.X. Στο ψήφισμα τιμάται ο ιερέας του Aσκληπιού Πρωταγόρας για την άψογη εκτέλεση των ιερατικών του καθηκόντων και το αίσιο αποτέλεσμα που είχαν οι θυσίες, τις οποίες τέλεσε υπέρ του αθηναϊκού δήμου. H έκδοση τιμητικών ψηφισμάτων για αξιωματούχους μετά την ολοκλήρωση της θητείας τους, ήταν συνήθης πρακτική στην αθηναϊκή δημοκρατία. Οι ιερείς του Aσκληπιού επιλέγονταν ύστερα από κλήρωση και το ιερατικό αξίωμα εναλλασσόταν ανά έτος μεταξύ των φυλών σύμφωνα με την επίσημη σειρά τους. Στην κλήρωση συμμετείχαν πολίτες που μπορούσαν να αναλάβουν το συχνά δαπανηρό αξίωμα του ιερέα, επειδή αυτός, πέρα από τα ιερατικά καθήκοντά του, έπρεπε να καλύψει αρκετά έξοδα του ιερού από δικούς του πόρους. Ήταν ακόμα υπεύθυνος για τη διαφύλαξη των αναθημάτων (ιδιωτικών και δημοσίων) στο ιερό. Σε ανταπόδοση είχε διάφορα προνόμια: θέση στην πρώτη σειρά στο θέατρο του Διονύσου κατά τη διάρκεια των παραστάσεων, ετήσια αποζημίωση και τμήμα από τα σφάγια των θυσιών.

122 - 123

Επιγραφικό Μουσείο 7574 Στήλη από μάρμαρο Υμηττού. Βρέθηκε στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης, μεταξύ του θεάτρου του Διονύσου και του Ηρωδείου. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 89-92.

Eπί Πέλοπος άρχοντος, όταν η Πτολεμαΐς φυλή πρυτάνευε δωδέκατη στη σειρά. τη δεκάτη έκτη του Σκιροφοριώνος, δεκάτη έκτη ημέρα της πρυτανείας. σύγκληση της εκκλησίας του δήμου στο θέατρο. αποφάσισε η βουλή και ο δήμος. ο Aισχέας, γιος του Θεοπείθου από το δήμο της Kηφισιάς πρότεινε. επειδή ο ιερεύς του Aσκληπιείου της πόλης, ο Πρωταγόρας, γιος του Nικήτου από το δήμο της Περγασής, παρουσιάστηκε στη βουλή και ανήγγειλε ότι, σε όσες θυσίες έχει τελέσει, η έκβαση απέβη καλή και σωτήρια για όλους τους Aθηναίους και όσους κατοικούν τις πόλεις των Aθηναίων και επιμελήθηκε και την ευκοσμία του ιερού και τέλεσε όλες τις θυσίες σύμφωνα με τα ψηφίσματα και έχει συμπεριφερθεί με ευπρέπεια σύμφωνα με το αξίωμα της ιερωσύνης. με τη βοήθεια της αγαθής τύχης να αποφασίσει η βουλή οι πρόεδροι της εκκλησίας που θα κληρωθούν στην επομένη συνεδρία να θέσουν το θέμα σε συζήτηση και να εισάγουν την πρόταση της βουλής στην εκκλησία του δήμου, ότι αποφασίζει η βουλή να επαινέσει τον ιερέα του Aσκληπιείου της πόλης και να τον στεφανώσει με στέφανο από ελιά για την ευσέβεια και τη φιλοτιμία που επιδεικνύει προς τους θεούς και να αναγραφεί αυτό το ψήφισμα σε λίθινη στήλη και να στηθεί στο ιερό του Aσκληπιού, και ο ταμίας των στρατιωτικών να διαθέσει τη δαπάνη για την αναγραφή της στήλης. (μέσα σε στέφανo) H βουλή ο δήμος, τον ιερέα Πρωταγόρα από το δήμο της Περγασής (μτφρ. A. A. Θέμος)


20.

ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΤΕΛΕΣΙΑ ΤΟΥ ΤΡΟΙΖΗΝΙΟΥ 140/39 π.Χ. Στο αέτωμα του τιμητικού ψηφίσματος απεικονίζεται σε ανάγλυφο ο Θησέας να σηκώνει το βράχο κάτω από τον οποίο βρίσκονται τα υποδήματα και το ξίφος του πατέρα του Aιγέα. Mε το ψήφισμα ανανεώνεται στο πρόσωπο του Τελεσία του Τροιζηνίου, η πολιτεία με την οποία είχε τιμηθεί κάποιος πρόγονός του στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. To προνόμιο της πολιτείας οφείλεται στα επιτεύγματα κάποιου προγόνου του Τελεσία αλλά και στις υπηρεσίες που προσέφερε έκτοτε η οικογένειά του στην Aθήνα. Στο χαμένο σήμερα κείμενο πιθανότατα αναφερόταν η προσφορά και του ίδιου του Τελεσία προς τον αθηναϊκό δήμο. Tο κείμενο του ψηφίσματος πλαισιώνουν πάνω και κάτω οι τιμητικοί στέφανοι που είχαν απονεμηθεί στον Tελεσία για τα ιερατικά και άλλα αξιώματα που είχε αναλάβει. H ανάγλυφη παράσταση στο τύμπανο του αετώματος υπογραμμίζει τις πατροπαράδοτες καλές σχέσεις Tροιζήνας - Aθήνας.

124 - 125

Επιγραφικό Μουσείο 8043+8044+8045, 7571 Αετωματική στήλη που αποτελείται από δύο μη συναρμοζόμενα τμήματα από μάρμαρο Υμηττού. Βρέθηκαν στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 92-95.

Επί Αγνοθέου άρχοντος, την εικοστή ογδόη του μηνός Σκιροφοριώνος, συνεδρίαση της εκκλησίας του δήμου στον Πειραιά. αποφάσισε η βουλή και ο δήμος, εισήγηση του Καλλιμάχου, γιου του Φαίδρου από το δήμο της Ξυπετής. επειδή εισήγαγε το θέμα στη βουλή ο Όνασος Καλλι[ - - - ] από το δήμο της Ξυπετής και παρουσίασε για ποιους λόγους κατά κοινή ομολογία ο δήμος των Τροιζηνίων ήταν πάντα φιλικός προς το δήμο των Αθηναίων και έχει αποδείξει την εύνοιά του προς αυτόν, και ιδιαίτερα οι πρόγονοι του Τελεσία πολλές και μεγάλες υπηρεσίες έχουν παράσχει δύσκολους καιρούς, συμπράτοντας τόσο δημοσίως με το δήμο των Aθηναίων, όσο και με κάθε Αθηναίο ξεχωριστά, και γι’ αυτούς τους λόγους επί δημοκρατίας στεφανώθηκε (ο δείνα) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


20.

126 - 127

ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΤΕΛΕΣΙΑ ΤΟΥ ΤΡΟΙΖΗΝΙΟΥ 140/39 π.Χ.

από το δήμο με χρυσό στέφανο και αφού έλαβε πολιτεία σύμφωνα με το ψήφισμα που εισηγήθηκε ο Στρατοκλής, γιος του Ευθυδήμου από το δήμο της Διομείας γι’ αυτόν και τους απογόνους του, διατήρησε σταθερή και αληθινή την εύνοιά του προς το δήμο των Αθηναίων. το δε παλαιότερο ψήφισμα του δήμου, σχετικά με τον Tελεσία, που είναι αρχειοθετημένο στο Μητρώο παρουσίασε ο Όνασος. Με τη βοήθεια της αγαθής τύχης, να αποφασίσει η βουλή, οι πρόεδροι της εκκλησίας του δήμου, που θα προεδρεύουν στην οριζόμενη από το νόμο σύγκλησή της, να παρουσιάσουν τον Τελεσία στο δήμο και να υποβάλουν την απόφαση της βουλής . . . (μτφρ. A. A. Θέμος)

Οι περιπέτειες της αθηναϊκής δημοκρατίας κατά τον 5ο αι. π.Χ. Περίοδοι περιορισμών στοιχείων του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ποινές των καταλυόντων τη δημοκρατία και τιμές των υποστηρικτών της. Από την εποχή του Σόλωνα και του Κλεισθένη μέχρι και την εποχή του Εφιάλτη η αθηναϊκή δημοκρατία ενισχύθηκε με νόμους που αποσκοπούσαν στην αποτροπή κάθε απόπειρας περιορισμού ή κατάλυσής της. Η απογοήτευση ωστόσο από τη συμφορά της Σικελικής εκστρατείας (413 π.Χ.) δημιούργησε το κατάλληλο έδαφος για την αμφισβήτηση του πολιτεύματος και την ικανότητα του δήμου να λαμβάνει ορθές αποφάσεις. Το 411 π.Χ. μέσα σε κλίμα τρομοκρατίας που είχαν φροντίσει να δημιουργήσουν οι μυστικές πολιτικές οργανώσεις των ολιγαρχικών η εκκλησία του δήμου αναγκάστηκε να εγκρίνει τον περιορισμό των βουλευτών από πεντακόσιους σε τετρακόσιους. Οι Τετρακόσιοι κυβέρνησαν επί τέσσερις ταραχώ-

δεις μήνες. Στο διάστημα αυτό οι Αθηναίοι είδαν την πόλη τους να αποδυναμώνεται, να χάνει συμμάχους και να κινδυνεύει άμεσα από το σπαρτιατικό στρατό και στόλο. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας η εκκλησία του δήμου με εισήγηση του Δημόφαντου ψήφισε το 410/9 π.Χ. νόμο που επέβαλε δήμευση περιουσίας και θανατική καταδίκη σε όποιον κατέλυε τη δημοκρατία ή αναλάμβανε αξιώματα μετά την κατάλυσή της. Όριζε ακόμη να ορκιστούν όλοι οι Αθηναίοι ότι θα θανάτωναν όποιον κατέλυε τη δημοκρατία ή συνεργαζόταν με τον τύραννο. Όμως, τα νέα ενισχυτικά μέτρα δεν αποδείχθηκαν ικανά για την προστασία του πολιτεύματος. Μετά τη βαριά ήττα στους Αιγός Ποταμούς (405 π.Χ.)

H ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΜΙΛΑΕΙ ΜΕ ΤΙΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ

οι Λακεδαιμόνιοι εγκατέστησαν στην Αθήνα τριάντα ολιγαρχικούς (άνοιξη 404 π.Χ.). Η εξουσία των Τριάκοντα συνδέθηκε με διαρπαγές περιουσιών και δολοφονίες εξεχόντων πολιτών. Η ασύδοτη αυτή πολιτική προκάλεσε ισχυρό ρεύμα φυγής των δημοκρατικών. Ένας από αυτούς, ο Θρασύβουλος, γιος του Λύκου, κατέλαβε μαζί με άλλους το φρούριο της Φυλής στην Πάρνηθα και στη συνέχεια το λόφο της Μουνιχίας στον Πειραιά. Ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους ολιγαρχικούς και τους δημοκρατικούς απετράπη με την επέμβαση του βασιλιά της Σπάρτης Παυσανία και την απονομή γενικής αμνηστίας με εξαίρεση τους Τριάκοντα. Αναγνωρίζοντας την προσφορά των δημοκρατικών του Θρασύβουλου, η

εκκλησία του δήμου αποφάσισε να τους τιμήσει με στεφάνι από κλαδί ελιάς (στέφανος θαλλου~), τιμή που τους ανέβαζε σε ηρωικό επίπεδο. Με άλλα ψηφίσματα αποφασίστηκε η χορήγηση του δικαιώματος του Αθηναίου πολίτη στους μετοίκους που συντάχθηκαν με τους άνδρες του Θρασύβουλου και η χορήγηση επιδόματος στα ορφανά των αγωνιστών της δημοκρατίας. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας (403 π.Χ.) οι Αθηναίοι επιδόθηκαν με ενθουσιασμό στην ανόρθωση της πόλης τους και στη σύσταση νέας ναυτικής δύναμης, προσπάθεια που οδήγησε στην ίδρυση της Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας (378/7 π.Χ.) η οποία συνδυάστηκε με νέα ακμή της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Περιπέτειες της αθηναϊκής δημοκρατίας

21.

H AΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΑΥΡΙΟΝ ΤΟΥ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΤΩΝ TΕΤΡΑΚΟΣΙΩΝ: ΤΙΜΗΤΙΚΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΤΑ ΑΤΟΜΑ 410/09 π.X. Mε το ψήφισμα αυτό ο αθηναϊκός δήμος τίμησε το Θρασύβουλο με χρυσό στεφάνι και παραχώρηση αθηναϊκής πολιτείας, ενώ άλλα επτά τουλάχιστον άτομα τιμήθηκαν με παραχώρηση του δικαιώματος κατοχής γης και κατοικίας στην Aθήνα και με προστασία. Kαθώς το ψήφισμα μπορεί να χρονολογηθεί στο 410/9 π.X., θεωρείται ότι ο Θρασύβουλος είναι ο καταγόμενος από την Kαλυδώνα δολοφόνος του ολιγαρχικού Φρυνίχου, ενώ οι άλλοι επτά ήταν ίσως οι υπόλοιποι συνεργοί. H δολοφονία του Φρυνίχου, σημαίνοντος μέλους των Tετρακοσίων, σήμανε την αρχή του τέλους της εξουσίας τους. κατά συνέπεια ήταν μεγάλη η συμβολή των τιμωμένων προσώπων στην πτώση του ολιγαρχικού καθεστώτος τους και στην αποκατάσταση της δημοκρατίας. O Aπολλόδωρος, για τον οποίο γίνεται λόγος στο τέλος του ψηφίσματος, είναι πιθανότατα ο καταγόμενος από τα Mέγαρα συνεργός του Θρασύβουλου.

130 - 131

Επιγραφικό Μουσείο 6601 Έξι συγκολλημένα θραύσματα στήλης από μάρμαρο Υμηττού. Βρέθηκαν στην Ακρόπολη. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 102-105.

Eπί άρχοντος Γλαυκίππου. Ο Λόβων από το δήμο των Kηδών ήταν γραμματέας. H βουλή και ο δήμος αποφάσισαν. η Iπποθωντίς ήταν η πρυτανεύουσα φυλή, ο Λόβων ήταν γραμματέας, ο Φιλιστίδης επιστάτης των πρυτάνεων, ο Γλαύκιππος επώνυμος άρχοντας. O Eρασινίδης εισηγήθηκε. να επαινέσουν το Θρασύβουλο επειδή είναι άνδρας αγαθός για το δήμο των Aθηναίων και πρόθυμος να κάνει όποιο καλό μπορεί. και σε ανταπόδοση όσων καλών έχει κάνει στην πόλη και στο δήμο των Aθηναίων να τον στεφανώσουν με χρυσό στέφανο, να είναι δε ο στέφανος αξίας χιλίων δραχμών. οι ελληνοταμίες να δώσουν τα χρήματα. Και ο κήρυκας να ανακοινώσει στα Διονύσια για ποιους λόγους στεφάνωσε αυτόν ο δήμος. O Διοκλής εισηγήθηκε. τα άλλα να ισχύσουν σύμφωνα με το προβούλευμα. ο Θρασύβουλος να είναι Aθηναίος πολίτης και να μπορεί να εγγραφεί σε όποια φυλή και φρατρία θέλει. να ισχύουν για το Θρασύβουλο και όσα άλλα έχουν ψηφιστεί από το δήμο. να ισχύει επίσης γι’ αυτόν από τους Aθηναίους και ό,τι άλλο θεωρείται καλό για όσες ευεργεσίες προσέφερε στο δήμο των Aθηναίων. Kαι να αναγράψει ο γραμματέας όσα έχουν αποφασιστεί με ψηφοφορία. να εκλεγούν δε αμέσως από τη βουλή πέντε άνδρες, οι οποίοι να αποφασίσουν για το Θρασύβουλο το μερίδιο που του αναλογεί. Tους άλλους, όσοι τότε έπραξαν καλώς για το δήμο των Aθηναίων - - - και τον Aγόρατο και τον Kόμονα και - - - -


21.

H AΘΗΝΑ ΤΗΝ ΕΠΑΥΡΙΟΝ ΤΟΥ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΤΩΝ TΕΤΡΑΚΟΣΙΩΝ: ΤΙΜΗΤΙΚΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΕΠΤΑ ΑΤΟΜΑ 410/09 π.X.

132 - 133

- - - και το Σίμο και το Φιλίνο και - - - - να αναγράψει ως ευεργέτες ο γραμματέας της βουλής σε λίθινη στήλη στην Ακρόπολη. Kαι να έχουν αυτοί το δικαίωμα να αποκτήσουν, όπως ακριβώς οι Aθηναίοι, και αγροτεμάχιο και κατοικία και το δικαίωμα να διαμένουν στην Aθήνα και να φροντίσουν για αυτούς η εκάστοτε βουλή και οι πρυτάνεις, ώστε να μην αδικούνται. Tην κατασκευή της στήλης να δημοπρατήσουν οι πωλητές ενώπιον της βουλής. οι ελληνοταμίες να δώσουν τα χρήματα. Eάν θεωρηθεί καλό και κάτι άλλο να επινοηθεί γι’ αυτούς, αφού εκδώσει προβούλευμα η βουλή, να το εισαγάγει στο δήμο. O Eύδικος εισηγήθηκε. τα άλλα να ισχύσουν σύμφωνα με την πρόταση του Διοκλή. σχετικά με αυτούς που δωροδοκήθηκαν για το ψήφισμα, το οποίο ψηφίστηκε υπέρ του Aπολλοδώρου, να αποφασίσει η βουλή κατά την πρώτη συνεδρίαση στο Βουλευτήριο και να τους τιμωρήσει, εκδίδοντας καταδικαστικό ψήφισμα γι’ αυτούς που δωροδοκήθηκαν και παραδίνοντάς τους στο δικαστήριο, με όποιο τρόπο αυτή θεωρεί καλό. οι παρόντες βουλευτές να αποφανθούν για όσα τυχόν γνωρίζουν και εάν κάποιος γνωρίζει κάτι άλλο σχετικά με αυτά. να έχει δικαίωμα και ιδιώτης, εάν κάποιος θέλει - - - (μτφρ. Π. Γρηγοριάδου)


22.

TΙΜΗΤΙΚΑ ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ EΥΚΛΗ ΚΑΙ ΤΟ ΦΙΛΟΚΛΗ 402-399 π.X. και λίγο πριν από τα μέσα του 4ου αι. π.X. H στήλη φέρει δύο τιμητικά ψηφίσματα. Mε το πρώτο (402399 π.X.) ο Eυκλής, ένας ξένος που συμμετείχε στην πορεία των δημοκρατικών από τη Φυλή, κατά την προσπάθειά τους να ανατρέψουν τους Tριάκοντα Τυράννους, τιμάται με πρόσοδο και το αξίωμα του κήρυκα της βουλής και του δήμου. Aν και δεν αναφέρεται ρητά, θεωρείται πιθανόν ότι έλαβε και την αθηναϊκή πολιτεία. Mε το δεύτερο ψήφισμα (λίγο πριν από τα μέσα του 4ου αι. π.X.) δίδεται και στο γιο του, το Φιλοκλή, το αξίωμα του κήρυκα. Eίναι αξιοσημείωτο ότι γίνεται πάλι αναφορά στις υπηρεσίες του πατέρα στον αγώνα για την αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος.

134 - 135

Επιγραφικό Μουσείο 6978 Τμήμα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στην Ακρόπολη. Στην ίδια στήλη ανήκει και θραύσμα (Agora I 5207) που βρέθηκε στην Αγορά. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 105-107.

Aποφάσισε η βουλή. η Eρεχθηίς ήταν η πρυτανεύουσα φυλή - - - - - - ήταν γραμματέας, ο Σιμι - - - - - - ήταν επιστάτης των πρυτάνεων. ο Eυριπίδης εισηγήθηκε. να έχει ο Eυκλής το δικαίωμα να προσέρχεται στη βουλή και την εκκλησία του δήμου εξαιτίας της ανδρείας και της προθυμίας του, επειδή υπήρξε άνδρας αγαθός για το δήμο των Aθηναίων και για την επιστροφή των δημοκρατικών Aθηναίων και για την ελευθερία. να είναι αυτός κήρυκας στη βουλή και το δήμο των Aθηναίων. Σχετικά με τη μισθοδοτούμενη υπηρεσία του να ισχύει για αυτόν - - - Aποφάσισε η βουλή και ο δήμος. η Λεωντίς ήταν η πρυτανεύουσα φυλή - - - ο Oιναίος ήταν γραμματέας, ο - - . - - ήταν επιστάτης των πρυτάνεων ο Mελάνωπος εισηγήθηκε. να ψηφιστεί από τη βουλή, επειδή ο Eυκλής, ο πατέρας του Φιλοκλή, ήταν άνδρας αγαθός για το δήμο των Aθηναίων και για την επιστροφή των δημοκρατικών, να αποφασίσει η βουλή οι πρόεδροι που θα κληρωθούν να προεδρεύουν στην πρώτη συνεδρίαση να περιλάβουν στα θέματα της συνεδρίας τα σχετικά με το Φιλοκλή, το γιο του Eυκλή, και επειδή η βουλή και οι εκάστοτε πρυτάνεις θεωρούν ότι είναι χρήσιμος και με καλή συμπεριφορά, να εισαγάγουν τη γνώμη της βουλής στο δήμο, ότι η βουλή αποφασίζει να είναι ο Φιλοκλής κήρυκας, όπως ακριβώς ο πατέρας του, επειδή είναι άνδρας αγαθός για το δήμο τον Aθηναίων. (μτφρ. Π. Γρηγοριάδου)

Aγώνες, περιορισμοί και προσαρμοστικότητα της αθηναϊκής δημοκρατίας: από την αναμέτρηση με τη Μακεδονία έως και τα ρωμαϊκά χρόνια

Kατά τον 4ο αι. π.X., καθοδηγούμενοι από την πείρα του παρελθόντος, οι Aθηναίοι επιφέρουν αλλαγές στη λειτουργία της εδραιωμένης πια δημοκρατίας τους. Aρμοδιότητες, που μέχρι τότε ανήκαν στην εκκλησία του δήμου και τη βουλή και απαιτούσαν ειδικότερους χειρισμούς, μεταβιβάζονται σε εξειδικευμένους αξιωματούχους ή ειδικά σώματα αρχόντων. H πολιτειακή οργάνωση λειτουργεί επιτυχώς χωρίς εξωτερικές επεμβάσεις, κάτι που συνεχίζεται και μετά την ήττα στη μάχη της Xαιρώνειας (338 π.X.) και την επακόλουθη αναγκαστική συνύπαρξη με την ισχύ του βασιλείου των Μακεδόνων. Ωστόσο η συνύπαρξη δεν ήταν ανέφελη. Η υποβόσκουσα

ένταση εκδηλώθηκε με τη συμμετοχή της Aθήνας στο Λαμιακό πόλεμο (323-322 π.X.). Οι συνέπειες της ήττας ήταν η επιβολή από το νικητή Μακεδόνα βασιλιά Αντίπατρο ολιγαρχικού καθεστώτος με καθορισμό ελάχιστης περιουσίας (2.000 δραχμές) για τους ενεργούς πολίτες και η εγκατάσταση μακεδονικής φρουράς στον Πειραιά. Στα επόμενα χρόνια οι ανταγωνισμοί των Διαδόχων θα φέρουν την πόλη στη σφαίρα του ενδιαφέροντός τους. Ανάλογα με τις επιδιώξεις τους η αθηναϊκή δημοκρατία άλλοτε αποκαθίσταται πλήρως –υπό δική τους εγγύηση– και άλλοτε υφίσταται “διορθωτικές” παρεμβάσεις. H προσπάθεια

H ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΜΙΛΑΕΙ ΜΕ ΤΙΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ

της πόλης να διασφαλίσει το δημοκρατικό της πολίτευμα μέσα από τη συμμετοχή της στο αντιμακεδονικό στρατόπεδο κατά το Xρεμωνίδειο πόλεμο (267-262 π.X.) αποτυγχάνει. Ωστόσο, όταν ο Aντίγονος Γονατάς βεβαιωθεί για τη νομιμοφροσύνη της απέναντί του, θα της αποδώσει τη δημοκρατική αυτοδιοίκησή της, έστω και τυπική. Στα τέλη του 3ου αι. π.X., στο πλαίσιο της ενεργότερης ανάμειξης της Pώμης στα ελληνικά πράγματα, η Aθήνα θα τολμήσει την επίσημη ρήξη με το μακεδονικό βασίλειο και θα αναγνωριστεί από τους Pωμαίους ως «ελεύθερη και σύμμαχη πόλη». Ωστόσο θα πραγματοποιηθούν μεταβολές ολιγαρχικού χαρακτήρα σε θέματα αυτοδιοίκη-

σης, οι οποίες θα αυξηθούν μετά την ήττα στον A΄ Mιθριδατικό πόλεμο (88-86 π.X.). Kατά τον 2ο αι. μ.X. θα εκδηλωθεί ποικιλοτρόπως η μέριμνα του αυτοκράτορα Aδριανού για την πόλη. Aυτή συνδέεται με την ιδιαίτερη σημασία που έχει ανακτήσει τότε η Aθήνα και η οποία είναι θρησκευτικού χαρακτήρα. Έτσι το ενδιαφέρον στρέφεται πια κυρίως στη συντήρηση και αξιοποίηση των αντίστοιχων παραδόσεών της.

Αγώ νε ς , π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ο ί κα ι π ρ ο σ α ρ μ ο σ τ ι κότ ητ α τ η ς α θ η ν α ϊ κ ή ς δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς

23.

ΤΙΜΗΤΙΚΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ HΡΑΚΛΕΙΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΑΔΟΥ AΘΜΟΝΕΑ περίπου 255-250 π.X. O Hράκλειτος, γιος του Aσκληπιάδη, επισκεύασε το στάδιο με αφορμή την εκ νέου διοργάνωση των Παναθηναίων μετά το Χρεμωνίδειο πόλεμο και πιθανότατα μετά και την απαλλαγή της Αθήνας από τη φρουρά του Αντίγονου Γονατά από το λόφο του Μουσείου (Φιλοπάππου) το 255 π.Χ. Mε αυτό τον τρόπο συντέλεσε ενεργά στην επαναλειτουργία ενός βασικού θεσμού της Aθήνας. O ίδιος υπήρξε φίλος του Mακεδόνα βασιλιά Aντίγονου Γονατά και σύνδεσμός του με την πόλη. Στο πλαίσιο αυτής της σχέσης ανέθεσε στο ναό της Aθηνάς Nίκης στήλες, στις οποίες μνημονευόταν η νίκη του Aντιγόνου επί των Γαλατών στη μάχη της Λυσιμάχειας (277 π.X.). Για τις υπηρεσίες του αυτές η πόλη τον τιμά με χρυσό στεφάνι ως ευεργέτη της, ενώ ταυτόχρονα αποδέχεται έμμεσα τη φήμη και την επικυριαρχία του Mακεδόνα βασιλιά.

138 - 139

Επιγραφικό Μουσείο 7452+7452α Θραύσμα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε στην Ακρόπολη. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 126-127.

- - - - - και όταν ο δήμος επανέλαβε το έθιμο της θυσίας και των αγώνων των Παναθηναίων, (ο Ηράκλειτος) και το στάδιο επισκεύασε κατά τρόπο αντάξιο της πόλεως και αναθέτει στην Αθηνά Νίκη στήλες που περιέχουν υπομνήματα των κατορθωμάτων του βασιλιά εναντίον των βαρβάρων για τη σωτηρία των Ελλήνων. Για να δειχθεί λοιπόν η ευγνωμοσύνη της βουλής και του δήμου προς τους ευεργέτες, με καλή τύχη, αποφασίζει η βουλή να επαινεθεί ο Ηράκλειτος, ο γιος του Ασκληπιάδη από το δήμο του Αθμόνου, και να στεφανωθεί με χρυσό στεφάνι λόγω της ευσέβειάς του προς τους θεούς και της εύνοιας και της φιλοτιμίας που δείχνει σταθερά έναντι του βασιλιά Αντιγόνου και της βουλής και του δήμου των Αθηναίων. Και ν’ αναγορεύσει αυτό το στεφάνι ο αγωνοθέτης κατά το γυμνικό αγώνα σύμφωνα με το νόμο, να φροντίσει δε για την κατασκευή του ο επί της διοικήσεως. Για να διασφαλιστεί η ανάμνηση της ευεργεσίας του τιμωμένου, ο γραμματέας της πρυτανείας ν’ αναγράψει αυτό το ψήφισμα σε στήλη. Να διαθέσει δε το ποσό για την αναγραφή αυτή ο επί της διοικήσεως. (μτφρ. K. Mπουραζέλης)


24.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΕΠΙΣΚΕΥΑΣΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΟ ΝΑΟ ΤΟΥ AΣΚΛΗΠΙΟΥ 52/1 π.Χ. H αθηναϊκή βουλή εγκρίνει με το ψήφισμα αυτό την πρωτοβουλία του ιερέα του Aσκληπιού Διοκλή, γιου του Διοκλή, να αναλάβει την επισκευή τμημάτων του ναού του Aσκληπιού και της Yγείας. Tο κείμενο ανήκει στην περίοδο της ολιγαρχικής διακυβέρνησης της πόλης, η οποία επιβλήθηκε από τους Pωμαίους μετά το Σύλλα και έως τον Καίσαρα (περίπου 86-48 π.Χ.). Για αυτό το λόγο η βουλή αναλαμβάνει μόνη της την έκδοση του ψηφίσματος, καθώς η εκκλησία του δήμου «αργεί». H προσφορά του Διοκλή εντάσσεται στην προσπάθεια της πόλης να ανακάμψει ύστερα από τις καταστροφές του A΄ Mιθριδατικού πολέμου (88-86 π.X.).

140 - 141

Επιγραφικό Μουσείο 7575 Στήλη από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκε μεταξύ του θεάτρου του Διονύσου και του Ηρωδείου. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 128-130.

Με καλή τύχη της βουλής και του δήμου των Αθηναίων. Επί του άρχοντος Λυσάνδρου, γιου του Απολήξιδος, στη δωδέκατη πρυτανεία, της Πανδιονίδος (φυλής), κατά την οποία γραμματεύς ήταν ο Γάιος, γιος του Γαΐου, από το δήμο των Αλών, την εικοστή όγδόη μέρα του Σκιροφοριώνος, την εικοστή τρίτη μέρα της πρυτανείας. Η βουλή συνεδρίαζε στο Βουλευτήριο. Από τους προέδρους έθετε (το θέμα) σε ψηφοφορία ο Θεάγγελος ο γιος του Θεαγγέλου απ’ το δήμο των Αιθαλιδών και οι συμπρόεδροί του. Η βουλή αποφάσισε, (αφού) μίλησε ο Μενίσκος ο γιος του Φιλοκλέους απ’ το δήμο του Κολωνού. Επειδή παρουσιάστηκε στη βουλή ο εκλεγμένος με κλήρο για τη χρονιά μετά τον άρχοντα Λύσανδρο (δηλ. την επόμενη) ιερέας του Ασκληπιού και της Υγείας, ο Διοκλής, γιος του Διοκλή, από το δήμο της Κηφισιάς, ο νεότερος (ομώνυμος), και εξηγεί ότι έχουν χαλάσει τα θυρώματα της παλιάς εισόδου του ιερού, ομοίως δε και η πίσω στέγη του προπύλου αλλά και ο ίδιος ο παλιός ναός όπου εγκαθιδρύθηκε η λατρεία του Ασκληπιού και της Υγείας, και γι’ αυτό ζητεί απ’ τη βουλή να του επιτρέψει να επισκευάσει


24.

142 - 143

ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΕΠΙΣΚΕΥΑΣΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΟ ΝΑΟ ΤΟΥ AΣΚΛΗΠΙΟΥ 52/1 π.Χ.

με δικά του έξοδα το θύρωμα του παλιού προπύλου, να στεγάσει το πίσω μέρος του και (να επισκευάσει) το ναό απέναντι της εισόδου, ώστε ν’ αποκατασταθεί η παλιά ευπρέπεια του ιερού, με καλή τύχη αποφάσισε η βουλή να εγκρίνει το αίτημά του για την ανάθεση των θυρωμάτων και τη στέγαση του πίσω μέρους του προπύλου και την επισκευή του παλιού ναού, όπως ακριβώς ζητεί, να προστεθεί δε στα μεν θυρώματα και τη στέγη η εξής επιγραφή: «Ο Διοκλής ο γιος του Διοκλή από τον δήμο της Κηφισιάς, ο νεότερος (μ’ αυτά τα στοιχεία), ανέθεσε τα θυρώματα και την πίσω στέγη του προπύλου στον Ασκληπιό και την Υγεία και το Δήμο, όταν ιεράτευσε στη χρονιά του άρχοντος Λυσιάδου». Ομοίως δε και στο ναό: «Ο Διοκλής ο γιος του Διοκλή από το δήμο της Κηφισιάς, ο νεότερος (μ’ αυτά τα στοιχεία), ανέθεσε το ναό επισκευασμένο εξ ιδίων στον Ασκληπιό και την Υγεία και το Δήμο, όταν ιεράτευσε στη χρονιά του άρχοντος Λυσιάδου». ΄Ωστε, αφού συμβούν αυτά, η βουλή να έχει σταθεί ευσεβής προς το θείον, να παρακινούνται δε κι άλλοι προς όμοιες πράξεις. (μτφρ. K. Mπουραζέλης)


25.

ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΕΠΟΥΣΑ ΤΕΛΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΜΠΗΣ ΤΩΝ EΛΕΥΣΙΝΙΩΝ περίπου 220 μ.Χ. O αθηναϊκός δήμος ρυθμίζει με το ψήφισμα αυτό τη συμμετοχή των εφήβων, ως συνοδών των ιερών αντικειμένων της ελευσίνιας λατρείας, στην πομπή των Eλευσινίων, η οποία θα διεξαχθεί σύμφωνα με το παλαιό έθιμο. Πρόκειται για μια προσπάθεια συντήρησης και τόνωσης της θρησκευτικής παράδοσης της Aθήνας. Mολονότι η σχετική με τα προαναφερθέντα απόφαση έχει ληφθεί από το δήμο, ο ίδιος είναι ταυτόχρονα αποδέκτης της στήριξης διακεκριμένων πολιτών με τους οποίους από κοινού συνδράμουν στη συντήρηση της θρησκευτικής και πολιτικής συνέχειας στην πόλη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο άρχων του γένους των Eυμολπιδών αναλαμβάνει οικονομικός χορηγός της τελετουργίας. H κυρίως αθηναϊκή βουλή εμφανίζεται στο ψήφισμα να έχει πάλι πεντακόσια μέλη. Όσον αφορά τη βουλή του Aρείου Πάγου, η οποία μνημονεύεται επίσης, φαίνεται ότι διατηρεί τη σημασία της, ιδίως για θρησκευτικά θέματα.

144 - 145

Επιγραφικό Μουσείο 8614 Οκτώ συγκολλημένα θραύσματα στήλης από πεντελικό μάρμαρο. Βρέθηκαν στο ναό του Αγίου Δημητρίου του Κατηφόρη. Άλλο ένα θραύσμα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Επιστημονικός Κατάλογος Επιγραφών, 130-132.

Απόφαση του δήμου. Ο Αραβιανός ήταν (επώνυμος) άρχων [. . .], ο Εύτυχος γραμματεύς [. . .]. Μίλησε ο Δρυαντιανός ο άρχων των Ευμολπιδών. Επειδή και τώρα όπως στα περασμένα χρόνια τελούμε πάντοτε τα (Ελευσίνια) Μυστήρια και τα πάτρια έθιμα ορίζουν να μεριμνούμε σε συνεργασία με το γένος των Ευμολπιδών, και για να έρχονται με λαμπρότητα τα ιερά (αντικείμενα) στο άστυ από την Ελευσίνα και για να επιστρέφουν μετά εκεί, με καλή τύχη αποφάσισε ο δήμος να διατάξει τον κοσμητή των εφήβων να οδηγεί κατά το αρχαίο έθιμο την δεκάτη τρίτη του Βοηδρομιώνος μηνός τους εφήβους στην Ελευσίνα κατά τον παραδοσιακό σχηματισμό της συνοδευτικής των ιερών πομπής, ώστε την δεκάτη τετάρτη (του ίδιου μήνα) να συνοδεύσουν τα ιερά μέχρι του Ελευσινίου κάτω απ’ την Ακρόπολη, για να περιβάλει τα ιερά μεγαλύτερη λαμπρότητα και φρουρά, αφού και ο φαιδυντής των δύο θεών (Δήμητρος και Κόρης) αναγγέλλει κατά τα πάτρια στην ιέρεια της Αθηνάς ότι έφθασαν τα ιερά και το συνο-


25.

146 - 147

ΨΗΦΙΣΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΕΠΟΥΣΑ ΤΕΛΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΜΠΗΣ ΤΩΝ EΛΕΥΣΙΝΙΩΝ περίπου 220 μ.Χ.

δευτικό στράτευμα. Με τον ίδιο δε τρόπο στις δέκα εννιά του Βοηδρομιώνος να δοθεί εντολή στον κοσμητή των εφήβων να τους οδηγήσει πάλι στην Ελευσίνα με τον ίδιο σχηματισμό ως συνοδεία των ιερών. Να φροντίζει δε ο κοσμητής κάθε χρονιάς, ώστε ποτέ τα παραπάνω να μη παραλειφθούν ούτε να παραμεληθεί η εκδήλωση ευσεβείας προς τις δύο θεές. Να συνοδεύουν δε (την πομπή) όλοι οι έφηβοι φορώντας τις πανοπλίες τους, στεφανωμένοι με στεφάνια μυρσίνης, βαδίζοντας με τάξη. Αφού δε διατάσσουμε τους εφήβους να βαδίσουν όλη αυτή τη διαδρομή, είναι δίκαιο να συμμετάσχουν και στις θυσίες, τις σπονδές και τους παιάνες που θα διεξαχθούν καθ’ οδόν, ώστε και τα ιερά να προχωρούν με ισχυρότερη φρουρά και μακρότερη πομπή, και οι έφηβοι, βλέποντας τη φροντίδα της πόλεως για τα θεία, να γίνονται και άνδρες ευσεβέστεροι. Θα έχουν δε μερίδιο και όλοι οι έφηβοι και των άλλων (ειδών) που θα παρέχει στους Ευμολπίδες ο άρχων του γένους, και της χρηματικής διανομής. Να γνωστοποιηθεί δε η απόφαση αυτή και στην εξ Αρείου Πάγου βουλή και στη βουλή των πεντακοσίων και στον ιεροφάντη και στο γένος των Ευμολπιδών. Να αναγράψει δε αυτό το ψήφισμα ο ταμίας του γένους των Ευμολπιδών σε τρεις στήλες και να στήσει τη μία στο Ελευσίνιο κάτω απ’ την Ακρόπολη, την άλλη στο Διογένειο (γυμνάσιο) την τρίτη δε στην Ελευσίνα στο ιερό μπροστά απ’ το βουλευτήριο. (μτφρ. K. Mπουραζέλης)

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Από το αρχαίο ψήφισμα στο Φύλλο Eφημερίδος της Κυβερνήσεως: στην αρχαιότητα το ψήφισμα – σήμερα τι; Η λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τη δημοσιοποίηση των νόμων και των αποφάσεων της πολιτείας. Στη δημοκρατική Αθήνα οι σημαντικές αποφάσεις της βουλής και της εκκλησίας του δήμου, οι οποίες αφορούσαν την εξωτερική και εσωτερική πολιτική, ζητήματα οικονομίας και νομοθεσίας, αλλά και απλούστερα θέματα όπως η προσφορά μιας θυσίας, έπαιρναν τη μορφή ψηφίσματος της βουλής και της εκκλησίας του δήμου. Τα ψηφίσματα ισοδυναμούν με τους σημερινούς νόμους, τα προεδρικά διατάγματα και τα άλλα διοικητικά μέτρα. Στη σύγχρονη εποχή η δημοσιοποίηση αυτή γίνεται με το Φύλλο Eφημερίδος της Kυβερνήσεως (ΦΕΚ). Σε αυτό

148 - 149

δημοσιεύονται όλοι οι νόμοι και τα διατάγματα που αφορούν τις πολιτειακές και κυβερνητικές πράξεις. Σήμερα το ΦEK εκδίδεται σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή και διανέμεται σε όλες τις ελληνικές αρχές εντός και εκτός του κράτους. Παράλληλα, κάθε πολίτης έχει δικαίωμα άμεσης πρόσβασης σε όλα τα ΦΕΚ, τα οποία μπορεί να προμηθευτεί και να αναγνώσει από το Εθνικό Τυπογραφείο ή στην επίσημη ιστοσελίδα του. Το πρώτο φύλλο της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως εκδόθηκε την 1η Φεβρουαρίου 1833 στο Ναύπλιο με την ονομασία η Εφημερίς της Κυβερνήσεως. Περιλάμβανε το χαιρετισμό του νεαρού Όθωνα προς τους υπηκόους του νεοσύστατου

κράτους καθώς και κανονιστικές διατάξεις για το περιεχόμενο και τη λειτουργία της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως. Με την έκδοσή της, ως μόνης επίσημης εφημερίδας της ανεξάρτητης Ελλάδας, άρχισαν να δημοσιεύονται αποφάσεις της αντιβασιλείας, κυβερνητικές και πολιτειακές πράξεις, νόμοι, διαγγέλματα και διατάγματα. Τα κείμενα που δημοσιεύονταν, συντάσσονταν στα ελληνικά και τα γερμανικά. Από το 1835 το δίγλωσσο κείμενο έπαυσε αλλά οι δύο στήλες διατηρήθηκαν. Ανάμεσα στις διατάξεις που δημοσιεύτηκαν στο Φύλλο Εφημερίδος της Κυβερνήσεως του 1834, είναι και το διάταγμα του βασιλιά Όθωνα για τους αγωνιστές

της Επανάστασης του 1821, το οποίο αναφέρει ότι «όσοι παλαιοί και φτωχοί αξιωματικοί, υπαξιωματικοί, στρατιώτες άτακτων και τακτικών στρατευμάτων ξηράς και θάλασσας» συμμετείχαν στον αγώνα για την απελευθέρωση της πατρίδας, θα πάρουν μέρος της ακαλλιέργητης εθνικής γης με πλήρη ιδιοκτησία. Καθορίζεται η αξία και η έκταση της γης που θα πάρουν οι αγωνιστές καθώς και οι σχετικές ρυθμίσεις που αφορούν την κατοχή, πώληση, φορολογία, αλλά και την τιμωρία σε περίπτωση που οι ιδιοκτήτες δεν συμμορφωθούν με τους όρους. Το διάταγμα παρουσιάζει αναλογίες με το αρχαίο ψήφισμα για την εγκατάσταση Αθηναίων κληρούχων στη Σαλαμίνα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Αποσπάσματα από αρχαίους συγγραφείς σε νεοελληνική μετάφραση

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ Αριστοτέλους Πολιτικά Ι-ΙΙ (μτφρ. Β. Μοσκόβης, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 1989) 1281a42-1281b2 Οι πολλοί δηλ. που ο καθένας τους ξεχωριστά δεν είναι αξιόλογος, είναι ενδεχόμενο ενωμένοι όλοι μαζί να είναι καλύτεροι από τους ξεχωριστούς πολίτες, όχι σαν άτομα, αλλά σαν σύνολο, 1282a34-39 Γιατί στην πραγματικότητα ούτε ο δικαστής, ούτε ο βουλευτής, ούτε το μέλος της εκκλησίας του δήμου ασκούν την εξουσία, αλλά τα δικαστήρια, η βουλή κι ο λαός. Ο καθένας απ’ αυτούς που αναφέραμε είναι ένα μικρό μόριο των διαφόρων αρχών. (Εννοώ δε λέγοντας μόριο τον βουλευτή, το μέλος της εκκλησίας του δήμου και τον δικαστή). Ώστε είναι δίκαιο οι πολλοί να αποφασίζουν κυριαρχικά για τα πιο σοβαρά ζητήματα, αφού από τους πολλούς αποτελούνται ο λαός, η βουλή και τα δικαστήρια.

150 - 151

1283a40-42 Αλλά είναι εξίσου αληθινό ότι και οι πολλοί μπορούν να εγείρουν διεκδικήσεις κατά των λίγων γιατί εκείνοι που αποτελούν την πλειοψηφία, συγκρινόμενοι στο σύνολό τους με την μειοψηφία είναι πιο δυνατοί, πιο πλούσιοι και καλύτεροι. 1283b43-1284a3 Πραγματικά πολίτης, είναι εκείνος που κυβερνά και κυβερνιέται με τη σειρά του 1284a17-22 Για το λόγο αυτό οι δημοκρατικές πολιτείες θεσπίζουν τον εξοστρακισμό. Αυτές δηλ. οι πόλεις επιδιώκουν πάνω απ’ όλα την ισότητα, κι έτσι αυτούς που υπερείχαν και ασκούσαν επιρροή με τα πλούτη ή την απόκτηση πολλών

Ανάγλυφο από το τιμητικό ψήφισμα για τον Ασκληπιόδωρο, με προσωποποιημένους το Δήμο και τη Βουλή να τον στεφανώνουν ενώπιον της θεάς Αθηνάς, 323/2 π.Χ., Αθήνα, Επιγραφικό Μουσείο 2811+7180.

Αποσπάσματα από αρχαίους συγγραφείς σε νεοελληνική μετάφραση

Δ Η Μ Ο Σ Θ Ε Ν Η Σ , ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΡΟΔΙΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ πολιτικών φίλων ή κάποιαν άλλη πολιτική ισχύ, τους εξοστράκιζαν και τους εξόριζαν από την πόλη ορισμένο χρονικό διάστημα. 1291b30-38 Πρώτο, λοιπόν, είδος δημοκρατίας είναι εκείνη που παίρνει τα’ όνομά της κυρίως από την ισότητα. Η ισότητα δηλ. σύμφωνα με το νόμο μιας τέτοιας δημοκρατίας, συνίσταται στο ότι οι φτωχοί κι οι πλούσιοι έχουν ίδια δικαιώματα και στο ότι καμιά από τις δυο αυτές ομάδες δεν είναι κυρίαρχη η μια της άλλης, αλλά κι οι δύο είναι όμοιες. Γιατί, αν, όπως παραδέχονται μερικοί, η ελευθερία καθώς κι η ισότητα μπορεί να φτάνουν στο ψηλότερο σημείο τους, μόνο σ’ αυτό το πολίτευμα συμβαίνει, αφού όλοι, χωρίς εξαίρεση, οι πολίτες έχουν όμοια δικαιώματα και μετέχουν σ’ όλα τ’ αξιώματα. Κι όπως ο λαός αποτελεί την πλειοψηφία κι οι αποφάσεις της πλειοψηφίας είναι τελεσίδικες, αναγκαστικά αυτό το σύστημα είναι δημοκρατία. 1292a2-7 Άλλο είδος δημοκρατίας είναι εκείνο όπου όλοι μπορεί να καταλάβουν αξιώματα, αρκεί να είναι γνήσιοι πολίτες, ανώτατος όμως κυρίαρχος θα είναι ο νόμος. Σε μιαν άλλη μορφή δημοκρατίας, όλες οι άλλες διατάξεις είναι οι ίδιες με την προηγούμενη, εκτός του ότι κυρίαρχος είναι ο λαός κι όχι ο νόμος. Αυτό συμβαίνει εκεί όπου κυριαρχούν οι δημαγωγοί. 1292a11-12 Γιατί ο λαός γίνεται μονάρχης, ένας και μοναδικός, όταν αποτελείται από πολλούς. Γιατί κυρίαρχοι είναι οι πολλοί, όχι ο καθένας χωριστά, αλλά όλοι μαζί, σαν σύνολο

152 - 153

Λόγοι του Δημοσθένη. Γ΄ Ολυνθιακός, Υπέρ της Ελευθερίας των Ροδίων, Ισοκράτη Επιστολή προς Φίλιππον (εισ.- μτφρ. - σημ. Β. Η. Τσακατίκας, Αθήνα, ΟΕΔΒ, χ.χρ.). 15.20 Εκείνους όμως που καταλύουν τα δημοκρατικά πολιτεύματα και τα μεταβάλλουν σε ολιγαρχικά σας συμβουλεύω να τους θεωρείτε κοινούς εχθρούς όλων των ανθρώπων που επιθυμούν την ελευθερία.

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ

ΗΡΟΔΟΤΟΣ

Θουκυδίδου Ιστορία Ι-IV (προλ. - μτφρ. - σχόλ. - εισ. Ι. Θ. Κακριδής, Αθήνα, Γκοβόστης, 1962).

Ηρόδοτος, Ιστορία 3: Θάλεια και 5: Τερψιχόρη (μτφρ. φιλολογική ομάδα Κάκτου, Αθήνα, Κάκτος, 1994).

2.37.1 Κυβερνιόμαστε δηλαδή με πολίτευμα, που δε ζηλεύει τους θεσμούς των άλλων, αλλά είμαστε μάλλον εμείς παράδειγμα για πολλούς, παρά που ξεσηκώνομε τα συνήθια τους. Και λέγεται με τ’ όνομα δημοκρατία, γιατί δεν κυβερνιέται για το συμφέρον των ολίγων, αλλά για τους πολλούς, κ’ έχουν όλοι τα ίδια δικαιώματα σύμφωνα με τους νόμους ως για τις ιδιωτικές διαφορές μεταξύ τους. ως για τα δημόσια αξιώματα όμως, για όποιαν ικανότητα εκτιμάται ο καθένας, δε φτάνει σε θέση πολιτική εξ αιτίας της τάξης όπου ανήκει παρά από την αξιωσύνη του. κι ούτε εξ αιτίας της φτώχειας του, όταν μπορεί να προσφέρει κάτι καλό στην πολιτεία, αποκλείνεται από το αξίωμα επειδή είναι ταπεινός.

3.80.6 Σε τέλεια αντίθεση με όλα αυτά είναι η κυβέρνηση του λαού. Πρώτον, έχει το ομορφότερο χαρακτηριστικό: την ισονομία. Και δεύτερον, ο λαός που έχει την εξουσία δεν κάνει τίποτε απ’ ό,τι κάνουν οι μονάρχες. Στη δημοκρατία, κάθε αξιωματούχος ορίζεται με κλήρο και είναι υποχρεωμένος να λογοδοτεί για τη συμπεριφορά του. Όλα τα ζητήματα τίθενται σε ανοιχτή συζήτηση. Γι’ αυτούς τους λόγους, προτείνω να παραμερίσουμε τη μοναρχία και να φέρουμε τον λαό στην εξουσία. Γιατί στον λαό στηρίζονται τα πάντα.

2.40.2 Και νοιάζονται οι ίδιοι άνθρωποι και τις ιδιωτικές τους δουλειές και τα πολιτικά, κ’ ενώ άλλοι σ’ άλλα επαγγέλματα ασχολούνται, όμως γνωρίζουν όλοι τα πολιτικά ζητήματα κατά βάθος. γιατί μόνον εμείς θεωρούμε όποιον δεν ανακατεύεται σ’ αυτά, όχι σαν άνθρωπο που κοιτάζει τη δουλειά του, αλλά σαν άνθρωπο άχρηστο.

5.78 Τότε άρχισε η ανοδική πορεία της Αθήνας, που απέδειξε πόσο εξαίσια είναι η πολιτική ισότητα, όχι από μια άποψη αλλά γενικά. Γιατί όσο καταπιέζονταν από την τυραννία, δεν ξεχώρισαν από τις γειτονικές πόλεις σε πολεμικά κατορθώματα αλλά, μόλις απαλλάχτηκαν από το ζυγό, αποδείχτηκαν οι καλύτεροι πολεμιστές στον κόσμο. Αυτό δείχνει πέρα από κάθε αμφιβολία ότι, όσο ένοιωθαν την καταπίεση, απέφευγαν να κάνουν το καθήκον τους στο πεδίο της μάχης, όπως οι σκλάβοι φυγοπονούν όταν δουλεύουν για τον αφέντη τους. Όταν κέρδισαν όμως την ελευθερία τους, κάθε άνδρας στην παράταξή του πολεμούσε για δικό του κέρδος.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ

Επιγραφές 1. Ψήφισμα για τους κληρούχους στη Σαλαμίνα, 510-500 π.X., Επιγραφικό Μουσείο 6798+6798α+6815+12936, 13500 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 50]

13. Ψήφισμα Θεμιστοκλή(;), 481/0 π.Χ. (το ψήφισμα) - α΄ μισό 3ου αι. π.Χ. (η αναγραφή) Επιγραφικό Μουσείο 13330 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 103]

2. Κληρωτήριο, 162/1 π.Χ., Επιγραφικό Μουσείο 8984 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 57]

14. Ψήφισμα σχετικό με τη Σικελική εκστρατεία, 415 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 6591β © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 107]

3. Τιμητικά ψηφίσματα για το Zώπυρο και τους επιμελητές της πομπής, περίπου 186/5 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 7559 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 61]

15. Ψήφισμα για την ίδρυση αποικίας στη Bρέα, περίπου 445 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 6577, 6577α © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 109]

4. Αναδημοσίευση του νόμου του Δράκοντα περί φόνου, 409/8 π.Χ. Επιγραφικό Μουσείο 6602 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 69]

16. Τιμές του Δήμου των Αθηναίων στον Aλικαρνασσέα Λεωνίδη, 440-427 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 6808 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 115]

5. Το επονομαζόμενο ψήφισμα της κρήνης, περίπου 432/1 π.Χ. Επιγραφικό Μουσείο 6849 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 73]

17. Τιμές για τους μετοίκους Νίκανδρο Αντιφάνους Ιλιέα και Πολύζηλο Απολλοφάνους Εφέσιο, 302/1 π.Χ. Επιγραφικό Μουσείο 7368 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 117]

6. Ψηφίσματα για το ναό της Αθηνάς Νίκης, πλευρά Α: 427-424(;) π.Χ., πλευρά Β: 424-423 π.Χ. Επιγραφικό Μουσείο 8116 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 75] 7. Ψήφισμα για το ιερό της Αφροδίτης Πανδήμου, 283/2 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 7381 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 77] 8. Ψήφισμα του Kλεινία, 448/7 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 13044 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 81] 9. Ψηφίσματα περί Mεθωναίων, 430/29-424/3 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 6596 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 85] 10. Συμμαχία Αθηναίων και Λεοντίνων, 433/2 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 6855 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 89]

18. Ο Δήμος τω Αθηναίων τιμά τον Ποσείδιππο Βακχίδου Kοθωκίδη, 299/8 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 7372 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 121] 19. Ο Δήμος των Αθηναίων τιμά των ιερέα του Ασκληπιού Πρωταγόρα, π. 165/4 π.X. Eπιγραφικό Μουσείο 7574 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 123] 20. Πολιτεία του Τελεσία του Τροιζήνιου, 140/39 π.Χ. Επιγραφικό Μουσείο 8043+8044+8045, 7571 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 125] 21. Η Αθήνα την επαύριον του ολιγαρχικού καθεστώτος των Τετρακοσίων: Τιμητικό ψήφισμα για το Θρασύβουλο και άλλα επτά άτομα, 410/09 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 6601 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 131]

11. Ψήφισμα για την ίδρυση της B΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας, 378/7 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 10397 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 91, 93]

22. Τιμητικά ψηφίσματα για τον Eυκλή και το Φιλοκλή, 402-399 π.X. και λίγο πριν από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Επιγραφικό Μουσείο 6978 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 135]

12. Συμμαχία Αθηναίων και Λακεδαιμονίων (Χρεμωνίδειο ψήφισμα), μεταξύ 267/7 και 265/4 π.Χ. Επιγραφικό Μουσείο 7383+7384+7385+12367 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 97]

23. Τιμητικό ψήφισμα για τον Ηράκλειτο Ασκληπιάδου Aθμονέα, περίπου 255-250 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 7452+7452α © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 139]

154 - 155

24. Ψήφισμα για επισκευαστικές εργασίες στο ναό του Ασκληπιού, 52/1 π.X. Επιγραφικό Μουσείο 7575 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 141]

9. Πινάκιο: χάλκινο δικαστικό πλακίδιο-ταυτότητα του Δημοφάνη από την Κηφισιά, 4ος

25. Ψήφισμα για την πρέπουσα τέλεση της πομπής των Eλευσινίων, περίπου 220 μ.X. Επιγραφικό Μουσείο 8614 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 145]

Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα. [σ. 19]

αι. π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, 10. Χάλκινες σφαίρες κληρωτηρίου, 4ος αι. π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα.

Προπλάσματα 1. Πρόπλασμα της Αρχαίας Αγοράς, περίπου 400 π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα.

Νομίσματα

2. Πρόπλασμα της Πνύκας [φάση Ι], περίπου 500 π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα.

μισματικό Μουσείο.

3. Πρόπλασμα του Μνημείου των Επωνύμων Ηρώων, περίπου 330 π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα. 4. Πρόπλασμα της Θόλου, περίπου 470-460 π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα. 5. Πρόπλασμα του Παλαιού Βουλευτηρίου, περίπου 500 π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα. [σ. 33] 6. Στήλη της Δημοκρατίας ή Ψήφισμα κατά της Τυραννίας, 337/6 π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα.

1. Τριώβολον Αθηνών, β΄ μισό 5ου αι. π.Χ. [Συλλογή Σούτζου] © Υπουργείο Πολιτισμού, Νο2. Τριώβολον Αθηνών, β΄ μισό 5ου αι. π.Χ. [Συλλογή Εμπεδοκλή] © Υπουργείο Πολιτισμού, Νομισματικό Μουσείο. 3. Οβολός Αθηνών, β΄ μισό 5ου αι. π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Νομισματικό Μουσείο. 4. Οβολός Αθηνών, β΄ μισό 5ου π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Νομισματικό Μουσείο.

Εικόνες 1. Οι τυραννοκτόνοι Αρμόδιος και Αριστογείτων, φωτογραφία ρωμαϊκού μαρμάρινου αντιγράφου (ελληνικό χάλκινο πρωτότυπο, 490 ή 475 π.Χ.) © Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

7. Όστρακα οστρακισμού με τα ονόματα των Θεμιστοκλή, Αριστείδη, Κίμωνα, Περικλή και Αλκιβιάδη, 480-415 π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα. [σ. 15]

2. Παράσταση τριήρους από το ανάγλυφο Lenormant, 410-400 π.Χ. Αθήνα, Μουσείο

8. Χάλκινες δικαστικές ψήφοι, 4ος αι. π.Χ. © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα. [σ. 23]

ου, όπου απεικονίζονται καθαρά οι κωπηλάτες, 410-400 π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Ακροπόλε-

Ακροπόλεως ΥΠΠΟ/ΤΑΠ © ΥΠΠΟ. [σ. 13] 3. Αναθηματικό μαρμάρινο ανάγλυφο από την Ακρόπολη με παράσταση πολεμικού πλοίως 1339. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ © ΥΠΠΟ.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ

Χάρτες 1. Χάρτης της αρχαίας Αττικής όπου σημειώνονται οι δήμοι, οι τριττύες και οι φυλές της αρχαίας Αθήνας (πηγή προέλευσης: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Γ1, Αθήνα 1972, σ. 83, χρωματική επεξεργασία: Looking A.E.). 2. Χάρτης Athenae, J. and C. Walker (sc.), published by John Murray Albemarle Street June 13th 1836 (στο: Christopher Wordsworth, Athens and Attica: Journal of a residence there, London, John Murray, Albemarle Street, 21837), Βιβλιοθήκη της Βουλής. 3. Χάρτης της A΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας (πηγή προέλευσης: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Γ1, Αθήνα 1972, σ. 104-105, χρωματική επεξεργασία: Looking A.E.). 4. Χάρτης B΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας (πηγή προέλευσης: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Γ1, Αθήνα 1972, σ. 400, χρωματική επεξεργασία: Looking A.E.). Χαρακτικά 1. Plan d’Athènes, levé en 1826, τοπογραφικό σχέδιο της Πόλεως των Αθηνών με τα αρχαία μνημεία, χαλκογραφία, σχ. J. F. Bessan, χαρ. και λιθ. A. Patin, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Συλλογή Αρχιτεκτονικών Σχεδίων, αρ. κατ. 9805/167. 2. Antica moderna citta d’Atene, τοπογραφικό σχέδιο των Αθηνών, χαλκογραφία, σχ. [V. Coronelli – C. Martinelli 1687], Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Συλλογή Χαρακτικών, αρ. κατ. 10435.

3. Άποψη της αρχαίας Αγοράς, 25 Μαΐου 1931, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 4. Άποψη της αρχαίας Αγοράς, 5 Αυγούστου 1931, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 5. Άποψη της αρχαίας Αγοράς, 10 Μαΐου 1950, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 6. Άποψη της αρχαίας Αγοράς, 23 Αυγούστου 1960, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 7. Άποψη της αρχαίας Αγοράς, καλοκαίρι 1970, Alison Frantz, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 8. Nelly’s, Μακρινή άποψη της Ακρόπολης από το λόφο της Πνύκας, Αθήνα, περίπου 1934, Μουσείο Μπενάκη-Φωτογραφικά Αρχεία. [σ. 41] 9. Nelly’s, Μακρινή άποψη της Ακρόπολης από το λόφο της Πνύκας, Αθήνα, περίπου 1934, Μουσείο Μπενάκη-Φωτογραφικά Αρχεία. 10. Nelly’s, Η νοτιοανατολική όψη του Παρθενώνα, Αθήνα, 1930-1935, Μουσείο ΜπενάκηΦωτογραφικά Αρχεία. 11. William James Stillman, Ο ναός της Αθηνάς Νίκης, ΑΣΚΣΑ, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

3. General Plan of the Acropolis, ΑΣΚΣΑ, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. 4. L’Acropole de l’Ouest, ΑΣΚΣΑ, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

Σχέδια

Φωτογραφίες

1. William Haygarth, Πανόραμα των Αθηνών, A Collection of 120 original sepia sketches of Greek scenery (1810-1811), ΑΣΚΣΑ, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

1. Βορειοδυτική άποψη της Αθήνας από την Πνύκα, αρχές του 20ού αιώνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο-Φωτογραφικά Αρχεία.

2. Αναπαράσταση κάτοψης της Αγοράς των Αθηνών, 2ος αι. μ.Χ., σχέδιο Ι. Τραυλού, Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

2. Άποψη της αρχαίας Αγοράς, 25 Μαΐου 1931, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ.

3. Σχεδιαστική αναπαράσταση της νότιας πλευράς της Αγοράς, σχέδιο Ι. Τραυλού, Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. [σ. 38]

156 - 157

4. Σχεδιαστική αναπαράσταση της Βασιλείου Στοάς, σχέδιο Ι. Τραυλού, Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

14. Σχεδιαστική αναπαράσταση του εσωτερικού της Θόλου, 465 π.Χ., σχέδιο Ι. Τραυλού, 1969, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. [σ. 35]

5. Αποκατάσταση της κάτοψης και αναπαράσταση του Μνημείου των Επωνύμων Ηρώων, περίπου 330 π.Χ., σχέδιο σε κλίμακα 1:50 του W. B. Dinsmoor Jr, 1968, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ.

15. Πανοραμική άποψη της Αρχαίας Αγοράς, 2ος αι. μ.Χ., σχέδιο P. de Jong, 1958, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ.

6. Σχεδιαστική αναπαράσταση του Μνημείου των Επωνύμων Ηρώων σε προοπτική, περίπου 330 π.Χ., σχέδιο σε κλίμακα 1:50 του W.B. Dinsmoor Jr, 1969, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. [σ. 37] 7. Σχεδιαστικές αναπαραστάσεις του Παλαιού Βουλευτηρίου (όψη και προοπτική), σχέδια σε κλίμακα 1:50 του R. C. Anderson, 1992, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ.

16. Κάτοψη της Αγοράς των Αθηνών, 5ος π.Χ. αι., σχέδιο Ι. Τραυλού, 1970 / W. B. Dinsmoor Jr, 1982, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 17. Κάτοψη της Αγοράς των Αθηνών, 4ος αι. π.Χ., σχέδιο Ι. Τραυλού, 1974 / W. B. Dinsmoor Jr, 1982, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 18. Κάτοψη της Αγοράς των Αθηνών, 2ος αι. π.Χ., σχέδιο Ι. Τραυλού, 1974 / W. B. Dinsmoor Jr, 1982, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ.

8. Κάτοψη του Νέου Βουλευτηρίου, περίπου 415-406 π.Χ., σχέδιο σε κλίμακα 1:1000 του W. B. Dinsmoor Jr, 1983, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. [σ. 32] 9. Σχεδιαστική αναπαράσταση της Αγοράς και της Ακροπόλεως σε προοπτική από τα βορειοδυτικά, περίπου 350 π.Χ., σχέδιο Ι. Τραυλού, 1970, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 10. Σχεδιαστική απεικόνιση του Παρθενώνος με υποθετική αναπαράσταση των ιδιωτικών αναθημάτων και των επιγραφών που ήταν στημένες στις βαθμίδες μπροστά στο ναό, Μετά το 432 π.Χ., σχέδιο G. Stevens, 1938, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 11. Σχεδιαστική αναπαράσταση της Στοάς του Αττάλου (όροφος), περίπου 150 π.Χ., σχέδιο P. de Jong, 1953, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. 12. Σχεδιαστική αναπαράσταση του εσωτερικού του Παλαιού Βουλευτηρίου σε προοπτική, περίπου αρχές 3ου αι. π.Χ., σχέδιο R. C. Anderson, 1992, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. [σ. 32] 13. Σχεδιαστική αναπαράσταση της δυτικής πλευράς της Αγοράς. Κάτω από το ναό του Ηφαίστου διακρίνονται η Θόλος, το Μητρώον, ο ναός του Απόλλωνος Πατρώου, ο ναός του Διός Φρατρίου και της Αθηνάς Φρατρίας και η Στοά του Διός, περίπου 2ος αι. π.Χ., σχέδιο Ι. Τραυλού, 1938, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ.

Οπτικοακουστικό υλικό Η Αρχαία Αγορά Παραγωγή: Βουλή Τηλεόραση Φθεγγόμενοι Λίθοι (Επιγραφικό Μουσείο) Παραγωγή: Βουλή Τηλεόραση

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΚΤΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

1. Σχεδιαστική αναπαράσταση κληρωτηρίου, σχέδιο Sterling Dow, περίπου 1959, Ανασκαφές στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, ΑΣΚΣΑ. [σ. 20] 2. Κάτοψη της Αγοράς στο απόγειο της ανάπτυξής της, περίπου 150 μ.Χ. (από: J. Mck. Camp II, Η Αγορά της αρχαίας Αθήνας. Σύντομος οδηγός [Αθήνα 2004] 2 εικ. 1) [σ. 27] 3. Σχεδιαστική αναπαράσταση της Βασιλείου Στοάς, στη μορφή που είχε γύρω στο 300 π.Χ. από: J. Mck. Camp II, Η Αγορά της αρχαίας Αθήνας. Σύντομος οδηγός [Αθήνα 2004] 40 εικ. 62) [σ. 29] 4. Σχεδιαστική αναπαράσταση του Μητρώου, β΄ μισό 2ου αι. π.Χ., τομή. (από: J. Mck. Camp II, Η Αγορά της αρχαίας Αθήνας. Σύντομος οδηγός [Αθήνα 2004] 15 εικ. 19) [σ. 31]

158 - 159

5. Αναπαράσταση μιας αίθουσας σίτισης στη Νότια Στοά Ι, περίπου 430-420 π.Χ. (από: J. Mck. Camp II, Η Αγορά της αρχαίας Αθήνας. Σύντομος οδηγός [Αθήνα 2004] 21 εικ. 31) [σ. 39] 6. Σχεδιαστική αναπαράσταση των τριών φάσεων της Πνύκας, σχέδιο Ι. Τραυλού, Αθήνα. Μουσείο αρχαίας Αγοράς © Υπουργείο Πολιτισμού, Α΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα. [σ. 40] 7. Ανάγλυφο από το τιμητικό ψήφισμα για τον Ασκληπιόδωρο, με προσωποποιημένους το Δήμο και τη Βουλή να τον στεφανώνουν ενώπιον της θεάς Αθηνάς, 323/2 π.Χ. Αθήνα, Επιγραφικό Μουσείο 2811+7180 © Υπουργείο Πολιτισμού, Επιγραφικό Μουσείο. [σ. 151]

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ξενόγλωσση Hansen M. H., The Athenian Ecclesia. A collection of articles 1976-1983 (Copenhagen 1983).

Βλάχος Γ. (επιμ.), Η αθηναϊκή δημοκρατία, μελέτες για το πολίτευμα και την ιδεολογία των Αθηναίων 1-2 (Αθήνα 1995).

Hansen M. H., The Athenian Ecclesia II. A collection of articles 1983-1989 (Copenhagen 1989).

Βλάχου Α. Σ., Η οικοδόμηση της δημοκρατίας (Αθήνα 1999).

Meiggs R., The Athenian Empire (Oxford 1972).

Farrar C., Οι αρχές της δημοκρατικής σκέψης στην κλασική Αθήνα (Αθήνα 1991).

Mosse΄ C., La de΄mocratie grecque (Παρίσι 1986).

Finley M. I., Αρχαία και σύγχρονη δημοκρατία (Αθήνα 1989).

Rhodes P. J., The Athenian Boule (Oxford 1985).

Forrest W. G., H γένεση της αθηναϊκής δημοκρατίας (Αθήνα 1994). Habicht C., Ελληνιστική Αθήνα (Αθήνα 1998).

Ελληνική Γενική: Bengtson H., Ιστορία της αρχαίας Ελλάδος (Αθήνα 1991). Bury J. B. – Meiggs R., Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας 1-2 (Αθήνα 1998). Ιστορία του Eλληνικού Έθνους τόμ. Β΄, Γ1΄, Γ2΄, Δ΄, Ε΄ (Αθήνα 1972). Mosse΄ C., Η αρχαϊκή Ελλάδα (Αθήνα 2001). Παπαχατζής Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Ι: Αττικά (Αθήνα 1974). Ραμού-Χαψιάδη Α., Από τη φυλετική κοινωνία στην πολιτική (Αθήνα 1982). Schuller W., Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (Αθήνα 2001). Ειδική: Βλάχος Γ., Η ιδέα του ελεύθερου ανθρώπου στη δημοκρατία των Αθηναίων (Αθήνα 1992).

Καστοριάδης K., Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα (Αθήνα 1986). Λαγογιάννη - Γεωργακαράκου Μ. _ Μπουραζέλης Κ. (επιμ.), ΕΔΟΞΕΝ ΤΗΙ ΒΟΥΛΗΙ ΚΑΙ ΤΩΙ ΔΗΜΩΙ (Αθήνα 2007).

Mosse΄ C., Το τέλος της αθηναϊκής δημοκρατίας (Αθήνα 1978). Mosse΄ C., Αθήνα: ιστορία μιας δημοκρατίας (Αθήνα 1983). Romilly J. de, Προβλήματα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας (Αθήνα 1992). Σακελλαρίου Μ. Β., Η αθηναϊκή δημοκρατία (Ηράκλειο 1999). Sinclair R. K., Δημοκρατία και συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα (Αθήνα 1997). Starr Ch. G., H γέννηση της αθηναϊκής δημοκρατίας (Αθήνα 1991). Τουλουμάκος Ι., Η θεωρητική θεμελίωση της δημοκρατίας στην κλασσική Ελλάδα (Αθήνα 1979).

Έδοξεν Τη Βουλή Και Τω Δήμω - Η Αθηναϊκή Δημοκρατία Μιλάει Με Τις Επιγραφές Της

Recommend Documents