Ένα Πρόβλημα Της Ελληνικής Μεσαιωνικής Ιστορίας- Η Σερβική Επέκταση Στη Δυτική Κεντρική Ελλάδα Στα Μέσα Του ΙΔ’ Αιώνα

j (*

-IAD /CiT\A-.pg>

ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ΚΑΤΣΑΡ0Π0ΥΛ0Υ

^

Π

<ò±/d46?

ΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Η ΣΕΡΒΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΑ ΜΕΣΑ TQY ΙΔ' ΑΙ.

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1989

dU

ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ΚΑΤΣΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

V Η ΣΕΡΒΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ ΙΔ' ΑΙ. -

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

1989

>

Εισηγητής καθ. κ.Ι.Καραγιαννόπουλος

"Η έγκριση της διδακτορικής διατριβής αϊτό το Τμήμα Ιστορί­ ας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου θεσσαλο­ νίκης δεν υποδηλώνει ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα".

ι

.ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: Εννοιολογικές διευκρινήσεις. .· ΜΕΡΟΣ Α' Ο ΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΕΛΛΑΔΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΕΚΤΑΤΙΚΚΣ ΠΟ­ ΛΙΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΟΥΣΑΝ Κεφάλαιο Α': Η πολιτική κατάσταση στην Χερσόνησο του Αί­ μου κατά την άνοδο του Δουσάν στον σερβικό

11 27

\ θρόνο .... 43 Κεφάλαιο Β': Ο Ηπειρωτικός και Θεσσαλικός χώρος κατά τα έτη 1331-1346.. ... .. .. .. .. .. · 51 Κεφάλαιο Γ': Η εξωτερική πολιτική του Δουσάν (133Τ-46). 55 Κεφάλαιο Δ': Η σερβική επέκταση στις περιοχές της Ηπεί­ ρου και Θεσσαλίας 67 Κεφάλαιο Ε': Όρια και διοικητικά μέτρα στις νεοκατακτη•

-

·

μένες περιοχές α. Ό ρ ι α νέούν σερβικών κτήσεων 87 β. Διοικητικά μέτρα στις νεοκατακτημένες πε­ ριοχές 95 ΜΕΡΟΣ Β' 01 ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΟΥΣΑΝ Κεφάλαιο Α': 0 θάνατος του Στεφάνου Δουσάν και οι συνέ­ πειες του ' α. Η διαμάχη Συμεών και Ουρός Ε' για τον σερ­ βικό θρόνο .. .. 103 β. Προσπάθεια ανάκτησης της Θεσσαλίας-Ηπείρου -Αιτωλοακαρνανίας από τον Νικηφόρο Β'Ορσίνι.Η μάχη του Αχελώου (1359).. 112 Κεφάλαιο Β': Θεσσαλία-Ήπειρος-Αιτωλοακαρνανία μετά την μάχη του Αχελώου ·« 121 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ·· .143 ΧΑΡΤΕΣ 233

/ /

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΒΜΕ

Αρχε ι! ο ν των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος.

Αδαμαντίου, Εργασί- Α.Αδαμαντίου, Εργασίαι εν Μετεώρους, Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1909 Αθήναι 1910. V Μ.Α.Adler, The Itinerary of Benjamin of Tude Adler, Benjamin la, London 1907. Ακροπολίτης Γεωργίου Ακροπολίτου, Χρονική συγγραφή, έκδ. ' A.Heisenberg, Georgii Acropolitae opera,T.1, Lipsiae 1903, σ.1-189. Αλεζούδης, Δύο ση- Α.Αλεξούδης, Δύο σημειώματα εκ χειρογράφων, μειώματα Μ Ε Ε 4 (1892) 275-281. ·• Άμαντος, Παρατηρή- Κ. 'Αμαντος, Παρατηρήσεις τινές εις την Μεοαισεις ώνικήν Γεωγραφίαν, ΕΕΒΣ 1 (1924) 41-5 4. Ανωνύμου,ΠανηγυρικόςΑνωνύμου Πανηγυρικός εις Μανουήλ και Ιωάννην Η' τους Παλαιολόγους, έπδ. Σ.Λάμπρος. Πάλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, 3, Αθήναι 1926, 132-199. Αραβαντινός, Χρόνο- Π.Αραβαντινός, Χρονογραφία της Ηπείρου των τε ομόρων Ελληνικών και Ιλλυρικών χωρών,Ι-ΙΙ/Α­ γραφιά θήναι 1856-1857. . Σ.Ασωνίτης, Συμβολή στην ιστορία της Αιτωλο­ Ασων ί τη ς,Σ υμβολή ακαρνανίας και των νησιών του Ν.Ιονίου. Από την προσάρτηση της Κομητείας της Κεφαλληνίας στο πριγκιπάτο της Αχαΐας μέχρι το θάνατοτου Καρόλου Α' Τόκκου (1325-1429), Θεσσαλονίκη 1986 (ανέκδ.διατρ.) αι εν Μετέωροις

Βακαλόπουλος, INE

Α.Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ.Ι, Θεσσαλονίκη 1961.

/

12 Bartl,Grundzüge Bees,Unedierte

Βίος Αγ.Αθανασίου BNJ Βρανούση ς,Χρονικά

P.Bartl, Grundzüge der jugoslawischen Geschichte, Darmstadt 1985. E.Bees-Sepherles, Aus dem Nachlass von Ν. A. Bees (Εκ των καταλοίπων του Ν.Α.Βέη) : Undierte Schriftstücke aus der Kanzlei des Iohan nes Apokaukos des Metropoliten von Naupaktos in Aetolien), BNJ XXI (1971-6), Supplement, σσ.1-243. Ν.Α.Βέης, Συμβολή εις την ιστορίαν των μονών των Μετεώρων, Βυζαντίς 1 (1909) 237-260. Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher, Athen -Berlin 1920 κ.ε. Λ.Ι.Βρανούσης, Χρονικά της Μεσαιωνικής και Τουρκοκρατούμενης Ηπείρου, Ιωάννινα 1962.

L.Bréhier, Vie et mort de Byzance (Le monde byzantin,1), Paris 1945. Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε. BZ München 1950 κ.ε/ · ' Epirotica. De Rebus Epiri, in Historia poli­ Bekker,Epirotica tica et patriarchica Constantinopoleos, έκδ. I.Bekker (CSHB 1849), σσ.205-279. · M.Blagojevic, Ideja i stvarnost Dusanovog caBlagojevic, Ideja revanja, Istorija Srpskog Naroda, I, Beograd 1981, 524-540. Βογιατζίδης,ΧρονικόνΙ.Κ.Βογιατζίδης, Το χρονικόν των Μετεώρων,ι­ στορική ανάλυσις και ερμηνεία, ΕΕΒΣ 1 ; (1924) 139-175* 2( 1925) 148-182. Bosch,Andronikos U.V.Bosch, Andronikos III Palaiologos., Am­ Bréhier, Vie

sterdam 1965. Cessi-Sambin, Deli- R.Cessi-P.Sambin, Le deliberazioni del consiberazioni glio dei Rogati (Senato), Serie "Mixtorum" , I-II, Venezia 1960-1961. Χαλκ. Χαλκοκονδύλης, Laonici Chalcocondylae historiarum demonstrationes, έκδ. E.Darkò, 1 - 2 , Budapestini 1922-1927. Charanis, Short Cro-P.Charanis, An Important short Chronicle of nicle the Fourteenth Century, Variorum Reprints, London 1973, 335-362. Charanis,Coronation P.Charanis, Coronation and its Constitutional Sianificance in the Later Roman Empire,

13 Charanis,Social Stracture

Χαβελλάς, Ιστορία των Αιτωλών Χωματιανός \

Χωνιάτης

Χρον. Ιωαν.

Variorum Reprints, London 1973, 49-66. P.Charanis, On the Social Structure and Economic Organization of the Byzantine Empire in the Thirteenth Century and Later, Variorum Re prints, London 1973, 94-153. Θ.Χαβελλάς, Ιστορίας των Αιτωλών συνέχεια από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1829, Ι—II, Αθήναι 1883. Δημήτριος Χωματιανός, Συλλογή κρίσεων,έκδ. Ι. B.Pitra, Analecta sacra et classica specilegio solesmensi parata VI, Romae 1891. Νικήτα Χωνιάτόυ, Χρονική διήγησις, έκδ. I.A. van Dieten, Kicetae Choniatae Historia (CFHB XI/1,2), Berlin-N.York 1975. . Λ.Βρανούσης, To Χρονικόν των Ιωαννίνων κατ' ανέκδοτον δημώδη επιτομήν, ΕΜΑ 12(1962),. 74101.

Π.Καλονάρος, Το Χρονικόν του Μορέως, Αθήναι · 1940. Cirkovic-Mihaljcic, S.Cirkovic-R.Mihaljcic, Osvajanja i odolevanOsvajanja ja: Dusanova politika 1346-1355, Istorija Srpskog Naroda, I, Beograd 1981, 541-556. Cusso Id, Yugoslavia S.Clissold, A short History of Yugoslavia from early times to 1966, Cambridge 1968. CMH Cambridge Medieval History Cronaca G.Schriò, Cronaca dei Tocco di Cefalonia di anonimo (CFHB,X) Rome 1975. Danilo (σέρβος αρχιεπίσκοπος), Zivoti kraìjeDanilo,Zivoti va i arhiepiskopa srpskih, έκδ. G.Danicic,Za­ greb 1866 J.Darrouzès, Les Regestes des Actes du PatriDarrouzès,Regestes arcat de Constantinople. I. Les Actes des Pa~ triarches. Fase. V, Les Regestes de 1310 à 1376, Paris 1977. Χρονικό Μορέως

14 Darrouzès,Notitiae

J.Darrouzès, Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, Paris 1981.

Dennis,Reign of Ma- G.T.Dennis, The reign of Manuel II Palaec! oOriental ia nuel Palaeologus gus in Thessalonica 1382-1387, Christiana Analecta, Rome 1960 . ΔΙΕΕ

Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταίρε ί:

Dinic, 0 Nikoli A l - M.Dinic, Ο Nikoli Altomanovicu, Srpska Kr; ljska Akademija, Posebnja izdanja 90, Be: tomanovicu grad . 1932 , . Dinic 7 CaVska titula M.Dinic, Dusanova carska

titula u ocima ;;a-

vremenika, Zbornik u cast seste stogodisnj:.ce Zäkonika cara ,Dusana, I , Bebgrad Dinic,Za hronologiju

1951

8?

M.Dinic, Za hronologiju Dusanovih es.v^ajan;\a vizantiskih gradova, ZRVI 4(1956) 1-1.1.

Dinic,Vladarska ti­ M.Dinic, Srpska vladarska titula za vreme Cartula Dinic, Balkans

stva, ZRVI 5(1958)

9-19.

M.Dinic, The Balkans, 1018-1499, CMH IV..'"he Byzantine Empire. Part.I. Byzantium and

:its.

Neighbours , Cambridge 1966, 519-565. Dölger,Regesten

F.Dölger, Regesten der Kaiseurkunden des strömischen Reiches von 5 65 bis '145 3,

o-

I -- V,

München-Berlin 192 4-1965. Dölger,Herrscherkanzlei

F.Dölger, Die byzantinische und die Mitte!lalterliche Serbische Herrscherkanzlei,

Ac:ia s

du XII e Congrès International d'Etudes Byz;Ì-1tines, Δούκας

'Beo'grad 1963', I, 83-103.

Μιχαήλ Δούκας, Ιστορία, éKô.V.Grecu,Histcria Turcobyzantina, Bucuresti 1958.

Ducellier,Facade

Α.Ducellier, La façade maritime de l'Alba:le au Moyen Age, Thessaloniki 1981.

Ducellier,Frontières

A.Ducellier, Aux frontières de la Romanie, Arta et Saint-Maure à la fin du Moyen Age.T: vaux et Mémoires VIII

(1981) 113-124.

/

HX ΕΕΒΣ ΕΕΣΜ EMA Estopanan,El legado Ferj ancic,Despoti Ferjancic,Tesalija

Ηπειρωτικά Χρονικά Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Επετηρίς Εταιρείας Στερεοελλαδικών Μελετών. Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημί­ ας Αθηνών. S.C.Estopanan, El legado de la basilissa Ma­ ria y de los déspotas Thomas y Esaù de Jcannina, I-II, Barcelona 1943. Β.Ferjancic, Despoti u Vizantiji i juznosiovenskim zemljama, Beograd 1960. B.Ferjancic, Tesalija u XIII i XIV veku,Beo­ grad 1974.

Ferj ancre,Osvaj acka B.Ferjancia, Osvajacka politika kralja Dusapolitika· na, Istorija Srpskog Narpda, I , Beograd 1r31, 51*1-523. -B.Ferjancic, Les Albanais dans les sources ( Fer j ancic, Les Alba­ byzantintes, εν:Ι1ϊΓί i Albanci \ Beograd nais 1988 , 303-322. T.Florinskij , Juznye Slavjane i Vizantija v'o Florinskij,Juè'nye vtoroj cetverti XIV veka, St .Petersburg 1382. Slavjane (= Variorum Reprints, London 1973). Φουρίκης,Νικόπολις Π.Φουρίκης, Μικρά Συμβολή εις την Ηπειρώτη κήν Ιστορίαν: Νικόπολις-Πρέβεζα, ΗΧ 4 (1929) 263-294. Γεώργιος Σφραντζής, Χρονικόν, έκδ.ν.ΰ^οΐ-,Τα Φραντζής καθ'εαυτόν 1401-1477, Bucuresti 1966,1-147. G.Giorno, Rubriche dei libri perduti dei HiGiorno, Misti sti , Venezia 1887 . Επίσης στο Archivio Ve­ neto, XVII "(1879) 126-132. G1SPC Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve. Grégoire, Michael H.Gréroire, Imperatoris Michaelis Palaeologi Palaeologus De vita Sua, Βυζάντιον 29-30 (1959-1960)447475. Γρηγοράς Νικηφόρος Γρηγοράς, ΡωμαΙ'κή Ιστορία, έκδ. L. Schopen, CB, Ι-ΙΙ, Bonnae 1829-30, I.Bekker, CB,III, Bonnae 1855.

/

16

Μ.ΓρηγορίουτΙωαννίδου,Παρακμή καί πτώση ταυ

Γρηγορίου-Ιωαννίδου,Παρακμή

^

θεματικού θεσμού. Συμβολή στην εξέλιξη διοικητικής και της στρατιωτικής

τις

οργάνωσες

του Βυζαντίου από το 10ο α ι . κ.ε., Θεσσαλο­ νίκη 1985. Hafner,Altserbi­ sche Historiogra­ phie Hahn,Albanesische Studien Halkin, Vie

S. Hafner, Studien zur altserbischen dyna­ stischen Historiographie, München 1964. J.G.v.Hahn, Albanesische Studien, I-II,Jena 1854 F.Halkin, La vie de Saint Niphon ermite

au

Mont Athos (XlVe siècle) , Analecta Bollar.àiana 58 (1940) 5-27. Hammond,Epirus

Ν.G.L.Hammond,Epirus. The geography,the εηcient remains, the history and' the topogra­ phy of Epirus

and

adjacent

areas, Oxfcrd

1967. *,Hat ζ idimitr iou, De­ C.Hatzidimitriou, The Decline cline

of

Imperial

authority in southwest central Greece and the role of archontes and bishops in the failu-. re of byzantine resistance and

reconquest,

1180-12 97 a.D., Columbia 1988. Höf1er,Abhandlungen

C.Höf1er, Abhandlungen aus dem Gebiete der slavischen Geschichte,Sitzungsberichte der Wiener Akademie

(Philosophisch-

historische Classe) 1882, 109-212. Hopf,Geschichte

K.Hopf, Geschichte Griechenlands vom BegirJi des Mittelalters bis auf unsere Zeit, I-II, .Leipzig 1867-1868.,(N.York φωτοτυπική έκδο­ ση, χ.*.).

Hopf,Chroniques

C.Hopf, Chroniques gréco-romanes inédites ou peu connues, Berlin 1873.

Hopf,Γρατιανός

K.Hopf,Giorgi, Allgemeine Encyklopädie

car

Wissenschaften und Künste (έκδ. J.S.Ersch vrxl J.S.Gruder), LXVII, 38 κ.ε. Hösch, Balkans

E.Hösch, The Balkans. A short History

from

Greek Times to the Present Days (μτφρ.Tania Alexander), London 1972. Ι.Ελλ.Έθνους

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική

Α­

θηνών, Αθήνα 1979, τ.θ'. Jirecek, Geschi­ chte d.Bulaaren

C.Jirecek, Geschichte der Bulgaren, 1876 .

Prague

17 11

Jirecek,Spomenici srpski Jirecek,Geschichte

C.Jirecek, Spomenici srpski, Spomenik (1892) C.Jirecek, Geschichte der Serben, I-II,Go tha 1911-1918. Jirecek,Staat und C.Jirecek, Staat und Gesellschaft im mittel­ Gesellschaft alterlichen Serbien, Wien. 1912-1919. Jirecek,Albanien in C.Jirecek, Albanien in der Vergangenheit,Illy­ der Vergangenheit risch-Albanische Forschungen, Ι,έκδ. L.v. Thallôczy, München-Leipzig 1916, 63-93.

Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, Wien-Köln-Graz 1968 κ.ε. Jochalas,Einwande­ T.Jochalas, über die Einwanderung der Albaner rung in Griechenland. Eine zusammenfassende Bezrachung. Dissertationes Albanicae, XIII, Muri \ chen 1971, 89-106. Jochalas,Studi Alba •T.Jochalas, Gli Studi Albanologici...in.Grecia, nologici in Akten des Internationalen Albanologischen Kolloquiums Innsbruck 1972 Jochalas,Ortsnamen T.Jochalas, Griechische Orts- und Familien namen der Italoalbanischen Gemeinden Sizilien, in Akten d.Internationalen Albanologi sehen Kolloquiums Innsbruck 1972. N.Jorga, Latins et Grecs d'Orient et l'età Jorga,Latins et blissem.ent des Turcs en Europe (1342-1362) , grecs BZ 15 (1906) 179-222. Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιστορία, έκδ. L.SchoΚαντακ. pen, CB I-III, Bonnae 1828-1832 Γ. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό κράτος, Α­ Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινό κράτος θήνα 1983. • 'Β.Κ.Κατσαρός,Αχελώος. Συμβολή στο πρόβλημα Κατσαρός,Αχελώος JOB

της βυζαντινής πόλης, Ιστορικογεωγραφικά 1(1986) 43-52. Κατσαρός,'προβλήμα­ Β.Κατσαρός, Προβλήματα βυζαντινής τοπογραφί­ ας στην Δυτική Στερεά Ελλάδα (12ος-13ος αι.), τα Βυζαντινά 13/2 (1985) 1501-154Ô. Γ. Κατωπόδης, Αρχαία Ακαρνανία, Αγρίνιο 1S37. Κατωπόδης, Αρχαία Ακαρνανία Κίσσας,Σχόλια σ'έ­ να σιγίλλιο

Σ.Κίσσας,Σχόλια σε ένα σιγίλλιο του Ιωάννου Απόκαυκου,μητροπολίτη Ναυπάκτου, Αφιέρωμα στη μνήμη Στυλιανού Πελεκανίδη (Μακεδόνικα,/ Π α ρ ά ρ τ η μ α 5 ) . Pirrrrrrvι«-·'-•-

18 Koder-Hild/Thessalia Krekic,Dubrovnik

J.Koder-F.Hild, Hellas und Thessalia, Tabula Imperii Byzantini I. , Wien 1976. Β.Krekic, Dubrovnik (Raguse) et le Levant au Moyen Âge, Documents et Recherches V, Paris La Haye 1961..

Λάμπρος,Σύμβολαί

Σπ.Λάμπρος, Συμβολαί εις την Ιστορίαν των μο­ νών των Μετεώρων, NE 2 (1905) 49-156. M.Lascaris, Vagenetia, Revue Historique du Sud-Est Européen 19 (1942) 423-437. M.Lascaris, Deux chartes de. Jean Uros,dernier Nëmanide (novembre 1372, indiction XI), Βυζάντιον. 25-27 (1955-1957) 277-3-23. W.M.Leake, Travels in Northern Greece I—IV, .London 1835' ^ „^

Lascaris,Vagenetia Lascaris, Deux chartes «ν Leakè, Travels .„Lemerle, Actes du Ku.tlumus L e m e r l e , Aydin

Ljubic,Listine

L o e n e r t z , Notes-.

P.Lemerle, Actes de Kutlumus, Archives de 1' Athos II, Paris-1945:. P.Lemerle, L'émirat d'Aydin, Byzance et l'Occident. Recherches.sur "La geste d'Umur- Pacha", Paris 1957. S.Ljubic, Listine ο odnosajih iznedju juznoga Slavenst'va i mletacke republike I-X, Za­ greb 1868-1891. R.J.Loenertz,Notes sur le règne de Manuel II à Thessalonique, 1381/82-1387, BZ 50(1957)

Longnon,Empire Longnon-Topping, Documents Λούντζη,Ενετοκρατία Luttrell,Vonitza

390-396. J.Longnon, L'Empire latin de Constantinople et la principauté de Morée, Paris 1949. J.Longnon-Topping, Documents sur le regims des terres dans la principauté de Morée au XIV siècle, Paris 1969. Ε.Λούντζη, Περί της πολοτικής καταστάσεως της Επτανήσου επί Ενετών, Αθήναι 1856. Α. Luttrell, Vonitza in Epirus and its Lords: 1306-1377, Rivista di Studi Bizantini e Neo­ ellenici, n.s.,1 (XI), (1964) 131-141. /

19 Luttrell,Guglielmo de Tocco

A.Luttrell, Guglielmo de Tocco, Captain of Corfu: 1330-1331, Byzantine and Modern Greek Studies III (1977) 45-56.

Maksimovic, Grci i Lj.Maksimovic, Grci i Romanija u srpskoj vlaRomanija darskoj tituli, ZRVI 12 (1970) 61-78. Μαχαιράς, Το εν Λευ -Κ.Γ.Μαχαιράς, To εν Λευκάδι φρόύριον της Α­ κάδι φρόύριον γίας Μαύρας, Αθήναι 1956. Matanov,Hlapen H.Matanov, Radoslav Hlapen - Souverain feo dal en Macédoine meridionale durant le troisième quart du XlVe siècle, Etudes Balkani ques, 4 (1983) 68-87. H. Matanov, Jugozapadnite bulgarski zemi prez Matanov^Bulgarski XIV vek, Sofija 1986. zemi Μαυρομάτης,Σερβική Α. Μαυρομάτης, H σερβική κοινωνία στον ·ΙΔ' αιώνα, Βυζαντινά 11 (1982) 15 9-164. κοινωνία Α. Μηλιαράκη$, Ιστορία του βασιλείου της Νι 'Μηλιαράκη& Ιστορία καίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου (1204 1261), Αθήναι 1898. ö'.M.Metcalf, Coinage in the Balkans 820-Y355, Metcalf/Coinage Chicago 1966. R.Mihaljcic, Η μάχη του Αχελώου, ΕΕΣΜ (μτφρ. Mihalj c5ic, Αχελώος Σ.Κίσσα) 3(1974) 365-371. R.Mihaljcic, Kraj Srpskog Carstva, Beograd M i h a l j c i c , Kraj 1975. Mihaljcic,Dva c a r ­ R.Mihaljcic, Dva Carstva, Istorija Srpskog . Naroda I, 'Beograd 1981, 573-582. stva ! F. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia Miklosich,Mon.Ser­ historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii ^Wien bica 1858. . F.Miklosich - I.Müller, Acta et diplomata MM graeca medii aevi sacra et profana, I VI^ ."Wien 1860-1890 . W.Miller, The Latins in the Levant, London Miller/Latins 1908. W. Miller, Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλά­ Miller,Φραγκοκραδι (μτφρ. Σπ.Λάμπρου) Ι-ΙΙ, Αθήναι 1909-1910 τία

Miller/ Latin OrientW. Miller, The Latin Orient, London 1920. Miller,EssaysW.Miller, Essays on the Latin Orient, Cambridge 1921 . Miller,Valona W.Miller, Valona, Essays, 429-441. Moravcsik, Byzanti- G. Moravcsik, Byzantinoturcica II, Berlin noturcica 1958. Mosin,Uticaj V.Mo^in, Vizantiski uticaj u Srbiji u XIV veku., Jugoslavenski istoriski tìasopis' 3 (1937) 147-159. Mon.Ragusina Monumenta Ragusina, .Zagreb 1877-1897* Μπίρης,Αρβανίτες Κ.Η.Μπίρης, Αρβανίτες οι Δφριείς του νεώτε\ ρου ελληνισμού, Αθήναι, 1960. .„ Murait,ChronograΕ. Muralt, Essai de Chronographie byzantiphie byzantine ne, II .St.Petersburg 1871 . NE ' Νέος Ελληνομνήμων Nicol, Crusade. D.M.Nicol, The fourth crusade and .the greek ; . and latin empires, 1204-1261, CMH IV/1(By­ zantium and its neighbours) Cambridge 1966, 275-330. Nicol,Last Centu - D.M.Nicol, The Last Centuries of Byzantium, Ties .12.61-1453, London 1972. Nicol,Δεσποτάτο D.M.Nicol, To Δεσποτάτο της Ηπείρου (μτφρ. Π.Λεύκα), Ιωάννινα 1974. Nicol,Meteora D.M.Nicol, Meteora. The Rock Monasteries of Thessaly, London 1975. Nicol,End of Byzan- D.M.Nicol, The End of Byzantine Empire,Lontine Empire don 1979. Nicol,Πρόσφατες έ- D.M.Nicol, Πρόσφατες έρευνες για τις απαρρευνες χές του Δεσποτάτου της .Ηπείρου, ΚΧ 22(1980) 39-48. Nicol,Despotate II D.M.Nicol,The Despotate of Epiros,1267 1479. A Contribution to the history of Greece in the Middle Ages, Cambridge 1984. Novakovic, Srbi S.Novakovic, Srbi i Turci XIV i XV v., Eeograd 1 893/(ανατύπωση Beograd I960).

/ /

21 S.Novakovic, Zakonik Stefana Dus'ana, Beograd 1898 . Novakovic,Vizantij- S.Novakovic, Vizantijski Pinovi i titule u srpskim zemljama XI-XV veka, Glas Srpske Akaski dinovi demije Nauka [i Umetnosti] 78 (1908)178-279. Novakovic, Ζ ak.spo- S.Novakovic, Zakonski spomenici srpskih arca­ va srednjega veka, Beograd 1912. . menici Obolensky ,3090111115 D.Obolensky, The Bogomils. A study in Balkan 2 Neo-Manichaeism, Cambridge 1972 . Orbini, Il regno degli Slavi,hoggi corrotta­ Orbini,Il regno mente detti Schiavoni, Pesaro 1601. \ Α.Κ.Ορλάνδος, Βυζαντινά μνημεία της Αιτωλο­ Ορλάνδος,To φρούριακαρνανίας, ΑΒΜΕ 9 (1961) 5 4-73. ov του Αγγελοκάστρου G.'Ostrogorsky, Avtokrator i Samodrà'ac,.^ Glas Ostrogorsky,AvtoSrpske Akademije Nauka [i Umetnosti] 164 ., k r a t o r (1935) 95-187. , Ostrogorsky, Staat­ G.Ostrogorsky, Die byzantinische Staatenhierarchie, Seminarium Kondakovianum 8 (1936) enhierarchie 41-61. G. Ostrogorsky, FéOr>; G.Ostrogorsky, Pour l'histoire de la féodalité byzantine, Brussels 1954 . dalitë Ostrogorsky, Ιστορία G.Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κ ρ ά ­ τους, III, (μτφρ.Ι.Παναγόπουλος), Αθήνα 1981, Ostrogorsky,Serska G.Ostrogorsky, Serska oblast posle Duäanove. smrti, Beograd 1965. - oblast Novakovic,Zakonik

Παχυμέρης

Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί ιστορίαι,έκδ. A.Failler - V.Laurent, Georges Pachymères,Re^ lations historiques, I-II (CFHB XXIV/1), Paris 1984. Papadopoulos Genea­ A.Papadopoulos, Versuch einer Genealogie der Palaiologen, 1259-1453, München 1938. logie Έ Παπαρρηγόπουλος, Ι­ Κ.Πατιαρρηγόαουλος, Ιστορία του Ελληνικού θνους, V/1, Αθήναι 1887 ( 8η έκδ.υιτό Π.Καροστορία λίδου). Papoulia,Ende der Antike

B.Papoulia, Das Ende der Antike und der Be­ ginn des Mittelalters in Südosteuropa,Ελληvi-

22 κές ανακοινώσεις στο Ε' Διεθνές Συνέδριο . Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης (Βελιγράδι 11-17 Σεπτεμβρίου 1984), Αθήναι 1985, 61-76. Petit -Korablev ,Actes L.Petit - Β.Korablev, Actes de Chilandar (Actes de l'Athos 5 ) . Μέρος A' L.Petit, Actes de Chilandar grecs, 1-369. Μέρος Β' Β.Korablev, Actes sla­ ves, 369-651. Philippson-Kirsten, A. Philippson - E. Kirsten, Die griechischen Landschaften, I-IV, Frankfurt am Main 1950 — Landschaften 1959. PLP Prosopographisches Lexikon der Palae'ologenζε^,έκδ.E .Trapp,R.Walter και H.V.Beyer, I-VI, Wien 1976-83. Πούλος,Βποίκησις Ι. Πούλος, Η εποίκησις των Αλβανών εις Κορινθίαν, ΈΜΑ 3(1950) 31-105. P o u q u e v i l l é , Voyage F.C.Η.L.Pouquevillé, Voyage dans la Grèce,I» VI, Paris 1820-1821. ' "" RIEB Revue International des Etudes Balkaniques Ρωμανός,Γρατιανός I.A.Ρωμανός, Γρατιανός Ζώρζης αυθέντης Λευκά' δος. Ιστορική πραγματεία του καθ.Καρόλου Χοπφ, ^Κέρκυρα 1870. Ανατύπωση: Ιστορικά έργα,Κέρ­ κυρα 1959 , 316-330. Ρωμανός,ΠράΕ ι ς Ι.Α. Ρωμανού, Δημοσία ΚερκυραΙ'κή Πράξης λατινιστί συντεταγμένη, περί αποδόσεως εθελόδου­ λων εκ Βαγενετίας της Ηπείρου δυναστεύοντος εν Κέρκυρα του Ταραντίνου ηγεμόνος Φιλίππου του Β', Κέρκυρα 1882, Ανατύπωση: Ιστορικά έρ­ γα, 117-130. Ρωμανός,Δεσποτάτο Ι.Α.Ρωμανός, Περί του Δεσποτάτου της Ηπείρου ιστορική πραγματεία, Κέρκυρα 1895. Ανατύπωση στο ' Ιωάννου Ρωμανού, Ιστορικά έργα,έκδ. Κ. Δαφνή, Κέρκυρα 1959, 1-87. Rubió.i Lluch, Di- Α.,Rubió i Lluch, Diplomatari de l1 Orient plomatari Catalä (1301-1409), Barcelona 1947. Κ.Σάθας, Χρονικόν Ανέκδοτον Γαλανέ ιδίου η Σάθας,Χρονικό ΓαΙστορία Αμφίσσης, Ναυπάκτου, Γαλαξειδίου,Λοι~ λαξειδίου δορικίου και των περιχώρων από των αρχαιοτά­ των μέχρι των καθ'ημάς χρόνων, Αθήναι 1865. Σάθας,Ελλ.ανέκδοτα Κ.Σάθας, Ελληνικά ανέκδοτα,Ι-ΙΙ,Αθήναι 1867.

23 Schirò,La Genealo-

G.Schirò, La genealogia degli Spata tra il XIV e XV sec. e due Bua sconosciuti, Rivista

gia

di Studi' Bizantini e fieoellenici,n. 8-9 (1971-1972) 67-85.

Schiarò, Cronaca

G.Schirò, Cronaca dei Tocco di Cefaionia

di

anonimo {CFHB X ) , Rome 1975. Schreiner,Kleinchroniken Setton,Catalan Do> mination Sokolov,Vlasteli

P.Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, I-III (CFHB

12/1-3), Wien 1977-1979.

K.M.Setton, Catalan Domination of Athens 1311-1388, αναθ.έκδ. London 1975. I.Sokolov, Krupnye i melkie vlasteli ν FessaIli ν epohu Paleologov, Vizantijskij Vremennik

24 (1923-1926) 35-44.

So lov j.ev, Fes s a l i j -

Ä.Solovjev, Fessalij skie arhonty ν XIV" veke,

> skie

Byzantinoslavica

arhonty

4(1932) 159-171.

Solovjev,Un bea.a-frèreA.Solovjev, Un b e a u - f r ê r e du t s a r Douchan, du t s a r Douchan Revue I n t e r n a t i n a l des Etudes B a l k a n i q u e s 1 (,1934-1935)

Solovjev,Car Du&an u Serezu So lov j ev-Mos" in, Grcke povelje Solovj ev,Einfluss

180-187.

Ä.Solovjev, Car Duâan u Serezu, Jugosloven ski istoriski casopis

1(1935) 472-477.

Ä.Solovjev - V.Mos"in, Gröke povelje srpskih vladara, Beograd 1936. Ä.Solovjev, Der Einfluss des byzantinischen Rechts auf die Völker Osteuropas, Zeitschrift der Savigny- Stiftung für Rechtsgeschicte,Romanistische Abteilung

Σούλης,Σερβοκρατία

76(89) (1959) 432-479

Γ.Σούλης, Η πρώτη περίοδος σερβοκρατίας

εν

Θεσσαλία (1348-1356), ΕΕΒΣ 20(1950) 56-73,. ανατύπωση:

Γεώργιος Σούλης 1927-1966,Ιστο­

ρικά Μελετήματα, Αθήναι 1980, 79-97. Γ.Σούλης, Ο Στέφανος Δουσάν και το Άγιον Ό Σούλης, Στέφ.Δουσάν και το Άγ.'Οροςρος, ΕΕΒΣ 22(1953) 82-96 (= Ιστορικά μελετή­ ματα, 35-5 θ). Σούλης,Περί των αλ- Γ.Σούλης, Περί των μεσαιωνικών αλβανικών φύβανικών φύλων

λων των Μαλακασίων, Μπουΐων και Μεσαριτών, ΕΕΒΣ 23(1953) 213-216 .( = Ιστορικά μελετήμα­ τα, 125-130.

24

Σούλης, Βλαχία

*·

Γ.Σούλης, Βλαχία - Μεγάλη Βλαχία - η εν Ελλά­ δι. Βλαχία, Γέρας Αντωνίου Κεραμοτχούλου,Αθή­ ναι 1953, 489-497 .( = Ιστορικά μελετήματα, 107-117). Σούλης, Notes on the Γ. Σούλης, Notes on the History of the city of Serres under the Serbs (1341-1371), Αφιέ­ history of the city ρωμα στην μνήμη Μανόλη Τριανταφυλλίδη,Θεσσα­ of Serres λονίκη 1960, 373-379 (= Ιστορικά μελετήμα­ τα, 69-77). G.Soulis, Problèmes des relations byzantinoSoulis,Relations serbes au XlVe siècle, Thirteenth International Congress of Byzantine Studies, Oxford 1966, 57-61 {·«"' Ιστορικά μελετήματα,99-105). G.Soulis,The Serbs and Byzantium dur.lng the Soulis,Serbs reign of tsar Stephen Dusan (1331-1355) and his successors (διδακτ. διατριβή, Harvard University 1958), Washington 1984. P.Soustal, Die griechischen Quellen zur mitSoustal,Quellen telalterlichen historischen Geographie von Epirus, Wien 1975. P.Soustal, Griechen,Italiener, Franzosen,Al­ Soustal,Griechenbaner und Türken an der Küste von Epirus im Italiener Späten Mittelalter, Byzantino-Bulgarica VII (1981) 263-269. Soustal-Koder,Niko- P.Soustal - J.Köder, Nikopolis und Kephallenia ,,Tabula Imperii Byzantini III. , Wien 1981. polis / Στρατής,Ιστορία της Ε.Στρατής, Ιστορία της πόλεως Σερρών..., 2η έκδ., Σέρρες 1926. πόλεως Σερρών S t r i c e v i c , J e d n a h i - Dj.Stricevic, Jedna hipoteza ο titularnom imenu srpskih despota XIV veka, Starinar 7 -8 poteza (1958) 113-130. Sufflay,Srbi i Αϊ- M.v.s\ifflay, Srbi i Atcbanasi. Njihova simbioza u srednjem vijeku, Beograd 1925. banasi Tafel,Thessalonica T.L.F.Tafel, De Thessalonica eiusque agro dissertatio geographica,Variorum Reprints,London 1972.

25 Tafel-Thomas,Ur- 'v G.L.Fr.Tafel - G.M.Thomas/ Urkunden zur ältekunden ren Handels-S.taatsgeschichte der Republik Venedig, mit besonderer Behiehung auf Byzanz und die Levante, I-III, Wien 1856-1857. Temperley,History H.W.V.Temperley, History of Serbia, London 1919. of Serbia Thallc5czy,Acta Acta et Diplomata res Albaniae mediae aeta:tis illustrantia, I-II, éKô.L.v.Thalîoczy-C. Albaniae Jirecek -E.s'ufflay, Wien 1913, 1918. Thallôczy-Jiredek, L.v.Thallóczy-K. Jirecïek, Zwei Urkunden aus Nordalbanien, Illyrisch-albanische ForschunZwei Urkunden \ gen, I, ed. L.v.Thallôczy, München-Leipzig 1916. The iner,Mon.Hung. A.Theiner, Vetera monumenta historica Hungarians sacram illustrantia, Roma 1860. F.Thiriet, Régestes des délibérations du SéThiriet,Senat nat de Venise concernant la Romanie I (132 91399), Paris 1958. Thiriet,La Romanie F.Thiriet, La Romanie vénitienne au moyen âge. Le développement et l'exploitation du domaine colonial vénitien (XIIe-XVe siècle),Paris 1959. Thiriet,Assemblées F.Thiriet, Délibérations des Assemblées Vénitiennes concernant la Romanie,I-II, Paris ; 1966, 1971. Thomas,DiplomatariumG.Thomas-R.Predelli, Diplomatarium Venetolevantinum, II, Venice 1899. Τσοποτός,Γη και Δ.Κ.Τσοποτός, Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας γεωργοί κατά την Τουρκοκρατίαν, Αθήνα 1974. Vacalopoulos,OriginsA.Vacalopoulos, Origins of the Greek Nation, of the Greek Nation The Byzantine period, 1204-1 461 . Transi. by Jan Moles, αναθεωρημένο από τον συγγραφέα, New Brunswick, New Jersey 1970. G.Valentini, Acta Albaniae Veneta saeculorum Valentin.!, Acta XIV et XV, I-XXV, Palermo-Rom-München 1967 Albaniae 1976. / /

26 Vogiat ζ is, Anfänge

G.Vogiatzis, Die Anfänge der Türkenherr schaft in Thrakien und die ersten Niederlassungen, Wien 1986 (διδακτ.διατρν(Ιή) « Weiss,Kantakuzenos G.Weiss, Johannes Kantakuzenos - Aristokrat* Staatsmann, Kaiser und Mönch - in der Gesell·" Schaftsentwicklung von Byzanz im 14.vJahrh,, Wiesbaden 1969» Wolff,Romania R.Wolff, Romania: the Latin Empire off Constantinople, Speculum 23 (1948) ; Zachariadou,Margi- E.A.Zachariadou, Marginalia on the Hiâtory nalia of Epirus and Albania (1380-1418), Wiener \ "Zeitschrift für Kunde des Morgenlandêâ 78 (1988). . . . - · • . . Ζακυθηνός,Περί της Δ.Α.Ζακυθηνός, Μελέται îtepî της διοικητικής διοικητικής διαιρέσεως διαιρέσεως και της ετχαρ^ιακής διοικήσεως εν τω Βυζαντινώ κράτει: Ι ΕΕΒΣ 17(1941) 208 274 και 21.(1951) 179-209. Zakythinos,Despotat D.A.Zakythinos, Le Despotat grec de More^,îi Histoire politique, Paris 1932 . Il: Vie et institutions/ Athènes 1953 . Ζακυθηνός, Βυζαντινή Δ.Α.Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία, 324 - 1071, ιστορία Αθήνα 19792. ZRVI Zbornik radova Vizantoloà'kog instituta.

\

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ

;>

ΔΙΕΥΚΡΙΝΗΣΕΙΣ

Ο χώρος που θα μας απασχολήσει στην εργασία μας αυτή εί­ ναι κυρίως το νότι,ο τμήμα της σημερινής ελληνικής Ηπείρου και η περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας. Οι πηγές όμως του.14ου και 15ου αι.. προκειμένου να δηλώσουν την περιοχή αυτή ( Ήπειρο-Αιτωλοακαρνανία) δεν χρησιμοποιούν ένα συγκεκριμένο όρο, αλ,λά παρουσιάζουν μία' ποικιλία όρων και μια ρευστότητα εννοιών, που προ­ καλεί σύγχυση στον σύγχρονο ερευνητή, διότι οι όροι δεν ταυτί­ ζονται με τις σημερινές διοικητικές περιφέρειες— νομούς της Ελλάδος και από την άλλη πλευρά δεν δηλώνουν πάντα την ίδια γεωγραφική περιοχή. Γι' αυτό κρίνουμε απαραίτητο να αναφέρου­ με τους όρους που χρησιμοποιούν οι βασικές μας πηγές για να χαρακτηρίσουν την περιοχή αυτή και να προσπαθήσουμε να εξετά-? σουμε τί ακριβώς δηλώνει ο καθένας. α) Δεσποτάτο Ι Το ελληνικό κράτος που ιδρύθηκε στην περιοχή αυτή μετά το 1204 και που είναι γνωστό σαν Δεσποτάτο της Ηπείρου ή Ηπειρω­ τικό Δεσποτάτο ή απλώς Δεσποτάτο, δεν έφερε κανένα επίσημο ό­ νομα1. Για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε ο αόριστος όρος "δεσπο­ τάτο"2 κατά τον 14ο αι., σαν συνώνυμος του Ηπειρωτικού κράτους από έλληνες συγγραφείς. Με αυτή την έννοια απαντάται η λέξη δεσποτάτο στο Χρονικό του Μορέως3 στον Καντακουζηνό σε σχέση με τα γεγονότα του 1342, όταν αναφέρει στον Ιωάννη Άγγελο,δι­ οικητή της Θεσσαλίας, το ενδεχόμενο να στείλει στο "δέσποτα το" τον γαμπρό του Νικηφόρο Β' Ορσίνι1*, αλλά ακόμη και στην βίο του Αγ.Νίφωνος, όπου γίνεται λόγος για το "δεσποτάτο" που εκτείνεται μεταξύ Αχαίας και Ιλλυρικού5. Επίσης το Χρονικό των Ιω-

28 αννίνων χρησιμοποιεί σε ορισμένα σημεία τον όρο" δεσποτάτο" ό­ ταν μιλάει για τον Συμεών Παλαιολόγο, ετεροθαλή αδελφό του Δουσάν, ο οποίος ανέλαβε την διοίκηση του "δεσποτάτου" μετά την κατάληψη του από τους Σέρβους, ή όταν αναφέρεται στον Νι­ κηφόρο Β' Ορσίνι, ο οποίος αφού επέστρεφε από την Κωνσταντι­ 6 νούπολη κατέλαβε την "πατρώαν αρχήν", δηλαδή το "δεσποτάτο" . Πολλές μαρτυρίες μας δίνει το Χρονικό των Τόκκων (β' μισότου Γ 14ου αι.) . Ο όρος εδώ έχει γεωγραφικό χαρακτήρα. Αυτό γίνε­ ται σαφέστερο και από τον όρο "δεσποτάτοι" που χρησιμοποιεί το Χρονικό, για να δηλώσει τους κατοίκους του Δεσποτάτου: "Τους Δεσποτάτους εστειλεν ò δούκας ò αφέντης* / καί τά νησία έφύ8 λαξαν δέν έπαθαν ζημίαν" , δηλαδή ο Κάρολος Τόκκο έστειλε ανθρώπους από το Δεσποτάτο για να φυλάξουν τα νησιά. Ακόμη συναντούμε τον όρο "δεσποτάτο" και σε δυτικές πηγές. Αναφέρεται ότι το 1331 οι Βενετοί έπαιρναν μέτρα γιατην διασφάλιση του εμπορίου.τους"occasiona novitate despotatus"9, ενώ στα 1335 απαγορεύθηκε σε βενετό έμπορο να πλεύσει πέρα α­ πό το "despotato di Arta"10 . Θα πρέπει όμως να αποκτήσουμε κάποια αντίληψη περί των ορίων του Δεσποτάτου της Ηπείρου, για το οποίο ο Γ.Ακροπολίτης μας πληροφορεί ότι εκτεινόταν από το Δυρράχιο μέχρι τον κόλπο της Ναυπάκτου11. Περιλάμβανε λοιπόν τις περιοχές της Η­ πείρου; της Αιτωλίας και Ακαρνανίας, μέρος της Θεσσαλίας και την Εσπερία Λοκρίδα12. Επίσης ο Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει : "Αίτωλίαν καί τά τη Νικοπόλει προσορμιζόμενα καί όσα πρόεισιν ές Έπίδαμνον ò Μιχαήλ ίδιώσατο"13. Το "Δεσποτάτο" διατήρησε την πολιτική ανεξαρτησία του μέχρι το 1340, οπότε ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ' Παλαιολόγος κατόρθωσε να το υποτάξει και να το προσαρτήσει στο βυζαντινό κράτος. Από δω και πέρα το τέως κράτος της Η πείρου θα γνωρίσει μία ταραχοίδη περίοδο, στην οποία έχουμε συνεχή εναλλαγή κυριάρχων και ρευστότητα γεωγραφικών ορίων.0 όρος "Δεσποτάτο" διατηρεί μόνο την γεωγραφική έννοια και δεν δηλώνει πλέον μια συγκεκριμένη επικράτεια. Έτσι στις βυζαν­ τινές πηγές εμφανίζεται ο όρος αυτός σαν παλαιό κατάλοιποτου

f

23

άλλοτε Ηπειρωτικού κράτους. β) Ρωμανία Στις δυτικές πηγές χρησιμοποιείται ο όρος "Ρωμανία" για να δηλώσει την βυζαντινή αυτοκρατορία ή συγκεκριμένες περιο­ 1 χές της"*. Σε ανδεγαυί'κά έγγραφα του 14ου αι. χρησιμοποιείται ο όρος για να δηλώσει τις περιοχές του Δεσποτάτου της Ηπεί ρου. Ο Φίλιππος του Τάραντος σε έγγραφα του 1305 έφερε τον τίτλο "Romanie despotus", όπου ο όρος "Ρωμανία" δήλωνε περιο­ χές του Δεσποτάτου, στο οποίο ο Φίλιππος είχε την κυριότητα ορισμένων πόλεων (Ναυπάκτου, Ευλοχού,Αγγελοκάστρου,Βόνιτσας) μετά τον γάμο του με την Θαμάρ, κόρη του δεσπότη-της Ηπείρου Νικηφόρου και της βασίλισσας Άννας15. Ένα χρόνο αργότερα γί­ νεται λόγος για σχεδιασμένη επιχείρηση του Φιλίππου της^Απου' • > λίας "versus partes Romanie", ενώ το 1311 οι τίτλοι του ήταν: "princeps Achaye et Tarenti, dominus regni Albanie et despo­ tus Romanie"16. To 1330 ο Φίλιππος του Τάραντος απένειμε στον Ιωάννη Καβάσιλα μεταξύ άλλων τον τίτλο "marescallus dispotatus Romanie"17. Ο δεσπότης της Ηπείρου €ωμάς, τελευταίος από τους Αγγέλους, σ' ένα κατάλογο των ηγεμόνων της Ελλάδος που κατάρτισε η Βενε' τ ία το 1313, αναφέρεται ως: "Ser Thomas Dei gratia' Despoti Romanie Comninus dux. Ser Thomas Dei gratia magnus Romanie Despotus, Princeps Blachie. . . "18. Τον τίτλο του "despotus Ro­ manie" έφεραν επίσης ο Νικόλαος Ορσίνι (1320) 19 και ο Κάρο λος Α' Τόκκο20. 0 δόγης της Βενετίας μεταξύ άλλων έφερε μέχρι τα μεσάτου 14ου αι. τον τίτλο: Dominus quartae partis et dimidiae totius Imperii Romaniae21, ενώ οι κτήσεις της Βενετίας στην ανατο­ λή αποτελούνταν από τα partes Levantes (από το λιμάνι της Ρ ιέκα μέχρι την Κέρκυρα) και από τα μέρη της Ρωμανίας (από την Κέρκυρα μέχρι την Κωνσταντινούπολη). Ειδικότερα γίνεται- διά­ κριση σε: Romania bassa - που περιλάμβανε τις κτήσεις στην Πελοπόννησο, Κρήτη, Αρχιπέλαγος, Εύβοια - και σε Romania al­ ta - περιλάμβανε κτήσεις στην μακεδόνικη και θρακική ακτή και'

/

3 0

22

στις ακτές του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων . Ακόμη ο όρος "Ρωμανία" εμφανίζεται και σε . έγγραφα του αρχείου της Ραγούζας (Dubrovnik), χωρίς να έχει καθορισμένη γεωγραφική έννοια. Αργότερα τον 15ο αι. δηλώνει συνήθως τις περιοχές της Άρτας και του Κορινθιακού κόλπου, αλλά και πε­ 23 ριοχές της Βαλκανικής ή την Ευρωπαϊκή Τουρκία . Φαίνεται δη­ λαδή ότι ο όρος "Ρωμανία" χαρακτήριζε εκείνες τις περιοχές του βυζαντινού κράτους,με τις οποίες οι δυτικές δυνάμεις έρ­ χονταν συχνά σε επαφή λόγω των οικονομικών σχέσεων τους. Ο όρος "Ρωμανία" εμφανίζεται επίσης συχνά στις σερβικές 21 αυτοκρατορικές υπογραφές *. Έτσι, ο Στέφανος Δουσάν μετά την κατάληψη βυζαντινών εδαφών στην περιοχή της Μακεδονίας,υπο γράφει στα ελληνικά έγγραφα πάντοτε ως "αυτοκράτωρ Σερβίας 25 και 'Ρωμανίας" . Έγγραφα σε σερβική γλώσσα της ίδιας εποχής που φέρουν στην υπογραφή τους τον όρο "Ρωμανία" και αναφέρονται σε ελληνικές περιοχές που είχε καταλάβει ο Δουσάν, είναι δύο. ' Στο πρώτο που εκδόθηκε τον Μάρτιο του 1350 για την σερβική μονή των Αρχαγγέλων στην Ιερουσαλήμ, αναφέρεται: "στην πόλη Μελένικο της Ελλάδος στην Ρωμανία"26 , ενώ στο δεύτερο του 1348 πληροφορεί το Χιλανδάρι ότι καταγράφηκαν όλα τα μετόχια της μονής "στην Σερβία και στην Ρωμανία"27 . Γενικά με τον όρο "Ρω­ μανία",, ονομάζονται από τις σερβικές πηγές αυτής της εποχής οι περιοχές της νοτιοδυτικής Βαλκανικής (Μακεδονία, Αλβανία, 28 Ήπειρος, Θεσσαλία) που περιήλθαν στην κατοχή των Σέρβων . γ) Δυτικά μέρη Οι δυτικές πηγές συχνά χρησιμοποιούν και άλλους όρους για να δηλώσουν τις περιοχές, όπως "partes Romanie", "partes Le­ vant is" 29 . ΕΕάλλου ορισμένες φορές συναντούμε στις πηγές της ύστε­ ρης βυζαντινής περιόδου και τους όρους "δύση","δυτικά μέρη", που δηλώνουν περιοχές του Δεσποτάτου της Ηπείρου και γενικά την δύση σε σχέση προς τον αφηγούμενο και το Βυζάντιο30.'Ετσι, ο Παχυμέρης αναφέρει για τον Μιχαήλ Β'"ο εν τη δύσει δεσπό -

/

31 "nie"/ για την Άννα Παλαιολογίνα "ή κατά την ούσιν βασίλισσα", τους κατοίκους "ol δυτικοί" και την χώρα τους "τά δυτικά"31. Ο Καντακουζηνός κατά τον διορισμό του Ιωάννη Αγγέλου ως διοικη­ τού της Θεσσαλίας το 1342 αναφέρει: "επί μεν άπασι τοις δυτικοις μέρεσιν"a . Επίσης ο ίδιος ιστορικός αναφέρει: "αί γάρ 33 κατά τήν εσπέραν πάσαι μάλιστα αύτψ προσέχουσι" και "τάς γάρ έσπερίους ήδη πάσας πόλεις έποιήσαντο ύφ* έαυτοϊς οι ΟΤριβαλοί"'* Ακόμη ο Γρηγοράς αναφερόμενος στον Μιχαήλ Η' λέει: "καί τό δυτικόν και θετταλικόν έπαυσε δόρυ, την μάχην φημί των τε Άκαρνάνων καί Αιτωλών"35. Επίσης σε βραχύ χρονικό του έτους 1338 α­ ναφέρεται: "άπηγεν ò βασιλεύς μετά φοσσάτου μεγάλου εις την Δύσιν καί παρέλαβε την "Αρταν καί άλλα κάστρη" * .... Ακόμη και σε σερβικά έγγραφα απαντούν ανάλογοι όροι: zapadna strana (δυτική πλευρά), zapadne zemlje (δυτικές χώρες), sav dis (όλη η δύση), που δηλώνουν τα δυτικά τμήματα του σερ­ βικού κράτους. Οι όροι αυτοί εμφανίζονται πρώτη φορά. στον αυ­ τοκρατορικό τίτλο του•Δουσάν, ενώ προηγουμένως στην εποχή της βασιλείας (doba Kraljevstva) δεν εμφανίζονται τέτοιοι όροι στον τίτλο των σέρβων ηγεμόνων. Σύμφωνα με τον Dinic.oi όροι δηλώνουν δυτικές περιοχές του βυζαντινού κράτους που κατακτή­ θηκαν από τον Δουσάν (Αλβα,νία, Ήπειρο). Σημειώνει όμως ότι οι όροι είναι αόριστοι, δηλαδή δεν' μπορούμε να καθορίσουμε με α­ κρίβεια τα όρια των περιοχών στις οποίες αναφέρονται37 . Εκτός των προαναφερθέντων όρων χρησιμοποιούνται και οι ό­ ροι Ήπειρος, Αιτωλία, Ακαρνανία για να δηλώσουν την - δυτική περιοχή της κεντρικής Ελλάδος. Οι όροι αυτοί διατηρούν βέβαια την γεωγραφική τους σημασία, αλλά παράλληλα χρησιμοποιούνται και με διοικητική σημασία, πράγμα που οδηγεί σ' ένα συμφυρμό των εννοιών. Έτσι π.χ. οι όροι "Αιτωλία", "Ακαρνανία, ή " Ή ­ πειρος", εκτός από την αντίστοιχη σημερινή γεωγραφική περιοχή που δηλώνουν, μπορούν να δηλώνουν όλη την περιοχή της δυτικής κεντρικής Ελλάδος, που συμπίπτει με τα όρια του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Χρησιμοποιείται δηλαδή μια μερική έννοια για μια ευ­ ρύτερη ενότητα, το μέρος δια το όλον: η Αιτωλία π.χ., ενώ απο­ τελούσε τμήμα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, χρησιμοποιείται σαν

/

32 όρος για να δηλώσει, όλη την. έκταση του κράτους αυτού, και μά­ λιστα τόσο στην διάρκεια της ύπαρξης του, όσο και αργότερα ό­ ταν διαλύθηκε και έπαψε να αποτελεί πολιτική ενότητα. Δενγνωρίζούμε τον λόγο για τον οποίο γίvεταt αυτό. Ίσως το φαινό­ μενο εξηγείται μέχρι ένα βαθμό από τον έντονο κλασικισμό που συναντούμε στους μεσαιωνικούς συγγραφείς. Εκτός αυτού υπάρχουν και περιπτώσεις, όπου χρησιμοποι ούνται ταυτόχρονα δύο όροι, ένας με γενικότερη και ευρύτερη σημασία, και ένας με στενότερη έννοια: όπως π.χ. Ήπειρος και 38 Αιτωλία μαζί , για να δηλώσουν τις περιοχές του Δεσποτάτου. \

δ) Ήπειρος

.,.--

0 ελληνικός όρος Ήπειρος και ο λατινικός Epirus χρησι­ μοποιούνται για να δηλώσουν την ΒΔ ηπειρωτική περιοχή"' της Ελλάδος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Κατά τον 9ο αι.μ.Χ. το όνομα "Ήπειρος" της επαρχίας αντικαταστάθηκε από" το όνο­ μα του θέματος της Νικοπόλεως39. Το Ηπειρωτικό κράτος που ι­ δρύθηκε μετά το 1204 δεν είχε, όπως αναφέραμε και προηγουμέ­ νως, κανένα επίσημο όνομα. Πρώτος τινεμόνας ήταν ο Μιχαήλ Άγγελος^για τον οποίο ο Γ.Ακροπολίτης μας πληροφορεί: "ήν γάρ ούτος τψ τότε μέρους τινός της παλαιάς 'Ηπείρου κρατήσας κάί πολλά τοις προς τά έκεΐσε μέρη άφιγμένοις Ίταλοΐς παρέχων πράγματα, καί ήν ούτος δυναστεύων της τοιαύτης χώρας* 'Ιωαννίνων γάρ ήρχε καί "Αρτης καί μέχρι Ναυπάκτου"1*0 Μετά την μάχη της Πελαγονίας το καλοκαίρι του 125.9 ο Μι­ χαήλ Η' αναφέρει στην αυτοβιογραφία του ότι έγινε κύριος της Ακαρνανίας, της Αιτωλίας και των δύο Ηπείρων, Παλαιάς και Νέ­ ας1*1. Το 1267 ο Δεσπότης Μιχαήλ Β' πέθανε και άφησε στον μεγα­ λύτερο γιο του Νικηφόρο δεσπότη την Παλαιά Ήπειρο: "σχίζει μέντοι και τήν όλην αύτου έπικράτειαν είς δύο μερίδας, ων τήν μεν μίαν, ή δή καί παλαιά ονομάζεται "Ηπειρος, άφίησι Νικηφόρω τφ δεσπότη"1*2. Για την Παλαιά Ήπειρο ο ιστορικός Γρηγοράς μας πληροφορε ί :, "πβρ ι έχε ι δέ αύτη Θεσπρωτούς καί ' Ακαρνάνας καί Δόλοπας, καί προς τούτοις Κερκυραίους καί Κεφαλλήνας καί 'Ιθακήσιους* ορίζεται δέ προς μέν δύσεως Άδριατικψ τε καί "Ι-

33 ονίω πελάγει, προς δ' άρκτων όρεσιν ύψηλοϊς τω τε Πύδνψ καί τους Άκροκεραυνίοις ονομαζόμενο ι ς * έκ δ'ανατολών Άχελώω τψ ποταμω, έκ δε μεσημβρίας τη Κερκυραίων νήσω καί τη Κεφαλλη 1 3 νία" * . Υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες στον Γρήγορα, όπου χρήσιμο ποιείται ο όρος "Ήπειρος" και δηλώνει τις περιοχές του Δε­ σποτάτου, δηλαδή τα εδάφη της Παλαιάς Ηπείρου. Μετά την κατά­ ληψη του Δεσποτάτου το 1338 από τον Ανδρόνικο Γ', γενικός δι­ οικητής στην περιοχή ορίσθηκε ο Θεόδωρος Συναδηνός: "επίτρο­ πος γε μήν της 'Ηπείρου έγκαταλέλειπται προς του βασιλέως ò h πρωτοστράτωρ Θεόδωρος ò Συναδηνός" \ Το 1340 ο Ανδρόνικος Γ' κατέλυσε οριστικά το Ηπειρωτικό κράτος, αφού προηγουμένως κα­ τέστειλε την επανάσταση που είχε εκδηλωθεί σε διάφορες πό­ λεις: "ένέδοσαν καί 'οι Άκαρνάνες" καί ούτως υποχείριος έγε„ γόνει τη των 'Ρωμαίων ηγεμονία πάσα ή της παλαιάς ονομαζόμε­ νης 'Ηπείρου επαρχία"1*5. Αλλά και μετά την κατάλυση του Δεσπο­ τάτου,ο όρος "Ήπειρος" εξακολουθεί να δηλώνει τις περιοχές του πρώην Ηπειρωτικού κράτους. Έτσι ο Γρηγοράς μιλώντας για την προσπάθεια του Νικηφόρου Β' Ορσίνι να ανακτήσει τα εδάφη που διοικούσε ο πατέρας του λέει: "προς τήν Ήπειρον αύθις έπανελθόντι καί άναδεξαμένω τήν πατρικήν αρχήν παρ' έκόντων των υπηκόων"1*6 . Ο Καντακουζηνός χρησιμοποιεί σπάνια τον όρο "Ήπειρος": 7 "...εί δέοι Άκαρνανίαν καί "Ηπειρον περιιέναι"** , όπου ο ό­ ρος "Ήπειρος" δηλώνει την γνωστή γεωγραφική περιοχή1*8, ενώ ο όρος "Ακαρνανία" δηλώνει κατά την γνώμη μας τις νότιες περιοχές του Δεσποτάτου1*9. Επίσης σε άλλες δύο περιπτώσεις αναφέρονται οι λέξεις "ήπειρος","ηπειρωτικόν", οι οποίες κατά την γνώμη μας δηλώνουν την Ήπειρο και θα πρέπει το η_ να γραφεί με κε­ φαλαίο: "εκείνων δέ κρατήσασιν οι τε Θεσσαλοί προσχωρήσουσιν αυτίκα καί 'Ακαρνανία καί τό άλλο ηπειρωτικόν"50. Επίσης: "'Α­ καρνανία ρφστα προσχωρήσει καί ή άλλη ήπειρος"51, όπου η χρή­ ση των όρων είναι ανάλογη με εκείνη του πρώτου χωρίου. Ο Ααόνικος Χαλκοκονδύλης χρησιμοποιεί τους όρους "Ήπει­ ρο", "Ηπειρώτες": "καί ως εν τη Κεφαλληνία διατρίβοντες προσ-

/

34 έσχον τε τη Ή π ε ί ρ ω , επαγόμενων των 'Ηπειρωτών, την τε χώραν 5 έκτήσαντο σ φ ί σ ι ν ύπήκοον καί κατά βραχύ την τ ε ' Ακαρνανίαν" * Σύμφωνα με τον Ασωνίτη ou όροι " Ή π ε ι ρ ο ς " - " Η π ε ι ρ ώ τ ε ς " δηλώ­ νουν την π ε ρ ι ο χ ή των Ιωαννίνων κ α ι Θεσπρωτίας και τους κατοί­ 53 κους τ ο υ ς . Κατά την γνώμην μας ο όρος " Ή π ε ι ρ ο ς " αναφέρεται γ ε ν ι κ ά σε όλη την δ υ τ ι κ ή π ε ρ ι ο χ ή τ η ς κ ε ν τ ρ ι κ ή ς Ελλάδος,δήλω­ νε ι δηλαδή τ ι ς π ε ρ ι ο χ έ ς του πρώην Ηπειρωτικού Δεσποτάτου,ενώ ο όρος "Ακαρνανία" δηλώνει ε ι δ ι κ ό τ ε ρ α το ν ο τ ι ό τ ε ρ ο τμήμα,την σημερινή Ακαρνανία, όπως θα φανεί λ ί γ ο παρακάτω. ε) Ακαρνανία - Αιτωλία

. "Χ"

;

Οι γεωγραφικοί όροι "Ακαρνανία" και "Αιτωλία" που από την α ρ χ α ι ό τ η τ α χαρακτηρίζουν την δ υ τ ι κ ή η π ε ι ρ ω τ ι κ ή Ελλάδαστα ν ό τ ι α και ν ο τ ι ο α ν α τ ο λ ι κ ά του Αμβρακικού κόλπου, χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θηκαν από τους β υ ζ α ν τ ι ν ο ύ ς ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ ς τ ο υ 14ου και 15ου α ι . , δηλαδή κατά την ύστερη π ε ρ ί ο δ ο , γ ι α να δηλώσουν την" Ή π ε ι ρ ο και, το Ηπειρωτικό κ ρ ά τ ο ς , ακόμη και μ ε τ ά την διάλυση του51*.Οι όροι α υ τ ο ί , όπως συνέβη και με άλλους ό ρ ο υ ς , υπέστησαν ε π έ ­ κταση 5 5 , έ τ σ ι ώστε κάτω από το γ ε ν ι κ ό όνομα "Αιτωλία" και "Α­ κ α ρ ν α ν ί α " να ε ν ν ο ε ί τ α ι όλη η Δυτική Ελλάδα, η Αιτωλοακαρνανία και η Ή π ε ι ρ ο ς μ α ζ ί 5 6 . Ο Καντακουζηνός που γνώριζε την π ε ρ ι ο χ ή της δ υ τ ι κ ή ς Ελ­ λ ά δ ο ς , δ ι ό τ ι ε ί χ ε λάβει μέρος σε σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς ε­ κ ε ί , χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί συνήθως τον όρο "Ακαρνανία" και ποτέ τον ό· ρο " Α ι τ ω λ ί α " . Αναφερόμενος στους γάμους των θυγατέρων του Μι­ χαήλ Θ ' , μας πληροφορεί ό τ ι η Ά ν ν α παντρεύτηκε τον δεσπότη 57 Θωμά, άρχοντα της Ακαρνανίας . Ο Ιωάννης Β'Ορσίνι αποκαλεί τ α ι " τ η ς "Ακαρνανίας άρχων" 5 8 . Κατά την επανάσταση στην Ήπει­ ρο αναφέρεται ό τ ι ο Νικόλαος Β α σ ι λ ί τ ζ η ς κατέλαβε την Ά ρ τ α , "ή τ η ς Α κ α ρ ν α ν ί α ς ως παρά κεφάλαιον των πόλεων έ σ τ ι " 5 9 . Ό τ α ν μετά τον θάνατο του Δουσάν ξέσπασε κρίση στο σερβικό κ ρ ά τ ο ς , ο ετεροθαλής αδελφός του Συμεών " ' Α κ α ρ ν α ν ί α ς τ ό τ ε άρχων" προ­ σπάθησε να σ φ ε τ ε ρ ι σ τ ε ί την εξουσία 6 0 , ενώ ο δεσπότης Νικηφό ρ ο ς , γαμπρός του Καντακουζηνού, ήλθε στην Ή π ε ι ρ ο , όπου έ γ ι ­ νε κ ύ ρ ι ο ς "των κατά την Ά κ α ρ ν α ν ί α ν πόλεων" 6 1 . Ό τ α ν ο δεσπό-

/

35 της Μανουήλ Καντακουζηνός της Πελοποννήσου, έστειλε πλοίο για να παραλάβει την αδελφή του Μαρία, γυναίκα του Νικηφόρου,από 62 την Άρτα "της 'Ακαρνανίας πόλιν" , Έλληνες και Αλβανοί την κατευόδωσαν με επευφημίες: "πάντων Άκαρνάνων καί 'Αλβανών 63 μετ* ευφημίας προπεμπόντων" . 0 Μανουήλ κατά τις επιχειρή­ σεις του στην Πελοπόννησο το 1348 είχε μισθοφορική δύναμη α­ πό την περιοχή του Δεσποτάτου: "καί μισθοφόρους έχων ολίγους 6 *Ακαρνανας" \ Εδώ θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο όρος "Ακαρνάνες" χρησιμοποιείται για να δηλώσει τους Έλληνες της περιο­ 65 χής/ σε αντιδιαστολή προς τους Αλβανούς . Εν γένει ο όρος "Ακαρνανία" στον Καντακουζηνό φαίνεται πως δηλώνει τις περιοχές του Δεσποτάτου της Ηπείρου,τόσο στην διάρκεια της ι!>παρΕης του κράτους,, όσο και μετά την διάλυση του. · Ο Νικηφόρος Γρηγοράς για να δηλώσει την δυτική ηπειρωτι­ κή χώρα της Ελλάδος, συχνά χρησιμοποιεί τον όρο "Αιτωλία".'Έ­ τσι, αναφερόμενος στον Μιχαήλ Β' Άγγελο δεσπότη της Ηπείρου τον αποκαλεί: "τφ της Αίτωλίας άρχοντι Μιχαήλ τ<ψ Άγγέλω" 6 6 ή "ο Αιτωλός Μιχαήλ ò δεσπότης"67. Το ίδιο και τον γιο του Μιχα­ ήλ Β': "Νικηφόρω, τω της Αίτωλίας άρχοντι"68 και "...πρέσβυς έξ Αιτωλίας σταλείς παρά του έκεΐσε κρατούντος Νικηφόρου του δεσπότου εις τήν Κωνσταντινούπολιν άφικνεϊται ò Κοζύλης επί­ σκοπος"69. Επίσης αναφερόμενος ο βυζαντινός ιστορικός στην εκ­ στρατεία του Ανδρόνικου Γ' στην Ήπειρο λέει: "έσπευδε γάρ διαβηναι προς Αίτωλίαν, πονήρως έκεΐ των πραγμάτων εχόντων μετά θάνατον του τήν αύθεντίαν έχοντος κόντου καί της γυναι­ κός εκείνου καλούσης εκείθεν επί καταλήψει της άρχης"70. Σε άλλες περιπτώσεις ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το εθνι­ κό Άκαρνάνες". Για την Παλαιά Ήπειρο λέει: "περιέχει δέ αύ­ τη Θεσπρωτούς καί Άκαρνάνας καί Δόλοπας"71, ενώ λίγο παρακά­ τω αναφερόμενος στην υποταγή του Ηπειρωτικού κράτους από τον Ανδρόνικο Γ' το 1340 λέει: "ενέδοσαν καί οι Άκαρνανες* καί ούτως υποχείριος έγεγόνει τη των 'Ρωμαίων ηγεμονία πάσα ή της παλαιάς ονομαζόμενης 'Ηπείρου επαρχία"72. Επίσης "άπήει πολιορκήσων τήν των Άκαρνάνων μητρόπολιν"73 ή "περί τήν πολιορ-

/ /

L 7

κίαν ασχολούμενος της των Ακαρνάνων μητροπόλεως" \. όπου με την φράση "μητρόπολη των Ακαρνάνων" εννοείται η. 'Αρτα,η πρω­ τεύουσα των δεσποτών της Ηπείρου. Το 1341 η βασίλισσα Άννα της Ηπείρου αφού δραπέτευσε από την'Θεσσαλονίκη ήλθε κρυφά 75 στην Άρτα: "φυγοϋσα εις την των 'Ακαρνάνων αύθις αρχήν" .0 όρος "Ακαρνάνες" δηλώνει όπως φαίνεται από τα παραπάνω χωρί­ α, εκείνους που κατοικούν είτε στις περιοχές του Δεσποτάτου της Ηπείρου, είτε ειδικότερα στο νότιο τμήμα της Ηπείρου με επίκεντρο την Άρτα. Πάρα πολύ συχνά έχουμε ταυτόχρονη αναφορά των δύο όρων: "Αιτωλοί" και "Ακαρνάνες", χωρίς ωστόσο να μπορεί να γίνει σαφής διάκριση των περιοχών που δηλώνουν: "καί τό δυτικόν και Θετταλικόν έπαυσε δόρυ, τήν μάχην φημί των τε Άκαρνά νων καί Αιτωλών"76, "πεφόνευται δε προς του ανεψιού κόντου .Κε­ φαλληνίας ò των Αιτωλών καί Ακαρνάνων δεσπότης" ^," διάδοχος εκείνη σύν δυσί παιδαρίοις της των Αιτωλών τε καί Άκαρνά νων κατέστη αρχής"78, "έκάλει δέ ήδη τόν βασιλέα τά Αίτωλών καί Ακαρνάνων πράγματα1'79, "διαβαίνει προς Άκαρνάνας καί Αιτωλούς"80, "καί άμΐχ παρεξιών Αιτωλούς τε ύπηγάγετο καί Λό*κρούς τους Όζόλας. εΐ·λε δ' ομοΰ καί Άκαρνανίαν άπασαν"81 . Επίσης "τοΰτον άρχοντα καταστήσαι των Αιτωλών τε καί Ακαρ­ νάνων, καί όση της 'Ηπείρου περίχωρος" ^, όπου μαζί με τους όρους "Αιτωλοί" και "Ακαρνάνες" ο συγγραφέας χρησιμοποιεί και τον όρο " Ήπειρο", που είναι ευρύτερος και περιλαμβάνει και τις δύο περιοχές των Αιτωλών και Ακαρνάνων. Σπάνια ο συγγραφέας αναφέρει τον όρο "Αιτωλία" μαζί με το "Ήπειρος": "...πέμπεται πάλιν ò Καίσαρ.. .πολεμήσων τψ 83 της 'Ηπείρου καί Αίτωλίας άρχοντι Μιχαήλ τφ δεσπότη" και"ή μέν Άννα άπιουσα συνεζύγη Θωμφ, τψ Ηπείρου καί Αίτωλίας άρχοντι"81*. Κατά την γνώμη μας δεν μπορούμε να ορίσουμε ποιες α­ κριβώς περιοχές δηλώνει ο κάθε όρος και αν τελικά η σημασία του ενός διαφοροποιείται από την σημασία του άλλου. Δεν μπο­ ρούμε δηλαδή να αποδώσουμε συγκεκριμένο περιεχόμενο σε κάθε όρο, διότι ανάλογα με την περίπτωση ο ίδιος όρος μπορεί να έχει γενικότερη ή ειδικότερη έννοια (να δηλώνει όλο το Δεσποτάτο ή τμήμα αυτού) . Εξάλλου η σημασία του κάθε όρου δεν είναι αποκλει-

37 στική, χρησιμοποιούνται δηλαδή διάφοροι όροι για να δηλώσουν το ίδιο πράγμα (και ο όρος "Ήπειρος" ή ο όρος "Αιτωλία" δηλώνουν το Δεσποτάτο της Ηπείρου). 0 Λαόνικος Χαλκοκονδύλης χρησιμοποιεί τους όρους "Αιτω­ λία" και "Ακαρνανία". Με τον όρο "Ακαρνανία" εννοούνται οι νό­ τιες περιοχές του Δεσποτάτου γύρω από τον Αμβρακικό κόλπο και νοτιότερα, με επίκεντρο, την πόλη της Άρτας: "μετά δε ταύτα πολιορκοϋντες τε "Αρτην της 'Ακαρνανίας πόλιν παρεστήσαντο"œ και λίγο παρακάτω "ΐεντο επί την Άκαρνανίαν...καί "Αρτην της 86 'Ακαρνανίας καταστρέψαμε voi λαβόντες" . Επίσης "πολιορκουντας 87 "Αρτην-αχητρόπολιν της 'Ακαρνανίας χώρας" . Με τον όρο "Αιτω­ λία" εννοούνται οι περιοχές του Δεσποτάτου (Ηπείρου) με κέν­ τρο την πόλη των Ιωαννίνων: "ήλασε μεν οδν καί επί Αίτωλίαν, καί 'Ιωαννίνων την πόλιν εΐλε. καί τά μέν. . .έπέτρεψεν^ . Γ1 καί τά περί Αίτωλίαν Πρεαλούπη"88 και "έπεμψε τόν της Εύρώπης'στρατηγόν Καρατζ ίαν έπί'Ιωάννινα πόλιν της Αιτωλίας"89. Η διάκρι­ ση μεταξύ των δύο περιοχών φαίνεται και στο παρακάτω χωρίο: "διένειμε τούτοις μεν την εντός του 'Αχελώου.χώραν "Ακαρνανί­ ας έπινέμεσθαι, τόν δε άδελφιδουν αύτοΰ, τόν Λεονάρδου παιδα, κατέλιπε διάδοχον Συμπάσης ήδη της αρχής αύτοΰ, καί την τε "Αρτην της 'Αμπρακίας μητρόπολιν καί Αίτωλίαν τε καί την πό­ λιν κατέλιπε Καρούλω τψ άδελφιδψ"90. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ακόμη τον όρο "Ακαρνάνες", ο οποίος κατά την γνώμη μας δηλώνει τους Έλληνες κατοίκους της περιοχής. Όλες αυτές οι σημασίες των όρων φαίνονται καθαρά Ι οίο ακόλουθο χο^ρίο: "μετά δέ ταύτα ώρμημένου του Καρούλου α­ πό των νήσων σύν τοις εταίροις αύτοϋ καί τίνων των της χώρας άτε δή άχθομένων τη 'Αλβανών τυραννίδι, τήν τε χώραν κατεστρέψαντο της 'Ακαρνανίας, προς δέ καί τήν Αίτωλίαν, άφελόμενοι Ίζάουλον τόν τότε ηγεμονεύοντα Άκαρνάνων τε της πόλεως καί χώρας τε της Αίτωλίας ήδη"91. Στο Χρονικό των Ιωαννίνων χρησιμοποιείται ο όρος "Αιτω­ λία", για να δηλώσει περιοχές του πρώην Ηπειρωτικού Δέσποτα του: "Τόν δέ Côiov άδελφόν, καλούμενον Συμεών,... δεσπότην τιμήσας είς Αίτωλίαν έξέπεμψεν"Ά,- όπου ο όρος "Αιτωλία" δηλώ-

/

38 νει τις περιοχές του Δεσποτάτου, όπως φαίνεται από τα παρακά­ τω: "τόν Συμεών μόνον... καταλιπών εν δλω τορ δεσποτάτω ,ήτοι τη 93 Αίτωλία πάση" , "καί των δύο επαρχιών την αρχήν σφετερισάμε91 νος, της Βλαχίας φημί καί του δεσποτάτου Αιτωλίας" *. Εδώ εί­ ναι σαφές ότι γίνεται διάκριση μεταξύ δύο περιοχών: της" Βλα­ χίας", δηλαδή της Θεσσαλίας, και της "Αιτωλίας", δηλαδή των 95 περιοχών του Ηπειρωτικού Δεσποτάτου . "Αυτός δε έπί την Αίτωλίαν έχώρει'... οι γάρ Αιτωλοί ασμένως αυτόν προσεδέξαντο... καί την "Αρταν σύν τοις Ίωαννίνοις αυτω παραδεδώκασι' μετά 96 των λοιπών φρουρίων ών ή Αΐτωλία πάσα κέκτηται" . Στην μαρτυ­ ρία αυτή φαίνεται σαφέστατα ότι ο όρος "Αιτωλία" δηλώνει τις περιοχές της σημερινής Ηπείρου, εφόσον αναφέρονται και συγκε­ κριμένες πόλεις της Ηπείρου ("Αρτα, Ιωάννινα) ως ανήκουσες στην Αιτωλία. " Ό δε βασιλεύς Συμεών μ.όνης φροντίζων της Βλαχίας, τήν,Αίτωλίαν άπασαν τοις Άλβανίταις παραχωρεί"καί είς δύο ή επαρχία πάσα της Αίτωλίας μερίζεται"97. Εδώ γίνεται διά κρίση μεταξύ Βλαχίας και Αιτωλίας, των περιοχών δηλαδή του πρώην Ηπειρωτικού δεσποτάτου. Μάλιστα ο όρος "Αιτωλία" αφορά κυρίως τις νότιες περιοχές της Ηπείρου και συγκεκριμένες εκ­ τάσεις στην Αιτωλοακαρνανία, όπως άλλωστε προκύπτει από ταγέ γονότα που περιγράφει στην συνέχεια το Χρονικό. Μάλιστα λίγο παρακάτω αναφέρεται: "ή Αίτωλία πάσα υπό τήν χείρα των Άλβα νιτών έγεγόνει. Μόνη δέ ή των "Ιωαννίνων πόλις ούχ ύπετάγη τη των Άλβανιτών επικράτεια"98. Μία φορά μόνο αναφέρεται και ο όρος "Ακαρνανία", όταν ο Μπογκόης κατέλαβε την 'Αρτα και προξένησε φθορές:"'Ακαρνανία κλαίουσα τά τέκνα αυτής"99. Νομίζω ότι δεν πρέπει να διαφορο­ ποιήσουμε την έννοια του όρου αυτού από εκείνο της "Αιτωλί ας". Όπως προκύπτει από την εξέταση των δεδομένων υπάρχει ποικιλία όρων που χρησιμοποιούνται αυτή την εποχή για να δη­ λώσουν την περιοχή της δυτικής κεντρικής Ελλάδας. Η ορολογία διαφοροποιείται ανάλογα με την εθνική ή πολιτική θέση του ι­ στοριογράφου ή της πηγής. Έτσι από τους βυζαντινούς συγγρα­ φείς η περιοχή που αναφέραμε αποκαλείται συνήθως με τους ό-

39 1

ρους "Ήπειρος" ; "Ακαρνανία", η "Αιτωλία". Οι δυτικές πηγές την ονομάζουν "Ρωμανία" ή "δεσποτάτο", ενώ οι σλαβικές πηγές "δε σποτάτο" ή "δυτικές χώρες". Η έννοια των όρων αυτών δεν είναι πάντοτε σαφής, ούτε χρησιμοποιούνται αποκλειστικά και μόνο για την προαναφερθείσα περιοχή (π.χ. ο όρος "Ρωμανία" είναι ευρύτε ρος και αναφέρεται και σε άλλες περιοχές του Βυζαντινού κρά­ τους, ή ο όρος "Αιτωλία" μπορεί να δηλώνει τις περιοχές που πε­ ριλάμβανε το Δεσποτάτο της Ηπείρου). Αυτή η πληθώρα των όρων στις πηγές καθώς και η αοριστία των εννοιών τους δεν είναι τυχαίο γεγονός, αλλά έχει κάποια λο­ γική ερμηνεία. Το φαινόμενο αυτό αντανακλά την παρακμή της κεν\

τρικής βυζαντινής εξουσίας στις περιοχές της δυτικής κεντρικής Ελλάδας κάι την χαλάρωση της διοικητικής σύνδεσης πρωτεύουσαςεπαρχίας. Πράγματι το Ηπειρωτικό κράτος που δημιουργήθηκε και διατηρήθηκε για 133 χρόνια είχε δημιουργήσει ένα αρκετά μακρό παρελθόν και τις προϋποθέσεις για την πλήρη ανεξαρτητοποίηση της περιοχής από το Βυζάντιο. Εκτός από τον λόγο αυτό, ουσιώδη ρόλο στην διαμόρφωση της ορολογίας έπαιξαν και οι δυτικές επι­ δράσεις μετά την διείσδυση των δυτικών δυνάμεων στην.περιοχή.Η σύγχυση, η ρευστότητα, η ανασφάλεια που δημιουργούσε η εναλλαγή των επικυριάρχων και οι διεκδικήσεις τους στις περιοχές της δυτικής κεντρικής Ελλάδας είχαν' άμεση συνέπεια την εμφάνιση πολλών όρων. Όλη αυτή η κατάσταση οδήγησε βαθμιαία σε παρακμή και πτώ­ ση του παλαιού διοικητικού συστήματος και των παλαιών θεσμών,όπως ξεκάθαρα έχει αποδειχθεί σε πρόσφατες εργασίες για θεσμούς και περιοχές100. Αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής ήταν η εμφάνι­ ση νέων δομών και η διαμόρφωση νέων διοικητικών πλαισίων και θεσμών, των οποίων απήχηση δίνουν διοικητικοί και οικονομικοί όροι όπως δρούγγος, όριον, αρχοντιά, επίσκεψις, θέμα, κεφαλή, άρχοντες ή δυνατοί. Η εμφάνιση vétuv πολιτικο-κοινωνικών δομών είναι γενικότερο φαινόμενο στην περιοχή των Βαλκανίων και χαρα­ κτηρίζει την εποχή αυτή (14ος αι.). Διασπαστικά φαινόμενα και τάσεις αποστασιοποίησης από την κεντρική εξουσία κατακερμάτι σαν τις πολιτικές δυνάμεις των κρατών αυτών,τα εξασθένησε και διευκόλυνε έτσι την επικράτηση των Τούρκων. /

\

Μ Ε Ρ Ο Σ

A

Ο ΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΕΛΛΑΔΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΕΚΤΑΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΟΥΣΑΝ

/

^

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

A'

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΤΟΥ ΔΟΥΣΑΝ ΣΤΟΝ ΣΕΡΒΙΚΟ ΘΡΟΝΟ Μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της μεσαιωνικής ιστορίας της Σερβίας είναι ο βασιλιάς Στέφανος Δουσάν (1331-55) 1 της δυναστείας των Νεμάνια ,ο οποίος οδήγησε το μεσαιωνικό κρά τος στο απόγειο της δύναμης του. Γεννήθηκε το 1308 και ήταν γιος του Στέφανου Ουρός Γ' Decanski και της Θεοδώρας,κόρης του βούλγαρου τσάρου Smilec. Στο διάστημα από το 1314 έως 1320 έ­ ζησε μαζί με τον εξόριστο πατέρα του στην Κωνσταντινούπολη2,ό­ που η οργάνωση και η ζωή της αυτοκρατορικής αυλής του έκαναν ζωηρή εντύπωση και επηρέασαν αργότερα τον τρόπο της διακυβέρνη σης του και τα πολιτικά του σχέδια. Στις 6 Ιανουαρίου του 1322 ο Δουσάν που είχε γυρίσει ήδη στην Σερβία, έγινε συμβασιλέας και ανέλαβε την διοίκηση της περιοχής της Διόκλειας. Στα νεανικά του χρόνια επέδειξε δραστηριότητα και σημαντικές σστρατιωτικές ικανότητες στους αγώνες κατά των Βοσνίων και των Βουλγάρων. Με­ τά την νίκη στο Velbuzd (Küstendil) στις 28 Ιουλίου 1330 κατά της Βουλγαρίας ο Δουσάν έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής.Εκμεταλλευό­ μενος την δημοτικότητα που είχε αποκτήσει επαναστάτησε κατά του πατέρα του, τον οποίο τελικά εκθρόνισε και στέφθηκε ο ίδιος βα­ σιλιάς στις 8 Νοεμβρίου 13313. Ο νέος ηγεμόνας του σερβικού κράτους ήταν φιλόδοξος, αλλά συγχρόνως ικανός και δραστήριος1*. Χάρη στην ανεξάντλητη ενεργή τικότητά και τις προσωπικές του ικανότητες κατόρθωσε να επε κτείνει σημαντικά το κράτος και να καταστήσει την Σερβία την ι σχυρότερη δύναμη στην Χερσόνησο του Αίμου.Η ευημερία και η δύ­ ναμη _πο υ γνώρισε το σερβικό κράτος στην εποχή του Δουσάν διατη­ ρήθηκαν στις αναμνήσεις του σερβικού λαού και άφησαν τα ίχνη τους στην μεταγενέστερη λαΐ'κή παράδοση, που πολύ συχνά αναφέρε­ ται σ'αυτόν5.

44 Οπωσδήποτε ο ι μ ε γ ά λ ε ς

επιτυχίες

τ ο υ Δ ο υ σ ά ν , που

συντελέ­

σ τ η κ α ν σε σ ύ ν τ ο μ ο χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α , ο φ ε ί λ ο ν τ α ν μ έ χ ρ ι

ένα βαθ­

μό στην εύνοια της τύχης και σε ευτυχείς συγκυρίες στην Χερσόνησο του Αίμου τ ι ς οποίες κατόρθωσε με επιτυχία να εκμεταλλευτεί.

Έτσι,μπορούμε να πούμε,

ότι το πολιτικό του πρόγραμμα διαμορφώθηκε σύμφωνα με τ ι ς δ ι ε θ ν ε ί ς συνθήκες της εποχής. Εκτιμώντας ανάλογα τ ι ς περιστάσεις; στράφηκε στο νότο,στα εδάφη της βυζαντινής αυτοκρατορίας, η οποία την εποχή αυτή περνούσε περίοδο

κρί­

σης·. Εξάλλου η πολιτική αυτή της προς νότον επέκτασης του

σερβικού

κρά­

τους δεν ήταν κάτι νέο,αφού το ί δ ι ο είχαν επιχειρήσει και οι προκάτοχοι του 4 Ήδη ο Στέφανος Νεμάνια (1167-1196),ιδρυτής τη£ δυναστείας,είχε

επεκτείνει

το κράτος του σημαντικά στα νότια και τα ανατολικά. Αλλά η.„πρώτη πραγματική εξόρμηση κατακτήσεως εδαφών από το βυζαντινό κράτος έ γ ι ν ε από τον

βασιλιά

Στέφανο Ουρός Β' Μιλούτιν (1282-1321), ο στρατός του οποίου επέδραμε ,( περιοχές της" Μακεδονίας ως την πόλη των Σερρών και το Άγ. Όρος.Ο •του Στέφανος Ουρός Γ'

στις

διάδοχος

(1321-1331), πατέρας του Δουσάν, μετά από πολέμους με

τους βυζαντινούς ε ί χ ε επεκτείνει σημαντικά τα σύνορα του κράτους του, κατα­ κτώντας την Debrec (κοντά στην Οχρίδα), το Σιδηρόκαστρο και το Prosek 6 . Συνεχίζοντας την πολιτική αυτή ο Δουσάν δ ε ν περιορίσθηκε στην κατάλη­ ψη ελληνικών εδαφών, άλλο, έθεσε ως σκοπό του τ η ν κατάλυση της βυζαντινής αυ­ τοκρατορίας, και την αντικατάσταση της με μια σερβο-βυζαντινή.

Προκειμένου

να επιδοθεί απερίσπαστος στην πραγμάτωση του προγράμματος του προσπάθησε να δημιουργήσει και να διατηρήσει καλές σχέσεις με τα υπόλοιπα γειτονικά κράτη. Μετά την νίκη της Σερβίας κατά της Βουλγαρίας στην μάχη του (Küstendil) τον Ιούλιο του 1330,νίκη που ουσιαστικά έθεσε

Velbuzd

τα θεμέλια

σερβικής ηγεμονίας,επήλθε πολιτική προσέγγιση μεταξύ των δύο κρατών. βουλγαρικό θρόνο ανήλθε αυτή την εποχή,το 1331 ,με την βοήθεια των 7

ο Ιωάννης Αλέξανδρος . Οι δύο ηγεμόνες,Στέφανος Δουσάν και

της Στον

βογιάρων

ο τσάρος

της

Βουλγαρίας Ιωάννης Αλέξανδρος (1331-71) έκλεισαν ειρήνη και μάλιστα οι σχέ­ σ ε ι ς μεταξύ των δύο κρατών βελτιώθηκαν και ενισχύθηκαν με την σύναψη συγγε­ νικών δεσμών μεταξύ των ηγεμονικών οίκων. Ο Δουσάν την άνοιξη του 1322 έλα­ βε σύζυγο την αδελφή του βούλγαρου τσάρου Έ λ ε ν α 8 . 0 J i r e c e k υποστηρίζει ότι ο βούλγαρος τσάρος ήταν απόλυτα εξαρτημένος π ο λ ι τ ι κ ά από τον Δουσάν 9 . Οπωσ­ δήποτε, ο Δουσάν ήθελε να διατηρήσει την Βουλγαρία σε θέση υποδεέστερη, ώστε να έχει ο ί δ ι ο ς την έλεγχο στην χερσόνησο του Αίμου και να μην 10

Βουλγαρία να σταθεί εμπόδιο στα πολιτικά του σχέδια . Ενδεικτικό

μπορεί

η

στοιχείο

/

45

της πολιτικής αυτής αποτέλεσε το γεγονός ότι ο Δουσάν απαγόρευε με έγγραφο τχου εξέδωσε τον Σεπτέμβριο του 1349 σχετικά με τα εμπορικά προνόμια της Ραγούζας, την διέλευση και μεταφορά όπλων μέσω Σερβίας προς την 11 Βουλγαρία . Το Βουλγαρικό κράτος βρισκόταν ήδη από τα τέλη του 13ου au 12 σε παρακμή και ο τσάρος Ιωάννης Αλέξανδρος ήταν άτομο χωρίς 13 ιδιαίτερα πολιτικά και στρατιωτικά προσόντα . Κατά συνέπεια η Βουλγαρία δεν ήταν σε θέση να προβάλει αντίσταση στα επεκτατι­ κά σχέδια του Δουσάν και να εμποδίσει την ισχυροποίηση της Σερ­ βίας. Παρατηρούμε λοιπόν ότι οι σχέσεις με την Βουλγαρία ξεκίνη­ σαν από μία προσπάθεια συμφιλίωσης, σιγά σιγά όμως ισχυροποιή\

θηκε το σερβικό κράτος και ο Δουσάν εξελίχθηκε σε κυρίαρχη φυ­ σιογνωμία στην Χερσόνησο του Αίμου. Αντίθετα προς την Βουλγαρία μια άλλη δύναμη μπορούσε να επηρεάσει σημαντικά την πολιτική της Σερβίας αυτή την εποχή: η Βενετία. Για τον λόγο αυτό οι Σέρβοι απέδιδαν ιδιαίτερη σημασί­ α στην διατήρηση καλών σχέσεων με αυτή. Οι σχέσεις των δύο κρα­ τών καθορίζονταν από τα κοινά εμπορικά τους συμφέροντα στην Δαλ­ ματία και από την ύπαρξη κοινού εχθρού, της Ουγγαρίας. Ωστόσο οι σχέσεις αυτές απέβλ'επαν σε διαφορετικούς στόχους: οι Σέρβοι υπολόγιζαν στην βενετική ναυτική υποστήριξη και σύμπραξη γενι­ κά, στον αγώνα για την κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας , ενώ οι Βενετοί ενδιαφέρονταν για την συνεργασία των Σέρβων όχι εναντίον του Βυζαντίου, αλλά εναντίον του βασιλιά της Ουγγαρί­ ας Λουδοβίκου του Α', ο οποίος ανήκε στον ανδεγαυ'ι'κό οίκο και είχε και τον θρόνο της Νεαπόλεως. Ο τελευταίος προσπάθησε να ε/

πεκτείνει το κράτος του στην Δαλματία και να ιδρύσει μεγάλη δύ­ ναμη και στις δύο ακτές της Αδριατικής (ιταλική και σερβική)11*. Ο Δουσάν φαινόταν ως ο μόνος φυσικός σύμμαχος της Βενετίας, ε­ πειδή αποτελούσε ισχυρό αντίβαρο απέναντι στους Ανδεγαυούς. Ο σέρβος ηγεμόνας ήταν πρόθυμος να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην Βενετία στον αγώνα της κατά των Ούγγρων για την κατοχή των δαλματικών ακτών,εκτός των άλλων και για να εξασφαλίσει την βε­ νετική συμμαχία εναντίον του Βυζαντίου. Εξάλλου ο Δουσάν υπολό­ γιζε ότι σε περίπτωση που κατάφερνε να συμμαχήσει με τους Βενε-

/

/ /

τους, αυτό θα αποτελούσε σημαντικό πλήγμα κατά του Βυζάντιου , που θεωρούσε την Βενετία ισχυρό σύμμαχο. Παρ'όλα αυτά η Βενετία δεν φαινόταν διατεθειμένη να ενι­ σχύσει τον Δουσάν. Στις αλλεπάλληλες προτάσεις του αντέδρασε με διπλωματικότητα και αρνήθηκε να ικανοποιήσει τααιτήματά του15. Οι πιθανοί λόγοι που ωθούσαν την Βενετία στην τακτική αυτή ή ταν ο φόβος μελλοντικής ισχυροποίησης του Δουσάν και ενδεχόμε­ νη εγκατάσταση του στην θέση του ασθενέστερου Βυζαντινού κρά­ τους, πράγμα που θα έθετε σε κίνδυνο τα εμπορικά της συμφέρο ντα.Λ Εξάλλου η Βενετία δεν επιθυμούσε να έλθει σε ανοικτή ρήξη με το Βυζάντιο, λόγω των συνθηκών συμμαχίας που-'είχε συνάψει με αυτό16, και ακόμη επειδή ο Καντακουζηνός λίγα χρόνια αργότε­ ρα ήλθε σε σύγκρουση με τους Γενουάτες, κυριότερη ανταγωνίστρι­ α δύναμη της Βενετικής Δημοκρατίας17. Στα πλαίσια της γενικότε­ ρης βενετικής πολιτικής στην Ανατολή, που απέβλεπε στην προστα­ σία του εμπορίου και των αποικιών στην Ρωμανία, η Βενετία επι­ θυμούσε διατήρηση φιλικών σχέσεων με το Βυζάντιο και την δημι­ ουργία αρραγούς χριστιανικού μετώπου,με την μορφή μιας ένωσης (unio) εναντίον των Τούρκων18. Απέφυγε λοιπόν συστηματικά να βο­ ηθήσει τον Δουσάν να προωθήσει τα σχέδια του κατά του Βυζαντίου. Διαφορετικά ήταν τα πράγματα στα βόρεια σύνορα του σερβι­ κού κράτους. Εδώ ο Δουσάν είχε να αντιμετωπίσει έναν ισχυρό εχθρικό γείτονα, την Ουγγαρία. 0 Ούγγρος βασιλιάς Κάρολος Po βέρτος, και αργότερα ο γιος του Λουδοβίκος Α' (1342-81), εκμε­ ταλλευόμενοι το γεγονός ότι ο Δουσάν ήταν απασχολημένος με τις υποθέσεις του νοτίου μετώπου,εφάρμοσαν επεκτατική πολιτική σε βάρος των Σέρβων. Συχνά ενοχλούσαν τις μεθοριακές περιοχές της Σερβίας και καταλάμβαναν πόλεις της, όπως η Macva, Golubac, Βε­ λιγράδι, με αποτέλεσμα τα βόρεια σερβικά σύνορα να παρουσιάζουν ρευστότητα. 0 Δουσάν προσπάθησε να ανακόψει την ορμή των Ούγ­ γρων, αλλά έδωσε δευτερεύουσα σημασία στο ζήτημα αυτό. Η στάση του είχε γενικά αμυντικό χαρακτήρα (στα 1335 και 1354 απέκρου­ σε επιθέσεις της Ουγγαρίας) 19. Στα δυτικά σύνορα της Σερβίας εκτεινόταν το εχθρικό κράτος

/ /

47 της Βοσνίας. Ηγεμόνας εδώ ήταν αυτή την εποχή ο βάνος (ban)Στέ­ φανος Β' Kotromanió (1322-1353), υποτελής του ούγγρου βασιλιά Κάρολου Ροβέρτου, ο οποίος μάλιστα τον είχε βοηθήσει να αναλά­ βει την εξουσία. Ήταν λοιπόν ευνόητο ότι η Βοσνία θα υποστήρι­ ζε και θα συνεργαζόταν με την Ουγγαρία όσον αφορά στις διαμά 20 χες της τελευταίας με τους Σέρβους και Βενετούς . Σημαντικό πλήγμα για την Σερβία ήταν η απώλεια της Ζαχλουμίας (Hum) πε­ ριοχής που για αρκετό χρονικό διάστημα είχε αποτελέσει- αντικεί­ μενο διαμάχης μεταξύ Βοσνίας και Σερβίας. Οι Βόσνιοι είχαν κα­ ταλάβει την περιοχή την εποχή της βασιλείας του Στέφανου Δουσκιάνου, πατέρα του Δουσάν, και ακόμη κατέλαβαν τις παράκτιες περιοχές μεταξύ Ραγούζας και OmiS, αποκτώντας διέξοδο στην θά­ 21 λασσα . 0 Δουσάν μετά την άνοδο του στον θρόνο φρόντισε να ε­ ξασφαλίσει τα δυτικά σύνορα του κράτους για την σχεδιαζόμενη ε­ πέκταση προς νότο. Με την μεσολάβηση των Ραγουζ ίων ~~ δΐ-ευθέτησε τις τεταμένες σχέσεις με την Βοσνία, η οποία εξαπλώνετο όλο και νοτιότερα σε βάρος της Σερβίας22. Στην περιοχή της Β.Δαλματίας μεταξύ Βενετίας και Ουγγαρί­ ας υπήρχε κατά μήκος της ακτής μια ζώνη με εδαφικές κτήσεις κρο­ ατών ευγενών, μεταξύ των οποίων ξεχώριζε η οικογένεια των Su­ bie, που απελάμβανε βενετικής προστασίας. Η περιοχή αυτή απετέ­ λεσε το επίκεντρο της διαμάχης μεταξύ Βενετών και Ούγγρων, κα­ θώς ο Ούγγρος βασιλιάς προσπαθούσε να αποκτήσει τον έλεγχο στην περιοχή, έχοντας ως σύμμαχο την Βοσνία. 0 Δουσάν πήρε μέρος στους αγώνες αυτούς στο πλευρό των Βενετών23. Εχθρικές ήταν και οι σχέσεις των Αλβανών προς τον' Δουσάν κατά την εποχή της ανόδου του στον σερβικό θρόνο. Οι Αλβανοί, κυρίως οι βόρειοι, προσανατολίζονταν προς τους Ανδεγαυούς και την ρωμαϊκή εκκλησία24, ενώ οι νότιοι ήταν κυρίως ορθόδοξοι .Με­ τά την κατάκτηση περιοχών της Αλβανίας από τον Δουσάν (1342-3) οι Αλβανοί έδειξαν διάθεση συνεργασίας, λόγω της εύνοιας που έ-δειξε ο σέρβος ηγεμόνας απέναντι τους25. Όπως θα δούμε παρακά­ τω ακολούθησαν τον σερβικό στρατό στις επιχειρήσεις του στο νό­ το και πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους26. Τέλος οι σχέσεις του Δουσάν με την παπική "curia" καθορί-

48 ζονταν από τα σχέδια του για κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατο­ ρίας και από τις εκάστοτε εξελίξεις των πραγμάτων στην Ανατολή. Στο Βυζάντιο αυτή την εποχή αυτοκράτορας ήταν ο Ανδρόνι κος Γ' (1328-41). Οι οικογενειακές δυναστικές έριδες και οι εμ­ φύλιοι πόλεμοι που είχαν προηγηθεί μεταξύ Ανδρόνικου Β ' του πρε­ σβύτερου και του εγγονού του Ανδρόνικου Γ' είχαν προκαλέσει ε­ 27 σωτερική κρίση στο κράτος και το εμπόδιζαν να ασχοληθεί με την αντιμετώπιση των εξωτερικών κινδύνων. Η πίεση των Τούρκων στην Μ.Ασία γινόταν ιδιαίτερα αισθητή μετά την κατάληφη σημαντικών 28 29 πόλεων, όπως της Προύσας το 1326 , της Νίκαιας το 1331 και 30 της Νικομήδειας έξι χρόνια αργότερα . Με ορμητήριο την Μ. Ασία οι Τούρκοι επιχειρούσαν επιθέσεις στην Θράκη και τα νησιά του Αιγαίου Πελάγους. Τα γεγονότα αυτά εμπόδιζαν το Βυζάντιο να α­ σχοληθεί με τις δυτικές επαρχίες του κράτους, προς τις οποίες στρέφονταν οι επεκτατικές φιλοδοξίες των σέρβων ηγεμόνων,και να. προβάλει αποτελεσματική αντίσταση. Από την άλλη πλευρά τα ανεξάρτητα κρατίδια που υπήρχαν στον ελλαδικό χώρο δεν ήταν ικανά να ανακόψουν την σερβική.προ­ έλαση λόγω των περιορισμένων δυνατοτήτων τους. Στην Θεσσαλία ο Ιωάννης Β' Δούκας υπήρξε ο τελευταίος ηγεμόνας των Αγγελωνύμων Κομνηνών στην περιοχή31. Μετά τον θάνατο του το 1318 ακολούθησε περίοδος αναρχίας και συγκρούσεων μεταξύ των τοπικών αρχόντων με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν μικρές επικράτειες κάτω από την ηγεμονία διαφόρων αρχόντων και ισχυρών οικογενειών, όπως του Ι­ ωάννη Σινιορίνου, των Μελισσηνών32 κ.ά.,μεταξύ των οποίων ισχυ­ ρότερος ήταν ο σεβαστοκράτορας Στέφανος Γαβριηλόπουλος33. Ε­ ξάλλου οι Καταλανοί του δουκάτου των Αθηνών εισέβαλαν στην νό­ τια Θεσσαλία, όπου κατέλαβαν ορισμένα εδάφη και στην συνέχεια την Νεοπάτρα31*. Επίσης οι Βενετοί κατείχαν την εποχή αυτή το λι­ μάνι του Πτελεού στην δυτική πλευρά του Παγασητικού κόλπου35.Εκτός των άλλων η παρουσία αλβανών νομάδων επέτεινε την σύγχυση. Ιδιαίτερα κατατοπιστική για την αναστάτωση που επικρατούσε στην Θεσσαλία είναι μια επιστολή του Marino Sanudo Torsello προς τον αρχιεπίσκοπο της Καπύης, που χρονολογείται στα 132536 . Ο συγ γραφέας παρομοιάζει την κάθοδο των Αλβανών με την προγενέστερη έλευση των Καταλανών στην Θεσσαλία και αναφέρει μεγάλες κατα/

49 στροφές που προκάλεσαν. Η πανούκλα που αναφέρει είναι οι Καταλανοί και σ'αυτούς αντιπαραβάλει την δεύτερη πανούκλα, τους Αλ­ βανούς . Συγχρόνως σχεδόν νιε τον θάνατο του Ιωάννη Β' Δούκα κατελύθη και η εξουσία των Κομνηνών στην δυτική Ελλάδα, το 1318 ο Νι­ κόλαος Ορσίνι κόμης της Κεφαλληνίας δολοφόνησε την ανηψιό του Θωμά δεσπότη της Ηπείρου και έτσι εγκαθίδρυσε την αρχή του ιτα­ λικού οίκου των Ορσίνι στην Ήπειρο, που διήρκεσε από το 1318 37 μέχρι το 1337 .Η πρωτεύουσα του κράτους Άρτα περιήλθε στον Νι κόλαο, ενώ τα Ιωάννινα είχαν στραφεί την εποχή αυτή προς την βυζαντινή αυτοκρατορία και δήλωσαν πίστη στον αυτοκράτορα. Το 1319 η^λίγο πριν,η πατριαρχική σύνοδος ανακοίνωσε ότι με αυτο­ κρατορικό έγγραφο τα Ιωάννινα προβιβάζονταν σε μητρόπολη και ο αυτοκράτορας ενέδωσε, μία σειρά από χρυσόβουλλα, που χορηγούσαν διάφορα προνόμια στην πόλη38. Λίγο αργότερα, το 1323, ο Νικόλα­ ος δολοφονήθηκε από τον αδελφό του Ιωάννη Β' Ορσίνι, ο οποίος νυμφεύθηκε την Άννα Πάλαιολογίνα, κόρη του πρωτοβεστιάριου Αν­ δρόνικου Παλαιολόγου39, και διακυβέρνησε το κράτος μέχρι το 1336/7. 0 κατακερματισμός των πολιτικών δυνάμεων στον ελλαδικό χώ­ ρο ήταν παράγοντας που ευνοούσε τα πολιτικά σχέδια του Δουσάν και μηδένιζε τις δυνάμεις αντίστασης. Είναι λοιπόν φανερό ότι η πολιτική κατάσταση στην περιοχή των Βαλκανίων την εποχή της ανόδου του Δουσάν στον θρόνο, ευνοούσε την επεκτατική πολιτική της Σερβίας προς νότο. Με το Βυζάντιο εξασθενημένο και χωρίς άλλο ουσιαστικό αντίπαλο στην Χερσόνησο του Αίμου, ο Δουσάν εί χε την ευχέρεια να προωθήσει- τους στόχους του και να αποκομί σε ι εύκολη λεία. Το πολιτικό του πρόγραμμα που απέβλεπε στην κατάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας δεν στερούνταν κάποιου ιδεολογικού υ­ πόβαθρου. Απώτερος στόχος του ήταν η εδραίωση της σερβικής ηγε­ μονίας στην χερσόνησο του Αίμου, ηγεμονία που θα του επέτρεπε να διεκδικήσει τον αυτοκρατορικό τίτλο και να αμφισβητήσει έ­ τσι το πρωτείο του βυζαντινού αυτοκράτορα στην πυραμίδα των κρα­ τών που αντιπροσώπευαν την Οικουμένη.

50 Θα παρακολουθήσουμε τις πρώτες κινήσεις του σέρβου ηγεμό­ να και τις μεγάλες επιτυχίες που είχε, οι οποίες σταδιακά του ενίσχυσαν την πίστη ότι βρισκόταν κοντά στην επίτευξη του μεγά­ λου του σχεδίου, την αντικατάσταση δηλαδή της βυζαντινής αυτο­ κρατορίας με μια νέα σερβο-ρωμαΐ'κή.

\

/

ν

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Β'

Ο ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΤΑ ΤΑ ΕΤΗ 1331 - 1346 \

Μετά τις γενικές παρατηρήσεις που κάναμε"στο προηγούμενο κεφάλαιο θα προχωρήσουμε τώρα σε μια πιο συγκεκριμένη επισκόπη­ ση των γεγονότων που αναφέρονται στον Ηπειρωτικό και" - Θε.σσαλικό " χώρο κατά τα έτη 1 331--1346. Το 1333 πέθανε ο Στέφανος Γαβριηλόπουλος, ο επιφανέστερος μεταξύ των αρχόντων της Θεσσαλίας, οπότε στην χώρα επικράτησε σύγχυση1. 0 βυζαντινός διοικητής της Θεσσαλονίκης Μιχαήλ Μονο­ μάχος εξεστράτευσε αμέσως στην Θεσσαλία και κυρίευσε ορισμένα κάστρα, τον Γόλο, το Καστρί και το Λυκοστόμιο. Ο Ιωάννης Ορσί™ νι επωφελούμενος κι αυτός της ευκαιρίας κατέλαβε αρκετά κάστρα στην ΒΔ Θεσσαλία: τους Σταγούς, τα Τρίκαλα, το Φανάρι, το Δαμάσιο και την Ελασσώνα . Συγχρόνως Αλβανοί νομάδες που ζούσαν στα ορεινά μέρη της Θεσσαλίας λυμαίνονταν την περιοχή και ταλαιπωρούσαν τον πληθυσμό . Τα γεγονότα αυτά αποτέλεσαν αφορμή για την επέμβαση του βυζαντινού αυτοκράτορα. Πράγματι ο Ανδρό­ νικος Γ' θεώρησε την στιγμή κατάλληλη για να ανακτήσει όχι μό­ νο την περιοχή του Στέφανου Γαβριηλόπουλου, αλλά ολόκληρη την Θεσσαλία. Έτσι λίγο μετά τον Μονομάχο ο ίδιος ο αυτοκράτορας εισέβαλε στην περιοχή με τα στρατεύματα του και κατόρθωσε να υ­ ποτάξει όλη την Θεσσαλία μέχρι τα όρια του καταλανικού δουκά­ του των Αθηνών και να την ενσωματώσει στο βυζαντινό κράτος1*. Α­ κόμη πέτυχε να υποτάξει γύρω στις 12.000 Αλβανών, που είχαν δι­ εισδύσει στην Θεσσαλία και είχαν διατηρήσει μέχρι τότε την ανε-

/ s

52

^

^αρτησια τους (φθινόπωρο 1333)5 . ο δεσπότης της Ηπείρου Ιωάν νης Ορσίνι εκδιώχθηκε από τα εδάφη της Θεσσαλίας και αναγκάσθη­ κε να επιστρέφει στην Ήπειρο. 0 Μιχαήλ Μονομάχος ορίσθηκε γε­ νικός διοικητής της επαρχίας, ενώ ο αυτοκράτορας επέστρεψε στην 6 Θεσσαλονίκη στα τέλη του 1333 Το 1336/7 ο Ιωάννης Β' Ορσίνι, ο οποίος πιθανότατα εκπρο­ σωπούσε την φιλοβυζαντινή μερίδα της Ηπείρου, δηλητηρι'άσθηκε α­ πό την σύζυγο του Άννα Παλαιολογίνα, η οποία ανέλαβε την εξου­ σία στην Ήπειρο επ' ονόματι των παιδιών της Νικηφόρου και Θω7 μα'£δα%, επικεφαλής της αυτόνομης μερίδας . Επίσης εξεγέρσεις και λεηλασίες Αλβανών στα Βελέγραδα, Κάνινα, κλεισούρα και αλ­ λού, ήταν οι κύριοι λόγοι που οδήγησαν τον βυζαντινό αυτοκράτο­ ρα να επέμβει8. Ο Ανδρόνικος νόμισε ότι βρήκε την ευκαιρία να προσαρτήσει το Δεσποτάτο. Εξεστράτευσε με ισχυρό στρατό,αποτε­ λούμενο κυρίως από 2.000 Τούρκους μισθοφόρους του Ομούρ πασά,, εμίρη του Αΐδινίου, στις δυτικές ακριτικές επαρχίες μέχρι την περιοχή Δυρραχίου, όπου υπέταξε τους επαναστατημένους Αλβανούς και στη συνέχεια το "Δεσποτάτο", το οποίο παραδόθηκε άνευ όρων (1338). Ο αυτοκράτορας διόρισε διάφορους τοπικούς διοικητές,ε­ νώ η διοίκηση ολόκληρης της περιοχής ανατέθηκε σε ένα γενικό δι­ οικητή, τον πρωτοστράτορα Θεόδωρο Συναδηνό με πρωτεύουσα την Άρ­ τα. Η Άννα εκθρονίστηκε και εκτοπίσθηκε στην Θεσσαλονίκη. Έ ­ τσι το Δεσποτάτο μετά από 133 χρόνια αυτοτέλειας ενσωματώθηκε πάλι στην βυζαντινή αυτοκρατορία9. Αμέσως μετά την αποκατάσταση της βυζαντινής εξουσίας στην Ήπειρο, δυτικές δυνάμεις, οι Ανδεγαυοί, που ενδιαφέρονταν για την περιοχή χρησιμοποίησαν τον Νικηφόρο Β', που είχε καταφύγει στο πριγκηπάτο της ΑχαΙ'ας, σαν μέσο για την επίτευξη των σκο πών τους κατά των Παλαιολόγων. Τοπικοί παράγοντες της . Ηπείρου που είχαν ήδη εξεγερθεί κατά του βυζαντινού αυτοκράτορα, ήλθαν στις αρχές του 1339 σε συνεννόηση με την βασίλισσα Αικατερίνη Β' Βαλουά, χήρα του Φιλίππου του Τάραντος και ζήτησαν να τους υπο στηρίξει στέλνοντας τον Νικηφόρο με στρατιωτικές ενισχύσεις. Η

/

πρόταση εξυπηρετούσε τα σχέδια της Κατερίνας, η οποία ήθελε να αποκαταστήσει τον Νικηφόρο στην αρχή του στην. Ήπειρο ως υποτε­ λή της. Μπροστά στο νέο κίνδυνο ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ'συνο­ δευόμενος από τον Ιωάννη Καντακουζηνό αναγκάσθηκε να έλθει για δεύτερη φορά στην Ήπειρο. Χάρη στις διπλωματικές ενέργειες του Καντακουζηνού το κίνημα απέτυχε και η επανάσταση κατεστάλη" (1340). 0 Νικηφόρος που συμφωνήθηκε να γίνει γαμπρός του Καντακουζηνού, τιμήθηκε με τον τίτλο του πανυπερσέβαστου και ακολούθησε τον πε­ θερό του στη Θεσσαλονίκη. Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ',ασθενής διήλθε τον χειμώνα στην Θεσσαλονίκη και στις αρχές της άνοιξης 10 του 1341 επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη , Μετά την κατάκτηση της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, exπό τον Ανδρόνικο 'Γ ',δεν υπήρχαν πλέον στον χώρο της Χερσονήσου του Αί­ μου ανεξάρτητες ηγεμονίες: είχαν ενσωματωθεί στο βυζ·.κράτος. Το κατόρθωμα όμως αυτό του Ανδρόνικου,που οφείλετο όχι τόσο στην ισχυροποίηση της αυτοκρατορικής εξουσίας,όσο στην εσωτερική αποσύνθεση των μεμονωμένων κρατιδίων,είχε πρόσκαιρο χαρακτήρα. Το 1341 μετά τον θάνατο του αυτοκράτο­ ρα Ανδρόνικου Γ' ξέσπασαν εμφύλιες έριδες στην βυζαντινή αυλή μεταξύ Καντα­ κουζηνού και Ιωάννη Παλαιολόγου (1341-1347) με ολέθριες συνέ πειες για το κράτος, τόσο στα εσωτερικά ζητήματα,. όσο και στον εξωτερικό τομέα11. Εκμεταλλευόμενη το κλίμα αυτό της πολιτικής σύγχυσης και αστάθειας που επικρατούσε στο βυζαντινό κράτος, η παλιά κυρίαρχος της Ηπείρου δέσποινα Άννα κατόρθωσε να διαφύ­ γει από την Θεσσαλονίκη και να εγκαθιδρύσει πάλι την εξουσία της στην Ήπειρο12. Εξάλλου το φθινόπωρο του 1342 η Θεσσαλία προσχώρησε στον Καντακουζηνό, ο οποίος βρισκόταν στην αυλή του σέρβου ηγεμόνα Στεφάνου Δουσάν την εποχή αυτή13 . Έτσι η πολιτική κατάσταση στην κεντρική Ελλάδα άλλαξε μετά τον θάνατο του Ανδρόνικου Γ'. Ο Καντακουζηνός διόρισε γενικό διοικητή εφ'όρου ζωής στην Θεσ­ σαλία τον ανηψιό του Ιωάννη Άγγελο και συγχρόνως εξέδωσε χρυσόβουλλο, που ρύθμιζε διάφορα θέματα σχετικά με την διοίκηση 14 της Θεσσαλίας .

/

/

54

<

Ο Ιωάννης Άγγελος μέσα στο 1343 κατόρθωσε να επεκτείνει σημαντικά την επικράτεια του προς το νότο εκδιώκοντας τους Κα~ ταλανούς από τις θεσσαλικές κτήσεις"τους. Επίσης προσάρτησε και την περιοχή της Δυτικής Στερεάς Ελλάδος και Ηπείρου/ αφού κατέ­ 15 στησε υποχείριο του την δέσποινα Άννα . Αυτή ήταν η κατάσταση στην Ήπειρο και Θεσσαλία τις παρα­ μονές της κατάκτησης τους από τα σερβικά στρατεύματα του Δου σάν, ο οποίος επωφελούμενος από την απουσία του Καντακουζηνού στην Θράκη και τις εμφύλιες έριδες των Βυζαντινών κέρδιζε συνε­ χώς νέα εδάφη στην Μακεδονία. Οι επαρχίες Ηπείρου και Θεσσαλίας βρίσκονταν κάτω από βυζαντινή εξουσία, αλλά ήταν αποκομμέ νες και αρκετά μακριά από το κέντρο του β.υζαντινού κράτους, με το οποίο επικοινωνούσαν δια θαλάσσης. Το γεγονός αυτό, μεταξύ άλλων, τις καθιστούσε πιο ευάλωτες στην σερβική επιβουλή.

/

/

/

Λ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Γ'

Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΟΥΣΑΝ (1331-46) Εξετάζοντας την πολιτική του Δουσάν μετά την άνοδο του στον σερβικό θρόνο, θα σταθούμε μόνο σε ορισμένα γεγονότα, που έπαι­ ξαν καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις στον χώρο της Βαλκανικής και επηρέασαν το πολιτικό πρόγραμμα του. ..---' Ο Δουσάν σε διάστημα μικρότερο από 20 χρόνια κατόρθωσε να καταλάβει εδάφη που ανήκαν στην βυζαντινή αυτοκρατορία στον χώ­ ρο της Μακεδονίας, Ηπείρου, Θεσσαλίας και να επεκτείνει σημαν­ τικά τα νότια σύνορα του κράτους του, τα οποία την εποχή της α­ νόδου του άρχιζαν από την Αδριατική στα νότια του Alessio (Ljes"), περιλάμβαναν τις περιοχές Pilot, Debra και Polog, τις πόλεις Kicevo, Vêles, Prosek και 2 tip και κατέληγαν στα νότια του VelbuSd (Küstendil)*. Η εύκολη απόσπαση αυτών των εδαφών δεν ήταν τυχαίο γεγονός, αλλά οφειλόταν στην αποδυνάμωση που είχε υπο­ στεί το βυζαντινό κράτος κατά τα τελευταία χρόνια. Πράγματι, όπως είπαμε πιο πάνω, την εποχή της ανόδου του Δουσάν στον σερβικό θρόνο το βυζαντινό κράτος είχε μόλις εξέλ­ θει από μια σοβαρή πολιτική κρίση. Οι έριδες που ξέσπασαν μεταξύ του γηραιού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' και του εγγονού του Ανδρόνικου Γ' οδήγησαν σε εμφυλίους πολέμους που διήρκεσαν από την άνοιξη του 1321 μέχρι τον Μάιο του 1328, οπότε ανήλθε στον θρόνο ο Ανδρόνικος Γ' (24 Μαΐου). Οι συνέπειες των πολέμων αυ­ τών ήταν στρατιωτική και οικονομική εξασχθένηση και διοικητική αποδιοργάνωση του κράτους, που το εμπόδιζαν να αντιμετωπίσει α­ ποτελεσματικά τους εξωτερικούς κινδύνους που το απειλούσαν2. Στο μεταξύ ο Δουσάν αμέσως μετά την άνοδο του στον θρόνο εισέβαλε στα εδάφη της Μακεδονίας στα τέλη του 1331 με πρόφαση την συμμαχία που είχαν συνάψει οι Βυζαντινοί με τους Βουλγά-

3

ρους (1330) κατά των Σέρβων . 0 διοικητής των δυτικών επαρχιών 1 του βυζαντινού κράτους Συργιάννης Φιλανθρωπηνός * φαίνεται πως ήλθε σε μυστικές διαπραγματεύσεις με τους Σέρβους, και γι'αυτόν τον λόγο οδηγήθηκε στην Κωνσταντινούπολη για να λογοδοτήσει.Κα­ τόρθωσε όμως να δραπετεύσει στην Εύβοια και από κει μετέβη στην αυλή του Δουσάν (τέλη του 1333). Την άνοιξη του επομένου έτους ο Δουσάν μαζί με τον Συργιάννη ξεκίνησαν μια εκστρατεία συνο δευόμενοι από σερβικά και αλβανικά στρατεύματα. Πόλεις και κά­ στρα συμπεριλαμβανομένης και της. Καστοριάς υποτάχθηκαν ή παρα­ δόθηκαν και τελικά οι εισβολείς εμφανίσθηκαν μπροστά στην Θεσ- σαλονίκη. 0 Συργιάννης στην διάρκεια κάποιας επίδεσης τραυματί­ σθηκε και πέθανε τον Αύγουστο.του 13345. Τότε υπεγράφη συνθήκη ειρήνης μεταξύ Βυζαντίου και Σερβίας που εξυπηρετούσε- την στιγ. μή εκείνη και τις δύο πλευρές: το Βυζάντιο, που είχε περιέλθει σε δεινή θέση μεταξύ Τούρκων και Σέρβων, επιθυμούσε να διευθε­ τήσει τα σύνορα στην Μακεδονία, που είχαν καταπατηθεί από τον Συργιάννη με την συναίνεση του Δουσάν, και την Σερβία,γιατί απειλούνταν τα βόρεια σύνορα της από τον Ροβέρτο της Ουγγαρίας.' Η συνάντηση των δύο ηγεμόνων έγινε κοντά στην Θεσσαλονίκη (Ραδοβόσδιον όρος) στις 26 Αυγούστου 1334 και σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης ο Δουσάν θα κρατούσε από τις καταληφθείσες πόλεις μόνο τις Οχρίδα, Πρίλαπο, Στρούμιτσα, Σιδηρόκαστρο και Semren, ενώ τις υπόλοιπες θα επέστρεφε στους Βυζαντινούς. Η ση­ μασία της συνθήκης ήταν σπουδαία: για πρώτη φορά οι Βυζαντινοί αναγνώριζαν την σερβική εξουσία πάνω σε βυζαντινές περιοχές,που είχαν καταληφθεί από τους σέρβους ηγεμόνες Μιλούτιν, Decanski και Δουσάν. Με αυτό τον τρόπο οι Σέρβοι ισχυροποιούσαν την θέ­ ση τους στην Μακεδονία έχοντας τον έλεγχο τοον οχυρών Πρίλαπου, Στρούμιτσας, Σιδηροκάστρου. Ο Δουσάν εγκατέστησε την πρωτεύου­ σα του στον Πρίλαπο6. Το 1336 ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ'συνοδευόμενος από τον μέγα δομέστιχο Ιωάννη Καντακουζηνό και με ισχυρό στρατό, αποτε­ λούμενο κυρίως από τούρκους μισθοφόρους του εμίρη του Αϊδινίου,

/

57 ήλθε μέσω Θεσσαλίας στην Αλβανία,όπου κατέστειλε εξεγέρσεις Αλ­ βανών στα Βαλάγριτα και Κάνινα. Από εκεί κατευθύνθηκε προς την Ήπειρο, την οποία κατέλαβε ύστερα από την καταστολή σειράς ε­ 7 παναστατικών κινημάτων (1340) . Ο Δουσάν παραβαίνοντας τους ό­ ρους της συνθήκης, εισέβαλε το 1336 στην κεντρική Αλβανία,όπου κατέλαβε περιοχές που μόλις είχαν προσαρτηθεί στο βυζαντινό 8 κράτος . Μια νέα φάση κατάκτησης εδαφών στο νότο από τον Δουσάν άρ­ χισε μετά τον θάνατο του Ανδρόνικου Γ' στις 15 Ιουνίου 1341,που σήμανε για το.βυζαντινό κράτος την αρχή για νέες εμφύλιες δια­ μάχες, τη φορά αυτή μεταξύ του Ιωάννη Καντακουζηνού, επιτρόπου 9 του ανηλίκου γιου του Ανδρόνικου Γ' και των αντιπάλων του . Ο εμφύλιος, πόλεμος που διεξήχθη ανάμεσα τους, διήρκεσε περισσότερο α­ πό 5 χρόνια και άφησε το κράτος έκθετο σε εξωτερικούς κινδύνους και το κατέστησε πιο ευάλωτο σε ξένες επιβουλές. Ο Καντακουζη­ νός στην προσπάθεια του να αντιμετωπίσει τους αντιπάλους του στράφηκε στην αναζήτηση νέων συμμάχων, του τούρκου εμίρη του Α-ϊδινίου Ομούρ10 και του σέρβου ηγεμόνα Στεφάνου Δουσάν. Ήδη από την Θράκη έστειλε πρεσβεία στον Δουσάν ζητώντας την σύναψη ει­ ρήνης11 , ενώ λίγο αργότερα τα γεγονότα εξώθησαν τον Καντακουζη-νό να καταφύγει στην αυλή του σέρβου βασιλιά στην Πρίστινα (Γαώ) πιθανότατα τον Ιούλιο του 134232. Η άφιξη του στην σερβική αυλή είχε σπουδαία σημασία: ήταν πρώτη φορά που βυζαντινός βασιλιάς κατέφυγε στην αυλή του σέρβου ηγεμόνα, ζητώντας την φιλία του και την βοήθεια του. Πράγματι κλείσθηκε συνθήκη13 η οποία εξα­ σφάλιζε την στρατιωτική ενίσχυση στον Καντακουζηνό, αλλά συγ χρόνως άνοιγε ορίζοντες στον Δουσάν για περαιτέρω κατακτήσεις στον χώρο της Μακεδονίας. Μετά από παραμονή ενός μήνα στην σερβική αυλή ο Καντακου­ ζηνός ξεκίνησε την εκστρατεία του με σερβικές ενισχύσεις και προχώρησε μέχρι την πόλη των Σερρών, Η αποτυχία του να πείσει τους κατοίκους να παραδοθούν και επιδημία που κατέλαβε τον στρα­ τό του, τον εξανάγκασαν να επιστρέψει άπρακτος11*. Στο μεταξύ ο Δουσάν εισέβαλε στην νοτιοδυτική Μακεδονία και κατέλαβε την Έ* δεσσα, Χλερηνό (Φλώρινα) και Καστοριά15. Έπειτα στράφηκε προς

I /

/

58 Λ

τις περιοχές της Αλβανίας, της οποίας κατέλαβε τις σημαντικότε­ 16 ρες πόλεις εκτός του Δυρραχίου . Έτσι από το καλοκαίρι του 1343 περιήλθαν στην κατοχή του το οχυρό Κρό'ία και νοτιότερα οι 17 πόλεις Βεράτι, Κάνινα και το λιμάνι της Αυλώνας . 0 Δουσάν εμπιστεύθηκε την διοίκηση των διαφόρων αλβανικών πόλεων στους ντόπιους άρχοντες και μόνο στην περιοχή, που περιλάμβανε τις πό­ λεις Βεράτι, Κάνινα και. Αυλώνα διόρισε διοικητή τον αδελφό της 18 γυναίκας του Έλενας, Ιωάννη Κομνηνό Ασέν . Η εξάπλωση της σερβικής επικράτειας προς νότο έδωσε το προ­ βάδισμα στην Σερβία στον χώρο της χερσονήσου του Αίμου και ενί­ σχυσε,τις φιλοδοξίες του ηγεμόνα της. Σε έγγραφο της 28ης Μαρ­ τίου Ί 343 για τη μονή Χίλανδαρίου ο Δουσάν εμφανίζεται ως "βασιλεύς και αυτοκράτωρ όλων των Σερβικών και παραθαλασσίων χω­ ρών και cestnik ( κύριος) των ελληνικών χωρών"19. Αναπάντεχο γεγονός έδωσε νέα τροπή στις εξελίξεις.Το 1342 οι Θεσσαλοί άρχοντες δήλωσαν πίστη στον Καντακουζηνό και ότι τον αναγνώριζαν ως αυτοκράτορα. 0 Καντακουζηνός διόρισε ως "κεφαλή των κάστρων της Βλαχίας" τον ανηψιό του Ιωάννη Άγγελο, ο οποί­ ος επεξέτεινε την εξουσία του προς τα δυτικά,στην Ήπειρο καθώς και στα νότια σε βάρος των Καταλανών20. Η τύχη φάνηκε να ευνοεί τον Καντακουζηνό, ο οποίος απέκτη­ σε ισχυρό σύμμαχο στο πρόσωπο του εμίρη του Αΐδινίου Ομούρ21.Ακόμη η Βέροια, σημαντική βυζαντινή πόλη της δυτικής Μακεδονίας, που πολιορκείτο από σερβικά στρατεύματα, κατόπιν μυστικών συ­ νεννοήσεων παραδόθηκε στον Καντακουζηνό στις 13 Απριλίου 1343, ο-οποίος διόρισε διοικητή τον γιο του Μανουήλ22 . Μετά την παράδόση της Βέροιας προσχώρησαν στον Καντακουζηνό και οι πόλεις Σέρβια, Πλαταμών και τα οχυρά Πέτρα, Σωσκός και Σταρίδολα στην Θεσσαλία23. Η θέση του Καντακουζηνού ενισχύθηκε σημαντ ικά, γεγο­ νός που έκανε τον Δουσάν να εγκαταλείψει τον προστατευόμενο του και να συμμαχήσει με τους εχθρούς του στην Κωνσταντινούπολη 2 \ 0 Καντακουζηνός με την βοήθεια του συμμάχου του Ομούρ άφη­ σε την Βέροια και προχώρησε μέχρι το Διδυμότειχο καταλαμβάνον­ τας πολλές πόλεις25 . Κι ενώ στην Θράκη συνεχιζόταν ο αγώνας των δύο βυζαντινών

59 αντιπάλων για επικράτηση, στην δυτική Μακεδονία το πεδίο είχε μείνει ανοιχτό στις επεκτατικές διαθέσεις του Δουσάν, ο οποίος κατελάμβανε την μία πόλη μετά την άλλη. Δυστυχώς δεν έχουμε λε­ πτομερείς ειδήσεις από τις πηγές για την πορ«ία και τον χρόνο 26 αυτών των κατακτήσεων . Σύντομα στράφηκε και προς την ανατολι­ κή Μακεδονία, όπου μετά από πολιορκία κατέλαβε την "μεγάλη" και 27 28 "θαυμάσια" πόλη των Σερρών στις 24 Σεπτεμβρίου 1345 . Η νίκη του. αυτή έμελλε να έχει σπουδαία σημασία στο μετέπειτα-πολιτι­ κό του πρόγραμμα.. Η πόλη των Σερρών με τις οχυρώσεις της αποτε­ λούσε την σημαντικότερη μακεδόνικη πόλη μετά την Θεσσαλονίκη και η πτώση της αποτέλεσε μεγάλη απώλεια για το βυζαντινό κρά­ τος. Η κατακτητική πορεία του Δουσάν συνεχίσθηκε μέχρι έξω από τα τείχη της Καβάλας (Χριστόπολη.),, που αποτέλεσαν το ανατολικό­ τερο σημείο του κράτους του29, ενώ περιήλθαν σ*αυτόν και οι πό­ λεις Χρυσόπολη, Δράμα και Φίλιπποι30. Λίγο νωρίτερα ε ίχαν περι­ έλθει στην κατοχή του οι πόλεις της βόρειας Μακεδονίας' Μελένικο, Στρούμιτσα31. Έτσι μέχρι το τέλος του 1345 είχε γίνει κύρι­ ος όλης σχεδόν της Μακεδονίας με εξαίρεση την Θεσσαλονίκη με τα περίχωρα της, την Βέροια, ορισμένες περιοχές της δυτικής Χαλκι­ δικής και την παραθαλάσσια Ανακτορόπολη (σημ.Ελευθερούπολη)32 . Τέλος και το Άγ. Όρος είχε περιέλθει στην επιρροή του33. Όπως αναφέραμε, σπουδαία σημασία για το μετέπειτα πολιτι­ κό πρόγραμμα του Δουσάν είχε η κατάληψη της πόλης των Σερρών. Με την κατάκτηση της πόλης αυτής καθώς και των υπολοίπων πόλε­ ων της ανατολικής Μακεδονίας κλείνει μια σημαντική φάση προσάρ­ τησης βυζαντινών περιοχών από τον Δουσάν. Την φάση αυτή χαρα­ κτήριζε η ορμή για επέκταση προς νότο και νοτιοανατολικά. Την πολιτική αυτή φαίνεται ότι δεν εξέφραζε μόνον ο ηγεμόνας, αλλά και οι σέρβοι "ευγενείς", οι οποίοι επιθυμούσαν την αύξηση της δύναμης τους με την επέκταση των γαιών τους31* . Είναι πιθανό ότι ο Δουσάν δεν διακατείχετο στην αρχή από υπέρμετρες φιλοδο­ ξίες, αλλά η ευκολία των κατακτήσεων συνετέλεσε στο να ωριμά σε ι στην συνείδηση του η ιδέα για την κατάληψη ολόκληρου του βυ­ ζαντινού κράτους. Η κατάληψη της Βασιλεύουσας έγινε στο εξής βα­ σική του επιδίωξη και αποτέλεσε την κυρίαρχη ιδέα που κατηύθυ-

60 35 νε την πολιτικής του . Επίσης η προβολή της αυτοκρατορικής ιδέ­ ας είναι το στοιχείο, που κατ'εξοχήν χαρακτηρίζει την περίοδο 36 που ακόλουθε.ί . Με την κατάκτηση των Σερρών είχε απρ,κτήσει ένα σπουδαίο προκεχωρημένο φυλάκιο προς την ανατολή. Η μεγάλη σημασία που α­ πέδιδε στην επιτυχία του αυτή, αντικατοπτρίζεται σαφέστατα στην αλλαγή του ηγεμονικού τίτλου. Ο τίτλος του βασιλέως (Kralj) του φαινόταν πλέον ασήμαντος, αφού και ο ηγεμόνας της Βουλγαρίας 37 που ήταν λιγότερος ισχυρός έφερε τον τίτλο του τσάρου . Αμέσως σχεδόν μετά την κατάληψη των Σερρών ο Δουσάν υπέγραψε σ'ένα ελ­ ληνικό έγγραφο για το μοναστήρι του Αγ.Ιωάννου του Προδρόμου κοντά\αις Σέρρες ως "κράλης και αυτοκράτωρ Σερβίας και Ρωμανί­ 38 ας" (Οκτ.6854 = 1345) , ενώ σε μια επιστολή προς τον δόγη της Βενετίας αναφέρεται ως "Stephanus rex...fere totius.Imperii Ro­ manie dominus" (Σέρρες 15 Οκτ. 1345) 39. Ο τίτλος του Δουσάν δείχνει καθαρά ότι επιθυμούσε να δω σε ι έμφαση στο γεγονός ότι ήταν κάτοχος ενός σημαντικού τμήμα­ τος του βυζαντινού κράτους και ότι ασκούσε εξουσία πάνω σ'αυτό. ι

ι

Ακόμη φαίνονται μέσα από τον τίτλο του τα μεγαλεπιβολα σχέδια | του. Πρόθεση του ήταν να καταλάβει όλη την βυζαντινή αυτοκρατο­ ρία και στην θέση της να ιδρύσει μια νέα σερβο-ελληνική, στην οποία αυτοκράτορας θα ήταν ο ίδιος, ως νόμιμος διάδοχος των με­ γάλων και αγίων αυτοκρατόρων των Ελλήνων και μάλιστα του πρώ του χριστιανού αυτοκράτορα του Μεγάλου Κωνσταντίνου1*0. Στα πλαίσια λοιπόν του ανταγωνισμού προς το Βυζάντιο ο Δου­ σάν διεκδικεί αποφασιστικά τον αυτοκρατορικό τίτλο, που θεωρεί­ το ανώτατο σύμβολο της πολιτικής κα.ι πνευματικής εξουσίας στο βυζαντινό κράτος1*1. Έτσι στα τέλη του 1345, πιθανόν τον Δεκέμ­ βριο, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας στην καταληφθείσα πόλη των Σερ­ ρών1*2. Όμως επιθυμία του σέρβου ηγεμόνα ήταν να δώσει επίσημο χαρακτήρα στο γεγονός και η αναγόρευση του σε αυτοκράτορα να γίνει σύμφωνα με όλους τους εξωτερικούς τύπους, που εφαρμόζον­ ταν στο Βυζάντιο. Η ύπαρξη ανεξάρτητου σερβικού πατριαρχείου θεωρήθηκε απαραίτητη προϋπόθεση για την αυτοκρατορική, οργάνωση

61 του κράτους. Εξάλλου σύμφωνα με τα πάγια βυζαντινά έθιμα ο πα­ τριάρχης έστεφε τον αυτοκράτορα, πράξη που εξέφραζε την θε'ι'κή 1 3 προέλευση της αυτοκρατορικής εξουσίας * . Έτσι,ο σέρβος αρχιεπί­ σκοπος Ιωαννίκιος ανακηρύχθηκε "Πατριάρχης των Σέρβων", με την συγκατάθεση των σέρβων επισκόπων, του αρχιεπισκόπου Αχρίοας και 1 1 του βούλγαρου πατριάρχη Τυρνόβου * *. Στις 22 Ιανουαρίου 1346 ξεκίνησε μία αποστολή του Δουσάν και μέσω Ραγούζας έφθασε στην Βενετία, όπου ανακοίνωσε την επι­ κείμενη στέψη του Δουσάν σε αυτοκράτορα (coronatilo sua in impe­ rio Constantinopolitano) και πρότεινε μία συμμαχία (unio) για την κατάληψη της βυζαντινής αυτοκρατορίας (pro acquisitione im5 Ρ'erri Constantinopolitani) **. Η σύγκλητος απάντησε (3 ' Μαρτίου 1346) με εγκάρδιες ευχές, αλλά απέρριψε την πρόταση συμμαχίας λόγω των συνθηκών ειρήνης με το Βυζάντιο (imperiuiii. Romanie) w . Οι ΡαγούζΐίΟΐ έστειλαν ειδική αποστολή για να συμμετάσχει στην τελετή στέψης (24 Μαρτίου) ι,? . Στις 16 Απριλίου, την Κυριακή του Πάσχο., σε μια λαϊκή συ­ νέλευση στα Σκόπια, ο Στέφανος Δουσάν εστέφθη επίσημα αυτοκρά­ τορας (car) από τον σέρβο πατριάρχη Ιωαννίκιο, τον βούλγαρο πα­ τριάρχη Τυρνόβου Συμεών, τον αυτοκέφαλο αρχιεπίσκοπο Αχρίδας Νικόλαο, παρουσία ευγενών, κλήρου, μοναχών και του πρώτου του Αγ. Όρους1*3. 0 τίτλος του στα ελληνικά ήταν σύμφωνα με τα βυζαν­ τινά πρότυπα: "Στέφανος εν Χριστφ τφ Θεψ πιστός βασιλεύς καί αυτοκράτωρ Σερβίας καί Ρωμανίας", ενώ ο αντίστοιχος σερβικός: "Stefan ν Christa Boga verni car Srbliem i Grkora" με μικρές πα­ ραλλαγές μερικές φορές1*9. Η γυναίκα του Δουσάν Έλενα στέφθηκε αυτοκράτειρα, ο τίτλος της οποίας ήταν: "blagoverna i hristo ljubiva carica carstve i avgysta", ενώ ο γιος και διάδοχος του Στέφανος Ουρός Ε' στέφθηκε στα Σκόπια βασιλιάς και ανέλαβε την διοίκηση των παλαιών σερβικών χωρών (zemlje srpske ή zemlje kraljeve) * υπέγραφε ως "Kralj svih srpskih i pomorskih zemalja" (κράλης όλων των σερβικών και παραθαλασσίων χωρών). Ο ίδιος ο Δουσάν κράτησε την "Ρωμανία" , δηλαδή τα νεοκατακτηθέντα βυζαντι­ νά εδάφη. Ωστόσο ο διαχωρισμός αυτός μεταξύ Σερβίας και Ρωμανί­ ας ήταν μόνο τυπικός, ενώ στην πραγματικότητα ο Δουσάν είχε την

/

62 διοίκηση ολοκλήρου του σερβικού κράτους, αφού ο γιος του 50 μόλις 10 ετών .

ήταν

Με την ανάληψη του αυτοκρατορικού τίτλου από τον Δουσάν η εξάπλωση της βυζαντινής επιρροής στο σερβικό κράτος εντάθηκε και έφθασε στο αποκορύφωμα της. Οι Σέρβοι προσπάθησαν συστημα­ τικά να μιμηθούν και να υιοθετήσουν κάθε τι βυζαντινό. Η αυλι­ κή οργάνωση και εθιμοτυπία, οι τίτλοι που απονέμονταν, η ηγεμο­ νική γραμματεία και η όλη διοικητική οργάνωση του κράτους εί­ 51 χαν βυζαντινά πρότυπα . Ακόμη ιδιαίτερα ισχυρή ήταν η βυζαντι­ νή επίδραση στον τομέα του δικαίου. Ο κώδικας νόμων που εξέδω­ σε ο Δουσάν στις 21 ΜαΙ'ου 1349 στα Σκόπια ' και αργότερα στις Σέρρες το 1354, ο περίφημος Zakonik, είχε δεχθεί την βυζαντινή νομική επίδραση, κυρίως σε ό,τι αφορά τις εκκλησιαστικές και δι­ οικητικές διατάξεις52. Στο μεταξύ, την εποχή της στέψης του Δουσάν σε αυτοκράτο­ ρα, το Βυζαντινό κράτος που διερχόταν σοβαρή εσωτερική κρίση λόγω του εμφυλίου πολέμου μεταξύ Ιωάννη Καντακουζηνού και Ιωάν­ νη Ε' Παλαιολόγου, δεν ήταν σε θέση να αντιδράσει δυναμικά στον σφετερισμό του βυζαντινού αυτοκρατορικού τίτλου από τον σέρβο ηγεμόνα53Μόνο μερικά χρόνια αργότερα, το 1350, όταν ο Καντακου­ ζηνός είχε ήδη ισχυροποιηθεί στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης, ο πατριάρχης Κάλλιστος που ήταν συντηρητικών αρχών και ενδιαφε­ ρόταν για την διασφάλιση των προνομίων και την διαφύλαξη του κύ­ ρους του Πατριαρχείου, αφόρισε τον σέρβο τσάρο και τον σέρβο πατριάρχη ως αυθαίρετους και μη νόμιμους511. Οι λόγοι για τους ο­ ποίους καθυστέρησε τόσο η ενέργεια αυτή του πατριάρχη Κων/πόλεως δεν μας είναι ακριβώς γνωστοί. Κατ'αρχήν βέβαια ανασταλτικός παράγοντας για οποιαδήποτε αντίδραση ήταν οι εσο^τερικές συγκρού­ σεις μέσα στο Βυζαντινό κράτος. Αλλά και μετά την αναγνώριση και στέψη του Καντακουζηνού σε αυτοκράτορα, υπήρχε μία σημαντι­ κή εστία περίσπασμού για τους Βυζαντινούς: η Θεσσαλόνίκη,ησπου­ δαιότερη πόλη της αυτοκρατορίας μετά την Κωνσταντινούπολη, βρι­ σκόταν σε περίοδο μεγάλης κοινωνικής αναστάτωσης εξαιτίας του κινήματος των Ζηλωτών55. Από την άλλη μεριά η ενέργεια του Καλ-

/

63 λίστου μπορεί να οφείλεται, στην αγανάκτηση που προκάλεσαν οι επαφές του Δουσάν με τον πάπα της Αβινιόν, στον οποίο υποσχό ταν την ένωση των δύο εκκλησιών . Πράγματι το 1346/7, όταν οι σχέσεις μεταξύ Δουσάν και Βυ­ ζαντίου ήταν τεταμένες, ο πρώτος προσπάθησε να προσεγγίσει τον πάπα της Αβινιόν Κλήμη ΣΤ', δηλώνοντας μέσω του απεσταλμένου του επισκόπου Μάρκου του Σκουτάρι ότι ήταν πρόθυμος να δεχθεί την ένωση των εκκλησιών, με απώτερο σκοπό,στην πραγματικότητα, να πετύχει την αναγνώριση της στέψης του σε αυτοκράτορα. 0 γάλ­ λος πάπας απάντησε με επιστολή που έστειλε στις 2 Μαρτίου 1347 στον ισχυρό πρωτοβεστιάριο του Δουσάν Νικόλαο Buchia, καθολικό κόμη από το Cattaro , στον καίσαρα Γρηγόριο Golubie και στους κομήτες του Antivari,του Cattaro και του Σκουτάρι, που θεωρούν­ ταν υποστηρικτές της· καθολικής εκκλησίας, παροτρύνρντάς τους να υποστηρίξουν την προσπάθεια του κυρίου τους56. Αργότερα οι σχέσεις Δουσάν και καθολικής εκκλησίας εντάθη­ καν, ίσως εξα,ιτίας της βίαιης συμπεριφοράς του σερβικού κράτους απέναντι στους Λατίνους. 0 Καθολικισμός χαρακτηρίζεται σαν "αί­ ρεση" στο βιβλίο των νόμων του Δουσάν, απαγορεύεται ο προσηλυ­ τισμός ορθοδόξων στο καθολικό δόγμα, οι Λατίνοι εξωθούνται με την βία στην ορθοδοξία και ξαναβαπτίζονται, και ακόμη αναφέρον­ ται αρπαγές εκκλησιών και μοναστηριών5,7 Ωστόσο ο Δουσάν μέσα στα πλαίσια της ρεαλιστικής πολιτικής που ακολούθησε με γνώμονα το συμφέρον του, δεν δίστασε έπειτα από λίγα χρόνια να επιχειρήσει πάλι να προσεγγίσει την δυτική εκκλησία. Τον Ιούνιο του 135 4 έ­ στειλε πρεσβεία στον πάπα της Αβινιόν Ιννοκέντιο ΣΤ,' με την ο­ ποία δήλωνε ότι αναγνώριζε τον πάπα ως αρχηγό όλης της χριστια­ νοσύνης και εξέφραζε την αφοσίωση του προς αυτόν. Στην συνέχει­ α της αλληλογραφίας τους ο Δουσάν ζήτησε από τον πάπα να τον ο­ ρίσει αρχηγό (capitaneus) σε μια σταυροφορία κατά των Τούρκων (contra Turchos) , επιθυμία που ο πάπας έσπευσε να ικανοποιή σει5β. Δεν γνωρίζουμε ποιες πραγματικά ήταν οι προθέσεις του Δου­ σάν στις επαφές με την καθολική εκκλησία και αν πράγματι είχε διαγνώσει το μέγεθος του τουρκικού κινδύνου. Εκφράζεται η άπο­ ψη ότι η προσέγγιση έγινε για άλλους λόγους, δηλαδή ότι ο Δου-

/

/ /

64 σάν προσπάθησε να εκμαιεύσει, την υποστήριξη του πάπα στον πό­ 59 λεμο που διεξήγε την περίοδο αυτή με τους Ούγγρους . Όταν ο πόλεμος αυτός τελείωσε (Μάιος 1355) ο Δουσάν άλλαξε στάση απέ­ 50 ναντι στην Δύση . Επίσης σύμφωνα νιε άλλη άποψη ο Δουσάν επιθυ­ μούσε να εξασφαλίσει τον δρόμο προς την Κωνσταντινούπολη και γι' αυτό τον σκοπό προσπαθούσε να έχει την συμπαράσταση της Δύ­ 6 1 σης , Από τα υπόλοιπα, γειτονικά κράτη η Βενετία χαιρέτισε, όπως αναφέραμε παραπάνω, την απόφαση του Δουσάν να στεφθεί αυτοκρά­ τορας, αφού αυτός είχε δηλώσει ότι ήταν φίλος της Βενετικής Δημ,οκρα^ίας, και ακόμη επειδή η Βενετία απέβλεπε στην προστασία .των συμφερόντων της και σε συνεργασία της Σερβίας σε ενδεχόμενο πόλεμο κατά της Ουγγαρίας η της Γένουας . Πάρα την αναγνώρι­ ση του αυτοκρατορικού τίτλου του Δουσάν όμως, βενετι-κά^έγγραφα που απευθύνονται αργότερα σ'αυτόν, τον αποκαλούν συχνά· απλώς "domino rege Raxie (ή Serviae)" . Η Βουλγαρία όχι μόνον αναγνώρισε τον αυτοκρατορικό τίτλο του Δουσάν, αλλά συμμετείχε ενεργά τόσο στην'ίδρυση του σερβι­ κού πατριαρχείου, όσο και στην τελετή στέψης του Δουσάν64. Τέλος η Βοσνία, δεν αναγνώρισε τον τίτλο του Δουσάν, αλλά τον θεωρούσε απλώς τσάρο της Ρασκίας (raëki car). Η στάση της δικαιολογείται απόλυτα, γιατί την εποχή αυτή βρισκόταν σε δια­ μάχη με την Σερβία, εκτός των άλλων για θρησκευτικούς λόγους65. Οι μεγάλες και εύκολες νίκες του Δουσάν ενίσχυσαν τις φιλοδοξίες του. Μετά την στέψη του σε αυτοκράτορα τον Απρίλιο το,υ 1346 δεν έμεινε αδρανής, αλλά συνέχισε τις δραστηριότητες του66. Οι σύγχρονες πηγές δεν αναφέρουν τίποτε για τις μετέπει­ τα πολιτικές επιδιώξεις και το πολιτικό πρόγραμμα του Δουσάν . Αυτά μας είναι γνωστά μόνο από τις ίδιες του τις πράξεις και τις διπλωματικές του ενέργειες. Απώτερος σκοπός του έγινε η κα­ τάληψη της βυζαντινής πρωτεύουσας. Έτσι, δεν αρκέστηκε στα μέ χρι τότε επιτεύγματα του, αλλά συνέχισε την πολιτική της κατά­ κτησης βυζαντινών εδαφών, με την σκέψη ότι κάποτε θα κατόρθωνε να συμπεριλάβει στο κράτος του όλη την βυζαντινή αυτοκρατορία.

65 Μετά το 1346 μπροστά του εκτείνονταν δύο τμήματα της βυζαντι­ νής επικράτειας που ήταν ακόμα ελεύθερα: το ένα προς τα νοτιο­ δυτικά και νότια, που το αποτελούσαν οι επαρχίες της Θεσσαλίας και Ηπείρου (για την Πελοπόννησο ο Δουσάν δεν έδειξε ενδιαφέ ρον, ίσως γιατί ήταν μακριά)/ και το άλλο προς τα ανατολικά: η Θράκη και η περιοχή της πρωτεύουσας, που είχε υποστεί ερήμω­ ση", αλλά πολύτιμο εξαιτίας της ιστορικής του σημασίας.~ Εκεί βρισκόταν η Κωνσταντινούπολη, το κέντρο της πολιτικής και πνευ­ ματικής ζωής της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ωστόσο ο Στέφανος Δουσάν δεν στράφηκε στην κατάκτηση του αυτού τμήματος, που αποτελούσε και το., επίκεντρο του ενδιαφέροντος του, αλλά στράφηκε-στα δυτικά και νότια και κατέ λαβε τις βυζαντινές επαρχίες της κεντρικής Ελλάδας Θεσσαλία και Ήπειρο, Για ποιο λόγο ο Δουσάν δεν ανέλαβε αμέσως μετά τη στέ­ ψη του μια εκστρατεία για την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, δεν είναι γνωστό. Διάφοροι μελετητές υποστηρίζουν ότι δεν επι­ δόθηκε σε μια τέτοια επιχείρηση λόγω έλλειψης στόλου,πράγμα· που φαίνεται από τα επανειλημμένα διαβήματα του προς την Βενετική Δημοκρατία για ναυτική υποστήριξη.

"V ανατολικού

Πιστεύουμε πως ο συσχετισμός των δυνάμεων στην Βαλκανική χερσόνησο, όπου στρέφονταν τα ενδιαφέροντα και.συγκρούονταν συμφέροντα πολλών ξένων δυνάμεων (Βενετία, Γένουα), δεν ευνοού­ σε μια σερβική επιχείρηση εναντίον του Βυζαντίου. 0 Δουσάν που ήταν αναγκασμένος να στηριχθεί μόνο στις δικές του δυνάμεις? δεν ήταν σε θέση να απειλήσει σοβαρά την Κωνσταντινούπολη, η ο­ ποία ήταν καλά οχυρωμένη. Η Βενετία, η μόνη αξιόλογη φιλική δύ­ ναμη της Σερβίας, που διέθετε στόλο, δεν σκόπευε να συνεργασθεί με τον Δουσάν σε μια τέτοια -επιχείρηση, όπως αναφέραμε παραπά­ νω, διότι σε περίπτωση επιτυχίας του θα υπονομεύονταν τα συμ­ φέροντα της. Η ανατολική πολιτική της στρεφόταν εναντίον των Τούρκων και στον αγώνα αυτό ήθελε να διατηρηθεί αδιάσπαστο το χριστιανικό μέτωπο. Κατά συνέπεια δεν μπορούσε να στραφεί εναν­ τίον σύμμαχου κράτους και μάλιστα χριστιανικού, όπως ήταν το Βυζάντιο68.

/

66 .

•

κ

'

Ακόμη και η Βουλγαρία, 'παρ'όλο που ήταν φιλική δύναμη,δεν φαινόταν διατεθειμένη να ενισχύσει τον σέρβο τσάρο σ'ένα τέτοιο σκοπό και να τον βοηθήσει να εγκατασταθεί στον θρόνο της Κων σταντινούπολης, δεδομένου ότι από την' εποχΜ του Συμεών είχαν τις ίδιες επιδιώξεις. Εξάλλου πριν από την πρωτεύουσα του Βυζαντίου υπήρχε ένας άλλος σημαντικός σταθμός προς τον οποίο θα μπορούσε να στραφεί: η Θεσσαλονίκη. Η πόλη αυτή, καθώς και οι "βυζαντινές επαρχίες της Θεσσαλίας και Ηπείρου αποτελούσαν ενδεχόμενους πυρήνες βυ­ ζαντινού αντιπερισπασμού κατά του Δουσάν. Έπρεπε,, λοιπόν, να προσπαθήσει να τους εξουδετερώσει. Το πράγμα άλλωστε ειδικάγια την Θεσσαλονίκη, που συγκλονιζόταν από το κίνημα των Ζηλωτών, δεν φαινόταν δύσκολο. Ακόμη αν οι επαρχίες' της Θεσσαλίας και Η­ πείρου περιέρχονταν στην κατοχή του θα είχε ασφάλισε, ι., τ α νώτα του και δεν θα διέτρεχε κίνδυνο από τον νότο. Πράγματι,,λοιπόν, μόλις του δόθηκε η ευκαιρία από κάποιο τυχαίο γεγονός στράφηκε προς τα εκεί . Με την προσάρτηση των νέων περιοχών, που διεύρυναν σημαν­ τικά τα όρια του σερβικού κράτους, έκλεισε και η τελευταία φά­ ση κατάκτησης ελληνικών εδαφών από τον Δουσάν. Η όλη στάση τουΔουσάν δείχνει τον χαρακτήρα της πολιτικής του. Ήταν μια πολι­ τική με ρεαλιστικό χαρακτήρα: ανάλογα με τις περιστάσεις και τις πραγματικές προοπτικές και δυνατότητες που παρουσιάζονταν ρύθ­ μιζε και το πρόγραμμα του. Μέσα στα πλαίσια της ρεαλιστικής πο­ λιτικής που ακολούθησε, ο Δουσάν δεν δίστασε να προσεγγίσει δι­ πλωματικά ακόμη και τους Τούρκους σε ορισμένη στιγμή, όταν θεώ­ ρησε ότι τα συμφέροντα τους συνέπιπταν69.

/

/

/

Λ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Δ'

Η ΣΕΡΒΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Για την δραστηριότητα του Δουσάν στην περίοδο μετά την στέ­ ψη του σε αυτοκράτορα (Απρίλιος 1346) και μέχρι την κατάκτηση της Θεσσαλίας και Ηπείρου στο κράτος του, δεν έχουμε διεξοδικές ειδήσεις. Είναι πιθανόν ότι ο σέρβος ηγεμόνας αμέσως μετά την στέψη του στα Σκόπια έμεινε στό βόρειο τμήμα του κράτους' του, στις παλιές σερβικές χώρες (stare srpske zeirtlje), όπου ασχολήθη­ κε με τις εκεί υποθέσεις. 0 βασιλιάς της Ουγγαρίας Λουδοβίκος Α' (1342-81), γιος του Κάρολου Ροβέρτου, μαζί με τον βάνο της Βοσ­ νίας είχε καταλάβει την πόλη Knin τον Ιούλιο#του 1345. Απροσδόκητα προσχοόρησε στον ούγγρο βασιλιά και η Ζάρα, η πρωτεύουσα των βενετικών κτήσεων στην*Δαλματία, οπότε οι Βενετοί αναγκάσθηκαν να πολιορκήσουν την πόλη επί 16 μήνες, μέχρις ότου την κατ έλα •-βαν τελικά τον Δεκέμβριο του 1346. Στην διάρκεια της πολιορκίας ο Στέφανος Δουσάν, που είχε ήδη αναγορευθεί αυτοκράτορας,πρότει­ νε στους Βενετούς να τους στείλει στρατιωτικές ενισχύσεις ή ακό­ μη να μεσολαβήσει για την συνθηκολόγηση της πόλης, με αντάλλαγμα την σύναψη βενετο-σερβικής συμμαχίας εναντίον του Βυζαντίου. Οι Βενετοί απέρριψαν την προσφορά του, γιατί θεώρησαν ότι οι μεσο­ λαβητικές προσπάθειες του Δουσάν θα απέβαιναν άκαρπες1. Στο μεταξύ το καλοκαίρι του 1346 συμφωνήθηκε ειρήνη μεταξύ του σέρβου τσάρου και του βασιλιά Λουδοβίκου. 0 λόγος που οδήγη­ σε τον ούγγρο βασιλιά στην σύναψη ειρήνης ήταν η ανάγκη να εξα­ σφαλίσει τα νώτα του πριν ξεκινήσει μια επιχείρηση κατά της Νεαπόλεως2. Εξάλλου η πρόσφατη αναγόρευση του Δουσάν σε αυτοκράτο­ ρα είχε προκαλέσει οπωσδήποτε εντυπώσεις στα γειτονικά κράτη3, τα οποία τον θεωρούσαν υπολογίσιμη δύναμη.

/

68 Το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου ο σέρβος τσάρος βρισκόταν στα μέρη της Ρωμανίας - in partibus Romaniae (sic). H είδηση αυτή προέρχεται από ένα βενετικό έγγραφο που απευθυνόταν στον ηγεμόνα της Βοσνίας και χρονολογείται στις^2 Νοεμβρίου του 1346*. Η παρουσία του Δουσάν στις περιοχές της Ρωμανίας μας κά­ νει να υποθέσουμε ότι κάποιες πολεμικές επιχειρήσεις διεξάγο­ νταν εκεί. Πιθανότατα είχαν αρχίσει οι επιδρομές του σερβικού στρατού στις επαρχίες της κεντρικής Ελλάδας Ήπειρο και Θεσσα­ λία. Το έτος 1347 πρέπει κατά τη γνώμη μας να συνέβη και η κατάληψη της Βέροιας, σημαντικής πόλης της βυζαντινής Μακεδονί­ 5 ας . Μετά την κατάληψη των Σερρών (Σεπτ.1345), η Βέρ οια μαζί με την Θεσσαλονίκη ήταν οι σημαντικότερες πόλεις στην Μακεδο­ νία που εξακολουθούσαν να μένουν ελεύθερες. Στην πόλη της Βέ­ ροιας σ,πό το 1343 που ο "δήμος" και "οι άριστοι της πόλεως"είχαν προσχωρήσει στον Καντακουζηνό, διοικητής ήταν ο γιος του τελευταίου Μανουήλ6. Σύμφωνα με τον Καντακουζηνό ο Δουσάν"Βεόροιωτών τους δυνατωτάτους χρήμασι καί μεγάλαις έπαγγελίαις διαΦθείρας, τόν βασιλέως επεισεν υ ιόν έξελάσαι τόν Μανουήλ, κά™ κείνω την πόλιν παραδοΰναι"7. Η πόλη λοιπόν παραδόθηκε στον Δουσάν, δεν πληροφορούμαστε όμως πότε. Για τον χρόνο κατάλη­ ψης ενδεικτική είναι η μαρτυρία του Γρήγορα που αναφέρει :"Των μεν οδν Θρακικών πόλεων ουδεμία, πλην της παραλίου Μηδείας,έλέλοιπτο, τοΰ μή ες ύποταγήν κατ άστη να ι τφ Καντακουζηνός μετά την ες Βυζάντιον εισοδόν τε καί τό της αυτοκρατορικής 'άναγορεύσεως εντελές, εν δέ Μακεδονία, των άλλων ύπηκουσών τφ των Τρι βάλλων ηγεμόνι, Βέρροια μεν καί αύτη μετ'ολίγον των υπηκό­ ων αύτοϋ έγεγόνει. .. " 8 . Φαίνεται δηλαδή καθαρά ότι μετά την κα­ τάληψη των άλλων μακεδόνικων πόλεων από τον Δουσάν εκτός της Θεσσαλονίκης, που εταράσσετο από τα κινήματα των Ζηλωτών, η Βέροια έμενε η μόνη ελεύθερη πόλη για κάποιο χρονικό διάστημα, μέχρις ότου τελικά κατελήφθη κι αυτή από τον Δουσάν. Η κατάλη­ ψη της Βέροιας είναι κατανοητή αν σκεφθεί κανείς ότι η πόλη ή­ ταν απομονωμένη και από το άμεσο περιβάλλον και από το διοικη-

/

69 τικό κέντρο τον κράτους. Σύμφωνα με την μαρτυρία του Γρήγορα η κατάληψη τ-ς -.όλης αυτής, που καθυστέρησε σε σχέση με τις υπόλοιπες, έ^ ,·. ε μετά την είσοδο του Καντακουζηνού στην Κωνσταντινούπολ" \.ο.ι την στέψη του σε αυτοκράτορα (Μάιος 1347). Εξάλλου αν η Γ-εεοια είχε παραδοθεί νωρίτερα απ'αυτή την επο­ χή/ δεν υπήρχε λόγος να διαχωρίσει ο Γρηγοράς την τύχη της α­ πό τις υπόλογε.; πόλεις της Μακεδονίας, που είχαν καταληφθεί από τον Δουσάν Σεπτέμβριος 1345: κατάληψη Σερρών). Υπάρχει άλλο ένα στοίχε,Ό που λειτουργεί σαν terminus ante quem για τον χρόνο παράοοοης της Βέροιας και αυτό είναι η μαρτυρίατου Καντακουζηνού, -ου αναςοέρει ότι μετά την αναγνο'ίρισή του σε αυτοκράτορα (ε.οοδος στην Κωνσταντινούπολη στις 3 Φεβρουαρί­ ου 1347,' Enter"..·· στέψη στις 13 .Μαΐου) και αφού τακτοποίησε τις εσωτερικές ν~οθέσεις του κράτους στράφηκε στου'ς^εξωτερι­ κούς εχθρούς·» λ" ε μια πρεσβεία λοιπόν προς τον Δουσάν τον κα­ λούσε να επιοτοεψει στο βυζαντινό κράτος τις πόλεις που κατέ­ λαβε στην διάρκεια του εμφυλίου πολέμου των Βυζαντινών παρα­ βαίνοντας τις οονθήκες ειρήνης που είχε υπογράψει και μεταξύ των πόλεων αυτόν αναφέρει και την Βέροια10. Η αποστολή της πρεσβείας χρονολογείται λίγο μετά τις 21 Μαΐου 134711 και σε συνδυασμό με το χωρίο του Γρήγορα, δείχνει καθαρά ότι η Βέ­ ροια έπεσε στα χέρια του Δουσάν πιθανότατα τον Μάιο του 1347. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους (1347) ο σέρβος ηγεμόνας βρισκόταν στην ·>,Δαλματία, όπου συνήψε οικογενειακούς δεσμούς με μια κροατική- οικογένεια ευγενών. Η αδελφή του Έλενα παν­ τρεύτηκε τον κροάτη Mladen Γ' Subie, ανηψιό του άλλοτε ισχυ­ ρού βάνου Mlacop.l2f κύριο της Almissa, Clissa και Σκαρδόνακαι σύμμαχο των Εενετο'ιν13. Την ίδια εποχή πρέπει να έγιναν και τα εγκαίνια της μονής των Αρχαγγέλων στην Πρισρένη. Η μονή αυτή ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Δουσάν, ο οποίος ανέλαβε την πρώτο· βο'ολία για την κατασκευή της σύμφωνα με το παράδειγμα των προ­ γόνων του11*. Στα τέλη του 1347 ο Στέφανος Δουσάν μαζί με την σύζυγο του Έλενα και τον γιο του Ουρός ήλθε στο Άγ.Όρος 1 5 , όπου ε>

/

70 μείνε αρκετούς μήνες επισκεπτόμενος τις μονές και προσφέρον­ τας πολύτιμα δώρα. Επίσης ενέδωσε πολλά χρυσόβουλλα, με τα ο­ 16 ποία επικύρωνε τα προνόμια τους και. τους χάριζε νέα .0 Δουσάν παρέμεινε στο 'Αγ. Όρος μέχρι την άνοιξη το>υ επομένου χρόνου. Θα πρέπει μάλιστα να έφυγε πριν από την 29 Απριλίου 1348,διότι σο^ζεται χρυσόβουλλο του με την χρονολογία αυτή, που εκδό­ 17 θηκε στην Γίρισρένη . Στο μεταξύ ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ Ιωάννη Καντακουζη­ νού και των επιτρόπων του ανηλίκου αυτοκράτορα Ιωάννη Ε'Πα λαιολόγου είχε λήξει με θριαμβευτική είσοδο του Καντακουζη­ νού σ%τ\ν Κωνσταντινούπολη τον Φεβρουάριο του 1347. Ο Καντα κουζηνός αναγνωρίσθηκε αυτοκράτορας και συμφωνήθηκε με την Άννα της Σαβοΐας, μητέρα του Ιωάννη Ε', να μείνει στην εξου­ σία 10 χρόνια μέχρι την ενηλικίωση του γιου της18. • ~Στ.!-ς 13 Μαΐου 1347 έγινε η επίσημη τελετή στέψης του Καντακουζηνού α­ πό τον πατριάρχη Ισίδωρο. Στην συνέχεια ο αυτοκράτορας ασχο­ λήθηκε με την διευθέτηση διαφόρων υποθέσεοϋν του κράτους και κυρίως με τα της διοικήσεως και επίσης απένειμε τίτλους και, α­ ξιώματα. Στον μεγαλύτερο γιο του Ματθαίο χο:ρίς να δώσει τυπι­ κά κανένα αξίωμα, του παραχώρησε μεγάλες δικαιοδοσίες: "αξί­ ας μέν ουδεμιάς όνομαστί ήξίου, τιμήν δέ παρείχε την υπέρ δέ­ σποτας, ώς ευθύς είναι μετά βασιλέα"19 και του ανέθεσε την δι­ οίκηση της περιοχής της Θράκης από το Διδυμότειχο μέχρι την Χριστόπολη (Καβάλα), σαν "μεθοριακό τείχος" απέναντι στους Σέρβους20. Στον δεύτερο γιο του Μανουήλ μετά την επάνοδο του από την Θεσσαλία,21 έδωσε τον τίτλο του δεσπότη22 και του ανέ­ θεσε την διοίκηση του βυζαντινού τμήματος της Πελοποννήσου, του γνωστού Δεσποτάτου του Μορέως23 . Ο γαμπρός του Καντακου­ ζηνού Νικηφόρος Β' Ορσίνι τιμήθηκε με το αξίωμα του δεσπότη και διορίστηκε διοικητής της πόλεως Αίνου και των πόλεων της ευρωπα'ι'κής ακτής του Ελλησπόντου21* . Αμέσως μετά ο αυτοκράτορας στράφηκε προς τους εξωτερι­ κούς εχθρούς του κράτους, Σαν πρώτη ενέργεια έστειλε πρεσβεί­ α στον Δουσάν, που χρονολογείται αμέσως μετά την 21 Μα'ι'ου 1347.· Ο Καντακουζηνός τον ευχαριστούσε για την εύνοια που του

71 έδειξε στις δύσκολες στιγμές ("καθ'δν υπό των ομοφύλων έπολεμειτο χρόνον") και θεωρούσε δίκαιο να του την ανταποδώσει σε ενδεχόμενη περίσταση μέσα στα πλαίσια της συνθήκης που συνο­ 25 μολογήθηκε μεταξύ τους . Αν όμως ο ένας από τους δύο παραβίαζ ε τους όρους, ο άλλος είχε το δικαίωμα να ζητήσει τον λόγο και να αμυνθεί αν πάθαινε βλάβες. Αξίωνε λοιπόν από τον σέρ­ βο τσάρο να του παραδώσει τις πόλεις που κατέλαβε από τους Βυζαντινούς και που σύμφωνα με την συνθήκη ανήκαν στον αυτο­ κράτορα: τις Σέρρες και τις υπόλοιπες μακεδόνικες πόλεις, ε­ 26 κτός Θεσσαλονίκης, και την Βέροια . Η προσπάθεια αυτή απέβη άκαρπη. Ο σέρβος τσάρος δεν μπόρεσε να αντιτάξει καμιά δικαι­ ολογία, παραδέχθηκε ότι πράγματι έτσι ήταν οι ρροι της συνθή­ κης, παρ'όλα αυτά όμως δεν ήθελε να επιστρέψει τις πόλεις και πρόβαλε διάφορες προφάσεις27. Επειδή λοιπόν ο Δουσάν.δεν υ ποχωρούσε) ο Καντακουζηνός απέστειλε και δεύτερη πρεσβεία, που χρονολογείται στο διάστημα μεταξύ καλοκαιριού 1-347 και της άνοιξης του 1348. 0 αυτοκράτορας απαιτούσε και πάλι την ε­ πιστροφή των πόλεων και απειλούσε τον Δουσάν με πόλεμο με την βοήθεια τουρκικών στρατευμάτων28 . Η ενέργεια δεν έφερε αποτε­ λέσματα, γιατί ο τσάρος όχι μόνο αρνείτο να ικανοποιήσει • τα αιτήματα, αλλά πολιορκούσε και τις υπόλοιπες ελεύθερες πό­ λεις29 . Επειδή ο σέρβος τσάρος λόγω των συνεχών θριάμβων του κρατούσε υπεροπτική στάση και έστειλε όλες τις βυζαντινές πρεσβείες πίσω άπρακτες ο αυτοκράτορας Καντακουζηνός απευθύν­ θηκε στους Τούρκους και έστειλε πρεσβείες στον σουλτάνο των Οθωμανών Ορχάν30 και στον εμίρη του Αΐδινίου Ομούρ31 ζητώντας απ'αυτούς στρατιωτικές ενισχύσεις για την επικείμενη επιχεί­ ρηση εναντίον των Σέρβων32. 0 ίδιος ο αυτοκράτορας άφησε την Κωνσταντινούπολη στα μέσα της άνοιξης του 1348 και ήλθε στο Διδυμότειχο για να στρατολογήσει την εκεί υπάρχουσα δύναμη και να περιμένει τις τουρκικές ενισχύσεις33 . Πράγματι τουρκικές ενισχύσεις στάλθηκαν, αλλά μόνο από τον γαμπρό του Καντακουζηνού Ορχάν, γιατί στο μεταξύ ο εμί ρης του ΑΙ'δινίου Ομούρ σκοτώθηκε στην διάρκεια επιχειρήσεων

/

/ / /

'

72 31t

για την κατάληψη της Σμύρνης (Μάιος 1348) . Τα τουρκικά στρα­ τεύματα (10.C00 άνδρεςίμέ στρατηγούς τους τέσσερεις γιους του Ορχάν ενώθηκαν με τις βυζαντινές δυνάμεις και κάτω από την η­ γεσία του Ματθαίου Καντακουζηνού κατευθύνθηκαν εναντίον των >

Σέρβων στις αρχές του καλοκαιριού του 1348, Μόλις όμως πέρα σαν την Χριστόπολη και έφθασαν στην Μυγδονία, οι Τούρκοι τρά­ πηκαν σε λεηλασίες και καταστροφές. Έχοντας αποκομίσει πλού­ 35 σια λεία πέρασαν τον Ελλήσποντο και επέστρεψαν στην Μ.Ασία . Με αυτόν τον τρόπο η επιχείρηση των βυζαντινών δυνάμεων να εκ­ διώξουν τους Σέρβους από τα ελληνικά εδάφη, απέτυχε. J Η κατάσταση των πραγμάτων στο νότο επέτρεψε στον Δουσάν να ασχοληθεί με το βόρειο μέτωπο, όπου ο βασιλιάς της Ουγγαρί­ ας Λουδοβίκος είχε εισβάλει στα'βόρεια σερβικά εδάφη και εί­ χε ανακαταλάβει τις πόλεις Maeva, Belgrad και Gol.ubac36 Η επίμονη προσπάθεια του Καντακουζηνού να οργανώ σε ι εκστρατεία κατά των Σέρβων, δείχνει ότι ο Δουσάν εξακολου­ θούσε να αποτελεί άμεσο κίνδυνο και ότι συνέχιζε την ίδια πο­ λιτική προσάρτησης βυζαντινών εδαφών. Οι δυτικές επαρχίες,του Βυζαντινού κράτους, Ήπειρος και Θεσσαλία, ήταν εκτεθειμένες στον σερβικό κίνδυνο, εφόσον οι Βυζαντινοί λόγω των σοβαρών ε-. σωτερικών προβλήματος τους ήταν ανίκανοι να οργανώσουν την ά­ μυνα τους και να απομακρύνουν τον σερβικό κίνδυνο. Έτσι μετά την κατάληψη της Βέροιας (στα τέλη της άνοιξης του 1347) εί­ ναι πιθανό ότι ο Δουσάν είχε αρχίσει να πραγματοποιεί επιδρο­ μές και λεηλασίες στις περιοχές της δυτικής και κεντρικής Ελ­ λάδας, Ήπειρο και Θεσσαλία. Οι βυζαντινές αυτές επαρχίες που διοικούνταν από τον Ιωάννη Άγγελο καθώς ήταν απομακρυσμένες και αποκομμένες, τουλάχιστον από την ξηρά, από το βυζαντινό κράτος, έμεναν ανυπεράσπιστες απέναντι στον σερβικό κίνδυνο, που παραμόνευε στα βόρεια σύνορα τους. Πράγματι τα σερβικά στρατεύματα εισέβαλαν στο νότο, όπου διέπραξαν μεγάλες λεηλασίες και βιαιότητες, κυρίως στην "Ακαρ­ νανία", η οποία προφανώς πρόβαλε μεγαλύτερη αντίσταση. Για τα γεγονότα αυτό. μας πληροφορεί ένα χωρίο του Καντακουζηνού,όπου ο ίδιος ως νόμιμος αυτοκράτορας πλέον, μέμφεται τον Δουσάν κα-

/

73 τά την διάρκεια των συνομιλιών που είχε μαζί του στην Θεσσα­ 37 λονίκη (1350) . "Καί μετά τοϋτο Θετταλία καί 'Ακαρνανία έπιστρατεύσας *Ρωμαίοις οϋσαις ύπηκόοις, πλήθος πεζών τε καί ιππέων άγων". Ο συγγραφέας μιλάει για εκστρατεία των Σέρβων κατά της Θεσσαλίας και Ηπείρου, στην συνέχεια όμως εντοπίζει, τις μεγάλες καταστροφές μόνο στην περιοχή της "Ακαρνανίας" 38 (= Ηπείρου) : "καί την μνημονευομένην έκείνην φθοράν είργά σω, ύφ'^ς είς τοσαύτην ανάγκην Άκαρνάνες ήλθον υπό του λι­ μού, ως έκοντί προς τά παράλια γινόμενοι, προκεισθαι τοις άν«* δραποδισταις βάρβαρο ις κέρδος άπονον, καί δεΐσθαι εφ' έτέραν γήν μ£τενεχθέντας δούλευειν μάλλον -διά βίου, ή εν τφ αύτίκα διαφθε ίρεσθαι υπό λιμού-, ύστερον δέ 'Αγγέλου το£> έμου τετε λευτηκότος άνηψιου, δς ήρχεν υπ' έμου πεμφθείς, άρπάσας τάς επαρχίας έχεις"39, 'όπως προκύπτει από το κείμενο, προηγήθηκε εισβολή των σερβικών στρατευμάτων και λεηλασίες της Θεσσαλί­ ας και Ακαρνανίας, ενώ η κατάληψη των περιοχών αυτών συντελέ·* σθηκε μετά. τον θάνατο του διοικητή τους Ιωάννη Αγγέλου. Εντύπωση προκαλεί η είδηση ότι λόγω της πείνας (λιμού) οι κάτοικοι της "Ακαρνανίας" αναγκάζονταν να κατσ.φεύγουν στα παράλια για να σώσουν την ζωή τουςι>0. Το γεγονός αυτό μας επι­ τρέπει να σχηματίσουμε κάποια ιδέα για τον τρόπο δράσης του σερβικού στρατού. Όπως μας πληροφορεί λοιπόν ο Jerecek, ο σερβικός στρα­ τός κατά την διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων δεν επιδίδετο συνήθως στην συστηματική πολιορκία πόλεων, τακτική που ακολου­ θούσαν οι Βυζαντινοί επηρεασμένοι από την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή παράδοση, αλλά καταστρέφοντας τις καλλιέργειες και τις σοδειές επέφερε ερήμωση της υπαίθρου και εξανάγκαζε τον πληθυσμό της περιοχής σε παράδοση'*1 . Με αυτόν τον τρόπο ο Δουσάν κατέλαβε τις περισσότερες μακεδόνικες πόλεις. Πι­ στεύουμε ότι το ίδιο συνέβη στην περίπτωση της Ηπείρου, στην οποία μάλιστα δεν υπήρχαν μεγάλες πόλεις. Με λεηλασία και εμ­ πρησμό της υπαίθρου' προκάλεσε ερήμωση και πείνα και κατά συ­ νέπεια φυγή των κοντόίκων προς τα παράλια. Δεν είναι γνωστό αν μέχρι τα τέλη του 1347 είχαν κατά-

/

74 ληφθεί κάποιες πόλεις της περιοχής, δεδομένου, ότι ο Καντακου­ ζηνός δεν αναφέρει, ούτε διαμαρτύρεται για κατάληψη καμιάςπόλεως της Ηπείρου στις πρεσβείες του προς τον Δουσάν. Αντί­ θετα οι ιστορικοί Ferjancic και Nicol υποστηρίζουν ότι είχαν ήδη καταληφθεί κάποιες πόλεις της Ηπείρου κο,ι την άποψη τους 1 2 αυτή στηρίζουν σε ένα έγγραφο του Δουσάν * . Το έγγραφο αυτό είναι ένα χρυσόβουλλο που ενέδωσε ο Δουσάν τον Δεκέμβριο του 1347 για την μονή της Μεγίστης Λαύρας του Αγ.Όρους, στην υ­ πογραφή του οποίου διαβάζουμε; "Στέφανος εν Χριστώ τφ Θεφ πι­ στός βασιλεύς Σέρβων καί "Ελλήνων καί δεσποτάτου των δυτικών 1 3 χωρούν" * . Σύμφωνα με την γνώμη του Ferjancic η φράση "δεσπο­ τάτο δυτικών χωρών" δηλώνει την Ήπειρο και επομένως το έγ γράφο εκδόθηκε μετά τις επιτυχείς σερβικές επιχείρησεις, που τελείωσαν με την κατάληψη της Άρτας, των Ιωαννίνων ,κα,ι άλλων πόλεων. Παρατηρεί ακόμη ο συγγραφέας ότι το γεγονός της κατά­ ληψης' των περιοχών του πρώην ηπειρωτικού κράτους είχε απήχη­ ση όχι μόνο στις εγχώριες, αλλά και στις δυτικές πηγές, και ότι ο Δουσάν χρησιμοποίησε στην υπογραφή του εγγράφου την.ο­ νομασία με την οποία ήταν γνωστή η περιοχή της Ηπείρου στις δυτικές πηγές, επειδή επιθυμούσε να τονίσει την επιτυχή έκβα­ ση της σερβικής προέλασης προς τα νοτιοδυτικά και την κατάλη­ ψη νέων περιοχών1*1'' . Τελευταία, ο Nicol παρουσίασε μια παρόμοια διάσταση των γεγονότων. Βασιζόμενος στην αφήγηση του Καντακουζηνού ο οποί­ ος μετά την κατάληψη των Σερρών και της Βέροιας μιλάει για σερβική εισβολή στην "Ακαρνανία" και για τον πανικό που επήλ­ θε από τις βιαιότητες καθώς και για την ομαδική φυγή των κα­ τοίκων στα παράλια, υποθέτει πως η κατάληψη της Ηπείρου προ­ ηγήθηκε εκείνης της Θεσσαλίας και μάλιστα θεωρεί ότι τα Ιωάν­ νινα είχαν πιθανόν καταληφθεί ήδη το 1346, ενώ η Άρτα και τα προς νότον εδάφη είχαν γίνει σερβικά πιθανόν από το 1347. Ο Nicol για την χρονολόγηση των γεγονότων στηρίζεται στην υπο­ γραφή του εγγράφου που αναφέραμε πιο πάνω και θεωρεί ότι η φράση "δεσποτάτο δυτικών χωρών" δηλώνει την Ήπειρο.Κατά την

, 75

γνώμη μάλιστα του συγγραφέα ο ι σ ε ρ β ι κ έ ς ετχιθέσεις συνάντησαν αντίσταση από μέρους των Ελλήνων, που οργανώθηκε από τον β υ ­ ζ α ν τ ι ν ό δ ι ο ι κ η τ ή Ιο:άννη Ά γ γ ε λ ο , γ ε γ ο ν ό ς γ ι α το οποίο αυτός τ ι μ ή θ η κ ε με το αξίωμα του σεβαστοκράτορα το 1347. Στην σ υ ν έ >

χεια ο Άγγελος επέστρεφε στην Θεσσαλία, όπου μετά μερικούς μήνες πέθανε. Τότε συντελέσθηκε η κατάληψη της Θεσσαλίας από τον Γρηγόριο Πρελούμπο και ολοκληρώθηκε εκείνη της Ηπείρου και το αργότερο τον Νοέμβριο του 1348 ενσωματώθηκαν στο σερ­ βικό κράτος.*5 Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σταθούμε για λίγο στο εγγραφο^της Λαύρας. Πρώτα όμως ας κάνουμε μία μικρή παρένθεση για να δούμε πώς ήταν ο ηγεμονικός τίτλος στην εποχή των Νεμανιδών.. Μετά την ένωση των δύο εδαφικών περιοχών, της.ενδοχώρας, δηλαδή της κυρίως Σερβίας, και της παράκτιας περιοχής, ο συνή­ θης σερβικός βασιλικός τίτλος ήταν: "κράλης πάσης Σε-ρβίαςκαι Παραθαλασσίας" [Kralj srpske (ή raske) zemlje i pomorske]^ . Στην εποχή του Στεφάνου Δουσάν μετά τις κατακτήσεις βυζαντι­ νών εδαφών, το παλιό τμήμα του κράτους αποτέλεσε την·"σερβι­ κή χώρα", σε αντίθεση προς την "Ρωμανία" ή "ελληνική χώρα" (zemlja grcka) w και ο συνήθης τίτλος του Δουσάν μετά την στέψη του σε αυτοκράτορα ήταν: "αυτοκράτωρ Σερβίας και Ρωμα­ νίας". Αλλά σε πολλές περιπτώσεις εμφανίζονται στον αυτοκρα­ τορικό του τίτλο ονόματα περιοχών που είχε προσαρτήσει ο ί­ διος στο σερβικό κράτος, όπως π.χ. αυτοκράτωρ παραθαλασσίας (πομόρια) , που σύμφωνα με τον Dinic δηλώνει παράκτιες περιο­ χές του βυζαντινού κράτους που περιήλθαν στους Σέρβους και σε ορισμένες περιπτοόσεις ακτές του Αιγαίου, σε αντίθεση προςτις "poraorske zemlje" που δήλωναν τις παράκτιες περιοχές της Α οριατικής1*8. Ακόμη εμφανίζεται σε έγγραφο του Δουσάν ο ορός "δεσποτάτο των δυτικών χωρών", που σύμφωνα με ορισμένους ι­ στορικούς δήλωνε τις περιοχές του δεσποτάτου της Ηπείρου^.Επίσης σε έγγραφο του 1349 ο Δουσάν αναφέρεται ως "αυτοκράτωρ όλων των σερβικών και ελληνικών χωρών και των παραθαλασσίων περιοχών, της Αλβανίας και της μεγάλης δύσεως"50. Ακόμη με ε­ θνογραφικό περιεχόμενο εμφανίζονται σε έγγραφο του ιδίου τα

76 εξής: "αυτοκράτωρ των Σέρβων, των Ελλήνων, των Βουλγάρων και 51 των Αλβανών" . Εκείνο που προκύπτει απ* όσα αναφέραμε, είναι, ότι οι υ­ πογραφές του Δουσάν παρουσιάζουν μία ποικιλία τύπων και δεν 52 υπάρχει μία σταθερή μορφή . Έτσι υπάρχουν διάφορες παραλλα­ γές στην σημασία ενός τίτλου. Μπορεί είτε να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, να δηλώνει δηλαδή τις πραγματικές διαστά­ σεις του κράτους και περιοχές που ήταν ήδη ενταγμένες ο'αυτό (διότι υπάρχει και περίπτωση να μνημονεύονται σ'ένα ηγεμονι­ κό τίτλο περιοχές που ανήκαν σε ένα κράτος σε προηγούμενη ε­ 53 ποχή, αλλά όχι στον παρόντα χρόνο) , είτε να δηλώνει τις φι­ λόδοξες και βλέψεις ενός ηγεμόνα (π.χ. ο βούλγαρος τσάρος Συ­ μεών αποκαλούσε τον εαυτό του "βασιλέα Βουλγάρων και Ρωμαί­ ων" 5 4 ή ο Δουσάν αποκαλούσε τον εαυτό του τσάρο μεταξύ άλλων και των Βο,υλγάρων55 ) να αποτελεί δηλαδή έμμεση διακήρυξη συγ­ κεκριμένου πολιτικού προγράμματος, πράγμα που μπορεί ν'α συμ­ βαίνει στην περίπτωση μας. Ειδικότερα., από διπλωματική άποψη υπάρχουν ορισμένα, στοι­ χεία που χαρακτηρίζουν το έγγραφο της Λαύρας. 0 Dölger που με­ λέτησε κάποιο πιστό αντίγραφο του,επισημαίνει ότι η αρχική υ­ πογραφή ήταν "Στέφανος έν Χρίστο;» τφ Θεορ πιστός τσάρος" και ό­ τι η δεύτερη σειρά δηλαδή: "Σέρβων, Ρωμαίων καί δεσποτάτου δυ­ τικών χωρών" προστέθηκε αργότερα56. 0 Dinic επισημαίνει κι ε­ κείνος τις δυσκολίες που δημιουργεί η υπογραφή του εγγράφου: α) ότι στο τέλος της πρώτης σειράς υπάρχει σταυρός, πράγμα που σημαίνει ότι η υπογραφή τελείωνε εκεί, και β) ότι η φρά­ ση "δυτικές χοόρες" ήταν ασυνήθιστη, ενώ πιο συχνός ήταν στον αυτοκρατορικό τίτλο ο όρος "δυτικές πλευρές". Παρ' όλο όμως που τα στοιχεία αυτά μειώνουν την αποδεικτική ισχύ του εγγράφου ότι δηλαδή . το "Δεσποτάτο" βρισκόταν ήδη τον Δεκέμβριο του 1347 κάτω από σερβική εξουσία, ο Dinic και οι άλλοι ιστο­ ρικοί που αναφέραμε το θεωρούν τεκμήριο57 . Αλλά και η σημασία του όρου "δεσποτάτο δυτικών χωρών" δεν είναι σαφής. Υπάρχει άλλη μία περίπτωση παρόμοιας αναφο­ ράς. Σε έγγραφο της 8 Μαρτίου 1350 ο Δουσάν είναι, "τσάρος

/ /

/ 1

77

Σέρβων κ α ί Ρωμαίων κ α ί Βουλγάρων κ α ί δ ε σ π ο τ ά τ ο υ κ α ί Πομόρι 58

α ς " . Το έ γ γ ρ α φ ο α υ τ ό , που σ ώ ζ ε τ α ι δ ε ν μας β ο η θ ά ε ι

σε α ν τ ί γ ρ α φ ο τ ο υ 17ου α ι . ,

ιδιαίτερα.

Μπορούμε γ ε ν ι κ ά ν α π α ρ α τ η ρ ή σ ο υ μ ε ό τ ι γάλη δ ύ σ η " ,

ou ό ρ ο ι

"δύση","με­

" δ υ τ ι κ έ ς χ ώ ρ ε ς " π ο υ ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι σε έ γ γ ρ α φ α

του

59

Δουσάν κ α ι άλλων σέρβων ηγεμόνων τ ο υ μ ε σ α ί ω ν α , δήλωναν κές περιοχές

της ε π ι κ ρ ά τ ε ι α ς τ ο υ ς .

Διότι

οι

ο α φ η γ ο ύ μ ε ν ο ς κ α ι στην σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η

ση με τ ο ν Δ ο υ σ ά ν .

που β ρ ί

π ε ρ ί π τ ω σ η σε

Παρ'όλα αυτά δεν φ α ί ν ε τ α ι να έχουν

σμενη και συγκεκριμένη

γεωγραφική

δυτι­

φράσεις αυτές α­

π ο κ τ ο ύ ν τ η ν δ ι ά σ τ α σ η τ ο υ ς π ά ν τ α σε σχέση με τ ο ν τ ό π ο σκεται

-

σχέ­

καθορι-

σημασία..

Σύμφωνα με τ η ν άποψη τ ο υ Dz,. S t r i c e v i c ,ο ο π ο ί ο ς

εξέτασε

τ ο έ γ γ ρ α φ ο τ ο υ Δουσάν γ ι α τ η ν μονή τ η ς Λ α ύ ρ α ς , ο ό ρ ο ς

"δυτικές

χώρες" δηλώνει περιοχές που βρίσκονταν στα δυτικά σε σχέση με το^Βυζάν τ ι ο και μάλιστα δυτικές περιοχές του Βυζαντίου που υπέταξε ο Δουσάν.

Το

τμήμα αυτό βρισκόταν κάτω από την εξουσία δεσπότη και ε ί χ ε δικό του κάθε στώς ("δεσποτάτο" ) 6 0 και εντοπίζεται από τον συγγραφέα συην νοτιοανατολι κή Μακεδονία, η οποία ήδη την εποχή του Δουσάν ήταν κάτω από την εξουσία δεσπότη (Ιωάννη του ΛCβέρου αρχικά και του Ιωάννη Ούγγλεοη αργότερα) 61,Νο μίζούμε ότι ο S t r i c e v i c

κάνει λάθος ταυτίζοντας το

"δεσποτάτο

δυτικών

χωρών" με την επικράτεια του Ούγγλεση,εφόσον οτο σερβικό κράτος

υπήρχαν

και άλλες περιοχές κάτω από την εξουσία δεσποτών. Έτσι

υ π ά ρ χ ε ι άλλη μ ί α

π ε ρ ι ο χ ή , που ανήκε στο

σερβικό

κ ρ ά τ ο ς α υ τ ή τ η ν ε π ο χ ή κ α ι σ τ η ν ο π ο ί α θ α μπορούσε ν α α ν α φ έ ρ ε ­ τ α ι ο ό ρ ο ς " δ ε σ π ο τ ά τ ο δ υ τ ι κ ώ ν χωρών" τ ο υ ε γ γ ρ ά φ ο υ τ η ς Μ.Λαύ­ ρας . Ε ί ν α ι Εαλόνα), σει

η π ε ρ ι ο χ ή της Αλβανίας

(Κρόια,Κάνινα,

Βελλέγραδα,

τ η ν ο π ο ί α ο Δουσάν ε ί χ ε ήδη υ π ο τ ά ξ ε ι κ α ι ε ί χ ε

ως δ ι ο ι κ η τ ή τ η ς τ ο ν Ιωάννη Κομνηνό Ασέν, ο ο π ο ί ο ς

τον τ ί τ λ ο

του δ ε σ π ό τ η . Η Αλβανία ανήκε σ τ ι ς

τ ο υ σ ε ρ β ι κ ο ύ κ ρ ά τ ο υ ς κ α ι μ ά λ ι σ τ α από

δυτικές

βενετικό

διορί­ έφερε

περιοχές

έγγραφο

του Ι

1357

πληροφορούμαστε

πως η

βενετική

Δημοκρατία επέτρεψε σ'έναν ευγε­

νή της "unus ex nobilibus n o s t r i s pro r e c t o r e σ τ ο ν Κομνηνό Α σ έ ν , δ ε σ π ό τ η loca despotatus"

62

locorum

suorum" να

τ η ς Βαλόνας " l o c u s A v a l o n e e t

πάει alia

.

/

1 I

ì

I

u Έτσι. βάσει του εγγράφου της Λαύρας μόνο δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το 1347 είχαν ήδη καταληφθεί πόλεις της Η­ πείρου. Κατά την γνώμη μας είχαν γίνει επιδρομές από τους Σέρ­ βους με καταστρεπτικές συνέπειες, όπως αναφέρει το σχετικό χω­ ρίο του Καντακουζηνού, αλλά καταλήψεις συγκεκριμένων πόλεων δεν είχαν γίνει ακόμη, σύμφωνα με όσα εκθέσαμε παραπάνω. Γρήγορα κάποιο απρόοπτο γεγονός έδωσε την ευκαιρία στους Σέρβους να ολοκληρώσουν την·κατάκτηση τους στις επαρχί­ ες αυτές. Το 1348 φοβερή επιδημία πανώλης που προήλθε από την περιοχή της Κριμαίας από τον λαό των Τατάρων,εξαπλώθηκε σ'ολό κληρη την Βαλκανική χερσόνησο και την Ευρώπη.Η επιδημία έλαβε επικίνδυνες διαστάσεις και λόγω του υψηλού ποσοστού θνησιμότη­ τας επήλθε ερήμωση και δυστυχία, στις πόλεις63. 0 Καντακουζηνός μάλιστα έχασε τον νεότερο γιότου,ενώ θύμα του φοβερού "μαύ ρου θανάτου" υπήρξε και ο Ιωάννης Άγγελος61*, ανηψιός'^του Καν­ τακουζηνού και διοικητής των βυζαντινών επαρχιών της Θεσσαλί­ ας και Ρίπε ίρου. 0 θάνατος του έσεισε τα θεμέλια της βυζαντι νής εξουσίας στην περιοχή,παρ'όλο που φαίνονταν πολύ ισχυρά. Οι πύλες για την επέκταση των Σέρβων προς τα νότια είχαν ανοί­ ξει και ο σέρβος τσάρο-ς έσπευσε να εκμεταλλευθεί την ευκαιρία για να προσαρτήσει τα νέα εδάφη οτο κράτος του, που ολοένα διευ­ ρυνόταν65. Οι κύριες αφηγηματικές πηγές που αναφέρονται στην κατάλη­ 66 ψη των περιοχών αυτών είναι ο Κο.ντακουζηνός , το μεταγενέστε­ ρο Χρονικό των Ιωαννίνων67 και ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης68.0 σύγ­ χρονος νιε τα πράγματα Γρηγοράς δεν μνημονεύει καθόλου αυτά τα γεγονότα. Οι σχετικές ειδήσεις είναι πολύ σύντομες και δεν μας φωτίζουν ιδιαίτερα ως προς τον τρόπο της οργάνωσης και διεξα­ γωγής των σερβικών επιχειρήσεων και τον τρόπο που συντελέσθη­ κε η κατάκτηση των δύο επαρχιών.Τα γεγονότα όχι μόνο θίγονται σε συντομία, αλλά σχεδόν περιστασιακά. 0 Καντακουζηνός που ήταν αυτο­ κράτορας και σύγχρονος με τα γεγονότα, αναφέρει πολύ μεταγενέστερα την κατάληψη των βυζαντινών επαρχιών από τους Σέρβους και μόνο μέσα στα πλαίσια των συνομιλιών που είχε με τον Δουσάν στην Θεσσαλονίκη το 1350. Η σερβική κατάληψη των περιοχών αυτών σήμαινε νέα συρρίκνωση του βυζαν-

79 TU ν ο υ

κράτους, που η εδαφική του έκταση ε ί χ ε περιορισθεί σημαντικά

εποχή αυτή

την

και ακόμη σήμαινε σοβαρή απώλεια από πολιτική και ο ι κ ο ν ο μ ι

69

κή ά π ο ψ η . Η χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ή τοποθέτηση των γεγονότων βάσει των παραπάνω αφηγη­ ματικών θέμα

πηγών ε ί ν α ι προβληματική. Οι μελετητές που ασχολήθηκαν

με

πρότειναν διάφορες χρονολογίες γ ι α την κατάληψη της Ηπείρου

Θεσσαλίας. τ ο 1349

Ο Hopf

και κατά συνέπεια η κατάκτηση των δύο επαρχιών τοποθετεί το στον

71

ν ό ς , W.Miller σώζονται

κές μονές Ιανουαρίου

72

73

, Αδαμαντίου . Η θέση όμως αυτή απορρίπτεται

από

Ρωμα­

δεδομένου

τα δύο χρυσόβουλλα που εξέδωσε ο Δουσάν γ ι α δύο θ ε σ σ α λ ι ­

τον Νοέμβριο του 134871*και επίσης το βενετικό-έγγραφο της 3ης 134975/ που δ ε ί χ ν ε ι ότι" οι σερβικές δυνάμεις είχαν ήδη

κατοχή τους την Θεσσαλία'. 0 F l o r i n s k i j τ η ν άποψη

και

υποστήριξε ότι ο θάνατος του Ιωάννη Αγγέλου σ υ ν έ β η

χ ρ ό ν ο α υ τ ό 7 0 . Ακολουθώντας τον Hopf τα ί δ ι α υποστήριξαν και οι ότι

το

76

στην

77

και αργότερα ο υ ί η χ ρ δ ι α τ ύ π ω σ α ν

ότι η κατάκτηση της Θεσσαλίας και Ηπείρου έ γ ι ν ε μάλλον

πριν

το 1348, πιθανόν το 1347. 0 Σούλης απέρριψε την άποψη αυτή νιε το σκε­

πτικό

ό τ ι η κατάληψη των περιοχών έ γ ι ν ε μετά τον θάνατο του

διοικητή

τ ο υ ς Ιωάννη Αγγέλου το 134878. 0 Σούλης πιστεύει ότι η κατάληψη των δύο πε­ ριοχών έ γ ι ν ε το 1348 και μάλιστα τους τελευταίους μήνες. Στα 1348 τοποθε­ τούν την κατάληψη της Ηπείρου και Θεσσαλίας και οι J i r e c e k 7 9 και Solovjev 6 ? 0 P a r i s o t διατύπωσε την άποψη ότι η κατάληψη των περιοχών αυτών έ γ ι ν ε ενώ ζούσε ακόμη ο διοιηκητής τους,χωρίς vu καθορίζει τον χρόνο 8 1 . Η άποψη αυτή θα μπορούσε να ισχύει γ ι α την περίπτωση της Ηπείρου όχι όμως και

γ ι α την

Θεσσαλία, η οποία σύμφωνα με την μαρτυρία του Καντακουζηνού και του εγγρά­ φου γ ι α την μονή της Λυκουσάδας,κατελήφθη μετά τον θάνατο του ί". δ ι ο ι κ η τ ή της. 0 Estopanan υποστήριξε πως αρχικά κατελήφθη η Θεσσαλία και έ π ε ι τ α 82

Δουσάν υπέταξε το Δεσποτάτο το 1349 , άποψη που δεν επαληθεύεται από

ο τις

πηγές. Οι Soustal-Koder υποστηρίζουν ότι οι Σέρβοι είχαν καταλάβει τα Ιωάννινα μέχρι το 1346 και δύο χρόνια αργότερα κατέλαβαν την Ήπειρο

και

83

Θεσσαλία . Αδιαμφισβήτητο γεγονός είναι πάντως ότι η κατάληψη των δύο επαρχιών έγινε μετά τον θάνατο του διοικητή τους Ιωάννη Αγγέλου,όπως αναφέρει

και

ο Καντακουζηνός^ 0 ακριβής χρόνος του θανάτου του Ιωάννη Αγγέλου δεν μας ε ί ν α ι γνωστός, μπορούμε όμως να τον υπολογίσουμε έμμεσα.Η τελευταία μνεία γι'αυτόν,όσο ζούσε ακόμη,γίνεται στον Καντακουζηνό σε σχέση με τ α γεγονό­ τα της κατάληψης της Βέροιας από τον Δουσάν (1347) και την εκδίωξη του Μα/

80 νουήλ Καντακουζηνού,που κατέφυγε στον θείο του στην Θεσσαλία85.Εξάλλου ό πως προκύπτει από το χρυσόβουλλο του Δουσάν που εκδόθηκε τον Νοέμβριο του 1348 για την μονή της Λυκουσάδας,και σ'αυτό συμφωνούν οι μελετητές, ο θά­ νατος του Αγγέλου επήλθε από τον λοιμό που εξαπλώθηκε το 1348. Είναι Λοι­ πόν πολύ πιθανόν ότι ο θάνατος του βυζαντινού διοικητή της Θεσσαλίας ΙΕωάννη Αγγέλου συνέβη την άνοιξη του 1348 και αποτελεί terminus post quem για την διεξαγωγή σερβικών επισχειρήσεων85 στην περιοχή και την κατάληψη της;.-Ε­ ξάλλου αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο Δουσάν βρισκόταν μέχρι τις αρχές vr\Q ά­ νοιξης του 1348 στο Άγ. 'Ορος87, έχουμε ένα πρόσθετο λά>γο να πιστεύουμε ό­ τι οι επιχειρήσεις στην Θεσσαλία διεξήχθησαν μετά τον χρόνο αυτό. iÇxjov αφορά την Θεσσαλία ένα άλλο στοιχείο που αποτελεί ακλόνητο τε­ κμήριο για τον υπολογισμό του χρόνου της σερβικής κατάκτησης της περιοχής είναι η έκδοση των εγγράφων του σέρβου τσάρου για τις μονές της

Παναγίας

της Λυκουσάδας κοντά οτο Φανάρι και του Αγ.Γεωργίου των Ζαβλαντίων-. τον? Νο­ έμβριο του 134S83. Τα έγγραφα αυτά που επικύρωναν και χορηγούσαν

προνόμια

στις μονές,εκδόθηκαν οπωσδήποτε μετά την κατάκτηση της Θεσσαλίας από τους Σέρβους και ο χρόνος έκδοσης τους αποτελεί terminus ante quem

για το εξε­

ταζόμενο θέμα,. Επομένως οι σερβικές επιχειρήσεις στην Θεσσαλία διεξήχθη σαν το έτος 1348,πιθανώτατα το καλοκαίρι και οπωσδήποτε είχαν ολοκληρωθεί πριν από τον μήνα Νοέμβριο. Εξάλλου σώζεται έγγραφο που απέστειλαν οι Βενετοί προς τον

Δουσάν

στις 3 Ιανουαρίου 1349 προκειμένου να τον συγχαρούν για τις "επιτυχίες του"(de prosperitatibus suis) και για να του"συστήσουν"τον Πτελεό και τις άλλες κτήσεις τους (locum et fidèles nostras castri Phetelei et alia loca nostra et fidèles)89. Στο έγγραφο δεν αναφέρονται οι περιοχές που κατέλαβεο Δουσάν, τΰρόγμα που μας ενδιαφέρει κυρίως. Νομίζουμε όμως ότι οι επιτυ χίες αυτές του σέρβου τσάρου σχετίζονται με τα εδόίρη της'Θεσσαλίας και Η­ πείρου, που πρόσφατα είχαν καταληφθεί. Την πρώτη σαφή αναφορά, στην Ήπειρο έχουμε σ'ένα βενετικό

έγγραχρο

προς τον Δουσάν,το οποίο χρονολογικά είναι κάπως μεταγενέστερο, εκδόθηκε στις 13 Απριλίου 1350, και αποκαλεί τον σέρβο ηγεμόνα "serenissimi domini imperatoris Raxie et Romanie,dispoti Larte et Blachie corniti"(δεσπότη 'Αρ­ 90

τας και κόμη Βλαχίας) . Όπως σημειώνει ο Ferjancic,o σέρβος τσάρος δεν έ­ λαβε ποτέ στον επίσημο τίτλο του το επίθετο του κόμη της Βλαχίας (Θεσσαλί­ ας) , αλλά είναι πολύ πιθανό ότι το πρόσθεσαν μόνοι τους οι Βενετοί,θέλον­ τας από την πλευρά τους να, τονίσουν, γ ta διπλωματικούς λόγους, τις πρόσφα 91

τες επιτυχίες του Δουσάν .

ι

/ / / /

81 Σχετικά με την οργάνωση των επιχειρήσεων και τη δράση των σερβικών στρατευμάτων δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα, γ ι α τ ί οι μαρτυρίες των πηγών είναι ελάχιστες ή σχεδόν ανύπαρκτες. Πάντως βάσει μεταγενεστέρων ενδείξε­ ων συμπεραίνουμε ότι η τελική εισβολή στην κεντρική Ελλάδα έγινε από δύο χωριστά σερβικά στρατεύματα, που εισήλθαν σ τ ι ς βυζαντινές επαρχίες

από

δύο διαφορετικά σημεία. 'Εγιναν δηλαδή δύο ξεχωριστές ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι ς , μ ί α γ ι α την κατάληψη της Θεσσαλίας και η άλλη γ ι α την κατάληψη της Ηπείρου. άποψη αυτή δέχονται και οι ΟΊτεοβί^,Σούλης

93

Την

91

κ α ι Nicol *.

Η εισβολή των Σέρβων στην Θεσσαλία έγινε από έναν εξαιρετικά ικανό στρατηγό του Δουσάν,τον Γρηγόριο Πρελούμπο (Preljub) *, την προσωπικότητα του οποίου εξαίρει και ο Καντακουζηνός96. Τα σερβικά στρατεύματα που

για

αρκετά χρόνια κινούνταν πέρα από τα βόρεια σύνορα της Θεσσαλίας,εισέβα λαν στην περιοχή, την λεηλάτησαν και την υπέταξαν στο σ ε ρ β ι κ ό κ ρ ά τ ο ς . Στο γ ε γ ο ν ό ς α υ τ ό α ν α φ έ ρ ε τ α ι ο Κ α ν τ α κ ο υ ζ η ν ό ς : " κ α ί μ ε τ ά τ ο ύ τ ο Θ ε τ τ α λ ί α . . . έ π ι σ τ ρ α τ ε ύ σ α ς . . .πλήθος πεζών τε καί

Ιππέων άγων" 9 7 ^

και το Χρονικό

'Ελλάδι

των Ι ω α ν ν ί ν ω ν : " Ε ί τ α κ α ί τ ή ν ε ν 98

αν έ π ι π η δ ς ί , . . " , ό π ο υ με τ ο ν όρο Β λ α χ ί α δ η λ ώ ν ε τ α ι η

Βλαχί-

περιοχή

39

τ η ς Θ ε σ σ α λ ί α ς . Τ ο ν σ τ ρ α τ ό τ ο υ Πρελούμπου απο.τελούσαν σ τ ο γαλύτερο μέρος του Αλβανοί γεί

το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο

1350

.

Στην δ ι α π ί σ τ ω σ η α υ τ ή μας

ε ν ό ς β ε ν ε τ ι κ ο ύ ε γ γ ρ ά φ ο υ τ η ς 14ης

μεοδη­

Μαρτίου

π ρ ο ς τ ο ν σ έ ρ β ο κράλη Στέφανο Δουσάν, με τ ο ο π ο ί ο ο ι

νετοί μπος

100

Βε­

δ ι α μ α ρ τ ύ ρ ο ν τ α ι γ ι α τ ι ς ζ η μ ι έ ς που προκάλεσαν ο Πρελού(Prealipo)

λιμάνι

κ α ι ο ι Αλβανοί

του

(Albanenses)

στο

βενετικό

του Πτελεού, στην είσοδο του Παγασητικού κ ό λ π ο υ 1 0 1 .

π ί σ η ς μ ι α μ α ρ τ υ ρ ί α τ ο υ Χ ρ ο ν ι κ ο ύ τ ο υ Ομούρ-πασά. α ν α φ έ ρ ε ι θ(Ομούρ,

εμίρης του Α ϊ δ ι ν ί ο υ ,

Ε­ ότι

αφήνοντας τ ι ς π ε ρ ι ο χ έ ς του Νι-

/

κολάου Sanudo, κυρίου της Νάξου, στράφηκε προς τον Έγριππο (Negreponte), προσορμίσθηκε στο "port de Qoc" και λεηλάτησε τις "χώρες των Σέρβων και των Αλβανών"10? Ο Lemerle χρονολο­ γεί την δράση του τουρκικού στόλου στα 1339-40 και πιστεύει ότι το λιμάνι Qoc βρισκόταν στον κόλπο του Βόλου103. Πιστεύου­ με,όμως, όπως ήδη σωστά επισήμανε ο Fer jancic101*, ότι τα γεγο­ νότα αυτά πρέπει να τοποθετηθούν χρονολογικά μετά το 1348,οπότε οι Σέρβοι είχαν σίγουρα καταλάβει την Θεσσαλία και όχι νωρίτερα. ι

/ /

82 Το ερώτημα που τίθεται εδώ είναι πώς βρέθηκαν οι Αλβα­ νοί αυτοί στον σερβικό στρατό και ποιο ρόλο έπαιξαν στις ε­ πιχειρήσεις που διεξήχθησαν. Προέρχονταν από την περιοχή της Αλβανίας και είχαν ακολουθήσει εξ αρχής τα σερβικά στρατεύ­ ματα στην κάθοδο τους προς νότον, ή μήπως ήταν Αλβανοί άποι­ κοι, που ήταν εγκαταστημένοι στην Θεσσαλία και ετέθησαν στην υπηρεσία των Εέρβων κατά την εισβολή τους στην περιοχή. 0 Jerecek αναφέρει σχετικά, πως ο στρατός του Δουσάν στον νό­ 105 το αποτελείτο στην μεγάλη του πλειοψηφία από Αλβανούς .Εί­ ναι πιθανό ότι οι Αλβανοί αυτοί προέρχονταν από τις περιο χές x\ç νότιας Αλβανίας, τις οποίες ο Δουσάν είχε νωρίτερα υποτάξει και διέκειντο ευμενώς απέναντι στον σέρβο τσάρο λόγω της' υποστήριξης που παρείχε σ'αυτούς έναντι των Ελλή­ νων 108 . Ακολουθώντας το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα-, των Αλβανών, που είχε αρχίσει από τα τέλη του 13ου αι.107,ακολού­ θησαν τον σέρβο τσάρο στην προέλαση'του προς το νότο και του προσέφεραν τις υπηρεσίες τους ελπίζοντας σε μια καλύτερη τύ­ χη. Εξάλλου είναι λογικό να υποθέσουμε ότι ο' Πρελούμποδ όταν ξεκίνησε την εκστρατεία του για την κατάκτηση της Θεσσαλίας είχε από προηγουμένως φροντίσει να οργανώσει τις στρατιωτι­ κές του δυνάμεις και ότι δεν θα μπορούσε να στηριχθεί στην βοήθεια των Αλβανών που βρίσκονταν στην Θεσσαλία/' κάτι για το οποίο δεν μπορούσε να είναι απόλυτα βέβαιος108. Ακόμη στην περιοχή που διοικούσε109 υπήρχαν πιθανότατα αλβανικοί πληθυ­ σμοί και επόμενο ήταν πως θα χρησιμοποιούσε αυτούς για την εκστρατεία του. Σχετικά με τον τρόπο που πραγματοποιήθηκε η κατάληψη της περιοχής, ορισμένοι μελετητές κρίνοντας από την σιωπή των πηγών, υποστηρίζουν-ότι τα σερβικά στρατεύματα δεν συ νάντησαν αντίσταση από μέρους των Θεσσαλών, παρ'όλο που αυ­ τοί διέθεταν αξιόμαχο ιππικό110. Ως απόδειξη του πράγματος αυτού παρουσιάζουν την γρήγορη και εύκολη κατάκτηση της πλού­ σιας θεσσαλικής γης. Θεωρούν μάλιστα πιθανό ότι οι Θεσσαλοί άρχοντες είχαν ήδη έλθει σε συμφωνία με τον Δουσάν, πριν α­ πό την κάθοδο των σερβικών στρατευμάτων στην περιοχή11^ Σύμ-

83 φωνα με την. άποψη των τελευταίων ou λόγοι που ou Θεσσαλού άρχοντες δεν πρόβαλαν αντίσταση και τάχθηκαν με το μέρος του Δουσάν, ήταν η δυσαρέσκεια από την διοίκηση του Ιωάννη Αγγέ­ λου, εκπροσώπου του βυζαντινού αυτοκράτορα, και ακόμη ότι θεω­ ρούσαν συμφέρουσα την αλλαγή πολιτικής εξουσίας, γιατί ήλπι­ ζαν ότι θα τους εξασφάλιζε περισσότερα προνόμια και δικαιοδο­ 1 12 σίες · . 0 Nicol μάλιστα υποστηρίζει ότι και οι μοναχοί συνερ­ γάσθηκαν με τον Δουσάν και στο γεγονός αυτό αποδίδει την έκ­ δοση χρυσοβούλλων από τον σέρβο ηγεμόνα υπέρ των δύο θεσσαλι­ U3 κών μονών . Νομίζουμε πως η έλλειψη κεντρικής εξουσίας μετά τον θά­ νατο του νόμιμου διοικητή Ιωάννη Αγγέλου στις δύο επαρχίες, καθώς και ο πανικός του πληθυσμού εξαιτίας της φοβερής επιδη­ μίας, ήταν οι κύριοC λόγοι για την έλλειψη οργανωμένης και ενιαίας αντιμετώπισης του σερβικού κινδύνου. Επίσης το μετανα­ στευτικό ρεύμα Αλβανών νομάδων που.είχε διεισδύσει στην περι­ οχή της Θεσσαλίας από τις αρχές του 14ου αι. και οι συνεχείς ληστρικές επιδρομές τους είχαν προκαλέσει γενική αναστάτωση στην χώρα. Τέλος η μορφολογία του εδάφους έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εύκολη κατάληψη της περιοχής, εφόσον η Θεσσαλία πέ­ ρα από κάποιες δυσκολίες που παρουσιάζει στην από βορρά είσο­ δο, έχει ανοικτές πεδιάδες, που καθιστούν δύσκολη την αναχαί­ τιση εχθρικών δυνάμεων. Ακόμη το γεγονός ότι οι επαρχίες της Θεσσαλίας και Ηπεί­ ρου ήταν αποκομμένες και μακριά από το διοικητικό κέντρο του βυζαντινού κράτους, δυσχέραινε την άμεση αποστολή βοήθειας και προδίκαζε το αποτέλεσμα οποιασδήποτε τέτοιας προσπάθειας. Ωστόσο εστίες αντίστασης δεν έλλειψαν. Χαρακτηριστική είναι η είδηση του Χρονικού των Ιωαννίνων, σχετικά με τον τρόποπου ο Δουσάν κατέλαβε περιοχές της "'Ρωμαΐδας γης": "τάς δέ εν αύτη πόλεις τε καί χώρας, τάς μέν πολιορκία είληφώς, τάς δέ εύνοια καί δώροις δεξιωσάμενος, προς εαυτόν έπεσπάσατο".11'*. Η κατάκτηση της Θεσσαλίας είναι πιθανόν ότι πραγματοποιήθηκε χωρίς μετωπικές συγκρούσεις σε ανοιχτό πεδίο μάχης,αλλά πρέ­ πει να υποθέσουμε ότι υπήρξαν πολιορκίες κάποιων πόλεων και.

/

84 κάστρων. Όπως λέει και ο Jirecek, ο σερβικός στρατός δεν ή­ ταν εξασκημένος σε μετωπική αντιπαράθεση, αλλά συνήθως ακο λουθούσε την τακτική του αποκλεισμού πόλεων, αφού προηγουμέ­ 11 15 νως λεηλατούσε και κατέστρεφε την περιοχή που τις περιέβαλλε ' . Ορισμένες πόλεις πάλι θα πρέπει να παραδόθηκαν οικειοθελώς , γιατί, όπως λέει το Χρονικό των Ιωαννίνων, ο Δουσάν χρησιμο­ ποιώντας την διπλωματική οδό κατόρθωνε να κερδίζει την συμπά­ θεια του πληθυσμού με δώρα και υποσχέσεις. Στη Θεσσαλία ειδι­ κά υπήρχαν άρχοντες με μεγάλες ιδιοκτησίες, οι οποίοι όπως ή­ ταν φυσικό ενδιαφέρονταν για την εξασφάλιση της ειρήνης στην περιοχή, απαραίτητης για την διατήρηση της οικονομικής τους ισχύος, πράγμα που τους καθιστούσε ευάλωτους και,; επιρρεπείς σε συμβιβασμούς με τους εκάστοτε διεκδικητές της πολιτικής ε­ ξουσίας. Εξάλλου φαινόταν μάταιο να αντιστέκονται, όταν σημα­ ντικές εκτάσεις του ελληνικού χώρου είχαν περιέλθει στον σέρ­ βο ηγεμόνα, που δημιουργούσε έτσι ασφυκτικό κλοιό γύρω τους. Παράλληλα με την επιχείρηση για την κατάληψη της Θεσσα­ λίας, άλλο ισχυρό στράτευμα με επικεφαλής τον τσάρο Στέφανο Δουσάν εισέβαλε στην Ήπειρο προερχόμενο από βορρά και την υ­ πέταξε. Οι πληροφορίες των πηγών για την κάθοδο των Σέρβων στις περιοχές του τέως Δεσποτάτου είναι ελλιπείς και αποσπά-σματικές. 0 μεν Καντακουζηνός αναφέρει είσοδο των Σέρβων στην "Ακαρνανία" και ότι οι Ακαρνάνες για να αποφύγουν την πείνα (λιμό) αναγκάσθηκαν να μεταναστεύσουν "έφ'έτέραν γήν"116. 0 Χαλκοκονδύλης μιλάει για επιδρομή στην"Αιτωλία" και διακυβέρ­ νηση της στην συνέχεια από τον Πριαλούπη, ενώ συγχρόνως ανα­ φέρει κατάληψη Ιωαννίνων117. Τέλος το Χρονικό των Ιωαννίνων γράφει ότι ο Δουσάν αφού εισέβαλε στην "εν Ελλάδι Βλαχίαν" και την υπέταξε, διόρισε διοικητή της τον Πρελούμπο, που τον ονόμασε μάλιστα και καίσαρα118. Αίγο παρακάτω η ίδια πηγή χω­ ρίς να κάνει προηγουμένως λόγο για σερβική κατάληψη της Η­ πείρου αναφέρει ότι ο Δουσάν τίμησε τον νεώτερο αδελφό του Συμεών με το αξίωμα του δεσπότη και τον έστειλε να διοικήσει την "Αιτωλία"119, γεγονός που δηλώνει έμμεσα ότι η περιοχή της Ηπείρου είχε καταληφθεί από τους Σέρβους.

/

ν

85

Η σερβική εισβολή στην. Ήπειρο μετά τον θάνατο του Ιω­ άννη Αγγέλου υποθέτουμε ότι έγινε από στρατό, επικεφαλής του οποίου ήταν ο ίδιος ο Δουσάν, εφόσον δεν γίνεται μνεία για άλλο σέρβο στρατηγό. Όσον αφορά την εθνολογική σύσταση του στρατού του Δουσάν, γνωρίζουμε ότι πολυάριθμοι Αλβανοί που ανήκαν στις αρχοντικές φάρες των Μπουαίων (Bua) και των Λιόσηδων (Ljosha) βρίσκονταν στις τάξεις του και ήταν πρόθυμοι 120 να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον σέρβο ηγεμόνα .Οι Αλ­ βανοί αυτοί ήταν εχθρικοί απέναντι στους Έλληνες από την ε­ ποχή που ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ' είχε εκστρατεύσει στην 12 Αλβανία και είχε καταπνίξει τα εκεί επαναστατικά, κι νήματα ! Η στάση των Αλβανών ευνόησε την διεξαγωγή των σερβικών επι­ χειρήσεων στην κεντρική Ελλάδα και διευκόλυνε την υποταγή των βυζαντινών επαρχιών. Τους αλβανούς πολεμιστές ακολουθού­ σαν οι οικογένειες τους σε αναζήτηση νέων εδαφών για εγκατά­ σταση. Πράγματι την σερβική κατάκτηση της Ηπείρου ακολούθη­ σε εποικισμός της περιοχής από αλβανικό στοιχείο. Έλλη­ 122 νες άρχοντες και στρατιώτες του Δεσποτάτου εκδιώχθηκαν α­ πό τα κτήματα τους και αναγκάσθηκαν να παραδώσουν τις περι­ ουσίες τους στους αλβανούς φυλάρχσυς και πολεμιστές μέχρι την περιοχή της Άρτας . 0 Κ.Μπίρης διατύπωσε την άποψη ό­ τι ο εκτοπισμός των Ελλήνων από τα κτήματα τους έγινε με πρω­ τοβουλία του ίδιου του Δουσάν,επειδή ήθελε να ικανοποιήσει τους Αλβανούς που είχαν προσφέρει σημαντική βοήθεια στην δι­ εξαγωγή των επιχειρήσεων, πράγμα που φαίνεται πολύ πιθανό κατά την γνώμη μας, και από την άλλη πλευρό, επειδή επιθυμού­ σε να εξασφαλίσει τα κατακτημένα εδάφη από ενδεχόμενη απει­ λή των φραγκικών ερεισμάτων που υπήρχαν στην περιοχή123. Η κατάλυση της βυζαντινής εξουσίας στην Ήπειρο από τους Σέρβους προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση. Η διείσδυση των ά­ τακτων αλβανών νομάδων οδήγησε τους ελληνικούς πληθυσμούς σε φυγή προς ασφαλέστερες περιοχές, όπως στα Ιωάννινα και 12 την γύρω περιοχή ^, όπου δεν αντιμετώπιζαν αλβανική απειλή, στα παράλια της Ηπείρου125, στα νησιά του Ιονίου12" που βρί -

/

86 σκονταν κάτω από την κυριαρχία των Ανδεγαυών και Βενετών,καθώς eu ίσης και στην Πελοπόννησο,γεγονός που επιβεβαιώνεται από την παρουσία Ηπειρωτών κά­ 127

τω από τις διαταγές του δεσπότη του Μορέως Μανουήλ στα επόμενα χρόνια

.

Ό σ ο ν αφορά το μέγεθος της αλβανικής διείσδυσης στην δυ­ τική

πλευρά της κεντρικής Ελλάδας την εποχή αυτή νομίζουμε ότι δεν έχει

γίνει σωστή εκτίμηση των πραγμάτων.0 Σούλης αναφέρει ότι η εποχή της κατά­ ληψης της Ηπείρου από τον Δουσάν συμπίπτει με την περίοδο της μαζικής δ ι ­ είσδυσης των Αλβανών προς το νότο και την Ήπειρο ειδικά. Ακόμη υποστηρί ζει ότι οι συνεχείς μεταναστεύσεις των αλβανικών ορδών προς

την

Ήπειρο

και από εκεί στην Θεσσαλία είχαν αρχίσει στα τέλη του 13ου αι.και προκα λούοαν σημαντική αναστάτωση στην περιοχή

128

.

Tu αριθμητικά στοιχεία που διαθέτουμε για να εκτιμήσουμε το μέγεθος της αλβανικής διείσδυσης στην δυτική πλευρά της κεντρικής Ελλάδας την έπο­ ι α^ί χήιείναι βέβαια λίγα. Ωστόσο οι αριθμοί που αναφέρονται είναι χαρακτηρι­ στικοί .Το Χρονικό Ιωαννίνων αναφέρει ότι όταν ο Συμεών πήγε στην Καστοριά '•> μετά τον θάνατο του Δουσάν συγκέντρωσε στρατό από 4-5.000 άνδρες, αποτε λούμενο από Έλληνες,Σέρβους και Αλβανούς129. Επίσης η ίδια πηγή περιγράφο­ ντας το περιστατικό της επίθεσης του αλβανού φυλάρχσυ Γκίνου

ίράτη

κατά

των Ιωαννίνων τον Σεταέμβριο του 1377, αναφέρει ότι στην μάχη όπου νίκη­ σαν οι Έλληνες, φονεύθηκαν 6.393 Αλβανοί και 2.568 Ιωαννίτες 130 και απέμειναν φυλακίσθηκαν. Αργότερα στην εποχή του Θεοδώρου Α'

όσοι

Παλαιολόγου

(1380-1407) δεσπότη του Μορέως αναφέρεται ότι εγκαταστάθηκαν στην Πελοπόν­ νησο 10.000 Αλβανοί131, Ανάλογες μαρτυρίες έχουμε και για την Θεσσαλία και Α.Στερεά. Έτσι,ο Καντακουζηνός αναφερόμενος στην κατάληψη της

Θεσσαλίας

στον Ανδρόνικο Γ'το 1333, λέει ότι δήλωσαν υποταγή σ'αυτόν 12.000 Αλβανοί voi132 .Επίσης από ένα κατάλογο χωρίς χρονολογία,που προέρχεται σίγουρα από το β' μισό του 14ου αι.πληροφορούμαστε ότι ο άρχοντας της "Μίτρας" διέθε­ τε περισσότερους από 1.500

αλβανούς ιππείς 133 .

Απ'όλα αυτά τα δεδομένα προκύπτει ότι είναι τουλάχιστον υπερβολικές οι απόψεις των συγγραφέων που μιλούν για μαζική διείσδυση Αλβανών.Πρόκει­ ται για μια γενίκευση στην αντιμετώπιση του προβλήματος,ενώ

τα στοιχεία

των πηγών δεν επιτρέπουν τέτοια συμπεράσματα. Εκείνο που μπορούμε να υπο­ θέσουμε με αρκετά μεγάλη βεβαιότητα,είναι ότι οι Αλβανοί ήταν πολύ περισ­ σότεροι από τους Σέρβους στην εκστρατευτική επιχείρηση του Δουσάν στην Ή ­ πειρο. Έτσι μετά την κατάληψη της περιοχής και την αποχώρηση του σέρβου η­ γεμόνα, έμε ιναν πίσω σερβικές φρουρές και αξιωματούχοι, ενώ ο κύριος όγκος των επικυριάρχων αποτελείτο από Αλβανούς.Γι 'αυτόν τον λόγο, νομίζουμε, δη­ μιουργήθηκε η εντύπωση σε διάφορους μελετητές πως είχαμε μαζική διείσδυση και εγκατάσταση Αλβανών στην Δ.Ελλάδα.

/

ν

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε' . ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΣΤΙΣ ΝΕΟΚΑΤΑΚΤΗΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

α) Όρια ν<έων σερβικών, κτήσεων Εξετάζοντας τις κατακτήσεις του Δουσάν στην κεντρική Ελ- λάδα αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα του προσδιορισμού των ορίων του σερβικού κράτους προς νότο. Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι με την κατάληψη" των δύο βυζαντινών επαρχιών Ηπείρου - Αιτωλοακαρνανίας και Θεσσαλίας, το κράτος του Στεφάνου Δουσάν έφθασε στο maximum της έκτασης του, με εδαφική επικράτεια που απλωνόταν από τον Δούναβη στον βορρά μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο στο νότο, και από την Αδρια­ τική θάλασσα μέχρι τις ακτές του Αιγαίου1. 0 Βενεδικτίνος Mauro Orbini από την Ραγούζα, αναφέρει στο έργο του II regno degli Slavi (1601) ότι ο Δουσάν κατέλα­ βε την Αλβανία και έγινε κύριος όλων των περιοχών της Ηπεί ρου μέχρι την Άρτα 2 . Λίγο παρακάτω επανέρχεται στο θέμα και λέγει ότι ο Δουσάν κατευθυνόμενος προς την"Αιτωλία"προσάρτη­ σε στην αυτοκρατορία του τα Ιωάννινα και προσθέτει: "η Αιτω­ λία δόθηκε στον Πρελούμπο"(Etolia fu data à Prialupo)3.H χρή­ ση του όρου "Αιτωλία", ο οποίος στην προκειμένη περίπτωση δη­ λώνει την Ήπειρο, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Orbini εί­ χε υπόψη του κάποια βυζαντινή πηγή που χρησιμοποιούσε τον ί­ διο όρο και προφανώς στηρίχθηκε στην σχετική μαρτυρία του Χαλ­ κοκονδύλη: "ήλασε μέν οδν καί επί Α'ιτωλίαν, και Ιωαννίνων τήν πόλιν είλε. καί τα μέν κατά την Μακεδονίαν...Ζάρκω έπε τρεψεν,.. .και τα περί Αίτωλίαν Πρεαλούπη" **. Είναι προφανές ό­ τι ο Orbini δεν διέθετε ακριβείς γεωγραφικές γνώσεις της πε­ ριοχής. /

88 Λ

Ο K.Jirecek αναφέρει, πως ο Δόυσάν εισέβαλε στην Ήπειρο και κατέλαβε τα Ιωάννινα, την 'Αρτα και τις άλλες πόλεις φθά­ νοντας μέχρι τα σύνορα των "Φράγκων", δηλαδή των Ανδεγαυών, που ήταν τότε κύριοι του Βουθρωτού και της Ναυπάκτου (Lepa rito), των Brienne δουκών των Αθηνών, που ήταν κάτοχοι της Βό­ νιτσας και της νήσου Λευκάδας, των Καταλανών του δουκάτουτων 5 Αθηνών, που ήταν εξαρτημένοι από τον βασιλιά της Σικελίας . Σύμφωνα με τον Σούλη, ο οποίος ασχολήθηκε με το θέμα των ορίων του σερβικού κράτους, ο Δουσάν ολοκλήρωσε με την προσάρτηση της Θεσσαλίας, Ηπείρου, Ακαρνανίας και Αιτωλίας την κατάκτηση όσων βυζαντινών εδαφών συμπεριέλαβε στο κράτος του. Τα όρια της σερβικής αυτοκρατορίας, στο maximum της έ­ κτασης της, άρχιζαν από τα προάστεια της Χριστόπολης (Καβάλα) στα ανατολικά, μέχρι την Αδριατική ακτή στα δυτικά καί*~ από την περιοχή νοτίως του Βελιγραδίου στα βόρεια, μέχρι το λιμά­ νι του Πτελεού στο Αιγαίο και τον Κορινθιακό κόλπο στα νοτιο­ δυτικά. Απ'αυτή την εκτεταμένη εδαφική επικράτεια εξαιρούν ταν η πόλη της Θεσσαλονίκης και το δυτικό τμήμα της Χαλκιδι­ κής, που βρίσκονταν στα χέρια των Βυζαντινών, η Ανακτορόπολη στην αιγαιακή ακτή, κάτω από τον έλεγχο του Βιθυνού πειρατή Α­ λέξιου, οι ανδεγαυ'ι'κές κτήσεις στην Αδριατική ακτή (Δυρράχιο, Βουθρωτό και Βόνιτσα), και τελικά η Ραγούζα6. 0 Temperley περιγράφοντας τα σύνορα του κράτους του Δου­ σάν λέει ότι αυτά άρχιζαν από τον Δούναβη στο βορρά και έφθα­ ναν μέχρι τον κόλπο της Άρτας και τον Βόλο στο νότο, δηλαδή τα σύνορα της σύγχρονης Ελλάδος κατά το 18787. 0 ασαφής καθορισμός των νοτίων ορίων του σερβικού κρά­ τους από τις πηγές μετά την προσάρτηση των βυζαντινών επαρχι­ ών Θεσσαλίας και Ηπείρου από τον Δουσάν, η έλλειψη επαρκών γεωγραφικών γνώσεων της περιοχής της δυτικής Ελλάδας από ορι­ σμένους συγγραφείς καθώς και η διατύπωση διαφόρων απόψεων σχετικά με την έκταση του σερβικού κράτους προς τα νότια, ε­ πιβάλλουν την επανεξέταση του θέματος.

/

89 . Όσον αφορά την περιοχή της Θεσσαλίας το Χρονικό των Ιω­ αννίνων μας πληροφορεί ότι ο κράλης της Σερβίας Στέφανος βρί­ σκοντας ευκαιρία μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ' λεηλάτησε όλη την "'Ρωμαί'δα γην" και έπειτα "και την εν Ελλάδι Βλαχίαν έπιπηδςί, κα'ι ταύτην ύφ* εαυτόν, ποιησάμενος... ? Πρέλουμπον...άρχοντα ταύτης άναδείκνυσι" . Η πηγή μας εδώ προφανώς αναφέρεται στην κατάληψη της επαρχίας Θεσσαλίας (έν 4 Ελλάδι Βλαχία) από τους Σέρβους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση του όρου "έν 'Ελλάδι Βλαχία", στον οποίο αποδόθηκαν διά­ φορες σημασίες. 0 Estopanan εξέφρασε την άποψη ότι ο όρος δή­ λωνε την περιοχή της Θεσσαλίας και περιλάμβανε τα Τρίκαλα, την Λάρισα και όλην την Πελασγική Θεσσαλία, που ονομάσθηκε α­ κόμη Μεγάλη Βλαχία. Σημειώνει ακόμη ότι με την προσθήκη "έν Ελλάδι" διακρίνεται η περιοχή της Μεγάλης Βλαχίας όχι μόνο από τις άλλες περιοχές όπου κατοικούσαν Βλάχοι, αλλά και ει­ δικότερα από την περιοχή της Μικρής Βλαχίας, που περιλάμβανε την Αιτωλία.και Ακαρνανία9. Επίσης όπως σημειώνει ο Bekker στην έκδοση του Χρονικού των Ιωαννίνων, ορισμένοι θεώρησαν ό­ τι ο όρος "έν 'Ελλάδι Βλαχία" δήλωνε κάποιο τμήμα της Θεσσα­ λίας, το νότιο, μέρος του νοτίου ή το τμήμα από τα παλιά Φάρ­ σαλα μέχρι την Θήβα της Φθιώτιδας10 . 0 Σούλης σε μελέτη που εξετάζει την έννοια των όρων αυ­ τών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι όροι "Βλαχία", "Μεγάλη Βλαχία" ή "εν Ελλάδι Βλαχία" από τον 13ο αι. και εξής δηλώ­ νουν ολόκληρη την Θεσσαλία, της οποίας τα νότια σύνορα εκτεί­ νονταν μέχρι την Φθιώτιδα συμπεριλαμβάνοντας την Υπάτη (Νέαι Πάτραι) και την Λαμία, τα βόρεια μέχρι τον Όλυμπο, τα Σέρ.βια και την θέση Κατακαλού, τα ανατολικά αποτελούσε η πάρα λία του Αιγαίου και τα δυτικά η οροσειρά της Πίνδου11. Θεωρούμε πιθανότερο ότι ο όρος "Βλαχία" δήλωνε τις ορει­ νές περιοχές της Θεσσαλίας, όπου κατοικούσαν Βλάχοι, διότι αυτές οι φυλές προτιμούσαν να ζουν στα ορεινά και να κάνουν νομαδικό βίο. Η ομοιότητα του τρόπου ζωής αυτών με τις φυλές των Αλβανών νομάδων νομίζουμε πως είναι ο κύριος λόγος που

/

90 τους συγχέουν μερικές φορές ou ερευνητές. Ο. όρος "εν Ελλάδι, Βλαχία" δηλώνει κατά την γνώμη μας την "Βλαχία" που εντοπίζε­ ται στην περιοχή της "Ελλάδας", δηλαδή στην περιοχή της κεν­ τρικής Ελλάδας που εκτείνεται μεταξύ Αμβρακικού και Μαλιακού κόλπου, και του Σαρωνικού κόλπου στα νότια.» Έχουμε δηλαδή διάκριση της Βλαχίας της "εν Ελλάδι" από άλλες περιοχές όπου 12 κατοικούσαν Βλάχοι . Εξάλλου ο Σούλης ασχολήθηκε με την διερεύνηση των ορίων της επικράτειας του Πρελούμπου, διοικητή της Θεσσαλίας μετά 13 την υποταγή της στους Σέρβους . Τα βόρεια σύνορα της έφθαναν 11 μέχρι, την πόλη των Σερβίων *, τα ανατολικά αποτελούσαν οι α­ 15 κτές του Αιγαίου , ενώ τα νότια σύνορα εκτείνονταν μέχρι το βενετικό λιμάνι του Πτελεού και τις περιοχές που βρίσκονταν στα δυτικά αυτού16. Προβληματικός είναι ο καθορισμός των δυτι­ κών συνόρων. Ο Σούλης ανασκευάζει με επιχειρήματα την άποψη πολλών μελετητών ότι ο Πρελούμπος διοικούσε εκτός της Θεσσα­ λίας και τμήμα της Ηπείρου που περιλάμβανε την πόλη των Ιωαν­ νίνων και δέχεται ότι τα δυτικά όρια της Θεσσαλίας ( Βλαχίας-ή εν Ελλάδι Βλαχίας) βρίσκονταν στην οροσειρά της Πίνδου17 . Με την γεωγραφική οριοθέτηση της σερβοκρατούμενης Θεσσαλίας που παρουσιάζει ο Σούλης, συμφωνεί και ο Ferjancic18 . Σε ό,τι αφορά τα όρια του σερβικού κράτους προς την κα­ τεύθυνση αυτή θα πρέπει να συμφωνήσουμε κι εμείς, και ακόμη να δεχθούμε ότι η οροσειρά της Πίνδου πράγματι χώριζε γεωγρα­ φικά τις δύο περιοχές Θεσσαλίας και Ηπείρου, εφόσον απέκοπτε την μεταξύ τους επικοινωνία με τον συμπαγή όγκο της. Μάλιστα και ο βυζαντινός συγγραφέας του 13ου αι. Γ.Ακροπολίτης θεω ρεί ως σύνορο μεταξύ Ηπείρου και Θεσσαλίας την οροσειρά της Πίνδου: "συνεστάλησαν οδν μέχρι των οικείων όρων, εΐτουν των Πυρρηναίων όρων, α δη διορίζει την πάλαιαν τε και την νέαν 19 "Ηπειρον της Έλληνίδος και ημετέρας γης" . Εξάλλου από τον βίο του Αγ.Αθανασίου πληροφορούμαστε για τους Σταγούς (Καλα­ μπάκα) ότι ήταν "πολύχνιον εν μεθορίω κείμενον ΊωαννίνωνκαΙ Βλαχίας"20 . Το κέντρο της σερβικής εξουσίας στην

Θεσσαλία

ήταν τα

91 Τρίκαλα,, όπως δέχονται οι περισσότεροι ερευνητές. Την άποψη αυτή υποστηρίζει και ο Σούλης, εκθέτοντας ορισμένα πρόσθετα 21 επιχειρήματα . Το ίδιο δέχεται επίσης ο Ferjancic, ο οποίος τονίζει ότι το κέντρο της σερβικής εξουσίας βρισκόταν στα Τρίκαλα, παρ'όλο που η Λάρισα αντιπροσώπευε 'πάντοτε το μεγα­ 22 λύτερο και σπουδαιότερο κέντρο στην Θεσσαλία . Το πρόβλημα των ορίων του σερβικού κράτους του Δρυσάν είναι αρκετά περιπεπλεγμένο στην περιοχή της Ηπείρου.Ποια ε­ δάφη κατέλαβαν οι Σέρβοι στην κάθοδο τους προς τα νότια στο δυτικό τμήμα της κεντρικής ηπειρωτικής Ελλάδος; Κατέλαβαν ό­ λα το^ εδάφη του πρώην ηπειρωτικού κράτους μέχρι την Ναύπα, κτο; Κατέλαβαν δηλαδή όλη την Ήπειρο, Ακαρνανία'και Αιτω­ λία; Οι περισσότεροι ερευνητές που ασχολήθηκαν με το·--θέμα μίλησαν για σερβική κατάληψη της Ηπείρου και Αιτωλοακαρνανί­ ας μέχρι την περιοχή της Ναυπάκτου και του Κορινθιακού κόλ­ που και οι χάρτες παρουσιάζουν το σερβικό κράτος της εποχής του Δουσάν να εκτείνεται στα νότια μέχρι τις περιοχές αυτές. Αν ερευνήσουμε τις αφηγηματικές πηγές για να αντλήσου­ με στοιχεία γι'αυτό το θέμα, διαπιστώνουμε ότι οι βυζαντι voi ιστορικοί αναφερόμενοι στην σερβική επέκταση προς τα νο­ τιοδυτικά χρησιμοποιούν τους όρους "Ακαρνανία"23και "Αιτω­ λία"2
/

92 ou Σέρβοι είχαν*· καταλάβει και την. πόλη της. Άρτας, πρωτεύου­ σα του πρώην Ηπειρωτικού κράτους και σημαντικό εμπορικό κέν­ 28 τρο στην περιοχή της νοτιάς Ηπείρου . Πέρα απ* αυτές τις μαρτυρίες για την κατάληψη από τους Σέρβους των συγκεκριμένων πόλεων, δεν σώζοντ,αι από τις πηγές στοιχεία που να μιλούν για σερβική κατάληψη του νοτίου τμήματος της δυτικής Ελλάδας από τον Αμβρακικό κόλπο και νο­ τιότερα. Και παρ'όλο που οι αφηγηματικές βυζαντινές πηγές μιλούν για κατάληψη "Αιτωλίας" και "Ακαρνανίας", διαπιστώ νουμε ότι δεν υπάρχει καμία αναφορά για σερβοκρατία σε περι­ οχές της Αιτωλοακαρνανίας. Πράγματι δεν σώζεται κανένα στοιχείο που να αφορά διοικητικές, οικονομικές, φορολογικές κ.ά. ρυθμίσεις στην περιοχή. Ακόμη δεν σώζεται κανένα σερβικό έγ­ γραφο που να απευθύνεται σε κάποιο πρόσωπο, σε κάποια μονή ή πόλη στην περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας, για την διευθέτη­ ση κάποιων ζητημάτων της περιοχής ή για την επικύρωση προνο­ μίων μονών ή αρχόντων, σύμφωνα με την επικρατούσα συνήθεια. Το γεγονός αυτό φαίνεται παράΕενο, σε περίπτωση που δεχόμα­ σταν ότι υπήρχε εκεί σερβική κυριαρχία. Κι αν ακόμη οι Σέρ­ βοι έφθασαν ως τα νότια,η κατάκτηση θα ήταν πολύ παροδική και απείχε πολύ από την μορφή της μόνιμης ^εγκατάστασηg.Η ά­ ποψη αυτή ενισχύεται απ' όσα αναφέραμε παραπάνω, ότι δηλαδή δεν υπάρχουν έγγραφα και στοιχεία που να συνηγορούν σε πραγ­ ματική ένταξη του χώρου στο σερβικό κράτος. Ακόμη πρέπει να αναφέρουμε εδώ ότι στην περιοχή της Αι­ τωλοακαρνανίας υπήρχαν αρκετά σημαντικά κάστρα αυτή την επο­ χή και ένα από αυτά ήταν η Ναύπακτος. Αν ο Δουσάν είχε προ­ χωρήσει έως εκεί, λογικό θα ήταν να επιχειρήσει να την κατα­ λάβει. Ωστόσο απ' ό,τι γνωρίζουμε δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Η Ναύπακτος από τα τέλη του 13ου αι. τελούσε υπό ανδεγαυ'ι'κή κυριαρχία και μόνο λίγο αργότερα, το 1359, περιήλθε στην κα­ τοχή των Κάταλανών29 . Θα πρέπει λοιπόν να δεχθούμε ότι οι Σέρβοι δεν κατέλαβαν την περιοχή Αιτωλοακαρνανίας και ότι δεν προχώρησαν νοτιότερα από την περιοχή της Άρτας.Εξάλλου η πρόσβαση από την Ήπειρο προς την Ακαρνανία ήταν δυσχερής,λόγω του ο­ ρεινού όγκου του Μακρυνόρους που παρεμβάλετο, το οποίο μάλιστα χαράκτη/

/

93

ρ ί ζ ε τ α ι ως οι Θερμοπύλες της Δυτικής Ελλάδος. Τα ν ό τ ι α σύνορα του σερβι­ κού κράτους έφθαναν μέχρις εδώ, δηλαδή στα βόρεια σύνορα της Ακαρνανίας. 'Ετσι, γ ι α να ορίσουμε την έκταση του σερβικού κράτους προς

νότο

αρκεί

να χαράξουμε μ ι α νοητή γραμμή που να ξεκινάει από τον Αμβρακικό κ α ι

να

φθάνει μέχρι τον Παγασητικό κόλπο στο ύφος· του Πτελεού. 'Οσον αφορά δε τους όρους "Αιτωλία" και "Ακαρνανία"

σ τ ι ς βυζαντι­

ν έ ς πηγές, φαίνεται εδώ καθαρά ότι την εποχή αυτή, μέσο, του 14ου α ι . , χ α ­ ρακτήριζαν την περιοχή της Ηπείρου διατηρώντας την ανάμνηση του πρόσφα του παρελθόντος,όταν δηλαδή'οι περιοχές της Ηπείρου και Αιτωλοακαρνανίας αποτελούσαν μ ί α διοικητική ενότητα,το κράτος της Ηπείρου. Θα πρέπει λ ο ι ­ πόν να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν αντιμετωπίζουμε τέτοιους όρους μέσα σ τ ι ς πηγές, γ ι α τ ί διαφορετικά φθάνουμε σε παρερμηνεία των ειδήσεων τους. \

Ωστόσο τα γεγονότα αυτά επηρέασαν τ ι ς ε ξ ε λ ί ξ ε ι ς και

- περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας, δ ι ό τ ι στο χρονικό διάστημα

σε

ορισμένες

της

κυριαρχίας στην Ήπειρο αρχίζει η βαθμιαία διείσδυση προς τα

σερβικής νοτιότερα,

και κυρίως στα ορεινά της Αιτωλοακαρνανίας, αλβανών νομάδων πόυ'είχαν υ ­ πηρετήσει στον στρατό του Δουσάν κατά την εκστρατεία του στην

'Ηπειρο.Βέ

βαια μαρτυρίες που μιλούν γ ι α σίγουρη ύπαρξη Αλβανών στα εδάφη αυτά,έχου­ με γ ι α πρώτη φορά λίγα χρόνια αργότερα, όταν ο Νικηφόρος Β' Ορσίνι α ν τ ι ­ μετώπισε στον Αχελώο (1*359) τους Αλβανούς που ε π α ν α σ τ ά τ η σ α ν 30

του . Ε κ ε ί ν ο π ο υ μπορούμε ν α σ υ μ π ε ρ ά ν ο υ μ ε voi

α υ τ ο ί δ ε ν βρέθηκαν ξ α φ ν ι κ ά ε κ ε ί ,

μενα χρόνια ε ί χ α ν αρχίσει

είναι

ότι

εναντίον ο ι Αλβα -

α λ λ ά ήδη από τ α π ρ ο η γ ο ύ ­

να προωθούνται σ τ ι ς

περιοχές

της

Αιτωλοακαρναν ί α ς . Κάτω από π ο ι ε ς σ υ ν θ ή κ ε ς σ υ ν τ ε λ έ σ θ η κ ε των Αλβανών δ ε ν μας ε ί ν α ι

η παραπέρα κάθοδος

γ ν ω σ τ ό . Το γ ε γ ο ν ό ς π ρ έ π ε ι

να

άμεση σ χ έ σ η με τ ο ν α ν υ π ό τ α κ τ ο χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ ς κ α ι τ ο ν I _ κό τ ρ ό π ο ζ ω ή ς π ο υ ε ί χ α ν σ υ ν η θ ί σ ε ι κάσθηκαν ν α προχωρήσουν ν ο τ ι ό τ ε ρ α ,

μέχρι

τότε

βοι την ριοχές

και το ενδεχόμενο

προώθηση

των

συμμάχων

μη α ν ε χ ό μ ε ν ο ι

να επιδίωξαν οι τους

που αναφέραμε, αφ*ενός δ ι ό τ ι

γ ο ύ ν από τ η ν ε ν ο χ λ η τ ι κ ή δημιουργούσαν κινδύνους.

Δεν

νομαδι-

. Προφανώς α ν α γ ­

εξουσία και προτιμώντας να ζουν ακηδεμόνευτοι. δεν αποκλείει

Αλβανών

την

σερβική

Αυτή η ίδιοι στις

άποψη οι

Σέρ­ πε­

επιθυμούσαν να απαλλα -

παρουσία τ ο υ ς , και αφ' ετέρου

έ τ σ ι μ ι α ζώνη ά μ υ ν α ς α π έ ν α ν τ ι γνωρίζουμε

έχει

σε

εξωτερικούς

τ ο ε ί δ ο ς των σ χ έ σ ε ω ν των

που β ρ ί σ κ ο ν τ α ν σ τ η ν Α κ α ρ ν α ν ί α με τ ο υ ς Σ έ ρ β ο υ ς

διότι

της

Αλβανών Ηπείρου.

94 Λ

Στην περίπτωση που υποτεθεί, ότι οι Σέρβοι, τους θεωρούσαν εκ­ προσώπους τους, και κατά κάποιο τρόπο στρατό κατοχής στα εδά­ φη νότια του Αμβρακικού, θα έπρεπε να υπάρχει κάποια ένδειξη της μεταξύ τους συνεργασίας, πράγμα που δεν συμβαίνει. Φαίνε­ ται λοιπόν πιθανότερο ότι οι Αλβανοί αυτοί απομονώθηκαν στα ορεινά μέρη της Ακαρνανίας (Ξηρόμερα), όπου ζούσαν βίο νομα­ δικό, χωρισμένοι σε φυλές, ανεξάρτητοι και αυτόνομοι. Εξάλ­ λου η έντονη αντίδραση των Αλβανών κατά τα επόμενα χρόνια σε ενδεχόμενη σύναψη γάμου του Νικηφόρου Β' Ορσίνι με σερβίδα 32 της βασιλικής οικογένειας και ο φόβος τους για αύξηση της σερβική^ επιρροής, δείχνει ότι οι σχέσεις τους με τους Σέρ- βους δεν ήταν αγαθές. -·''" Οι εγκαταστάσεις των Αλβανών εντοπίζονται κυρίως στις ο­ ρεινές περιοχές της Ακαρνανίας, γνωστές με το όνομα Ξηρόμερα, καθώς και στην περιοχή του Αχελώου ποταμού. Αυτό προκύπτει α­ πό μεταγενέστερες ειδήσεις, όπως θα δούμε και.σε επόμενο κε­ φάλαιο33 . • Όσον αφορά τον αριθμό των Αλβανών που" εισέδυσαν στην δυτική περιοχή της κεντρικής Ελλάδας οι πηγές δεν μας παρέ­ χουν στοιχεία,όπως έχουμε αναφέρει31*, που να μας επιτρέπουν να μιλάμε για εθνολογικές ανακατατάξεις στην Αιτωλοακαρνανία Οι Αλβανοί αποτελούσαν ομάδες ληστρικού χαρακτήρα, που λυμαί­ νονταν την περιοχή με αποτέλεσμα να επικρατεί κάθε φορά το δίκαιο του ισχυρότερου. Έτσι δημιουργήθηκε μια ρευστή κατά­ σταση στις περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας, γεγονός το οποίο μςχς αναγκάζει να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο ύπαρξης κράτους με όλες εκείνες τις λειτουργίες που το διέπουν και με σταθε­ ρά όρια. Εκείνο που χαρακτηρίζει την περιοχή στο β' μισό του 14ου αι. είναι μια συνεχής κίνηση φυλετικών ομάδων, εναλλαγή προσώπων,πατριών στην άσκηση της εξουσίας στις διάφορες πε­ ριοχές, έλλ,ειφη σταθερών ορίων των εδαφικών επικρατειών,συγ­ κρούσεις ανάμεσα στις διάφορες αλβανικές φάρες35, χαρακτηρι«στικά που είναι ανάλογα με το επίπεδο της κοινωνικής και πο­ λιτικής οργάνωσης των φύλων που κινούνται στον χώρο αυτό. Οι γεωγραφικοί χάρτες έχουν στατικό χαρακτήρα και δεί-

95 χνουν σταθερά όρια ακόμη και, εκεί που η κατάσταση είναι ρευ­ στή. Συνήθως/προκειμένου για γεωγραφικές οριοθετήσεις ξεκι­ νάει κανείς από την αντίληψη περί κράτους τόσο του ρωμαϊκού όσο και του βυζαντινού, καθώς και περί σταθερών ορίων των κρα­ τών. Αντίθετα,οι ομάδες Αλβανών που ήταν εγκατεστημένες στην περιοχή Αιτωλοακαρνανίας είχαν φυλετική οργάνωση και επομέ­ νως δεν μπορούμε να μιλάμε για οργανωμένο κράτος με σταθερά όρια. Το γεγονός μάλιστα ότι μετά από λίγες δεκαετίες, στις αρχές του 15ου αι., παύουν να αποτελούν ρυθμιστικό παράγοντα 36 στα πράγματα της περιοχής , επιβεβαιώνει τα παραπάνω. \

β) Διοικητικά μέτρα στις νεοκατακτημένες περιοχές. Μετά,την κατάληψη των ελληνικών επαρχιών της Θεσσαλίας και Ηπείρου από τους Σέρβους, ο Δουσάν χώρισε την περιοχή της κεντρικής Ελλάδας σε δύο διοικητικές περιφέρειες. Την πρώτη απ* αυτές, την Θεσσαλία, την εμπιστεύθηκε στον στρατηγό που την κατέλα­ βε, τον Γρηγόριο Πρελούμπο (Preljub) , στον οποίο απένειμε τον βυζαντινό τίτλο του καίσαρα1. Για την περίοδο της διακυβέρνη­ σης του Πρελούμπου στην Θεσσαλία λ-ίγες πληροφορίες υπάρχουν. Προφανώς ο τίτλος του καίσαρα του δόθηκε ως ανταμοιβή γιατην επιτυχή έκβαση των εκεί επιχειρήσεων. Εξάλλου ο Πρελούμπος, έμπειρος και ικανός στρατηγός, φαινόταν το καταλληλότερο πρόσωπο για την οργάνωση και διοίκηση μιας σημαντικής και πλούσιας περιοχής, όπως η Θεσσαλία2. Ο χρόνος διορισμού του Πρελούμπου ως διοικητή της Θεσσα­ λίας δεν μας είναι ακριβώς γνωστός. Θα πρέπει πάντως να προσ­ διορισθεί αμέσως μετά την κατάληψη της,περιοχής το έτος 1348. Την άποψη αυτή ενισχύει και η μαρτυρία του Χρονικού των Ιωαν­ νίνων: "είτα καΐ τήν εν 'Ελλάδι Βλαχίαν έπιπηδςί. και ταύτην ύφ* εαυτόν -ποιησάμενος ένα των αύτου σατραπών Πρέλουμπον ού­ τω καλούμενον, άρχοντα ταύτης άναδείκνυσι, τψ τοϋ καίσαρος 3 άξιώματι τοΰτον τιμήσας" . Κέντρον της σερβικής εξουσίας ή­ ταν τα Τρίκαλα, όπως υποστηρίζουν οι περισσότεροι ιστορικοί

/

1

που ασχολήθηκαν με το θέμα *. Το 1350 ο Ιωάννης Καντακουζηνός προσπάθησε να ανακτήσει τις σερβοκρατούμενες περιοχές της Μακεδονίας και Θεσσαλίας.Ο βυζαντινός στρατός πολιόρκησε τα Σερβία, όπου είχε οχυρωθεί 5 ο Πρελούμπος, αλλά δεν μπόρεσε να καταλάβει την πόλη . Εκτός από τον βυζαντινό στρατό, ο Πρελούμπος αντιμετώπισε επανει­ λημμένα και τους Αλβανούς, που από τις αρχές του 14ου αι. εγ6 καθίσταντο όλο και περισσότεροι, στον ελλαδικό χώρο . Το όνομα του Πρελούμπου αναφέρεται επίσης σε σχέση με την προσπάθεια του πάπα της Αβινιόν τον Δεκέμβριο του 1354 να πείσει τον 7 Δουσάν να οργανώσει μια σταυροφορία εναντίον των-Τούρκων .Λί­ γο πριν .από τον θάνατο του ο Πρελούμπος έκλεισε συνθήκη με τους Αλβανούς της Θεσσαλίας, αλλά η συνθήκη αυτή δεν ..χηρήθηκε για πολύ και σε μια σύγκρουση μεταξύ Σέρβων και Αλβανών ο Πρελούμπος σκοτώθηκε κοντά στα Τρίκαλα, όπως το είχε προφητεύσει ο Άγ.Αθανάσιος8. Ο θάνατος του τοποθετείται λίγο με­ τά τον θάνατο του Δουσάν (Δεκέμβριος 1355), δηλαδή στα τέλη του 1355 ή αρχές του 13569. Στην περιοχή της Ηπείρου, που αποτελούσε την άλλη νέα διοικητική περιφέρεια, ο Δουσάν όρισε διοικητή τον ετεροθαλή αδελφό του Συμεών Ούρεση, αφού προηγουμένως τον ετίμησε με το αξίωμα του δεσπότη10. Από το χρονικό αυτό σημείο και μετά έχουμε ως κύρια πηγή μας το Χρονικό των Ιωαννίνων, που αναφέ­ ρεται στην ιστορία της Ηπείρου στο δεύτερο μισό του 14ου αι. Όπως λοιπόν μας πληροφορεί το Χρονικό, ο Δουσάν "τούτον (δη­ λαδή τον Συμεών) δεσπότην τιμήσας είς Αίτωλίαν έξέπεμψεν"u , όπου με τον όρο "Αιτωλία" δηλώνεται η περιοχή της Ηπείρου.Σε άλλο χειρόγραφο όμως του ιδίου Χρονικού αναφέρονται τα ε­ ξής: "Είτα και τήν εν*Ελλάδι Βλαχίαν επιπηδφ καί ταύτην ύφ* εαυτόν (= Δουσάν) ποιησάμενος σύν τη πόλε ι των Ίωαννίνων,£να των αυτού σατραπων Πρέλουμπον ούτω καλούμενον, άρχοντα 32 ταύτης άναδείκνυσι" . Δημιουργείται έτσι ένα πρόβλημα σχετι­ κά με τον εντοπισμό των περιοχών που διοικούσαν ο Πρελούμπος και ο Συμεών. Η μαρτυρία του Χαλκοκονδύλη "καί τά άμφί τήν

97 Τρίκκην και. Καστορίαν Νικολάω τψ Ζουπάνω και τά περί Αίτωλί13 αν Πρεαλούπη (έπέτρεψενο Δουσάν) " , οδήγησε τον M.Orbini στην άποψη ότι ο Πρελούμπος ήταν δεσπότης και κύριος των Ιωαννί 11 νων και της Αιτωλίας *, ενώ σε άλλο σημείο του ίδιου έργου υ­ ποστηρίζει ότι ο Δουσάν έδωσε στον Συμεών "τ,α Ιωάννινα στην Ρωμανία με όλη την περιοχή μέχρι την Άρτα, και πολλά άλλα 15 κάστρα και πόλεις, που ήταν σ'εκείνες τις γύρω περιοχές" . Η πληροφορία του Χαλκοκονδύλη και η φράση "συν τη πόλε ι των Ι ω ­ αννίνων" του Χρονικού των Ιωαννίνων, ήταν οι βασικοί λόγοι που οδήγησαν πολλούς ιστορικούς στο συμπέρασμα ότι ο Γ.Πρελούμπος 16 διοικούσε εκτός της Θεσσαλίας και την πόλη των Ιωαννίνων ,ά­ 17 ποψη που τελικά δεν ευσταθεί, όπως απέδειξαν οι .Γ.Σούλης και 18 C.Estopanan . Ο Συμεών Ούρος, που ορίσθηκε διοικητής του δυτνκού τμή­ ματος της κεντρικής Ελλάδος, ήταν γιος του Στέφανου Ουρός Γ' Deöanski της Σερβίας από την τρίτη του σύζυγο Μαρία Παλαιολογίνα, κόρη του "πανυπερσέβαστου" Ιωάννη Παλαιολόγου, ο ο­ ποίος είχε προσπαθήσει να ιδρύσει δική του ηγεμονία στην Μα­ κεδονία το 1320. Ο Ιωάννης Παλαιολόγος ήταν ανηψιός του Αν δρονίκου Β' και ξάδελφος του Μιχαήλ Θ'. Είναι υπερβολική η άποψη ότι ο Συμεών ήταν δεύτερος ξάδελφος ή γιος ανηψιάς ε­ νός από τους αυτοκράτορες του οίκου των Παλαιολόγων19. Ο ίδι­ ος ο Συμεών τόνιζε σκόπιμα την βυζαντινή του καταγωγή από την πλευρά της μητέρας του και έφερε το όνομα Παλαιολόγος. Εξάλ­ λου η σύνδεση με την βυζαντινή παράδοση και κληρονομιά αποτε­ λούσε πάγια πολιτική και του Στεφάνου Δουσάν, ο οποίος μα αυ­ τόν τον τρόπο επεδίωκε να προσελκύσει και να εντάξει τους ελ­ ληνικούς πληθυσμούς στην "σερβο-ρωμαϊκή" αυτοκρατορία του. Όσον αφορά την προσωπικότητα του Συμεών φαίνεται πως ε­ πρόκειτο για άτομο χωρίς ιδιαίτερα προσόντα και χωρίς στρατι­ ωτικές ή πολιτικές ικανότητες, γι' αυτό και δεν έχαιρε ιδιαί­ τερης εκτίμησης από τους ομοεθνείς του. Τα σερβικά χρονικά του αποδίδουν το υποτιμητικό υποκοριστικό όνομα Symçe, SimSa ή SemSa (Συμεωνάκος), ενώ στην λαΐ'κή παράδοση είναι μέχρι σή­ μερα γνωστός με το όνομα SiniSa20. Η έλλειψη ακριβών στοιχεί-

98 Λ

ων από τις πηγές δεν μας επιτρέπει να καθορίσουμε τον χρόνο που ο Συμεών έγινε δεσπότης. 0 Ferjancic, βασιζόμενος στην μαρτυρία του Χρονικού των Ιωαννίνων, που αναφέρει "τούτον (δηλαδή Συμεών) δεσπότην τιμήσας είς Αίτωλίαν έξέπεμψεν,άρχηγόν καί ηγεμόνα καταστήσας τούτον", υποστηρίζει ότι γίνε­ ται διαχωρισμός του τίτλου του δεσπότη του Συμεών από την τοποθέτηση του ως δεσπότη των νεοκατακτηθέντων ελληνικών &δαφών. Πιστεύει δηλαδή ότι ο Συμεών είχε γίνει νωρίτερα δε­ σπότης και ότι αργότερα μετά την κατάκτηση της Ηπείρου ο Δουσάν του ανέθεσε την διοίκηση της, γιατί τον θεωρούσε το καταλληλότερο πρόσωπο λόγω της ελληνικής του καταγωγής από 21 την μητέρα του . 0 Συμεών μετά την άφιξη του στην Ήπειρο προσπάθησε.να ενισχύσει τους συγγενικούς δεσμούς του με το Βυζάντιο"* και για να στερεώσει την αρχή του στην περιοχή πήρε σύζυγο την Θωμαϊδα, κόρη του αποθανόντος δεσπότη της Ηπείρου Ιωάννη Β' Ορσίνι και.της Άννας Παλαιολογίνας και αδελφή του δεσπότη Νικηφόρου22. Ό γάμος: έγινε γύρω στα 135023, πράγμα που σημαί«νει ότι η άφιξη του Συμεών στην Ήπειρο πρέπει να τοποθετη­ θεί πριν από τον χρόνο αυτό21* . Έδρα της σερβικής διοίκησης στην Ήπειρο ήταν η Άρτα. Δύο ήταν οι σημαντικές πόλεις στην περιοχή την εποχή αυτή: η Άρτα και τα Ιωάννινα. Η Άρτα υπήρξε πρωτεύουσα του βυζα­ ντινού θέματος της Νικοπόλεως και πρωτεύουσα των Δεσποτών του Ηπειρωτικού κράτους, ενώ τα Ιωάννινα, επειδή βρίσκονταν αρκετά μακριά από την θάλασσα, είχαν λιγότερο επίκαιρη θέση και αποτελούσαν το δεύτερο διοικητικό κέντρο25. Οι Σέρβοι δια­ τηρώντας την παράδοση αυτή τοποθέτησαν τον διοικητή τους στην Άρτα, όπως φαίνεται και από το βενετικό έγγραφο που μεταξύ άλλων αποκαλεί τον Δουσάν "δεσπότη Άρτας"26. Η Άρτα βρισκόταν στο κέντρο μιας πλούσιας γεωργικής περιοχής και διέθετε δύο λιμάνια στην Κόπραινα και την Σαλανορά (σημερινή Αλυκή). Επίσης πλάι στα τείχη της κυλούσε ο ποταμός Άρα χθος (Γλυκύς ή Μαύρος) που ήταν πλωτός για μικρά πλοία27. Ό -

99 Λ

λα αυτά καθιστούσαν την Άρτα διεθνές εμπορικό κέντρο. Ήδη από τα τέλη του 13ου αι. Βενετοί έμποροι είχαν σημαντικές συναλλαγές με την Άρτα, όπου υπήρχαν εγκατεστημένοι αρκε τοί βενετοί πολίτες ασχολούμενοι με το εμπόριο και άλλες χρη­ ματιστικές δραστηριότητες, ενώ ορισμένοι από αυτούς,όπως οι οικογένειες Moro και Contareno, εξελίχθηκαν σε μεγάλους γαιοκτήμονες. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά καιρούς έδρευε στην Άρτα βενετός πρόξενος, που επέβλεπε τις υποθέσεις των 28 βενετών κατοίκων και φρόντιζε για τα συμφέροντα τους . Με την Άρτα διατηρούσε εμπορικές επαφές και η Ραγούζα,οι οποί­ ες εντάθηκαν στα επόμενα χρόνια, κυρίως μετά το 1358, όταν οι Ραγούζιοι απέκτησαν πλήρη ελευθερία στις εμπορικές τους συναλλαγές και έπαψε η εξάρτηση τους απο τους Βενετούς29 , Η εξαιρετική σημασία που είχαν τα παράλια της Ηπείρου λόγω των σπουδαίων λιμανιών που διέθεταν, κατέστησε την πε­ ριοχή ήδη από τα τέλη του 11ου αι.tπεδίο ανταγωνισμού μετα­ ξύ ευρωπαϊκών δυνάμεων, κυρίως των Βενετών και Ανδεγαυών.Έ­ τσι, μετά την κατάληψη της Ηπείρου από τους Σ'έρβους ο Δουσάν για να δελεάσει τους βενετούς τους πρότεινε μέσω του πρε­ σβευτή του Μιχαήλ Μπουκιά το 1350, την παραχώρηση της Ηπεί­ ρου προκειμένου να εξασφαλίσει την ναυτική υποστήριξη τους για την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης30. Η Βενετία δεν έδειξε ενδιαφέρον για την πρόταση, ίσως γιατί αυτή την εποχή διαπραγματευόταν την αγορά των νησιωτι­ κών κτήσεων των Ανδεγαυών στο Ιόνιο πέλαγος31. Από την άλλη πλευρά,η πρόθεση του Δουσάν να παραχωρήσει την Ήπειρο με αντάλλαγμα την ναυτική υποστήριξη των Βενετών, δείχνει ότι η περιοχή δεν ενδιέφερε ιδιαίτερα τον σέρβο ηγεμόνα, ίσως γιατί του δημιουργούσε προβλήματα στην διοίκηση και στον έλεγχο της, επειδή βρισκόταν αρκετά μακριά. 0 κύριος στόχος του παρέμενε η ίδια η Κωνσταντινούπολη. Εξάλλου στην συνάντηση που είχε με τον Καντακουζηνό κοντά στην Θεσσαλονί κη το 1350/συμφωνήθηκε η περιοχή της Ηπείρου μαζί με άλλες περιοχές και πόλεις που κατείχαν οι Σέρβοι να επιστραφούν στους Βυζαντινούς, ενώ ο Δουσάν θα κρατούσε κυρίως τις _πό-

/

100 32

λεις που βρίσκονταν στην βόρεια Μακεδονία . Το. ότι η περιο­ χή της Ηπείρου ήταν έξω από τους βασικούς του στόχους φαίνε­ ται και από το γεγονός ότι οι πηγές δεν αναφέρουν για επί σκέψη του Δουσάν στις περιοχές αυτές μετά την κατάληψη τους. Ο Δουσάν μετά τις τελευταίες προσαρτήσεις βυζαντινών εδαφών 33 ασχολήθηκε με τις υποθέσεις του βορρά (Βοσνία - Ουγγαρία) , ενώ οι κινήσεις του στα ελληνικά εδάφη εντοπίζονται κυρίως στο χώρο της Μακεδονίας (Θεσσαλονίκη - Σέρρες). Με τον διο­ ρισμό ως διοικητή στην περιοχή της Ηπείρου ενός προσώπου συγ­ γενούς, του αδελφού του Συμεών, ο οποίος έφερε τον υψηλό τί­ τλο τρυ δεσπότη, αναπτύχθηκε κάποια σχετική αυτονομία στην περιοχή της δυτικής Ελλάδας. Δυστυχώς όμως δεν-σώζεται κανέ­ να έγγραφο του Συμεών από την περίοδο που διακυβέρνησε την Ήπειρο, το οποίο θα μπορούσε να μας διαφωτίσει πάνω-σε^θέματα "εσωτερικής" διοίκησης. Δεν αποκλείεται βέβαια το ενδεχό­ μενο να μην είχε εκδόσει κανένα έγγραφο την εποχή αυτή3\ Έ ­ τσι δεν γνωρίζουμε τίποτε για θέματα διοικητικά, οικονομικά, φορολογικά, νομικά, κ.ά. στην περίοδο της σερβοκρατίας. Ακςμη δεν μας είναι γνωστό μέχρι ποιο βαθμό ο Συμεών ασκούσε έ­ λεγχο στους Αλβανούς, ούτε υπάρχουν στοιχεία για τις σχέσεις του μ'αυτούς τουλάχιστο σ'αυτή τη φάση. Ενδιαφέρον θα ήταν^ αν είχαμε στοιχεία,να εξετάσουμε και τις σχέσεις των νησιών 35

του Ιονίου με τις απέναντι ακτές, δεδομένου ότι τα νησιά θα πρέπει να είχαν επικοινωνία με την ξηρά, τόσο για τον ανεφο­ διασμό τους σε βασικά είδη διατροφής και την ικανοποίηση δια­ φόρων αναγκών, αλλά ακόμη και για λόγους διεξαγωγής διαμετα-κομιστικού εμπορίου, εφόσον τα νησιά ήταν γέφυρα επικοινωνί­ ας και προώθησης αγαθών από την ανατολή προς την Ευρώπη και το αντίστροφο.

/ Λ

ΜΕΡΟΣ

Β'

ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΟΥΣΑΝ

/

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

A'

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΟΥΣΑΝ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ α. Η διαμάχη Συμεών και Ουρός Ε' για τον σερβικό θρόνο. Σ\ις 20 Δεκεμβρίου του 1355 ο τσάρος της Σερβίας Στέφα - νος Δουσάν πέθανε πριν προλάβει να ολοκλήρωσε ι "τα μεγαλεπήβο­ λα σχέδια του για ίδρυση σερβο-ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στον χώ­ ρο της NAt Ευρώπης με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη1". "Με τον θάνατο του καταρρέει και το ισχυρό κράτος που είχε δημιουργή­ σει, ενώ ταυτόχρονα ο τουρκικός κίνδυνος διαγράφεται τώρα α­ πειλητικότερος, εφόσον χάθηκε από το προσκήνιο ένας ισχυρός η­ γεμόνας,που θα μπορούσε να αποτελέσει φραγμό στα επεκτατικά σχέδια των Τούρκων στα Βαλκάνια.Η Βουλγαρία διερχόταν περίοδο κρίσης τόσο σε πολιτικό όσο και σεκοινωνικό επίπεδο, η οποία επιτείνετο από την θρησκευτική αναρχία που παρατηρείται σ'όλο τον 14ο αι.2.Αλλά και το Βυζάντιο βρίσκεται αυτή την εποχή σε πραγματικά δεινή θέση3.Ο πρόωρος θάνατος του Δουσάν ανέκοψε την προέλαση των Σέρβων και ματαίωσε οριστικά τα σχέδια τους για κατάληψη της βυζαντινής αυτοκρατορίας.Η εξασθένηση-όμως της σερβικής απειλής δεν επέφερε ουσιαστική βελτίωση στην κατάστα­ ση του βυζαντινού κράτους. Οι νίκες του Δουσάν και το μεγάλο σερβικό κράτος που δημι­ ούργησε αποδείχθηκε πως είχαν εφήμερο χαρακτήρα. Η έλλειψη συ­ νοχής και συγκροτημένης οργάνωσης των ετερόκλητων επαρχιών και η ανομοιογενής σύνθεση του πληθυσμού στάθηκαν ανυπέρβλητα εμπόδια για την δημιουργία σταθερού κρατικού μορφώματος.Εξάλ­ λου ο Δουσάν δεν πρόλαβε να παραμείνει για αρκετό διάστημα στην εξουσία για να εδραιώσει την δύναμη του* Έ ν α άλλο στοι-

/

104 χείο που δρούσε ως αρνητικός παράγοντας στην πραγματοποίηση των σχεδίων του, ήταν ο ελληνο-σερβικός χαρακτήρας της αυτο­ κρατορίας που ήθελε να δημιουργήσει. Η Σερβία αποτελούσε μία φυλετική ηγεμονία, η οποία εγκολπώθηκε την αυτοκρατορική ι­ δεολογία και παρόλο που χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από το Βυζάντιο για την οργάνωση των νεοκατακτημένων εδαφώνδεν μπό­ ρεσε να δημιουργήσει την κατάλληλη υποδομή για μια τέτοια αυτοκρατορία. Ακόμη υπάρχει εδώ μία εσωτερική αντινομία: Οι ελληνικοί πληθυσμόί^ φορείς μιας άλλης πολιτιστικής παράδο σης παρέμειναν ξένοι προς τον Δουσάν και το κράτος του και δεν μπ&ρεσαν να ενταχθούν μέσα σ'αυτό. Η εξέλιξη του σερβι­ κού κράτους και η διάσπαση του σε πολλές μικρές'" ηγεμονίες μετά τον· θάνατο του Δουσάν δείχνει ακριβώς ότι δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για την δημιουργία αυτοκρατορίας βυζαντινού τύπου. Βρισκόμαστε δηλαδή ακόμη πολύ κοντά σε μια πατριαρχι­ κή κοινωνία με στοιχεία φεουδαρχικά. Η νέα ηγεσία ήταν ανίσχυρη να συγκρατήσει τις κεντρό φυγές δυνάμεις και να αντιμετωπίσει τα διασπαστικά φαινόμε­ να που εκδηλώθηκαν τότε5. Ο Στέφανος Ουρός Ε'(1355-71) που διαδέχθηκε τον πατέρα του σε νεαρή ηλικία (19 μόλις ετών), και έφερε τον τίτλο "αυτοκράτωρ των Σέρβων και των Ρωμαίων", ήταν πρόσωπο ανίκανο να επιβάλει την τάξη και να αποτρέψει την διάλυση ενός κράτους, που δεν είχε προλάβει να παγιώσει την σερβική κυριαρχία στις νεοκατακτημένες ελληνικές περιο­ χές 6 . Αναρχία και εξεγέρσεις ακολούθησαν και διάφοροι τοπι­ κοί ηγεμόνες και αξιωματούχοι του Δουσάν έσπευσαν να διακη­ ρύξουν την ανεξαρτησία τους στις επαρχίες που διοικούσανκαι μάλιστα πρόβαλαν αξιώσεις για τον θρόνο7. Οι ανεξάρτητες ηγεμονίες που εμφανίσθηκαν και που πα ρουσίαζαν στοιχεία φεουδαρχικά ήταν: στην Μακεδονία σπουδαι­ ότερος ηγεμόνας ήταν ο VukaSin (VlkaSin) , ο οποίος στην ε­ ποχή που ζούσε ο Δουσάν, στα 1350, αναφέρεται ως ζουπάνος (2μραη)Πριλέπου. Αυτός βαθμιαία εγκαθίδρυσε δική του αρχή στην περιοχή βόρεια των Σερρών και αναγορεύθηκε δεσπότης,πι­ θανόν από τον τσάρο Ουρός8, ενώ αργότερα τον Νοέμβριο του

/

105 1366 εμφανίζεται ως βασιλιάς (dominus rex Slavonie) στο πλευ­ 9 ρό του τσάρου Ουρός . Ο αδελφός του Ιωάννης Ούγγλεσης,που το 1346 υπήρξε για σύντομο διάστημα διοικητής σε περιοχή κοντά στην Ραγούζα, εμφανίζεται αργότερα το 1365 ως δεσπότης Σερ­ 10 ρών . Σύμφωνα με τον Χαλκοκονδύλη οι δύο αδελφοί βρίσκονταν στην υπηρεσία του Στεφάνου Δουσάν, ο ένας ως οινοχόος και ο άλλος ως ιπποκόμος , και είχαν τοποθετηθεί από τον σέρβο ηγε­ 1 μόνα διοικητές της περιοχής μεταξύ Σερρών και Δούναβη VΕπαι­ ξαν σημαντικό ρόλο στην Σερβία την εποχή αυτή και τελικά ανα­ 12 δείχθηκαν σε σπουδαίους πολιτικούς παράγοντες . Στην ΒΑ Μακε­ δονία συναντούμε τους γιους του Dejarrêtai της Θεοδώρας, αδελφής του Δουσάν, τον δεσπότη Ιωάννη DragaS και τον "κύριο" (gospodin) Κωνσταντίνο Dejanovic. Έλεγχαν, την 'σημαντική και πλούσια περιοχή της Στρούμιτσας, του Stip, του Zeligovo(κον­ τά στο Kumanovo) , του Kratovo και του Velbu2d (Küstendil) 1 ψ . Στην Ν.Μακεδονία από τις Σέρρες μέχρι τον Εαρδάρη διοικητής ήταν ό Bogdan15. Στα δυτικά, την περιοχή γύρω από τις εκβολές του Bojana ποτα­ μού, διοικούσε ο επιφανής ευγενής Zarko (1356-57) 16. Από το 1360 εμφανίζεται στην Β.Αλβανία, στην Ζέτα, η ισχυρή οικογέ­ νεια των BalSidi σερβοαλβανικής καταγωγής. Ιδρυτής της δυνα­ στείας ήταν ο Bal2a Α', ένας φτωχός ευγενής, που την εποχή του Δουσάν είχε στην κατοχή του μόνο ένα χωριό17. Με την βοή­ θεια των γιων του Stracimir, Γεωργίου Α' και Balâa Β'κατέλα­ βε μετά τον θάνατο του Δουσάν το επάνω μέρος της Ζέτα. Τον BalSa Α' διαδέχθηκαν οι γιοι του το 1362, οι οποίοικυβέρνη σαν διαδοχικά18. Στην ΉΑ. Αλβανία βρίσκουμε την εποχή το.υ θανά­ του του Δουσάν έναν άλλο τοπικό κυβερνήτη, τον Ανδρέα Γρώπα, που διοικούσε την περιοχή της Οχρίδας19. Στην κεντρική Αλβα νία συναντούμε την οικογένεια Matarängo, που κυβέρνησε την παραθαλάσσια περιοχή μεταξύ"των ποταμών Shkumbi ( = Γενυσός) και Seman20. Στο κεντρικό τμήμα της Αλβανίας δημιουργήθηκε με­ τά τον θάνατο του Δουσάν για πρώτη φορά στην ιστορία το αλ­ βανικό βασίλειο (Regnum Albanie) από τον Κάρολο Θώπια, ένα σημαντικό πρόσωπο της ομώνυμης δυναστείας, το οποίο έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην ιστορία της Αλβανίας. Ο Κάρολος Θώπια βα-

106 σίλευσε μεταξύ 1359 και 1386, και. ήταν εχθρός των Ανδεγαυών και των BalSiéi21. Δυτικά της επικράτειας του Γρώπα και στα βόρεια του "δεσποτάτου" Βαλόνας και Κανίνων ήταν εγκατεστη­ 22 μένο το αλβανικό φύλο των Μουζάκη . Στην περιοχή του Ales sio και την ενδοχώρα του υπήρχε η παλιά αλβανική οικογένεια 23 των Ducagin . Ένας εχθρός του βασιλιά VlkaSin και των Bal­ lici καθώς και του τσάρου Ουρός ήταν ένας νέος δυνάστης στα βορειοδυτικά μεταξύ Ραγούζας και Δρίνα, ο ζουπάνος Νικόλαος, 21 γιος του ζουπάνου Altomari *, Στα ανατολικά, γείτονας του ζου­ πάνου Νικολάου Altomanovic στην μακρινή ενδοχώρα ήταν ο Knez-5 Lazare ιος του Pribac. Ο Lazar ήδη σε νεαρή ηλικία μπή­ κε στην υπηρεσία του τσάρου Δουσάν, ενώ αργότερα εμφάνιζε 25 ται ως αυλικός τους Ουρός . Ο Χαλκοκονδύλης αναφέρει οκτώ σλάβους ηγεμόνες,, που ί­ δρυσαν δικά τους αυτόνομα κρατίδια, αλλά ο κατάλογος των ο­ νομάτων που δίνει δεν είναι ακριβής26. Τα ονόματα που δια­ στρεβλώθηκαν από τους μελετητές, αποκατέστησε πρώτος ο Hopf, με την βοήθεια σερβικών και αλβανικών ειδήσεων και πηγών,ό­ πως δηλώνει ο ίδιος27 . Η σύζυγος του Δουσάν Έλενα ίδρυσε δική της ανεξάρτητη και αυτόνομη ηγεμονία στην πόλη των Σερρών (1356-64)28. Δεν είναι απόλυτα σαφείς οι λόγοι για τους οποίους η . Έλενα διά­ λεξε την πόλη των Σερρών για να εγκατασταθεί29, όπως επίσης δεν γνωρίζουμε το είδος της εξουσίας της. Οπωσδήποτε οι σχέ­ σεις με τον γιο της Ουρός ήταν φιλικές30. Τον Μάιο του 1356 η αυτοκράτειρα Έλενα έλαβε το μοναχικό σχήμα με το όνομα Ελισάβετ, αλλά εξακολούθησε να ζει στις Σέρρες διατηρώντας την πολιτική ανεξαρτησία της31 .Λ Το 1366 ο δεσπό­ 32 της Ιωάννης UgljeSa κατέλαβε τις Σέρρες και διοίκησε την πόλη μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1371, οπότε έχασε την ζωή του πολεμώντας κατά των Τούρκων στην μάχη της Μαρίτσας. Η.πολι­ τική του είχε στόχο την εκκλησιαστική συμφιλίωση με το Βυ ζάντιο καθώς και την σύναψη συμμαχίας με τους Έλληνες για την αντιμετώπιση της τουρκικής απειλής33 . Επίσης αναφέρεται ότι στην περιοχή της Δράμας δίπλαστα

107 σύνορα του βυζαντινού κράτους, εξουσίαζε ο

καίσαρ

Vojihna

#

(Βοϊχνας), πιθανόν βασσάλος (Kletvenik) της αυτοκράτειραςΈ31 λενας *. Ταυτόχρονα σχεδόν με τον Δουσάν πέθανε και ο διοικητής της Θεσσαλίας καίσαρας Πρελούμπος, σε μάχη με τους Αλβα­ 35 νούς . Το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε στην περιοχή στάθη­ κε αφορμή για νέες εξελίξεις, όπως θα δούμε παρακάτω. 0 ετεροθαλής αδελφός του Δουσάν Συμεών, που ήταν τότε πε­ ρίπου 28 ετών, άτομο χωρίς ιδιαίτερες στρατιωτικές και πολι­ τικές ικανότητες, αμφισβητώντας την αρχή του ανηψιού του Ου­ ράς Ε\ κατευθύνθηκε προς την Σερβία για να διεκδικήσει τον 36 θρόνο . Ο Jirecek εκφράζει την άποψη ότι ο Συμεών ήθελε να διαδεχθεί τον αδελφό του Δουσάν και να γίνει απλώς συμβασιλέας στον θρόνο μαζί με τον γιο του Δουσάν, διότι στην-διάρκει­ α της παιδικής ηλικίας του Ουρός ο Δουσάν είχε ορίσει τον Συ­ μεών ενδεχόμενο διάδοχο του37. Η άποψη αυτή δεν ευσταθεί,διό­ τι οι πηγές μας πληροφορούν ρητά ότι σκοπός του Συμεών ήταν να καταλάβει τον θρόνο για τον εαυτό του38. Πράγματι το 1342, ίσως κάτω από την επίδραση ασθένειας, ο Δουσάν σε έγγρα­ φο του μιλώντας για πιθανό διάδοχο του αναφέρει την φράση "τον αδελφό της βασιλείας μου", εννοώντας προφανώς τον Συμεών,αλ­ λά αμέσως μετά τον γιο του Ουρός, παρ'όλο που αυτός ήταν τό­ τε 6 χρονών39. Το ενδεχόμενο βέβαια της διαδοχής του Δουσάν στον σερβικό θρόνο από τον αδελφό του είχε αποκλεισθεί, όταν τον Απρίλιο του 1346 στην λαΐ'κή συνέλευση (sabor) ι*° στα Σκό πια ο Δουσάν στέφθηκε αυτοκράτορας και ο γιος του αναγορεύθη­ κε κράλης. Με τον τρόπο αυτό καθιερώθηκε την εποχή της διακυ­ βέρνησης του Δουσάν ο θεσμός του συμβασιλέως. 0 σέρβος τσά ρος κυβερνούσε τ ι ς" ελληνικές χώρες", ενώ ο κράλης τυπικά εί­ χε στην εξουσία του τις"παλιές σερβικές χώρες". Ακόμη και τα έγγραφα διακρίνουν την εξουσία σε βασιλική και αυτοκρατορική, και τις χώρες σε βασιλικές και αυτοκρατορικές1*1. Από πρακτική άποψη ο διαχωρισμός αυτός δεν υφίστατο λόγω του νεαρού της η­ λικίας του Ουρός, αλλά τυπικά σήμαινε ότι αυτός ήταν ο αναμ­ φισβήτητος και μοναδικός διάδοχος του Δουσάν. Στο χρυσόβουλ-

/

108 λο του 1348 υπέρ της μονής Χιλανδαρίου ο Δουσάν αναφέρει τα εξής: "είτε τον υίόν της βασιλείας μου,(εννοώντας τον Ουρός Ε'), ειτ'ουν άλλον τινά δνπερ ò Θεός ευδοκήσει", χωρίς να α­ ι 2 ναφέρει το όνομα του Συμεών * . 0 Δουσάν βέβαια αυτή την εποχή τίμησε τον Συμεών ως συγγενικό του πρόσωπο με τον τίτλο του δεσπότη και τον τοποθέτησε διοικητή της νεοαποκτημένης Ηπεί­ ρου, αλλά είναι προφανές ότι για διάδοχος του θρόνου προοριζόταν ,lf3 ο Ουρός E . Το 1356 ο Συμεών πήγε στην Θεσσαλία και από εκεί στράφη­ κε βόρεια στην Καστοριά, όπου συγκέντρωσε στρατό αποτελούμε­ νο από 4-5.000 περίπου άνδρες, Σέρβους, Αλβανούς και Έλλη­ 1 νες'*'. Ο αριθμός αυτός του στρατού, αν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, ήταν αξιόλογος για την εποχή εκείνη και έδι­ νε την δυνατότητα στον αρχηγό τόυ να πραγματοποιήσει πολλές φιλοδοξίες. Ο Συμεών ανακηρύχθηκε από τον στρατό "βασιλεύς καί αυτοκράτωρ 'Κομαίων καί Σέρβων" και υπέγραφε ως Συμεών Ού ρεσις Παλαιολόγος για να κερδίσει την υποστήριξη των Ελλή­ νωνw . Για τον χρόνο της αναγόρευσης του Συμεών σε τσάρο υπάρ­ χουν διάφορες εκδοχ'ές. Ο Muralt τοποθετεί το γεγονός στα 1 33*9îf0 Ο Βογιατζίδης στα χρόνια μεταξύ 1 355-1 358 **7. Το Χρονικό των Ιωαννίνων, που φαίνεται αξιόπιστο σε ό,τι αφορά τα γεγονότα που σχετίζονται με τον Συμεών, υπαινίσσεται ότι η αναγόρευση έγινε λίγο πριν ξεκινήσει την εκστρατεία του κατά της Σερβί­ ας"8. Η ίδια πηγή όμως μας λέει ότι ο Νικηφόρος Β' έδιωξε τον δεσπότη και όχι τον τσάρο Συμεών και ότι ο τελευταίος αναγο­ ρεύθηκε τσάρος στην Καστοριά1*3. Κατά την γνώμη μας η αναγόρευ­ ση του Συμεών έγινε πριν από την σερβική συνέλευση στα Σκό­ πια τον Απρίλιο του 1357, όπου ετέθη το θέμα της διαδοχής και αναγνωρίσθηκε ο Ουρός ως νόμιμος αυτοκράτορας50. Θα πρέπει δη­ λαδή ο Συμεών να είχε ήδη εκδηλώσει τις προθέσεις του όσον α­ φορά την ανάληψη της εξουσίας στο σερβικό κράτος. Πρόθεση του Συμεών δεν ήταν να διεκδικήσει τα ελληνικά εδάφη που είχε χά­ σει. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του είχαν κυρίως στόχο την εξουδετέρωση του Ουρός και όχι την ανακατάληψη των Ηπειρωτι­ κών κτήσεων από τον Νικηφόρο Β' Ορσίνι. Ο σφετερισμός του αυ-

109 τοκρατορικού τίτλου από τον Συμεών έδειχνε ξεκάθαρα την πρό­ θεση του να επικρατήσει μετά τον παραγκωνισμό του ανηψιού 51 του Ουρός . Έτσι,στο σερβικό κράτος υπήρχαν δύο πρόσωπα που έφεραν 52 συγχρόνως τον αυτοκρατορικό τίτλο: ο Ουρός Ε' και ο Συμεών . Ο Mihaljcic υποστηρίζει ότι η ρήξη μεταξύ Συμεών και Ουρός, δηλαδή ο αγώνας για την κατάκτηση του σερβικού θρόνου_, άρχι­ σε" μετά την κατάληψη των επαρχιών της Θεσσαλίας και Ηπείρου από τον Νικηφόρο Β' Ορσίνι, ο οποίος στέρησε έτσι τον Συμεών από τις κτήσεις του και τον ανάγκασε να στραφεί σε αναζήτηση νέω\ στόχων. Εκείνο που κυρίως τονίζει ο σέρβος ιστορικός εί­ ναι ότι οι εσωτερικές συγκρούσεις στο σερβικό κράτος άρχισαν μετά την. κατάληψη της Θεσσαλίας και Ηπείρου από τον δεσπότη Νικηφόρο53 . Θεωρεί μάλιστα ότι η γρήγορη επιτυχία του. Νικηφό* ρου οφείλετο κυρίως σε συνδυασμό ατυχών περιστάσεων για το σερβικό κράτος, δηλαδή στον θάνατο- του Δουσάν και του καίσα­ ρα Πρελούμπου, καθώς και στην έλλειψη παγιωμένης σερβικής ε­ ξουσίας στα νεοκατακτημένα ελληνικά εδάφη και όχι σε εσωτερι­ κές συγκρούσεις που προέκυψαν στο σερβικό κράτος αμέσως μετά τον θάνατο του Δουσάν, όπως αναφέρει ο Καντακουζηνός51*. Κατά τη γνώμη μας η γρήγορη διάσπαση του κράτους του Δουσάν σε πολ­ λά κρατίδια οφείλετο κυρίως σε εσωτερικούς λόγους και βέβαια σε άλλους εξωτερικούς παράγοντες. Και οι δύο πλευρές, Ουρός και Παλαιολόγος, προκειμένου να εξασφαλίσουν υποστηρικτές ήταν γενναιόδωροι στην απονομή αξιωμάτων, σύμφωνα με τα βυζαντινά πρότυπα. Σύμφωνα με μαρτυ­ ρία του Καντακουζηνού ο Συμεών είχε συμμάχους πολλούς επιφα­ νείς σέρβους άρχοντες5S. 0 Mihalj ciò αμφισβητεί την είδηση του Καντακουζηνού ότι πολλοί ευγενείς ήταν οπαδοί του Συμεών και υποστηρίζει ότι οπωσδήποτε αυτοί δεν πρέπει να αναζητηθούν μεταξύ των μεγάλων φεουδαρχών, των μελλοντικών ανεξάρτητων η­ γεμόνων56. Οπωσδήποτε ο Συμεών είχε εξασφαλίσει ένα αριθμό υ­ ποστηρικτών μεταξύ των μικρών τοπικών σέρβων ηγεμόνων57. Ανά­ μεσα σ'αυτούς σημαντικότερος υποστηρικτής του μπορεί να θεω­ ρηθεί ο δεσπότης Βαλόνας Ιωάννης Κομνηνός Ασέν, που διατήρη-

110 σε φιλικές σχέσεις με τον νέο τσάρο Συμεών, του οποίου μάλι­ 58 στα ήταν πεθερός . Η ύπαρξη κινδύνου από τον . .νότο, από τον φιλόδοξο Νικηφόρο Β', οδήγησε ενδεχομένως τους δύο άνδρες,Συ­ 59 μεών και Κομνηνό Ασέν σε συνεργασία . Δεν γνωρίζουμε ωστόσο αν ο δεσπότης αναγνώριζε την υψηλή κυριαρχία του τσάρου Συμε­ ών, όπως το απαιτούσε η ιεραρχία. Είναι βέβαιο πάντως ότι ο Κομνηνός Ασέν αυτή την εποχή είχε καλές σχέσεις με την Βενε­ τική Δημοκρατία και βρισκόταν κάτω από την ισχυρή επιρροή 60 της .Είναι επίσης πιθανόν ότι είχε ανεξαρτητοποιηθεί εντελώς από την σερβική κεντρική εξουσία, διαχωρίζοντας τις κτήσεις 61 του^από το σερβικό κράτος . Τον Ιούλιο του 1356 κατελήφθη η 62 πόλη του Βερατίου από τον στρατό του Ουρός , οπότε ο Κομνη νός Ασέν βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Έτσι, το καλοκαίρι του 1357 έστειλε πρεσβεία στην Βενετία ζητώντας να του-στ^είλει έ­ ναν ευγενή ως ρέκτορα στα εδάφη του (unum ex nobilibus pro rectore locorum suorura), να του δώσει ένα πολεμικό πλοίο και να του επιτρέψει να υψώσει την σημαία του Αγ.Μάρκου στις κτή­ σεις του63. Από άλλο βενετικό έγγραφο πληροφορούμαστε ότι η Βενετία έστειλε ευγενείς πολίτες της στον "locus Avlone et a· lia loca despotatus" ως "rectores vel capitane! aut officiailes"61+ και λίγο αργότερα επέτρεψε στον Ιωάννη να διατηρεί πο­ λεμικό πλοίο κατά των Σικελών πειρατών και άλλων κακοποιών (pro dampificando cursarios cecilianos et alias malas gentes)65 . Ανάμεσα στους υποστηρικτές του Συμεών αναφέρεται και κάποιος "σεβαστοκράτορας" Blasius Matarango, αλβανός ηγεμόνας της πα­ ράκτιας περιοχής μεταξύ των ποταμών Shkumbi (παλιά ονομασία Breg) και Seman (Δέβολη) , στα βόρεια των πόλεο^ν Κανίνων και Βαλόνας66. Άλλος ένας υποστηρικτής του Συμεών ήταν ο "καίσαρ" Novak, που διοικούσε την περιοχή της λίμνης Πρέσπας67 . Η οικειοποίηση του αυτοκρατορικού τίτλου από τον Συμεών, παρ*όλο που αυτός ήταν μέλος της βασιλικής οικογένειας, απο­ τελούσε πράξη σφετερισμού, όχι μόνον απέναντι στον Ουρός,αλ­ λά και στους περισσότερους σέρβους φεουδάρχες. Έτσι, ο νεα ρός τσάρος Ουρός βρέθηκε να έχει αρκετούς συμμάχους. Η μητέ­ ρα του τσαρίνα Έλενα, που έγινε ανεξάρτητη στην περιοχή των

111 Σερρών, τήρησε ουδέτερη στάση στις διενέξεις μεταξύ Ουρός 88 και Συμεών . Οπωσδήποτε όμως ot σχέσεις μητέρας και γιου ήικες, όπως φαίνεται και απο ορισμένα γεγονότα .Πιστός στον Ουρός έμεινε ο σεβαστοκράτορας Branko Mladenovic,κύριος της Οχρίδας με τους τρεις γιους του: τον Γρηγόριο, τον Vuk και 70 τον Roman, μοναχό του Χιλανδαρίου . Επίσης ο Χλάπενος,ο κύρι­ ος των πόλεων της Βέροιας και Έδεσσας, ο οποίος παντρεύτηκε την αδελφή του Ουρός και χήρα του Πρελούμπου Ειρήνη, ήταν πο­ λιτικός αντίπαλος του Συμεών και αποτέλεσε φραγμό στα επεκτα­ 71 τικά του σχέδια προς βορρά . Εξάλλου σύμφωνα με μαρτυρία του Orbarli κανένας ηγεμόνας της Ζέτας και της Ρασκίας δεν ακολού­ θησε τον Συμεών, επειδή τον θεωρούσαν πρόσωπο χωρίς ιδιαίτε­ ρες ικανότητες72. Μεταξύ των αντιπάλων του Συμεών ήταν και οι Ballici στην περιοχή της Ζέτας, που εμφανίζοντα-ι .ρ;αν πρό­ σωπα εμπιστοσύνης του Ουρός73. Πριν από την σύγκρουση των δύο τσάρων έγιναν κάποιες προσπάθειες από την πλευρά του Συμεών για διαπραγμάτευση με τον Ουρός. Τον Σεπτέμβριο του 1357 κάποιος πολίτης της Βαλόνας, ο Βασίλειος Zinofi, υποτελής του δεσπότη Ιωάννη Κομνη­ νού Ασέν, έφθασε στην Ραγούζα με επιστολή του Συμεών.Δεν γνω­ ρίζουμε αν ο Συμεών ζήτησε συμβουλές από τους Ραγούζιους ή την μεσολάβηση τους στην διαμάχη του με τον Ουρός71*. Στο μεταξύ, σημαντικό ρόλο στην διευθέτηση του θέματος της διαδοχής έπαιξε η σερβική εθνοσυνέλευση στα Σκόπια τον Α­ πρίλιο του 1357. Νόμιμος τσάρος του κράτους θεωρήθηκε ο ΟυρΙός, ενώ στον Συμεών δεν αναγνωρίσθηκε κανένα σχετικό δικαί­ ωμα. Η ίδια συνέλευση διακήρυξε το μανιφέστο της μοναδικότη­ τας και υποστήριξης του νόμιμου διαδόχου75. Κατόπιν λοιπόν αυ­ τού ο Συμεών θα έπρεπε με την βία να διεκδικήσει αυτό που ε­ πιθυμούσε. Τον επόμενο χρόνο ο Συμεών επετέθη στα σερβικά εδάφη στην περιοχή της Σκόδρας (Σκαντάρ) . Δεν γνωρίζουμε αν ο τσάρος Ουρός συμμετεί­ χε στην διεξαγωγή των επιχειρήσεων, πάντως σίγουρα βρισκόταν

/

112 76

στην Ζέτα αυτή την εποχή . 0 Συμεών συγκρούσθηκε με τα σερβι­ κά στρατεύματα και υπέστη μεγάλη ήττα στην Σκόδρα το καλοκαί­ ρι του 1358. Δεν γνωρίζουμε πόσο βόρεια προωθήθηκε στα σερβι­ κά εδάφη. Έχουμε μόνο την μαρτυρία του Orbini που λέει τα ε­ ξής: "Αυτός (ο Συμεών), βλέποντας λοιπόν ότι καθένας από τους βαρώνους κατείχε τις χώρες του αναφερθέντος αδελφού του, έ­ χοντας κάνει ωστόσο στράτευμα από Έλληνες και Αλβανούς,ήρθε με αυτό στην Ζέτα, και άρχισε να επιτίθεται στο οχυρό του Σκου­ τάρι. Μα δεν μπόρεσε να κάνει τίποτε, είτε γιατί το αναφερθέν κάστρο ήταν καλά οχυρωμένο από την φυσική του θέση και εφυλάσσετο από αξιόμαχους άνδρες, είτε γιατί κανένας βαρώνος _ της Ζέτας και της Ρασκίας, βλέποντας τον αδύναμο"και όχι αξι­ όλογο, δεν θέλησε να τον ακολουθήσει"77. Η επιχείρηση του Συμεών προκάλεσε αναστάτωση μέχρι την περιοχή του Δούναβη, και κυρίως στις εμπορικές πόλεις78 . Αυτή ήταν η τελευταία προσπάθεια του Συμεών να εκδιώξει τον Ουρός από τον σερβικό θρόνο. Μετά την αποτυχία του αποσύρθη­ κε στο νότο, στα ελληνικά εδάφη, τα οποία από τότε διαχωρί σθηκαν από το σερβικό κράτος. ·

β. Προσπάθεια ανάκτησης Θεσσαλίας-Ηπείρου-Αιτωλοακαρνανίας από τον Νικη­ φόρο Β' Ορσίνι. Η μάχη του Αχελώου (1359). Η δυναστική κρίση που προκάλεσε στο σερβικό κράτος ο θά­ νατος του Δουσάν και το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε στην Θεσσαλία με τον θάνατο του Πρελούμπου, ευνοούσαν μια πιθανή ε­ πέμβαση εκ μέρους του Βυζαντίου προς ανάκτηση των χαμένων ε­ δαφών. Όμως,εξαιτίας της εσωτερικής κρίσης οι Βυζαντινοί έ­ χασαν αυτή την ευκαιρία. Ήδη από τον Δεκέμβριο του 1354 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Καντακουζηνός είχε αποσυρθεί και είχε γίνει μοναχός. 0 δεσπότης της Αίνου Νικηφόρος Β' Ορσίνι^-,γιος του τελευταίου δεσπότη της Ηπείρου, ήταν ο μόνος που επιχεί­ ρησε την ανάκτηση της πατρικής κληρονομιάς. 0 Καντακουζηνός, όπως υπαινίσσεται σε κάποιο σημείο του έργου του, σκόπευε πι-

/ f

113 θανόν να στείλέ-ι

τον Νικηφόρο να αναλάβει την διοίκηση του"δε-

2

σποτάτου" , πριν αυτό καταληφθεί από τους Σέρβους το 1348,πράγ­ μα που τελικά δεν έγινε. 0 Νικηφόρος κατά το χρονικό διάστημα που ο πεθερός του βρισκόταν στον βυζαντινό θρόνο δεν προσπάθη­ σε να καταλάβει τα εδάφη, που άλλοτε ανήκαν στον πατέρα του. Τώρα όμως η περίσταση φαινόταν κατάλληλη για ένα τέτοιο εγχεί­ ρημα. Την άνοιξη του 13563 ο Νικηφόρος αφού επάνδρωσε μερικά πλοία κατευθύνθηκε προς τα θεσσαλικά παράλια αφήνοντας στην Αίνο την σύζυγο του Μαρία1*. 0 δεσπότης κατέλαβε την Θεσσαλία με μεγάλη ευκολία και σε σύντομο χρονικό διάστημα, γιατί οι Έλληνες κάτοικοι, και ανάμεσα τους πολλές οικογένειες "δυνα­ τών", τον υποδέχθηκαν με χαρά, επειδή τον θεωρούσαν άνθρωπο του Καντακουζηνού και τον βοήθησαν να αντιμετωπίσει τους Σέρβους που καταπίεζαν τον πληθυσμό και ακόμη τους Αλβανούς που λυμαίνονταν την περιοχή5. Η χήρα του Πρελούμπου Ειρήνη, που βρι­ σκόταν στα Τρίκαλα μαζί με τον γιο της Θωμά Πρελιούμποβιτς, εκ­ διώχθηκε "της άνδρψας άρχης" και κατέφυγε στην αυλή του αδελ-" φού της Στέφανου Ουρός6. Ο Ουρός με χρυσόβουλλο που εξέδωσε τον Απρίλιο του 1357, της παραχώρησε τις παλιές κτήσεις που εί­ χε ο άνδρας της Γρηγόριος Πρελούμπος στα σερβικά εδάφη-,- όταν ακόμη ήταν βοεβόδας, καθώς και στην Θεσσαλία7. 0 Νικηφόρος στην διάρκεια της σύντομης εξουσίας του στην Θεσσαλία, που διήρκεσε 3 χρόνια και 2 μήνες (1356-1359) 8 , εξέ­ δωσε διπλώματα, τα οποία όμως δεν διασώθηκαν. Αυτό γίνεται γνω­ στό έμμεσα από σχετική αναφορά που γίνεται στο χρυσόβουλλο που εξέδωσε αργότερα, τον Αύγουστο του 1359 ο Συμεών για την μο­ 9 νή του Αγ.Γεωργίου των Ζαβλαντίων . 0 Νικηφόρος στράφηκε έπειτα στην Ακαρνανία, όπου κατέλα­ βε πολλές πόλεις της καταλύοντας την αρχή του γαμπρού του Συ­ μεών10. Η υποδοχή που του επιφύλαξαν οι κάτοικοι της Ηπείρου ή­ ταν ακόμη πιο θερμή, διότι υπέφεραν πολύ από τους ΑΛβανούς. Στην περιοχή της Ηπείρου επικρατούσε μεγάλη σύγχυση και ιδίως μετά την αναχώρηση του Συμεών για την Θεσσαλία, εξαιτίας της δράσης των αλβανικών ομάδων. Διάφοροι τοπικοί φύλαρχοι,ανάμε-

114 σα στους οποίους οι πιο φημισμένοι ήταν οι οικογένειες των Σπάτα και των Λιώσα, απέκτησαν τον έλεγχο των περισσότερων περιοχών στο νότιο τμήμα του δεσποτάτου, στην νότια Ήπειρο 11 και στην Ακαρνανία, και είχαν γίνει ανεξάρτητοι . Σύμφωνα με τον Estopanan η κατάληψη της "Ακαρνανίας" από τον Νικηφό­ ρο και η εκδίωξη του Συμεών έγιναν πιθανόν το έτος 1357,βά­ σει ενός προστάγματος για τον πρώτο της Σκήτης των - Σταγών τον Νοέμβριο του 1357, όπου ο Συμεών υπογράφει ως βασι­ 12 λεύς . Η άποψη αυτή είναι εσφαλμένη, διότι όπως απέδειξε ο Αάσκαρις, το πρόσταγμα λανθασμένα χρονολογήθηκε το 1357 αντί\του 137 2 και επομένως δεν εκδόθηκε από τον Συμεών,αλλά α­ 13 πό τον γιο του Ιωάννη Ούρεση . Πιθανόν η κατάληψη της Ηπεί­ ρου να έγινε το 1356, λίγο διάστημα μετά την κατάληψη της Θεσσαλίας από τον Νικηφόρο1*. "'~ ••*Η επικράτηση του Νικηφόρου επί της "εν 'Ελλάδι Βλαχίας καί αυτής τής Αιτωλίας" ήταν πρόσκαιρη. Στις περιοχές που κα­ τέλαβε, βρήκε τους Έλληνες "εξόριστους...εκ της των 'Αλβανιτών δυστροπίας καί κακογνωμίας" και στερημένους από τις περιουσίες τους. Σκοπός του Νικηφόρου ήταν "τούτους ... επισυνάξαι καί προς τάς ίδιας άποακαστήσαι κληρονομιάς, τους δέ'Αλβανίτας τέλεον έκδιώξαι του τόπου"15. Ωστόσο η επανεγκατάσταση των Ελλήνων στην περιοχή, δεν σημαίνει και αποκατά­ σταση της εξουσίας του βυζαντινού αυτοκράτορα, διότι ο Νικη­ φόρος παρουσιαζόταν ως ανεξάρτητος ηγεμόνας με κληρονομικά δικαιώματα επί της Ηπείρου, την οποία αναγκάσθηκε να αφήσει όταν ήταν παιδί. Επίσης δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο Νικηφόρος αποκα­ τέστησε το Δεσποτάτο με την παλιά έννοια του όρου, εφόσον δεν είχε τον έλεγχο όλων των Ηπειρωτικών περιοχών. Πολλές α­ πό τις περιοχές αυτές, και κυρίως στο νότιο τμήμα βρίσκον ταν κάτω από τον έλεγχο των Αλβανών, όπως αναφέραμε προηγου­ μένως. Ακόμη υπήρχαν και άλλοι κυρίαρχοι στην περιοχή.Η πό­ λη Βόνιτσας βρισκόταν κάτω από την εξουσία του Ιωάννη d' 16 Enghien , όπως φαίνεται και από σχετική αναφορά του τελευ ταίου προς την Βενετία, στην οποία διαμαρτύρεται για τις κα-

115 ταστροφές που προκάλεσαν στην πόλη οι επιθέσεις του Γρατια17 νού Ζώρζη το καλοκαίρι του 135 9 . Η Ναύπακτος βρισκόταν υπό 18 την κυριαρχία των Ανδεγαυών του πριγκηπάτου της Αχαίας . 0 Νικηφόρος δεν μπορούσε να εγείρει αξιώσεις για την κατοχή της πόλης, εφόσον δεν είχε κληρονομικά δικαιώματα σ'αυτήν, ούτε διέθετε αξιόμαχες δυνάμεις για να την καταλάβει. Ωστόσο με την κατάκτηση των επαρχιών της Θεσσαλίας και Ηπείρου από τον Νικηφόρο Β^ μεταβλήθηκε η πολιτική κατάστα­ ση στο νότιο τμήμα του σερβικού κράτους. Οι Σέρβοι διοικη τές έμεναν πλέον χωρίς κτήσεις. 0 Συμεών τον χρόνο αυτό βρι­ σκόταν στην Καστοριά και με ένα στράτευμα από 5.000 περίπου, Σέρβους, Αλβανούς και Έλληνες, κατευθυνόταν "προς τά της 19 Σερβίας δρια" για να διεκδικήσει τον θρόνο , ενώ η σύζυγος του Πρελορμπου είχε ήδη καταφύγει στην σερβική αυλή"; Οι φιλοδοξίες του Νικηφόρου στράφηκαν και προς τα νη­ σιά του Ιονίου, όπου προσπάθησε να αποκαταστήσει την πατρι­ κή αρχή. Όπως προκύπτει από ένα έγγραφο της βενετικής συγ­ κλήτου ο Νικηφόρος πρέπει να είχε επεκτείνει την εξουσία του στην Κεφαλληνία20. Εξάλλου προσπάθησε να υποκινήσει τους κατοίκους της Λευκάδος, η οποία βρισκόταν αυτή την εποχή υ­ πό την κυριαρχία των Βενετών, σε επανάσταση κατά του διοικη­ τή της Γρατιανού Ζώρζη και το πέτυχε. Ο Γρατιανός συνελήφθη αιχμάλωτος και στάλθηκε στον Νικηφόρο21. · Στο μεταξύ ενώ ο Νικηφόρος ασχολείτο με τα πράγματατης Θεσσαλίας, ο διοικητής των πλοίων του, κάποιος Λιμπιδάριος, συνωμότησε εναντίον του και έπεισε τα πληρώματα να φύγουν · από την Θεσσαλία και να επιστρέφουν στην Αίνο. Εκεί ο Λιμπιδάριος κατέλαβε την πόλη και ανάγκασε την Μαρία, την γυναίκα του Νικηφόρου, να φύγει. Αυτή αρχικά κατέφυγε στην Κωνσταντινού­ πολη και από εκεί πήγε στην Θεσσαλία,για να συναντήσει τον άνδρα της22. Για ένα διάστημα έζησαν αρμονικά, έπειτα όμως ορισμένοι από το περιβάλλον του δεσπότη τον έπεισαν ότι για να επιτύχει τους πολιτικούς στόχους του και να εδραιώσει την εξουσία του στην Θεσσαλία και Ήπειρο, θα έπρεπε να χω­ ρίσει την γυναίκα του και να συνάψει γάμο με σερβίδα. Αυτό

/

116 θα του εξασφάλΙζε την υποστήριξη των Σέρβων και θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τους Αλβανούς, που αντιτάσσονταν στην αρχή του και προξενούσαν σοβαρές ζημιές. Πράγματι ο Νικηφόρος α­ ποφάσισε να χωρίσει την γυναίκα του και την έστειλε στην'Αρ­ τα,, όπου τελούσε υπό φρούρηση. Συγχρόνως απέστειλε πρεσβεία στην χήρα του Δουσάν τσαρίνα Έλενα ζητώντας την σύναψη γά­ 23 μου με την αδελφή της . Η Μαρία όταν κατάλαβε τις κακές προθέσεις του άνδρα της ζήτησε βοήθεια από τον αδελφό της Μανουήλ Καντακουζηνό, 2 δεσπότη του Μορέως \ Εκείνος έστειλε αμέσως πλοίο _ για να παραλάβει την αδελφή του. Την Μαρία κατευόδωσαν οι Ηπειρώ­ τες και οι Αλβανοί, οι οποίοι την συμπαθούσαν και την σέβον­ ταν για τον ενάρετο και γενναιόδωρο χαρακτήρα της, αλλά και λόγω της εκτίμησης που έτρεφαν για τον πατέρα της,.-„στον " ο­ ποίο έμειναν αφοσιωμένοι ακόμη και μετά την παραίτηση του από τον θρόνο. Οι Αλβανοί "φανερως έλοιδοροΰντο" τον Νικηφό­ ρο "ως παντάπασι των σωφρόνων λογισμών έξεστηκότα, και, δ φασι, χάλκεα χρυσέ ίων άλλαττόμενον" . Γι' αυτό τον λόγο μάλιστα "άπέστησαν τοϋ δεσπότου" και τον απειλούσαν με πόλεμο/ αν δεν ανακαλούσε την" γυναίκα του25. Η στάση αυτή των Αλβα νών εξηγείται μέχρις ενός σημείου, διότι πιθανόν φοβούνταν μήπως ο Νικηφόρος έχοντας την υποστήριξη των Σέρβων λόγω της επιγαμίας ισχυροποιείτο και στρεφόταν εναντίον τους για να τους υποτάξει26. Τότε ο Νικηφόρος είτε γιατί φοβήθηκε,εί­ τε γιατί συνετίσθηκε, ματαίωσε τον γάμο του με την σερβίδα και κάλεσε την γυναίκα του να γυρίσει πίσω από την Πελοπόν­ νησο . Πριν προλάβει όμως η Μαρία να ξεκινήσει την πρόλαβαν τα άσχημα νέα. 0 Νικηφόρος παρασυρμένος από τον εγωισμό του, για να μη θεωρηθεί ότι διατήρησε την εξουσία χάρη στην συμ­ πάθεια που υπήρχε προς την γυναίκα του, επετέθη εναντίον των επαναστατημένων Αλβανών για να τους υποτάξει πριν από την ε­ πιστροφή της27. Επειδή ο ίδιος δεν διέθετε αξιόμαχες δυνά μεις κάλεσε σε βοήθεια Τούρκους πειρατές, που είχαν περαιω­ θεί τότε στην Θεσσαλία. Η σύγκρουση έγινε στον Αχελώο, όπου ο Νικηφόρος φονεύθηκε από τους Αλβανούς και ο στρατός του ε-

117 28

ξολοθρεύθηκε . Όσον αφορά τον τόπο που διεξήχθη η, μάχη, δεν είναι σα­ φές αν το όνομα "Αχελώος" αναφέρεται σε κάποιον οικισμό η το­ ποθεσία και πού ακριβώς βρισκόταν. Οι δύο πηγές που περιγρά­ φουν το γεγονός δεν είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές. Ο μεν Καν­ τακουζηνός αναφέρει: "καί γενομένης συμβολής περί τι χωρίον 29 Άχελψον προσαγορευόμενον" , το δε Χρονικόν των Ιωαννίνων: Μ "έλθών δε είς Άχελψον καί πόλεμον συγκροτήσας" . 0 Jirecek θεωρεί ότι η μάχη έγινε στον ποταμό Αχελώο, που ονομάζεται και Ασπροπόταμος\ Κατά την γνώμη μας η άποψη αυτή δεν ευσταθεί, δοότι η πληροφορία των πηγών ότι η-μάχη διεξήχθη στον Αχελώο, πρέπει να αφορά οπωσδήποτε κάποια συγκεκριμένη.-.-τοποθεσία ή οικισμό και όχι γενικά το ποτάμι. Για την ύπαρξη οικισμού Α­ χελώου μας πληροφορεί ο εβραίος περιηγτής Βενιαμίν-.-, από την Τουδέλη, ο οποίος το 1165 πέρασε από την περιοχή της Ηπείρου, και .αναφέρει ότι έκανε ταξίδι δύο ημερών από την Άρτα μέχρι τον Αχελώο, και μισής μέρας από τον Αχελώο (Aphilon) μέχρι το Ανατολικό (= Αιτωλικό). Σημειώνει μάλιστα ότι στον Αχελώο έμεναν 30 περίπου Εβραίοι, με επικεφαλής τον R. Sabbat tai32.Ε­ ξάλλου την εποχή του μητροπολίτη Ιωάννη Απόκαυκου υπήρχε επι­ σκοπή Αχελώου υπαγόμενη στην μητρόπολη Ναυπάκτου33 και μάλι­ στα στα 1302 αναφέρεται ως επίσκοπος Αχελώου κάποιος Ιωάννης.31* Για την θέση της πόλεως Αχελώου δεν υπάρχει ομοφωνία στις α­ πόψεις των ερευνητών. Πολλοί την τοποθετούσαν στην περιοχή μεταξύ Αγγελοκάστρου και Αιτωλικού35. Τελευταία ο Β. Κατσαρός σε σχετική μελέτη του παρουσιάζει τις διαστάσεις του προβλή­ ματος και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πράγματι υπήρχε ένα εκκλησιαστικόπολιτικό κέντρο με το όνομα Αχελώος, που πρέπει να τοποθετηθεί στην Επισκοπή Μάστρου. Γύρω από αυτό το κέν τρο ήταν οργανωμένη μία ευρύτερη περιοχή με μικρότερους οικι­ σμούς36. Για το θέμα της χρονολόγησης της μάχης υπήρχε κάποια σύγχυση, στην οποία έθεσε τέλος ο Mihaljicic στην σχετική ερ­ γασία του37. Οι περισσότεροι μελετητές τοποθετούσαν την μάχη στα 135838. Το Χρονικό των Ιωαννίνων είναι η μόνη πηγή που δί-

/

118 vet κάποια στοιχεία και αναφέρει., ότι. ο Νικηφόρος σκοτώθηκε "τριετίαν μόνον άρξας έπί μησί δύο και ημέρας τινάς, έτους υπάρχοντος ςωξς'" 39. 0 Mihaljcic φέρνει ένα νέο στοιχείο,που λειτουργεί ως terminus ante quem για την χρονολόγηση της μά­ χης. Αυτό είναι το χρυσόβουλλο,. ίσως το πρώτο, που εξέδωσε ο Συμεών τον Αύγουστο του 1359 για την μονή του Αγ. Γεωργίου των Ζαβλαντίων, μετά την εγκαθίδρυση της εξουσίας του στην Θεσσαλία και μετά τον θάνατο του Νικηφόρου"0. Σύμφωνα λοιπόν με τον συγγραφέα η μάχη του Αχελώου έγινε οπωσδήποτε μετά τον Φεβρουάριο1*1 και πριν από τον Αύγουστο του Ί 359^.Κατά συ« νέπεια η χρονολογία που δίνει το Χρονικό 6866 (= 1358 , δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή, διότι αν λάβουμε υπόψη μας την δι­ άρκεια της εξουσίας του δεσπότη, θα έπρεπε αυτός να είχε έλ­ θει στην Θεσσαλία πριν από τον θάνατο του Δουσάν>-πράγμα·που δεν συμφωνεί με τις πληροφορίες των πηγών μας"3. Η μάχη του Αχελώου είχε καθοριστική σημασία για την πε­ ριοχή. Κατ* αρχήν η σύγκρουση αυτή έδειξε πως οι Αλβανοί που είχαν εισέλθει στην περιοχή κατά την εποχή της σερβικής εισ­ βολής στην Ήπειρο/ είχαν εγκατασταθεί στο νότιο τμήμα τόυ Δεσποτάτου μέχρι τον Αχελώο ποταμό και το είχαν θέσει υπό τον έλεγχο τους1*1*. Όταν λοιπόν εμφανίστηκε ο Νικηφόρος οι Αλβα-, voi φοβήθηκαν ότι ενδεχόμενη επικράτηση του και- παγίωση της ελληνικής εξουσίας θα ήταν αντίθετη προς τα συμφέροντα τους και θα ανέτρεπε τα πράγματα. Γι* αυτό τον λόγο ήλθαν σε ρήξη μαζί του και επαναστάτησαν. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε εδώ ότι οι πηγές δεν αναφέρουν τίποτε για συμμετοχή Σέρβων ι

στην διεξαγωγή της μάχης, ούτε ανάμειξη τους στις εξελίξεις της περιοχής. Το γεγονός αυτό δεν είναι τυχαίο, αλλά αποτε λεί έμμεση απόδειξη ότι οι Σέρβοι δεν είχαν φθάσει τόσο νό­ τια, στις περιοχές της Ακαρνανίας. Με την. ήττα του Νικηφόρου απέτυχε οριστικά και η τελευ­ ταία προσπάθεια εγκαθίδρυσης ελληνικής εξουσίας στην περιοχή της Ηπείρου και Αιτωλοακαρνανίας. Η σύζηγός του Μαρία μετάτον θάνατο του έμεινε για αρκετό καιρό στην Πελοπόννησο κοντά στον αδελφό της Μανουήλ και αργότερα αποσύρθηκε σε μοναστήρι της

119 15

Κωνσταντινούπολης* . 0 θάνατος του Νικηφόρου σήμανε την έναρξη μιας περιόδου σημαντικών εξελίξεων στον χώρο της δυτικής κεντρικής Ελλά 1 6 δος * . Παρατηρείται μια συνεχής κίνηση και δραστηριότητα του αλβανικού στοιχείου στην περιοχή και δημιουργία μικρών ηγεμοτ νιων, γεγονότα όμως που δεν οδήγησαν τελικά στην δημιουργία σταθερής πολιτικής οργάνωσης. Οι Αλβανοί δεν κατόρθωσαν να ε­ πιβάλουν την δύναμη τους ούτε σε εκτεταμένο χώρο ούτε για μα­ κρό χρονικό διάστημα. Προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν μια ση­ μαντική προσωπικότητα που εμφανίζεται και κυριαρχεί στο β'μι­ σό ιδρυ 14ου αι. τον Κάρολο Α' Τόκκο., αλλά δεν κατάφεραν να υ­ περισχύσουν πολιτικά. Αξιοσημείωτο μάλιστα είναι-ότι μετά την μάχη του.Αχελώου αρχίζει η βαθμιαία μετανάστευση των Αλβανών προς νέες κατευθύνσεις μέσα στον ελλαδικό χώρο: τόθο "νοτιότε­ ρα προς την Πελοπόννησο (τέλη του 14ου - αρχές 15ου αι.) Η7,όσο και ανατολικά προς την Α. Στερεά Ελλάδα και τα νησιά ( β' μισό 14ου - αρχές 15ου αι.)1*8 . Εκτός από τους Αλβανούς στο πολιτικό προσκήνιο υπάρχουν και άλλες δυνάμεις. Έτσι στην πόλη των Ιωαννίνων οι Σέρβοι κατορθώνουν να διατηρήσουν την πολιτική εξουσία μέχρι το 1384, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο. Επίσης δυτικές δυνάμεις, οι Φράγκοι και οι Βενετοί,, έχοντας τον έλεγχο των νησιών του Ιονίου ενδιαφέρονται για τις εξελίξεις στις απέναντι ηπειρωτι­ κές περιοχές. Τέλος αυτή την εποχή (β' μισό 14ου αι.) κάνουν την εμφάνιση τους και οι Τούρκοι, οι οποίοι αρχίζουν να παί­ ζουν σημαντικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις της περιοχής,μέ­ χρι ς ότου στις αρχές του 15ου αι. καταλαμβάνουν τις σημαντικοτερες.πόλεις της Ηπείρου και επικρατούν .

ν

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' ΘΕΣΣΑΛΙΑ - ΗΠΕΙΡΟΣ - ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΑΧΕΛΩΟΥ Μετά την μάχη του Αχελώου αρχίζει η πολιτική άνοδος του Συμεών Ούρεση, ο οποίος την εποχή εκείνη βρισκόταν μαζί με την 1 Θωμ^ϊδα στην Καστοριά και είχε ανακηρυχθεί αυτοκράτορας .Για ,τη θέση του Συμεών πριν από τον θάνατο του Νικηφόρου Β' οι α­ πόψεις είναι αντιφατικές. Ορισμένοι θεωρούσαν ότι και πριν α­ πό την μάχη αυτή διέθετε αξιόλογη δύναμη και σημαντική επι κράτεια. Αφορμή γι* αυτή την εντύπωση υπήρξε το Χρονικό των Ιωαννίνων, που είναι πάρα πολύ ευνοϊκό απέναντι στον · Συμεών και μας πληροφορεί ότι παρόλο που με την εισβολή του Νικηφόρου στην Ήπειρο έχασε τις κτήσεις που του είχε παραχω­ ρήσει ο Δουσάν, εν τούτοις πέτυχε σημαντικά πράγματα στην Σερ­ βία2. Η άποψη όμως αυτή δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. 0 Συμεών κατέβαλε έντονες προσπάθειες για να πετύχει την κατάληψη του σερβικού θρόνου, ήλθε σε ρήξη με τον Ουρός και τους υποστηρικτές του, αλλά δεν κατόρθωσε τίποτε και τελικά το καλοκαίρι του 1358 υπέστη την ήττα στην Σκόδρα (Σκουτάρι). Κατόπιν τούτου ο Συμεών επέστρεψε στην Καστοριά και από τότε το νότιο τμήμα των σερβικών κτήσεων αποκόπηκε α­ πό το .βόρειο. Στο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από την μάχη στην Σκόδρα, που σήμανε οριστική αποτυχία του Συμεών στα σερβικά εδάφη, μέχρι τα μέσα του 1359 που έγινε η μάχη του Αχελώου,η έκβαση της οποίας τον ευνόησε, η εξουσία του Συμεών ήταν πο­ λύ περιορισμένη. Περιλάμβανε ασήμαντη έκταση, την Καστοριά και την γύρω περιοχή, και εκείνο που διέκρινε αυτόν από τους λοι­ πούς σέρβους "ευγενείς" ήταν μόνο η αυτοκρατορική του ιδιότη-

122 τα. Στα βόρεια του κράτους του Συμεών υπήρχαν διάφοροι σέρβοι άρχοντες, πολιτικοί αντίπαλοι του, ανάμεσα στους οποίους ξεχώ­ 3 ριζε ο Χλάπενος, διοικητής της Βέροιας και Έδεσσας , ενώ στο νότο τα εδάφη που διοικούσε προηγουμένως ως δεσπότης,είχαν πε­ 1 ριέλθει στην κατοχή του Νικηφόρου *. Όταν ο Συμεών πληροφορήθηκε τον θάνατο του Νικηφόρου στον Αχελώο, έπαυσε να ενδιαφέρεται για τις εξελίξεις στο βορ­ ρά και έστρεφε την προσοχή του στο νότο. Σχεδόν αμέσως κατέλα­ βε την Θεσσαλία με σχετική ευκολία και εγκατέστησε την έδρα 5 του στα Τρίκαλα . Η κατάληψη της Θεσσαλίας έγινε οπωσδήποτε πρνν από τον Αύγουστο του 1359, διότι σώζεται χρυσόβουλο που εξέδωσε ο Συμεών τον χρόνο αυτό για την θεσσαλική- μονή του Αγ. 6 Γεωργίου .των Ζαβλαντίων , με το οποίο επικύρωνε όλα τα προνό­ μια που είχαν δοθεί στην μονή από τους προηγούμενους^ηγεμόνες και άρχοντες της Θεσσαλίας (τον Ανδρόνικο Γ', τον δεσπότη Ιω­ άννη Ορσίνι, τον Ιωάννη Β', τον Στέφανο Γαβριηλόπουλο και τον Στέφανο Δουσάν) . Έπειτα αφού έφερε την οικογένεια του7από την Καστοριά στα Τρίκαλα και άφησε την Θωμαΐδα στην θέση του,στρά­ φηκε προς την περιοχή της Ηπείρου το φθινόπωρο του 1359, για να ολοκληρώσει την κατάκτηση των εδαφών που άλλοτε διοικούσε! Την εποχή αυτή ομάδες Αλβανών λυμαίνονταν τα εδάφη της Ηπεί ρου, γεγονός το οποίο πιθανόν εξηγεί την θερμή υποδοχή που του επιφύλαξε ο πληθυσμός και "ως βασιλέα εύφήμισαν, καί τήν "Αρταν σύν τοις Ίωαννίνοις αύτψ παραδεδώκασι μετά των λοιπών φρουρίων, ων ή Αιτωλία πάσα κέκτηται"9. Ο Συμεών φάνηκε ιδιαί­ τερα γενναιόδωρος απέναντι στους τοπικούς άρχοντες, στους ο­ ποίους απένειμε δώρα και προνόμια. Ένα απρόοπτο γεγονός η εισβολή του σέρβου "ευγενούς" Χλάπενου στην Θεσσαλία, ανάγκασε τον Συμεών να εγκαταλείψει γρήγορα την Ήπειρο. 0 Χλάπενος, διοικητής της Βέροιας και άλ­ λων μακεδόνικων πόλεων, είχε νυμφευθεί την χήρα του Πρελού μπου Ειρήνη10, η οποία είχε καταφύγει στην αυλή του Ουρός Ε'μα­ ζί με τον γιο της Θωμά Πρελιούμποβιτς, μετά την εκδίωξη τους από την Θεσσαλία. Επειδή σύμφωνα με το σερβικό δίκαιο,όπως το κωδικοποίησε ο Δουσάν, οι τοπικοί κυβερνήτες είχαν το δικαίω-

/

123 μα να κληροδοτήσουν το αξίωμα τους και τις κτήσεις τους στους γιους τους ή σε άλλους συγγενείς, ο Χλάπενος διεκδικούσε την πόλη των Τρικάλων επι­ καλούμενος τα κληρονομικά δικαιώματα της συζύγου του και του προγονού του. Δεν μας είναι ακριβώς γνωστό πότε έγινε η εισβο­ 11 λή του Χλάπενου στην Θεσσαλία . Σύμφωνα με μαρτυρία του Χρο­ νικού των Ιωαννίνων ο Χλάπενος εισέβαλε στην Θεσσαλία " μετά 12 χρόνον ενα ή καί πλείονα" από τον γάμο του με την Ειρήνη . Με την νέα χρονολόγηση της μάχης του Αχελώου το 1359, η επιχείρη­ ση αυτή θα πρέπει να έγινε, κατά τη γνώμη μας, στα τέλη του 13 1359 . Οι στρατιωτικές δυνάμεις του Χλαπένου κατόρθωσαν ύστε­ ρα ^χ,πό σύντομη πολιορκία να καταλάβουν το Δαμάσιο, σημαντικό 11 κάστρο της Θεσσαλίας * και από εκεί επέκτειναν τις επιχειρή­ σεις τους. Προφανώς απώτερος σκοπός του Χλαπένου ήταν η προσ­ άρτηση της Θεσσαλίας και η εγκαθίδρυση δικής του .νόμιμης αρχής. 0 Συμ'εών έσπευσε στην Θεσσαλία και αναγκάσθηκε να έλθει σε συμβιβασμό με τον Χλάπενο, ο οποίος ανέλαβε την υποχρέωση να παραδώσει το κάστρο που είχε καταλάβει15. Ακόμη, για να ε­ δραιωθεί η ειρήνη στην περιοχή,αποφασίσθηκε η κόρη του Συμεών Μαρία-Αγγελίνα να αραβωνιασθεί τον Θωμά Πρελιούμποβι.τς. Το Χρονικό των Ιωαννίνων περιγράφει το γεγονός ως εξής: "ο δε βα σιλεύς τήν ιδίαν θυγατέρα εις .γάμον δίδωσι τψ Θωμςί* καί κηδεστήν αυτόν ποιησάμενον. . ."16. Το'1359 όμως, που αναφέρεται ότι τελέσθηκε ο γάμος, η Μαρία-Αγγελίνα θα πρέπει να ήταν μόλις δέ­ κα ετών17, δηλαδή δεν είχε συμπληρώσει ακόμη το κατώτερο όριο ηλικίας (12 χρονών) για να μπορεί, σύμφωνα με το βυζαντινό δί­ καιο, να παντρευτεί. Έτσι, εκφράσθηκε η άποψη ότι πρώτα έγι­ ναν οι αρραβώνες της Αγγελίας με τον Θωμά και αργότερα τελέ­ σθηκε ο γάμος, δηλαδή μετά από ένα ή δύο χρόνια18. Η γαμήλια τελετή έγινε στα Τρίκαλα από τον μητροπολίτη Λαρίσης19. Έπει­ τα απ* αυτά ο Χλάπενος και ο Θωμάς επανήλθαν στις κτήσεις τους^ ενώ ο Συμεών έμεινε ανενόχλητος να κυβερνά την Θεσσαλία με έ­ δρα τα Τρίκαλα. Ουσιαστικά η εξουσία του Συμεών περιορίσθηκε στο εξής στην περιοχή αυτή, εφόσον στην Ήπειρο δεν μπορούσε να επιβά­ λει την εξουσία του λόγω της παρουσίας των ανυπότακτων Αλβα -

/

124 νών, που ήδη από· τα προηγούμενα χρόνια λυμαίνονταν την περιο­ χή και την έλεγχαν. . Παραχώρησε μάλιστα, όπως θα δούμε πα­ ρακάτω, επίσημα συγκεκριμένες εκτάσεις στην Ήπειρο και χτ\ν Αιτωλοακαρνανία σε αλβανούς φυλάρχους20. Μόνο η πόλη των Ιωαν­ νίνων παρέμεινε ελεύθερη, στην οποία αργότερα το 1366 ο Συμε­ ών έστειλε τον γαμπρό του Θωμά για να κυβερνήσει. Για την περίοδο διακυβέρνησης της Θεσσαλίας από τον Συμε­ ών λίγα στοιχεία μας είναι γνωστά, εφόσον λείπουν οι σύγχρο­ νες πηγές και μόνο δύο ιστορικοί του 16ου αι. μιλούν γι* αυ τόν και μάλιστα όχι τόσο επαινετικά: ο Αραγωνέζος Geronimo Zurita y Castro21 και ο Ιταλός Mauro Orbini22. Φαίνεται πως η Θεσ­ σαλία γνώρισε επί Συμεών περίοδο ειρήνης και αναδιοργάνωσης23. Στην βασιλική αυλή επικρατούσαν πέρα από ένα αριθμό σέρβων αρ­ χόντων, όπως ο Βαλέας γιος του Στρανιμίρ, ο Μανουήλ του Έ^,χομίρ, ο Χρανισθλάβος και παλιές βυζαντινές οικογένειες, κυρίως οι Άγγελο 12\ Το κράτος του Συμεών ήταν από κάθε άποψη βυζαν­ τινό. Στα έγγραφα του που διασώζονται χρησιμοποιείται η ελλη­ νική γλώσσα και υπογράφει ως "Συμεών εν Χριστψ τφ Θεψ πιστός βασιλεύς καί αυτοκράτωρ 'Ρωμαίων καί Σέρβων, ò Παλαιολόγος"25. Επίσης ο Συμεών έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον και υποστήριξε την μοναστική κοινότητα των Μετεώρων2". Από τις πηγές δεν γίνεται γνωστό πότε πέθανε ο Συμεών και πότε τον διαδέχθηκε ο γιος του Ιωάννης Ουρός. Όπως εικάζουν οι περισσότεροι ιστορικοί, η αλλαγή της εξουσίας στην Θεσσαλί­ α έγινε το 1371, ενώ ο Μ.Λάσκαρις φέρει ένα ασφαλές terminus ante quem, τον Νοέμβριο του 1372, που ο Ιωάννης Ουρός εξέδωσε 27 δύο προστάγματα για τον πρώτο των Σταγών Νείλο . Ο γιος του Συμεών Ιωάννης Ουρός Δούκας Παλαιολόγος είχε ανατραφεί σε καθαρά ελληνικό περιβάλλον, ήταν θρησκευτική φύ­ ση και μετά από σύντομη παραμονή στην εξουσία αποσύρθηκε στα Μετέωρα. Από μία συνοδική πράξη που εκδόθηκε τον Νοέμβριο του 1381 για το μοναστήρι των Μεγάλων Πυλών στην Θεσσαλία,πλη~ ροφορούμαστε ότι ο Ιωάννης ήταν ήδη τότε μοναχός με το όνομα 28 Ιωάσαφ . Με την αναχώρηση του Ιωάννη από την εξουσία λήγει ου­ σιαστικά η σερβική κυριαρχία στην περιοχή της Θεσσαλίας, η ο-

/

125 ποία έμεινε για μερικά χρόνια ελεύθερη, υπό την ηγεσία του καίσαρα Αλεξίου Αγγέλου, μέχρις ότου κατελήφθη το 1394 από 29 τους Τούρκους . Εξετάζοντας την σερβική κυριαρχία στην Θεσσαλία θα πρέ­ πει να αναρωτηθούμε ποιος ήταν ο τύπος του κράτους που ίδρυ-. σε ο Συμεών εκεί. Μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε σερβικό ή -μήπωςπεριέχει τόσα στοιχεία ελληνικά, ώστε διαφοροποιείται από τις υπόλοιπες σερβικές ηγεμονίες και αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση. Επρόκειτο για μια νέα "αυτοκρατορία"; Η απάντηση μας στο ερώτημα αυτό θα πρέπει να είναι . μάλλον αρνητική. Η "αυτοκρατορία" που προσπάθησε να κάνει ο Συμεών ήταν ένα φαι­ νόμενο της εποχής, μια μίμηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, χωρίς τις κατάλληλες προϋποθέσεις. Επρόκειτο μάλλον για μια εδαφική ηγεμονία με προσωποπαγή χαρακτήρα που παρουσίαζ&,στοι" χεία φεουδαρχικά. Εξάλλου τα ελληνικά στοιχεία που διατήρησε ο Συμεών οδη­ γούσαν σε μια διαδικασία ελληνοποίησης των ηγεμόνων και αφο­ μοίωσης τους μέσα στον ελλαδικό χώρο. Ήδη ο Συμεών παρουσί­ αζε περισσότερα στοιχεία εξελληνισμού σε σχέση προς τον Δουσάν. 0 Συμεών υπογράμμιζε την συγγένεια του με τον βυζαντινό οίκο των Παλαιολόγων και υπέγραφε ως "Συμεών Ουρεσις ο Παλαι­ ολόγος", ενώ στην υπογραφή.του αναφέρονταν πρώτα οι- Έλληνες και έπειτα οι Σέρβοι30. Τα παιδιά του μεγάλωσαν μέσα σε ελλη­ νικό περιβάλλον και δέχθηκαν ελληνική ανατροφή από την ελλη­ νίδα μητέρα τους. Ο γιος και διάδοχος του Ιωάννης Ουρός,άτο­ μο ειρηνικό, με μοναχικές τάσεις, παρουσιάζεται ακόμη πιο ε­ ξελληνισμένος σε σχέση με τον πατέρα. Μάλιστα παραδίδει την εξουσία και πάλι στους Βυζαντινούς, ενώ ο ίδιος αποσύρεται στην μοναστική κοινότητα των Μετεώρων. Έτσι μετά από μία σύντομη περίοδο σερβοκρατίας η εξουσία στην Θεσσαλία πέρασε ειρηνικά στα χέρια των Βυζαντινών. 0 Συμεών στο διάστημα της βασιλείας του επικύρωσε παλιά προνόμια και παραχώρησε νέα σε τοπικούς άρχοντες και σε μονα­ στήρια και απένειμε τίτλους μιμούμενος τα βυζαντινά πρότυπα.

/

126 Έτσι,, όπως θα δούμε παρακάτω, τον Ιανουάριο του 1361 ο Συ­ μεών εξέδωσε έγγραφο με το οποίο επικύρωνε παλιές κτήσεις και προνόμια σ* ένα πλούσιο άρχοντα της Ηπείρου, τον Ιωάννη Τσάφα Ορσίνι και του παραχωρούσε νέες κτήσεις. Εξάλλου λίγο αργότε­ ρα ο Συμεών παραχώρησε ορισμένα εδάφη στην Ήπειρο και Αιτω­ λοακαρνανία σε αλβανούς φυλάρχους και τους απένειμε τον τί­ τλο του δεσπότη. Το έγγραφο το οποίο εξέδωσε ο Συμεών για τον Ιωάννη Τσά­ φα Ορσίνι είναι το μοναδικό που σώζεται από την σύντομη σε 31 διάρκεια εξουσία του στην Ήπειρο . Είναι ένα χρυσόβουλλο, για την αυθεντικότητα του οποίου έχουν εκφρασθεί σοβαρές αμ­ φιβολίες. „.-0 Ιωάννης Τσάφα Ορσίνι ήταν ίσως απόγονος του Guido, α­ δελφού του Ιωάννη Β' κόμη Κεφαλληνίας, που ζούσε στην .Ήπει­ ρο πριν από την σερβική εισβολή?• Για τον Ιωάννη Τσάφα γίνε-, ται λόγος σε μεταγενέστερα χρόνια,το 1588, όταν κάποιοι επί­ γονοι του και επίδοξοι κληρονόμοι του, ο Νικόλαος και ο Γεώρ­ γιος Ουρσίνος Δουκατάριος, ζητούσαν με υπομνήματα που υπέβαλαν προς τον αυτοκράτορα της Αυστρίας Ροδόλφο Β' (1576-1612), να τους αναγνωρίσει τους τίτλους και τα "νόμιμα" δικαιώματα τους μετά την απελευθέρωση των παλιών κτήσεων της οικογένειι

33

ας τους Το έγγραφο, που είναι γραμμένο σε ελληνική γλώσσα, επι­ κυρώνει τις παλιές εδαφικές κτήσεις και τα προνόμια του Ιωάν­ νη Τσάφα Ορσίνι και του παραχωρεί νέα. 0 Συμεών αποκαλεί τον Ιωάννη "πατέρα και σύντεκνο" 31t και τον προσφωνεί με τον τίτλο του μεγάλου κοντόσταυλου . Όπως προκύπτει από το περιεχόμε­ νο του εγγράφου, ο Ορσίνι είχε αποκτήσει ορισμένα προνόμια α­ πό τους προηγούμενους δεσπότες και βασιλείς της Ηπείρου,ανά­ μεσα στους άλλους και από τον Δουσάν, ο οποίος πιθανότατατου είχε απονείμει και το αξίωμα του μεγάλου κοντόσταυλου ως α­ ναγνώριση των υπηρεσιών του κατά την σερβική εισβολή στην Ή ­ πειρο35. Ακόμη ο σέρβος τσάρος του είχε παραχωρήσει με χρυσόβουλλο προνόμια και κτήσεις, όπως το κάστρο των Ρωγών και άλ­ λα. Επειδή όμως όλα τα έγγραφα της οικογένειας του καταστρά-

/

127 φηκαν εξαιτίας πυρκαγιάς που είχε .ξεσπάσει στην πόλη της 'Αρ­ τας, ο Ιωάννης Τσάφας ζήτησε από τον Συμεών να εκδώσει χρυσόβουλλο,με το οποίο να επικυρώνονται και να αναγνωρίζονται τα 36 παλιά του προνόμια . Πραγματισμέ το'έγγραφο του Συμεών μεγά­ λες εκτάσεις στην Ήπειρο παραχωρούνταν στον Ιωάννη Τσάφα Ορσίνι και εκτός από τις παλιές κτήσεις προστίθεντο και νέες: το κάστρο των Ρωγών με την γύρω περιοχή, νέα εδάφη μέσα και κοντά στην Άρτα, το νησί της Λευκάδας, ένας αριθμός κτήσεων στα "θέματα" των Ξηρομέρων και των Ιωαννίνων και ακόμη ορι­ σμένες κτήσεις στο "θέμα" της Βαγεντίας, από τις οποίες ένα χωριό, τους Πετζιούς, έδωσε ο Τσάφας ως προίκα στον γαμπρό του τον πρωτοσπαθάριο, και την Φιάτζα ως πρόνοια στον ανηψιό του Ιωάννη Τσάφα. Θα ήταν ενδιαφέρον να εξετάσουμε ποιες περιοχές παραχωρήθηκαν στον Ιωάννη Τσάφα και τί έκταση είχαν. Από τα το­ πωνύμια που αναφέρονται στο χρυσόβουλλο ορισμένα μόνον έχουν ταυτισθεί και σημαντική είναι η συμβολή του Αραβαντινού στο σημείο αυτό. Έτσι, ορισμένα από τα χωριά που ορίζουν την πε­ ριοχή των Ρωγών μας είναι γνωστά. Το Γλυκύ που βρίσκεται στην εκβολή του Αχέροντα ποταμού ανήκει στην επαρχία Μαργαριτίου του νομού Θεσπρωτίας37. Το Μαυροβούνιο βρίσκεται νότια των Ρω­ γών38, ενώ το Σεστρούνι νοτιοδυτικά των Ιωαννίνων39.Στο "θέμα" Ξη­ ρομέρων αναφέρονται τρία χωριά: η Περατία,που είναι γνωστή σήμερα ως Περάτε ία και βρίσκεται στην επαρχία Βόνιτσας και Ξηρομέρου α­ πέναντι από την Λευκάδα, εκεί που το νησί πλησιάζει την απέ­ ναντι ηπειρωτική χώρα1*0. Επίσης αναφέρεται ο Παράδεισος", για τον οποίο ο Αραβαντινός υποθέτει ότι ίσως είναι το Παραδείσι, τοποθεσία της Ακαρνανίας, που άλλοτε ήταν οικισμός1*1, ενώ ο Soustal τον ταυτίζει με το σημερινό χωριό Μοναστηράκι,9 χλμ» νοτιοανατολικά της Βόνιτσας1*2. Τέλος αναφέρεται το χωριό Ζαβέρδα, η σημερινή Πάλαιρος, που βρίσκεται στην παραλία στα νό­ τια της Βόνιτσας και για το οποίο κάνει λόγο το Χρονικό των Τόκκων1*3. Στο "θέμα" Ιωαννίνων αναφέρονται ανάμεσα στα άλλα χωριά τα άνω και κάτω Πεδανάτα, τα οποία ο Αραβαντινός αναφέ­ ρει ως άνω και κάτω Σουδενά της περιοχής Ζαγορίου1*1*. Πρόκει -

128 ται για τα σημερινά χωριά Άνω και Κάτω Πεδινά, 27 χλμ.βορειο­ hS δυτικά των Ιωαννίνων . Επίσης το Τσερβάρι το οποίο ο Soustal ταυτίζει με το σημερινό χωριό Ελαφότοπος, που βρίσκεται 3 χλμ. 1 βορειοδυτικά από τα Άνω Πεδινά *. Οι Νεγκαράδες ταυτίζονται με τους σημερινούς Νεγράδες, χωριό της επαρχίας Δωδώνης του νό­ 1 7 μου Ιωαννίνων * . Το Ριζόν βρίσκεται κι αυτό στην ίδια επαρχία και φέρει το ίδιο όνομα και σήμερα. Από τα υπόλοιπα χωριά,την Βερήτζη ο Αραβαντινός την αναφέρει ως Βελίτζα και υποθέτει ό­ τι ίσως είναι η Βεΐτζα του Ζαγορίου, ενώ την Γλίνα την ταυτί­ ι 8 ζει με την Γλύνα, χωριό της Κόνιτσας * . 1 9 \Στο "θέμα" Βαγ ενετέ ίας * αναφέρεται η Σεληνιανή που ταυ- τίζεται με τη σημερινή Σέλιανη (Αγία Μαύρα), οικισμό που ανή­ κει στην κοινότητα Κρυσταλλοπηγής της επαρχίας Σουλίου (Παρα­ μυθιάς) στο νομό Θεσπρωτίας50. Οι Κουρτοί που ταυτίζονται από τον Αραβαντινό με τον Κορτέον της περιοχής του Μαργαριτίου51 , είναι προφανώς το Κούρτεσι ή Μεσοβούνιο, που βρίσκεται στα βό­ ρεια του Μαργαριτίου52. Οι Βαριάδες είναι το σημερινό ορεινό, χωριό Βαριάδες, που βρίσκεται 2 3 χλμ. στα νότια των Ιωαννίνων53 , ενώ οι Δολιανοί είναι η σημερινή Ντόλιανη ή Γεροπλάτανος των Φιλιατών του νομού Θεσπρωτίας51*. Οι Πετζιοί, τους οποίους ο Α­ ραβαντινός ταυτίζει με τους Π'ιτζιούς της επαρχίας Φιλιατών κοντά στην Δόλιανη55, είναι πιθανόν το σημερινό χωριό Πετσιανη. Από τα υπόλοιπα χωριά που αναφέρονται στο έγγραφο, ο Σωτήρ ταυτίζεται από τον Αραβαντινό με το ομώνυμο αλβανικό χω­ ριό, 25 χλμ.στα βόρεια των Φιλιατών, της επαρχίας Αργυροκά­ στρου56. Η Νιστά αποτελεί τοποθεσία (Νίστα) , όπου σήμερα, βρί σκεται το χωριό Πλαταργιά στα νότια της Ηγουμενίτσας57. Τέλος η Πετρώδα κατά τον Αραβαντινό αποτελεί χωριό των Φιλιατών,που μετονομάσθηκε Γκούρτζα (= Πετρώδης) από τους Αλβανούς58. Η Κιστέρνα είναι ίσως η σημερινή Κεστρίνη (Σκουπίτσα) της επαρχί­ ας Φιλιατών, στα βορειοδυτικά της Παραμυθιάς59. 0 Στύλος του Ερημίτου που αναφέρεται δεν έχει ταυτιστεί ακόμη. 0 Β.Κατσαρός δέχεται διαφορετική στίξη στο κείμενο του εγγράφου και συνδέει το τοπωνύ­ μιο του Ερημίτου, που πιθανότατα αναφέρεται σε μοναστηριακή περιοχή, με την περιοχή του Μαυροποταμού. Θεωρεί μάλιστα ότι

/

129 ι οι τοποθεσίες του Ερημίτου και του Μαυροτιοταμού βρίσκονταν κοντά στον Αχέροντα ποταμό, ο οποίος ονομάζεται και. Μαυροπο5901 ταμός ή Μαύρος . Τα εδάφη που παραχωρήθηκαν στον Ορσίνι από τον Συμεών ε­ κτείνονταν προς βορρά μέχρι τα χωριά Γλίνα και Σώτήρ και προς νότο μέχρι τους Ρωγούς και τα βορειοδυτικά των Ξηρομέρων.Πα­ ρατηρούμε μετά την ταύτιση των περισσοτέρων τοπωνυμίων ότι τα'περισσότερα χωριά-κτήσε~ις του Ιωάννη Τσάφα ανήκουν στην περιοχή της σημερινής Ηπείρου, και μόνο τρία βρίσκονται στην περιοχή της Ακαρνανίας και μάλιστα στις παράκτιες περιοχές. Το γε\ονός ότι έχουμε παραχώρηση των κτήσεων αυτών στον Ιω­ άννη Τσάφα από τον Συμεών,δεν σημαίνει ότι τα συγκεκριμένα ε­ δάφη ανήκαν στους Σέρβους, αλλά με τον τρόπο αυτό ο Συμεών πα­ ρείχε την δυνατότητα στον Τσάφα να τα διεκδικήσει. "'" -•»Το χρυσόβουλλο παραχωρούσε πλήρη κυριότητα στον Ορσίνι και στους κληρονόμους του πάνω στις κτήσεις αυτές/τις οποίες μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν όπως ήθελαν ("πωλειν, χαρίζεί,ν, προκίζειν, άνταλλάττειν, θείοις ναοϊς άφιερουν"). Ακόμη ορίζετο ότι όλα τα κάστρα και τα κτήματα θα έμεναν απαλλαγμένα "άπό πάσης επήρειας καί συζητήσεως, άπό τε αγγαρείας, παραγγαρείας, βιολογίας, καπνολογίας, πρεβένδας, ζημίας, ψωμοζη μίας, βελανιδίου, πρινοκοκκίου". Η παραχώρηση αυτών των κτήσεων και των προνομίων στον Ιωάννη Τσάφα έδειχνε προφανώς μια σχέση υποτέλειας αυτού προς τον Συμεών, ο οποίος ως ανώτατος άρχων είχε το δικαίωμα να α­ πονέμει τίτλους και να παραχωρεί κτήσεις60 . Εντύπωση προκαλεί η χρήση του όρου "θέμα" στο χρυσόβουλ­ λο. Αναφέρονται τα θέματα Ιωαννίνων, Βαγενετείας και Ξηρομέ­ ρων. 0 Nicol θεωρεί αναχρονιστική την χρήση του όρου "Θέμα" από το χρυσόβουλλο και ότι αυτό αποτελεί έναν από τους λόγους αμφισβήτησης του εγγράφου του Συμεών61. Βέβαια ο όρος "θέμα" στην περίπτωση μας δεν έχει την παλιά σημασία του θεσμού,δεν αποτελεί στρατιωτικο-διοικητική ενότητα, ούτε στρατιωτική μο­ νάδα που διεξάγει επιχειρήσεις. Ήδη από τον 11ο αι. αρχίζει, το "θέμα" να αποκτά άλλο χαρακτήρα, δηλαδή αποτελεί μια ôtxa-

• i

130 στική-οικονομικΜ ενότητα,που εκτείνεται στην γεωγραφική περι­ οχή ενός ή περισσοτέρων παλιών.θεμάτων, ή μια μικρή φορολογικη περιφέρεια γύρω απο μια πόλη με τα περίχωρα της . Πολλές αμφιβολίες διατυπώθηκαν για την γνησιότητα του εγ­ γράφου, το οποίο δημιουργεί αρκετά προβλήματα. Κατ' αρχήν η μορφή του εγγράφου, το οποίο δεν αποτελεί ούτε χρυσόβουλλο,ού­ τε πρόσταγμα, αλλά παίρνει μεικτή μορφή: χρυσόβουλλο πρόσταγ­ 63 μα . Επίσης πολλά σημεία του κειμένου δημιουργούν ερωτηματικά και υποψίες, μήπως το πρωτότυπο ήταν διαφορετικό ή ακόμη μήπως ^επινοήθηκε αργότερα από επίγονους της οικογένειας Ορσινι,προ­ κειμένου να στηρίξουν τις αξιώσεις τους. Ένα από τα σημεία που δημιούργησε αμφιβολίες ήταν η παραχώρηση της,. Λευκάδας ως εδαφικής κτήσης στον Ορσίνι, ενέργεια χωρίς πρακτικό αντίκρυ­ σμα, εφόσον το 1361 το νησί βρισκόταν ακόμη υπό τη,ν εξουσία του Γρατιανού Ζώρζη, στον οποίο είχε παραχωρηθεί το 1355 από τον Walter de Brienne. Μετά το 1362,με τον θάνατο του Γρατια­ νού, το νησί πέρασε στην εξουσία του κόμη της Κεφαλληνίας και Ζακύνθου Λεονάρδου Τόκκο61*. Η πράξη αυτή του Συμεών μπορεί να εξηγηθεί αν λάβουμε υπόψη μας ότι το νησί ανήκε άλλοτε στην οικογένεια Ορσίνι και "επομένως ο Ιωάννης Τσάφας προέβαλε "νό­ μιμα" κληρονομικά δικαιώματα πάνω σ'αυτό. Εξάλλου φαινόμενα ε­ πικύρωσης τίτλων και προνομίων ή παραχώρησης εδαφών σε πρόσω­ πα που πρόβαλλαν αξιώσεις βάσει κληρονομικού δικαιώματος, κα­ θώς και οικειοποίησης τίτλων εξουσίας, δεν είναι σπάνια65. ; Υπάρχουν ακόμη δύο σημεία του εγγράφου που προκάλεσαν αρ­ κετές συζητήσεις και σχόλια. Συγκεκριμένα, μεταξύ των άλλων κτήσεων αναφέρεται ότι ο Ορσίνι είχε δώσει τους Πε[τζιούς] ως προίκα στον γαμπρό του, που είχε τον τίτλο του πρωτοοπαθάριου καί ακόμη την Φιάτζα στον ανηψιό του Ιωάννη Τσάφα Ορσίνι τον νεότερο ως πρόνοια67. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γε­ γονός ότι έχουμε παραχώρηση μιας κτήσης ως πρόνοιας όχι από τον αρχηγό του κράτους, όπως κανονικά θα έπρεπε να συμβαίνει, αλλά από έναν σπουδαίο υποτελή του. Κατ' αυτόν τον τρόπο δη μιουργείται μία διπλή σχέση υποτέλειας. Ο Ιωάννης Τσάφας ο νε­ ότερος είναι υποτελής - προνοιάριος όχι μόνο στον σέρβο ηγεμό-

/

/

131 να Συμεών, αλλά και στον υποτελή αυτού Ιωάννη Τσάφα τον πρε σβύτερο. Σύμφωνα με τον Ostrogorsky έχουμε εδώ την περίπτω­ ση των pronijareviói, δηλαδή των γιων των προνοιαρίων, που δεν έχουν πια πρόνοια και οι οποίοι έχοντας ξεπέσει κοινωνικά προσ­ φέρουν υπηρεσίες στους μεγάλους βασσάλους, όπως αναφέρεται και σε διάταξη του Κώδικα νόμων του Στεφάνου Δουσάν. Η σχέση αυτή, όπως εμφανίζεται .μέσα στο χρυσόβουλλο του Συμεών, αποτε­ λεί μοναδική εξαίρεση και δεν εναρμονίζεται με τα σερβικά και βυζαντινά δεδομένα. Πρόκειται μάλλον για δυτική επίδραση, που 68 ήταν ισχυρή στις περιοχές της Ηπείρου και Θεσσαλίας . \Άλλο σημείο του εγγράφου που προκάλεσε συζήτηση και θεω­ ρήθηκε προβληματικό, είναι η παραχώρηση του κάστρου των . Ρωγών και της γύρω περιοχής του στον Ορσίνι, ενώ σύμφωνα με τους ε­ ρευνητές λίγο αργότερα ή ήδη νωρίτερα ο Συμεών το παραχώρησε στον αλβανό φύλαρχο Πέτρο Διώσα69. Νομίζουμε ότι το πρόβλημα λύνεται, αν σκεφθούμε ότι ο Συμεών-πρώτα εξέδωσε το χρυσόβουλ­ λο για τον Ιωάννη Τσάφα και έπειτα αναγκάσθηκε να παραχωρήσει το κάστρο αυτό στους Αλβανούς, είτε γιατί αυτοί το είχαν.ρδη καταλάβει και έτσι αποδέχθηκε μια διαμορφωμένη, κατάσταση,είτε γιατί ασκούσαν μεγάλη πίεση, οπότε αναγκάσθηκε να το παραχωρή­ σει. Στην περίπτωση που το έγγραφο είναι γνήσιο, έχουμε ένά terminus post quem για την παραχώρηση των διαφόρων κάστρων α­ πό τον Συμεών στους Αλβανούς. Σημαντικό ρόλο για την ιστορία του νοτίου τμήματος της Ηπείρου και της Αιτωλοακαρνανίας, καθώς και για την ζωή των κατοίκων τους έπαιξε η απόφαση του Συμεών να παραχωρήσει ορι­ σμένα κάστρα στις περιοχές αυτές σε Αλβανούς. Η παραχώρηση των κάστρων αυτών στους Αλβανούς σήμαινε την αποδοχή εκ με ρους του Συμεών μιας de facto κατάστασης και την αδυναμίατου να επιβληθεί στην δυτική περιοχή της κεντρικής Ελλάδος, όπου φυλές Αλβανών, που είχαν εισρεύσει λίγα χρόνια νωρίτερα,καθι­ στούσαν δύσκολο ή αδύνατο τον έλεγχο της περιοχής και μάλι στα από ένα διοικητικό κέντρο απομακρυσμένο, αφού η πρωτεύου­ σα του Συμεών βρισκόταν στα Τρίκαλα της Θεσσαλίας.

/

132 Λ

Ο Nicol εξέφρασε την. άποψη ότι κάποια αλλαγή που παρατη­ ρήθηκε στον αυτοκρατορικό τίτλο του Συμεών αποτέλεσε συνέπεια της διευθέτησης αυτής . Πράγματι σ'- ένα χρυσόβουλλο που εκδό­ θηκε τον Μάιο του 1366 για την μονή του Αγ.Γεωργίου των Ζα βλαντ ίων ο Συμεών αυτοαποκαλείται "αυτοκράτωρ 'Ρωμαίων καί Σέρβων 70 καί παντός Άλβάνου Οϋρεσις ò Παλαιολόγος" . Κατά την γνώμη μας είναι υπερβολικό να συσχετίζουμε τον τίτλο του Συμεών στο έγγραφο "αυτοκράτωρ...παντός Άλβάνου" με την παραχώρηση σε αλ­ βανούς φυλάρχους κάστρων στην "Αιτωλία". 0 όρος " 'Αλβανόν" εί­ 71 ναι προβληματικός . Δεν γνωρίζουμε αν έχει γεωγραφική ή εθνολογ\κή έννοια, και τί ακριβώς σημαίνει εδώ. Στην περίπτωση ό­ μως που δίναμε εθνολογική σημασία στον όρο,δημιουργείται το ε­ ρώτημα, γιατί ο Συμεών δεν χρησιμοποίησε πιο απλά τον όρο "Αλ­ βανών". Είναι λοιπόν μάλλον πιθανότερο ότι ο όρος "έχει γεωγρα­ φική έννοια και δηλώνει τους τόπους όπου κατοικούσαν Αλβανοί, χωρίς να αναφέρεται αποκλειστικά σε μία συγκεκριμένη περιοχή. Εξάλλου, είναι σύνηθες το φαινόμενο να εμφανίζονται στον σερβι­ κό αυτοκρατορικό τύτλο συγχρόνως γεωγραφικοί' και εθνολογικοί όροι, όπως σ'αυτόν του Συμεών? Πότε ακριβώς έγιναν οι παραχωρήσεις αυτές δεν μας είναι γνωστό, γιατί οι πηγές δεν μας παρέχουν επαρκή στοιχεία. 0 Hopf και άλλοι μελετητές τοποθετούσαν τα γεγονότα στα 135873 . Μετά την χρονολόγηση της μάχης του Αχελώου το 1359 από τον Mihaljiió, έχουμε ένα terminus post quem για τον χρονικό προσ διορισμό των γεγονότων, διότι μετά την μάχη αυτή αρχίζει η πο­ λιτική άνοδος του Συμεών. Όπως αναφέραμε όμως και προηγουμέ­ νως, πιστεύουμε ότι η παραχώρηση των κάστρων στους . Αλβανούς, μερικά από τα οποία είχαν ήδη παραχωρηθεί από τον Συμεών στον Ιωάννη Τσάφα Ορσίνι, θα πρέπει να έγινε μετά την έκδοση του χρυσοβούλλου για τον Ορσίνι τον Ιανουάριο του 13617\ Τέλος εί­ ναι βέβαια πως η παραχώρηση έγινε πριν από τον διορισμό του Θω­ μά Πρελιούμποβιτς ως διοικητή των Ιωαννίνων το 1366/67, σύμφω­ να με όσα μας αφηγείται το Χρονικό των Ιωαννίνων75. Συγκεκριμένα το Χρονικό, που αποτελεί την κύρια πηγή μας για τα γεγονότα, αναφέρει ότι ο Συμεών "μόνης φροντίζων της

133 Λ

Βλαχίας, την Αίτωλίαν άπασαν τους Άλβαν ί τα ι ς παραχωρεί" . Όλη η επαρχία της Αιτωλίας χωρίσθηκε σε δύο τμήματα, η διοίκηση των οποίων ανατέθηκε σε δύο αλβανούς φυλάρχους, που έφεραν τον 76 τίτλο του δεσπότη . Βασιζόμενος στην είδηση αυτή του Χρονικού ο Σούλης και θεωρώντας ότι ο όρος "Αιτωλία" δήλωνε την Ήπει­ ρο, διατύπωσε την άποψη ότι όλη η Ήπειρος βρισκόταν ουσιαστι­ κά κάτω από την κυριαρχία των Αλβανών, στους οποίους ο Συμεών 77 την παραχώρησε πλέον επίσημα . Επίσης σύμφωνα με τον Nicol οι Αλβανοί είχαν γίνει πολυάριθμοι και απειλητικοί, ώστε ο Συμε­ ών προτιμούσε να τους οργανώσει σε κράτος υποτελέςστην "αυ­ τοκρατορία" του παρά να τους αφήσει να διατρέχουν ελεύθεροι ό­ λη την βόρεια Ελλάδα. Έτσι, διαίρεσε το νότιο -τμήμα της Ηπεί­ ρου σε δύο δεσποτάτα: της Ακαρνανίας και εκείνο της Αιτωλίας και τα παραχώρησε σε δύο αλβανούς φυλάρχους, ενώ "συγχρόνως τους απένειμε τον τίτλο του δεσπότη78. Εδώ θα πρέπει να προσέξουμε την σημασία του όρου "Αιτωλί­ α" στην πηγή. 0 όρος αυτός μπορεί να δηλώνει την περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας ή .της Ηπείρου ή ακόμη ένα τμήμα των περιοχών αυτών. Έτσι, όπως θα φανεί στην συνέχεια, στην προκειμένη πε­ ρίπτωση ο όρος αναφέρεται στο νότιο τμήμα της Ηπείρου και σε ορισμένες περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας. Δεν σημαίνει υποχρεω­ τικά ότι η Αιτωλοακαρνανία και όλη η Ήπειρος υπετάγη στους Αλβανούς. Εξάλλου τα Ιωάννινα, όπως θα δούμε παρακάτω,δεν πε­ ριήλθαν στους Αλβανούς, αλλά δεν βρίσκονταν ούτε και κάτω από τήν εξουσία του Συμεών. ) 0 Συμεών λοιπόν αφού εγκαθίδρυσε και στερέωσε την εξου σία του στην Θεσσαλία εγκατέλειψε την Ήπειρο και Αιτωλοακαρ­ νανία και λίγο αργότερα παραχώρησε σε δύο πάτριες Αλβανών τις περιοχές γύρω από την Άρτα και το Αγγελόκαστρο. Πιθανότατα ο Συμεών αναγκάσθηκε να ενεργήσει έτσι, γιατί ο έλεγχος της δυ­ τικής κεντρικής Ελλάδος ήταν πρακτικά αδύνατος. 0 ίδιος παρου­ σιάζει την παραχώρηση εδαφικών κτήσεων σαν πράξη οικειοθελή μιμούμενος ανάλογα βυζαντινά .πρότυπα και μάλιστα απένειμε στους δύο αλβανούς φυλάρχους τον τίτλο του δεσπότη, που παρείχε αυτονομία και συγχρόνως σήμαινε εξάρτηση, θέλοντας να δεί-

134 Λ

ξει ότι αυτός ως αυτοκράτορας είχε την υψηλή κυριαρχία. Οπωσ­ δήποτε και ou ίδιοι, οι Αλβανοί' επιδίωκαν, την απόφαση του Συ μεών, διότι έτσι έδιναν κάποια νομιμότητα στην εξουσία τους . Βεβαίως αυτό δεν σημαίνει ότι οι δύο φύλαρχοι εξελίχθηκαν σε δεσπότες βυζαντινού τύπου, ούτε ότι δημιούργησαν κράτος με την έννοια του δεσποτάτου, όπως π.χ. του Μορέως. Οι Αλβανοί παρέ­ μειναν διηρημένοι σε φυλές που ζούσαν ληστρικό βίο, όπως δεί>χνουν οι μεταγενέστερες αλλεπάλληλες επιδρομές τους κατά των Ιωαννίνων και κατά των κτήσεων των Τόκκο (Λευκάδα, Βόνιτσα).Ε­ νιαία αλβανική διοίκηση δεν υπήρχε, ενώ τα διάφορα φύλα ήλεγχαν\συνήθως τις περιοχές γύρω από κάποιους οικισμούς. Στο Αγγελόκαστρο εμφανίσθηκε αρχικά ο Γκιν Μπούα και -στην Άρτα ο Πέτρος Λιώσα. Αργότερα εμφανίζεται ως κύριος του Αγγελοκάστρου ο Σγουρός Σπάτα, ο γαμπρός του Λάλθη στο Δραγάμεστο,^σ^γιος του Σγουρού Παύλος και ο ανηψιός του Πέτρος στην Κατοχή. Τα φύλα αυτά δεν είχαν πάντα αγαθές σχέσεις μεταξύ τους79, αλλά αλληλομισούνταν και μερικές φορές έρχονταν σε σύγκρουση. Χαρακτηρι­ στικά αναφέρουμε τη,ν περίπτωση κατά την οποί<χ ο Κάρολος Τό^,κο το 1401-2 δωροδόκησε τον Μουρίκη και τον Δήμο Μπούα,για να πο­ λεμήσουν εναντίον των Σπάτα80. Οι Αλβανοί και μετά την εγκατά­ σταση τους στον ελληνικό χώρο διατήρησαν την αρχαϊκή τους ορ­ γάνωση σε φυλές, οργάνωση που μπόρεσαν να ξεπεράσουν πολύ αρ­ γότερα. Ο Συμεών λοιπόν αφού διαίρεσε την "Αιτωλία" σε δύο τμήμα­ τα διόρισε στο πρώτο που περιλάμβανε τον Αχελώο με την γύρω περιοχή και το Αγγελόκαστρο διοικητή τον Γκιν Μπούα, ενώ στο δε ύτερο που περιλάμβανε την Άρτα και τους Ρωγούς,τον Πέτρο Λιώσα81 . Πρώτος ο Hopf υποστήριξε ότι πατέρας του Γκιν ήταν ο Πέτρος Μπούα, τον οποίο μάλιστα εσφαλμένα ταυτίζει με τον Νι­ κόλαο Bua ή Buchia82. Ο Σάθας υποστήριξε ότι ο Συμεών διόρισε τον Πέτρο Μπούα και όχι τον Γκιν (Ιωάννη) Μπούα ως διοικητή του Αχελώου. Προσθέτει μάλιστα ότι ο Πέτρος Μπούα διοικούσε την περιοχή αυτή νωρίτερα, ήδη από το 135483. Την ίδια άποψη 81 διατυπώνει και ο Χαβελλάς * βασιζόμενος προφανώς στον Σάθα. Ο Πέτρος Μπούα αναφέρεται επίσης στο ποίημα του Ιωάννη (Τζάνε)Κο-

/

135 {

ρωναίου: "Και ένας Μπούας ήκουε όνομα μισέρ Πέτρος και 'γροίκα της αθηβολής την στράτα και το μέτρος οποίος το Αγγελόκαστρον το ώριζεν ετότης 85 και ήτον και καθολικός Αυθέντης και δεσπότης" . 0 Αραβαντινός περιγράφει τα γεγονότα κάπως διαφορετικά. Ανα­ φέρει ότι τον χρόνο που ο Συμεών έλειπε στην Θεσσαλία και η Ήπειρος και η Ακαρνανία διοικούνταν επιτροπικώς από την Θωμαϊδα, βρήκαν ευκαιρία οι εκεί Αλβανοί να καταλάβουν την δε•σποτεία. Ο Γκίνος Μπούα με συνεργό τον Ιωάννη Σπάθα, αφού φό­ νευσα τον διοικητή της Παραχελωϋτιδος χώρας Ισαάκιο κυρίευσε και οικειοποιήθηκε το Αγγελόκαστρο με τις γύρω περιοχές, ενώ ένας άλλος αλβανός, ο Πέτρος Λιώσας, κατέλαβε τις περιοχές των Ρωγών και της Άρτας86. Προφανώς ο συγγραφέας στηρίζεται σε χωρίο του Χαλκοκονδύλη87. Σύμφωνα με τον Estopanan ο Γκιν Μπούα ήταν αρχηγός του αλβανικού φύλου των Μπουΐων, που πήραν το όνομα τους από το όνομα του αρχηγού τους88. Πιθανότατα ο Γκιν Μπούα ήταν ο ηγέ­ της των αλβανικών δυνάμεων που νίκησαν τον Νικηφόρο Β' Ορσίνι στην μάχη του Αχελώου89. Το όνομα του αλβανού φυλάρχου α­ παντά σε διάφορους τύπους: ως Γκίνος Μπούιας ή Ιωάννης Σπά τας90, ως Γκίνος Μπούα Σπάτα91, ως Γκίνος Βάια92 ,ως Ιωάννης (Γκίνος) Μπούας ή Σπάτας ή Βάιας93 . Η σχετικά πρόσφατη μελέτη του G.Schirô, που βασίσθηκε ε­ κτός των άλλων πηγών και στα στοιχεία του Χρονικού των Τόκ-< κων, μας έχει φωτίσει σημαντικά για την ιστορία της οικογέ νειας των Σπάτα91*. Πατέρα του Γκιν Μπούα Σπάτα θεωρεί τον Πέ­ τρο Μπούα Σπάτα, κύριο του Αγγελοκάστρου και του Δέλβίνου (Delvino) το 135495. 0 ΒοΙιίΓΟεπισημαίνει το λάθος του Hopf, ο οποίος στο γεγεαλογικό δένδρο των Μπούα που κατάρτισε, συγχέ­ ει τον πατέρα του Γκιν Πέτρο Μπούα με τον Νικόλαο Μπούα ή Μπουκιά (Buchia) και θεωρεί ότι ανήκε στην οικογένεια των Σπάτα. Συγκεκριμένα ο Hopf γράφει: "0 Νικόλαος Μπούα ή Μπου~ κία, ο οποίος στα 1345 εμφανίζεται ως πρωτοβεστιάριος του σέρβου βασιλιά (Στέφανου Δουσάν) και ήλθε σε διαπραγματεύ-

/

/

1 36 σεις ως εκπρόσωπος του με την Ραγούζα το 1349, επίσης πάντρε­ ψε την κόρη του με τον Marco de. Gozze, ένα πατρίκιο της προα­ ναφερθείσας πόλης, ανήκει χωρίς αμφιβολία σ'αυτό το γένος. Το ίδιο ισχύει για τον Μιχαήλ Μπουκιά, σέρβο πρεσβευτή στα 1350, του οποίου ο γιος Τρύφων στις 10 Απριλίου 1357 τιμήθηκε μαζί με τον Balsa Barinic Bivolitschiô από τον Στέφαο Ουρός με το 96 νησί Meleda" . Ο Schirô απέρριψε αυτόν τον συσχετισμός του Πέ­ τρου Μπούα με τον Νικόλαο Μπουκιά, διότι οι πηγές δεν παρέ­ 97 χουν στοιχεία που να οδηγούν σε μια τέτοια ταύτιση . Ο Νικόλα­ ος Μπουκιά δεν είχε σχέση με τους Αλβανούς. Ήταν σέρβος εύγενής,-4 η δράση του οποίου εντοπίζεται στα σερβικά εδάφη και δεν 98 συνδέεται με την ιστορία της Αιτωλοακαρνανίας . Το ίδιο ισχύ­ ει και για τον αδελφό του Νικολάου Μιχαήλ και τον γιο του Τρύ­ φωνα. · -. - „^ Άλλο λάθος του Hopf είναι ότι θεωρεί πως το επίθετο Σπά­ τα αποτελεί προσθήκη στο Μπούα, πράγμα που του επιτρέπει να ταυ­ τίζει τους Σπάτα με τους Μπούα, ενώ πρόκειται για διαφορετι­ κές οικογένειες99. Ο. Schirò βασιζόμενος στην t ένδειξη κάποιου βενετικού εγγράφου, που αναφέρει τον Παύλο Σπάτα ως Παύλο Σγου­ ρό Σπάτα και όχι ως Παύλο Μπούα Σπάτα, συμπεραίνει ότι το "Μπού-. α" είχε διπλή σημασία: ονόματος ουσιαστικού και επιθέτου. Πρέ» πει λοιπόν να γίνει διάκριση μεταξύ της οικογένειας των stradioti Μπούα και εκείνης των "δυνατών" Μπούα Σπάτα. Σ' αυτούς τους τελευταίους το όνομα Μπούα υπήρχε μόνο σε -δύο γενιές, στην πρώτη ως δεύτερο όνομα (Πέτρος Μπούα Σπάτα), στην δεύτε­ ρη ως πατρώνυμο (Γκιν Μπούα Σπάτα), ενώ στην τρίτη εξαφανίζε­ ται 1 0 0 . Σύμφωνα με το Χρονικό των Τόκκο οι γιοι του Πέτρου Μπούα Σπάτα ήταν τέσσερεις. Το όνομα του πρώτου δεν αναφέρε ται, απλώς το Χρονικό λέει: "ο πρώτος γαρ ο αδελφός αφέντευεν την Άρταν*/ δεσπότην τον ετίμησαν το γένος το αλβάνι"101 .Σύμ­ φωνα με το Χρονικό των Ιωαννίνων αυτός ήταν ο Γκίνος (Ιωάν­ νης) 1υ! Αδελφοί του Γκίνου ήταν ο Σγουρός: "το έτερον αυτάδελφον κυρ Σγούρον ωνομάζαν* / αφέντευεν τον Εύπακτον, τον Αχελών ομοίως / με όλα τα Ξηρόμερα, καθώς διεκρατούσαν"103. Ο Πέτρος Λιώσα ή Αεώσα ανήκε σε αλβανική οικογένεια

που

/

137 αναφέρεται ήδη στα 1333 σύγχρονα με την οικογένεια των Μπούα 101 και άλλες αλβανικές οικογένειες "δυνατών" *. 0 Hopf υποθέτει ότι ο Πέτρος Λιώσα ήταν ο πρωτοσπαθάριος, εκείνος που αναφέ­ ρεται στο χρυσόβουλλο του Συμεών για τον Ιωάννη Τσάφα Ορσίνι, που ως υποτελής του δεσπότη Ιωάννη Δούκα Ορσίνι είχε προβά 10 λει αξιώσεις για τους Ρωγούς και την περιοχή τους ! Αυτό ά* μως είναι ανακριβές, γιατί στο έγγραφο του Συμεών ο πρωτοσπα­ θάριος ονομάζεται Ιωάννης Τσάφα Ορσίνι. 0 Πέτρος Λιώσα της Άρτας ήταν ο αλβανός εκείνος φύλαρχος, που σύμφωνα με το ^Χρονικό των Ιωαννίνων, κατέβαλε προσπάθειες για την κατάληψη της πόλεως των Ιωαννίνων. Πιθανότατα απέβλεπε στην

"V

κατάληψη

106

και εξάρτηση των Ιωαννίνων από την Άρτα . Για τον Πέτρο Λιώσα αναφέρεται ότι ήταν αρχηγός των φύ­ λων των Μαζαρακαίων .και Μαλακάσα ίων107. Τα φύλα αυτά, όπως .απέδείξε και ο Σούλης, ήταν αλβανικής καταγωγής και όχι βλάχι­ κης108 και είχαν πιθανότατα κατέλθει στην περιοχή της Ηπείρου κατά την εκστρατεία του Δουσάν. Οι φυλές αυτές είχαν υπηρετή­ σει στις τάξεις του σερβικού στρατού και μετά την κατάκτηση του δεσποτάτου από τον Δουσάν έμειναν εκεί και απέκτησαν δύ­ ναμη και ανεξαρτησία1"9 . 0 Schirò δεν δέχεται την άποψη ότι ο Πέτρος Λιώσα ήταν αρχηγός των Μαζαρακαίων και των Μαλακασαίων, διότι αυτό δεν προκύπτει από την εξέταση των πηγών. Οι Λιώσα ως κύριοι της'Αρ­ τας μπορεί να είχαν κάτω από την κυριαρχία τους κάποιους Μάζαρακαίους και Μαλακασαίους, όπως και οι Σπάτα που τους διαδέ χθηκαν, αλλά θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι ήταν αρχηγοί της μιας ή της άλλης φυλής, δεδομένου ότι πολλά μέλη των φυλών ζού­ σαν ανεξάρτητα και δεν βρίσκονταν όλα μαζί κάτω από την εξου­ σία του διοικητή της Άρτας. Τα μέλη μιας φυλής μπορούσαν να πολεμούν μαζί εναντίον κάποιου εχθρού (Kushtrirn) ,είτε μετά α­ πό ατομική στράτευση, είτε μετά από γενική επιστράτευση,δηλα­ δή σε περίπτωση που κινδύνευε η φυλή110. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι το Χρονικό των Ιωαννίνων χρησιμοποιεί διαφορετικές εκφράσεις για να περιγράψει την δια­ νομή της Αιτωλίας στους δύο αλβανούς φυλάρχους. Έτσι,για μεν

/

138 τον Ιωάννη Μπούα λέει: "ο μεν τόν Άχελψον καί τά έπέκεινα συν τ<5 Άγγελοκάστρψ έκληρώσατο" , ενώ για τον Πέτρο Λιώσα'."θά τερος δε την Άρταν καί τους 'Ρωγού.ς έσφετερίσατο". 0 Σάθας είχε επισημάνει το γεγονός και το έφερε ως επιχείρημα για να στηρίξει την άποψη ότι τα εδάφη αυτά βρίσκονταν στην κατοχήτων Αλβανών από πριν και δεν παραχωρούνταν τώρα για [πρώτη φο­ ρά 111 . Η άποψη αυτή συμφωνεί με όσα αναφέραμε προηγουμένως,δηλαδή ότι οι Αλβανοί που ακολούθησαν τον Δουσάν στην εκστρα τεία του στην Ήπειρο, μετά την κατάληψη της περιοχής από τους Σέρβους παρέμειναν στα εδάφη αυτά και μάλιστα ότι ο κύ­ ριο^ όγκος των Αλβανών προωθήθηκε και εγκαταστάθηκε στις πε­ ριοχές νοτίως του Αμβρακικού κόλπου, στην Ακαρνανία μέχοι την Παραχελωΐτιδα ζώνη. Εδώ τους βρήκε αργότερα ο Νικηφόρος Β*, ο οποίος τελικά ήλθε σε σύγκρουση μαζί τους στον ΑχελωοΓ (1359). Οι Αλβανοί εκμεταλλευόμενοι την έκρυθμη κατάσταση στην περιο­ χή και την έλλειψη κεντρικής πολιτικής εξουσίας, που δημιουρ­ γήθηκε μετά, τον θάνατο του Νικηφόρου, άρχισαν να στρέφονται προς τα βόρεια και κετέλαβαν περιοχές γύρω από την Αμβρακία. Αργότερα,με την οριστική εγκατάσταση του Συμεών στα Τρίκαλα της Θεσσαλίας112, είναι πιθανό ότι οι Αλβανοί κατέλαβαν τους Ρωγούς και την 'Αρτα με αρχηγό τον Πέτρο Λιώσα, γεγονός που αναγκάσθηκε να αναγνωρίσει έπειτα ο Συμεών. Γι* αυτόν ακρι βώς τον λόγο και το κείμενο του Χρονικού των Ιωαννίνων που α­ ναφέρεται στην σχετική απόφαση του Συμεών, χρησιμοποιεί την λέξη "έσφετερίσατο" για τον Πέτρο Λιώσα,ο οποίος είχε καταλά­ βει και ιδιοποιηθεί τα νέα εδάφη. Για τις περιοχές που περιήλθαν στον Ιωάννη Μπούα Σπάτα το Χρονικό των Ιωαννίνων μας πληροφορεί: ο Ιωάννης Μπούα έλα­ βε "τόν Άχελψον καί τά έπέκεινα σύν τψ Άγγελοκάστρψ"113 .Λέ­ γοντας Αχελώο το Χρονικό εννοεί οπωσδήποτε τον οικισμό και ό­ χι τον ομώνυμο ποταμό111*. Με την φράση "καί τά έπέκεινα" εν­ νοείται η περιοχή εκατέρωθεν του Αχελώου ποταμού, η παραχελωΐδα ζώνη, όπως ονομάζεται. Η περιοχή αυτή είναι πεδινή και δημιουργήθηκε από τις προσχώσεις του ποταμού115. Στην περιοχή αυτή βρίσκονταν διάφοροι οικισμοί, οι οποίοι ανήκαν στο διοι-

/

139 Λ

κητικό κέντρο του Αχελώου, όπως αναφέραμε και. παραπάνω116. Ακόμη δόθηκε στον Μπούα τό Αγγελόκαστρο, που βρίσκεται λίγο βορειότερα από την περιοχή αυτή, στα ανατολικά του Αχε­ λώου ποταμού και δυτικά της λίμνης Αυσιμάχειας, που είναι γνωστή και ως λίμνη του Αγγελοκάστρου117. Η γεωγραφική του θέση είχε ιδιαίτερη σημασία στους μεσαιωνικούς χρόνους,γιατί αποτελούσε πέρασμα από την Αιτωλία στην Θεσσαλία. 0 Ιωάννης Μπούα λοιπόν κατείχε τις νοτιότερες περιοχές της Ακαρνανίας με επίκεντρο τον ποταμό Αχελώο και το Αγγελόκαστρο ως βορειότερο πόλισμα στα ανατολικά, του ποταμού. Η ε­ ξουσία του αλβανού δεσπότη εντοπίζεται δηλαδή σε ορισμένους οικισμούς που του έδιναν την δυνατότητα να ελέγχει τις διό δούς τόσο προς τα δυτικά στην περιοχή των Ξηρομέρων, όσο και προς τα ανατολικά προς την Θεσσαλία. "'" "•*Όσον αφορά τις περιοχές που κατείχε ο άλλος αλβανός φύλαρχος, το Χρονικό των Ιωαννίνων μας πληροφορεί ότι ο Συμεών παραχώρησε στον Πέτρο Αιώσα την 'Αρτα και τους Ρωγούς118 .Η 'Αρ­ τα, κτισμένη στα βόρεια του Αμβρακικού κόλπου· στην αριστερή,ό χθη του ποταμού 'Αραχθου στην θέση της αρχαίας Αμβρακίας, ή­ ταν σημαντικό πολιτικό, οικονομικό και πνευματικό κέντρο της δυτικής Ελλάδος σε όλη τη διάρκεια του 14ου αι. 1 1 9 . Από την Άρτα πέρασε το 1165 ο Βενιαμίν της Τουδέλης και βρήκε 100 120 περίπου Εβραίους εγκατεστημένους . Το γεγονός ότι η Άρτα,η οποία διοικητικά ανήκει στην περιοχή της Ηπείρου, αναφέρεται atf.6 τις πηγές του 14ου αι. ως πόλη της Ακαρνανίας ή της Αιτω•

121

λίας αποτελεί απόδειξη ότι: α) και οι δύο γεωγραφικοί όροι "Αιτωλία" και "Ακαρνανία" χρησιμοποιούνται συχνά για να χαρα­ κτηρίσουν την ίδια γεωγραφική περιοχή, και β) με τους όρους "Αιτωλία" και "Ακαρνανία" εννοείται όχι μόνο η περιοχή της δυ­ τικής Στερεάς Ελλάδος, η Αιτωλοακαρνανία, αλλά και περιοχές 122 της Ηπείρου . Οι Ρωγοί ήταν οχυρό φρούριο "τεσσαράκοντα σταδίους άπό της Άρτης άπέχον", "απέναντι της δεξιάς όχθης του ποταμού 123 Λούρου"ζ . Η θέση του ήταν επίκαιρη στους μεσαιωνικούς χρόνους, 12 γιατί βρισκόταν στον δρόμο από την Πρέβεζα για τα Ιωάννινα !?

/

140 Ο ΑραβαντινόςθεωρέU. ότι το όνομα του φρουρίου προέρχεται από το Αρωγός-Αρωγοί, γιατί καθώς περιβάλετο από τείχη προστάτευε 125 όσους κατέφευγαν σ'αυτό . Το αποκάλεσαν επίσης και Ασταχώρα 126 ή Αστυχώρα . Όπως γίνεται φανερό από την γεωγραφική θέση των σπου δαιότερων κάστρων που έλαβε ο Πέτρος Λιώσα, αυτός ήταν κύρι­ ος των περιοχών στα βόρεια του Αμβρακικού κόλπου, δηλαδή του νοτίου τμήματος της Ηπείρου. Σύμφωνα με την δημώδη έκδοση του Χρονικού των Ιωαννίνων αυτός έλαβε εκτός των άλλων κτήσεων 127 και την Αμφιλοχία . Κατά τον Αραβαντινό,Αμφιλοχία ονομαζό ταν ^ι περιοχή της Ηπείρου που περιλάμβανε τα ενδότερα μέρη της επαρχίας της Άρτας και διαχωριζόταν από την Ακαρνανία 128 με το Μακρυνόρος . Σήμερα Αμφιλοχία ονομάζεται μια μικρή πό­ λη του νομού Αιτωλοακαρνανίας, που είναι κτισμένη στο^νοτιο­ ανατολικό'σημείο του Αμβρακικού κόλπου στο άκρο ενός, μυχού και αποτελεί την πρωτεύουσα της επαρχίας Βάλτου. Επομένως τα σπουδαιότερα κέντρα γύρω από τα οποία εντοπιζόταν η εξουσία του Πέτρου Αιώσα βρίσκονταν γύρω από τον Αμβρακικό κόλπο. Συνεχίζοντας το Χρονικό των Ιωαννίνων να περιγράφει την επικράτηση των Αλβανών στην Ήπειρο μας λέει: "ή Αίτωλ-ί-α πά­ σα υπό τήν χείρα των 'Αλβανιτών· έγεγόνει. Μόνη δέ ή των 'Ιω­ αννίνων πόλις ούχ ύπετάγη τη των 'Αλβανιτών επικράτεια"129. Στην πόλη των Ιωαννίνων, που ήταν από τις σημαντικότερες της Ηπείρου130, ζούσαν πολλές οικογένειες ισχυρών, καθώς και όσοι ευγενείς είχαν καταφύγει σ'αυτήν από τα διάφορα φρούρια της Βαγενετίας131. Οι κάτοικοι και οι επήλυδες ανησυχώντας γΐατην μεγάλη αταξία που επικρατούσε στην περιοχή λόγω των Αλβανών και ε­ πειδή φοβούνταν ενδεχόμενη κατάληψη της πόλεως απ' αυτούς, έ­ στειλαν πρεσβεία στον Συμεών ζητώντας να τους δώσει "αύθέν την καί ηγεμόνα". Το γεγονός αυτό δείχνει ότι η πόλη δεν βρι­ σκόταν κάτω από την εξουσία του Συμεών. Αυτός τους υποδέχθη­ κε με χαρά και τους υπέδειξε ως διοικητή της πόλης τον γαμπρό του Θωμά Πρελιούμποβιτς. Οι πρέσβεις πήγαν στην Έδεσσα (Βοδενά), όπου είχε την έδρα του ο Χλάπενος, ο πατριός του Θωμά,

/

141 για να γνωστοποιήσουν στον τελευταίο τα νέα. 0 Θωμάς δέχθηκε 132 με προθυμία την πρόταση και στα 1367 εισήλθε στα Ιωάννινα μαζί με την γυναίκα του Μαρία-Αγγελίνα και πολυάριθμο στρατό, 133 όπου οι κάτοικοι του επεφύλαξαν θερμή υποδοχή . Έτσι λοιπόν η δημιουργία ενός νέου "δεσποτάτου" προκλή­ θηκε από τις ενέργειες των ίδιων των κατοίκων της πόλης των Ιωαννίνων. Αυτή η πρωτοβουλία των Ιωαννιτών, που εμφανίζεται ως αντίδραση απέναντι στον αλβανικό κίνδυνο, προϋποθέτει μια συνείδηση της παράδοσης και της ιστορίας της πόλεως των Ιωαν­ 131 νίνων, η οποία εκκλησιαστικά εξαρτάτο από την Ναύπακτο *.Εί­ ναι τεπίσης πολύ πιθανό ότι οι κάτοικοι της πόλεως απευθύνθη­ καν στον Συμεών, γιατί λόγω της ελληνικής του καταγωγής τους ενέπνεε Εμπιστοσύνη και ήλπιζαν ότι θα τους βοηθούσε. Όσον αφορά τον τίτλο του δεσπότη,ο Θωμάς θα πρέπει να ήταν επίσημα γνωστός με τον τίτλο του δεσπότη των Ιωαννίνων ήδη από το 1367, παρόλο που το Χρονικό των Ιωαννίνων πολύ σπά­ νια του αποδίδει κάποιον τίτλο135. Το γεγονός μάλιστα ότι οι δύο αλβανοί φύλαρχοι Ιωάννης Μπούα και Πέτρος Αιώσα έφεραν τον τίτλο του δεσπότη, ενισχύει την πεποίθηση ότι και ο Θω μάς, όταν δέχθηκε να γίνει κύριος των Ιωαννίνων, έλαβε τουλά­ χιστον τον ίδιο τίτλο136. Επίσης ο Θωμάς για να δώσει μεγαλύ­ τερη αίγλη στο όνομα του, αλλά και κύρος και νομιμότητα στην εξουσία του, ανέτρεξε στο γενεαλογικό δένδρο της συζύγου του και αποκαλούσε τον εαυτό του "Κομνηνό Παλαιολόγο"137.. Με την ανάληψη της εξουσίας από τον Θωμά ανοίγει ένανέο κεφάλαιο στην ιστορία των Ιωαννίνων. Για την περίοδο της δια­ κυβέρνησης του Θωμά υπάρχουν πολλές πλευρές που δεν έχουν φωτισθεί ακόμη από την έρευνα, διότι το Χρονικό των Ιωαννί νων περιγράφει με πολύ μελανά χρώματα την περίοδο αυτή. Σύμ­ φωνα μ*αυτό η διακυβέρνηση του ήταν αυταρχική και τυραννική και οι κάτοικοι υπέφεραν εξαιτίας της απάνθρωπης πολιτικής του138. Ιδιαίτερα σκληρός ήταν ο Θωμάς απέναντι στην εκκλησία των Ιωαννίνων. Ακόμη καταδίωξε, φυλάκισε και βασάνισε πολλούς ευγενείς που ήταν αντίθετοι προς την πολιτική του.Άλλο χαρά* κτηριστικό της εποχής αυτής ήταν οι συνεχείς πολεμικές επι -

142 χειρήσεις με τους Αλβανούς, που έχοντας στην κατοχή τους ορι­ σμένες περιοχές, κυρίως στην νότια Ήπειρο,επεδίωκαν την κα139 τάληψη των Ιωαννίνων . 0 Θωμάς δολοφονήθηκε στις 23 Δεκεμ βρίου 1384 από άνδρες της προσωπικής του φρουράς κατά μία εκ­ 1ΙΛ δοχή , ή από την γυναίκα του Μαρία-Αγγελίνα και τον εραστή· της Ησαύ de Buondelmonti, που διαδέχθηκε τον Θωμά στην εξου­ 1ια σία, σύμφωνα με άλλη εκδοχή . Έτσι τέλειωσε η περίοδος της σερβικής εξουσίας και στα Ιωάννινα. Στο εξής αναλαμβάνει την διακυβέρνηση ο φλωρεντινός Ησαύ Buondelmonti (1384-1411) και στην συνέχεια ο Κάρολος Τόκκο. Αυτός το 1415 έλαβε το α­ ξίωμα του δεσπότη και στα 1416 κατόρθωσε να καταλάβει την'Αρτα από τους Αλβανούς και να ενοποιήσει έτσι πάλιτα τμήματα που αποτελούσαν το παλιό Δεσποτάτο. Τα Ιωάννινα κατελήφθησαν από τους Τούρκους το 1430, ενώ η Άρτα είχε την ίδία'"τύχη λί­ γα χρόνια αργότερα, το 144911& .

/

i

\

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

/

ι

ΜβΒΟΣΓΑ'

. ΚΕφΜΑΙΟ— Α ' Το κράτος αυτό εκτεινόταν στην περιοχή της δυτικής Ελλάδας περιλάμβανε δηλαδή τις επαρχίες της Παλαιάς και Νέας Ηπεί­ ρου. Οι περιοχές αυτές μετά την άλωση του βυζαντινού κρά τους το 1204 περιήλθαν στους Βενετούς, οι οποίοι διατήρη σαν μόνο την υψηλή επικυριαρχία και στην πραγματικότητα τι ς παραχώρησαν στον Μιχαήλ Α' Άγγελο Κομνηνό Δούκα. Για· το κράτος που ίδρυσε ο Μιχαήλ A'f γνωστό ως Δεσποτάτο της Ηπεί­ ρου βλ. Α.Μηλιαράκη, Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου (1204-1261), Αθήναι 1898. Ι.Ρω­ μανού, Ιστορικά έργα, Περί του δεσποτάτου της Ηπείρου ιστόρική πραγματεία,'Κέρκυρα 1959 (ανατύπωση). D.M.Nicol, The Despotate of Epiros> Oxford 1957 (ελληνική μτφρ.από Π.Λεύ­ κα, Ιωάννινα 1974). Σύμφωνα με τον Nicol ο όρος συναντάται για πρώτη φορά στην λατινική μορφή και αποτελεί μάλλον γεωγραφικό όρο παρά θε­ σμικό, που δηλώνει μία εκτεταμένη περιοχή (appanage) που α­ νατίθεται σε κάποιον που έχει το βυζαντινό αξίωμα και τ ί ­ τλο του δεσπότη. Βλ.Nicol, Πρόσφατες έρευνες 46.Του ίδιου, Despotate II. 3,122 σημ.40, 126, 218. Χρονικό Μορέως, σσ.1032, 3097, 3747, 3783, 3787, 3789. ίω.Καντακουζηνός II 321. 15 και 21.(στο εξής Καντακ.). Halkin, Vie 12. Χρον.Ιωαν.,κεφ.2, σ.75: "τόν Συμεών..,καταλιπών εν όλω τφ δεσποτάτω, ήτοι τη Αίτωλία πάση", λίγο παρακάτω "Νικηφόρος ô δεσπότης...καί τήν πατρφαν αρχήν είληφώς, ήτοι τό δεσποτατον, τόν δέ ίδιον γαμβρόν, τόν δεσπότην λέγω Συμεών, της αρχής εκβολών του δεσποτάτου". Επίσης κεφ.4,σ.76: "Οδτος

/

146 (Νικηφόρος).. .καί τών δύο επαρχιών την αρχήν σφετερισάμενος, της Βλαχίας φημί καί τοϋ δεσποτάτου Αΐτωλίας", ή κεφ. 7, σ.78: "*0 γάρ (Νικηφόρος)... τόν δεσπότην Συμεών του δε­ σποτάτου εκβαλών της Αιτωλίας". Εκτός απ* αυτές τις μαρτυ­ ρίες, που εντοπίζονται στις πρώτες παραγράφους του Χρονι κού, στην συνέχεια δεν αναφέρεται πουθενά η λέξη "δεσποτά­ το". 7. Cronaca, σσ.2112-4: "καί τό σκαμνί τών δεσποτών *ς τά Γιάννινα ήτον πάντα, / δτι έχει κάμπους έμορφους, αέρα ευλογημένον, / νερά εκ τά καλύτερα όλου τοϋ Δεσποτάτου". %ρβλ. επίσης σσ.281 , 2170, 2851, 3030, 3113. 8. Cronaca, , σσ. 1841-2. Πρβλ.και σσ.3627-8, 3680. Ο Ασωνίτης θεωρεί ότι ο όρος έχει θεσμική έννοια. Βλ.„Συμβολή 30 και 49 σημ.47. 9. Giorno, Misti 131. Ασωνίτης, Συμβολή 30. 10. Cessi-Sambin, Deliberazioni 2.401-2 (XVII/760). 11. Γ.Ακροπολίτης 13. 25-14.4. 12. Nicol. Crusade 2 99. Του ίδιου, Δεσποτάτο 19. 13. Χωνιάτης 638. 43-4. Σάθα, Χρονικό Γαλαξειδίου 132.Μηλιαράκη, Ιστορία 59. Soustal, Quellen 19. Nicol, Despotate II . 1/4. 14. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, η λατινική αυτοκρατορία ονομάσθηκε Romania ή Imperium Romaniae. Ο Marino Sanudo ο πρεσβύτερος ονόμασε την ιστορία του Istoria del Regno di Romania sive. Regno di Morea, όπου ο όρος δηλώνει την περιοχή του Μορέως. Για την έννοια του ό­ ρου "Ρωμανία" βλ.επίσης Ζακυθηνός,Βυζαντινή Ιστορία 13-4. Άμαντος, Ρωμανία 231 κε. Thiriet, Romanie vénitienne 1κε. Maksimovic, Grci i Romani ja 66 κε. Soustal-Koder, Nikopolis 38. Hatzidimitriou, Decline 94, όπου ο σ.υποστηρίζει ότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει κράτη στην νοτιοδυτική κεντρική Ελλάδα από δυτικά έγγραφα του 13ου και 14ου αιώνα.

/

147 Αλλά από την άλλη πλευρά η. έννοια του. όρου είναι πολύ αό­ ριστη,, ώστε ^εί ναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε ποια ακριβώς περιοχή εννοείται, αν δεν αναφέρεται κάποια συγκεκριμένη πόλη. Η αοριστία που χαρακτηρίζει τους όρους αντανακλά μια πραγματική διοικητική παρακμή. Για την έννοια του ό­ ρου "Ρωμανία" βλ. R.Wolff, Romania 9.-12.

Thallóczy, Acta Albaniae I. 168-71 (nr.573-6, 578). Ferjancic, Despoti 79. Soustal-Koder, Nikopolis 38. Nicol , Despotate It 47. Ασωνίτης, Συμβολή 30 και σημ.35. Hatzidimitriou, Decline 306. S?hallóczy, Acta Albaniae I. 177 (nr.597). Ferjanció, Despoti 79. Soustal-Koder, Nikopolis 38. -·''" A.Luttrell, Guglielmo de Tocco 45-6, ιδίως 49^ Nicol,Despotate 11.115. Ασωνίτης, Συμβολή 30. Hopf, Geschichte 1.290.Του ίδιου,Chroniques 178.· Nicol,De­ spotate 11.80. Thomas, Diplomatarium I. 168 (nr.81): "viri domini Micalai, comitis Palatini, Dei gratia Romanie Despoti" .Πρβλ. Nicol, Last Centuries 184. Ferjancic, Despoti 83-4 και-σημ.230. Krekic,. Dubrovnik , Reg.687, 763. Maksimovic, Grci i Romanija 69. Soustal-Ko­ der, Nikopolis 38. Longnon, Empire 63. Wolff,Romania 34. Maksimovic, Grci i Romanija 69 Thiriet, Romanie 3-4. Krekic, Dubrovnik 31 και Reg. 544 ("Candia et...totum Imperium Romanie superioris et inferioris"). Maksimovic, Grci i Romanija 69-70. Krekiö, Dubrovnik 31-2. Βλ.και Reg.nr.56 ("in Romaniam ad Palialogum") 57, 120, 127, 159, 337, 722 ("illustris et magnificus dominus despothus de Romania"), 743, 779 (α­ ναφέρονται χώρες της Ρωμανίας και της Ανατολίας) ,830 (κόλ­ πος της Άρτας "ad partes Romanie"), 852,865 κ.ά.Βλ. και

/

148 Maksimovic, Grcx i Romanija 69-70. 24. Maksimovic, Grci i Romanija 71. 25. Βλ.τις υπογραφές των ελληνικών εγγράφων του Δουσάν στους Solovjev-Mosin, Grcke povelje. Βλ.επίσης Dinic, Vladarska titula 10. Maksimovic, Grci i Romanija 65. 26. Miklosich, Mon.serbica 135. 27. Novakovic, Zak. spomenici 420. 28. Matanov, Hlapen 69 σημ.3 όπου γίνεται λόγος για τα σύνο­ ρα μεταξύ Σερβίας και "Ρωμανίας", 29. -^Για την έννοια των όρων αυτών βλ. Krekic, Dubrovnik 30-2,97. Επίσης Ducellier, Frontières-113. Aocovt• της,. Συμβολή 30. 30. Το 1329 ορίσθηκε ο Συργιάννης Φιλανθρωπηνός διοικητής των δυτικών επαρχιών του βυζαντινού κράτους, συμπεριλαμβανο­ μένης και της Μακεδονίας. Βλ. Καντακ. 1.436.10-11: "Συρ­ γιάννης δέ εσπέρας στρατηγός υπό του μεγάλου δομεστιχου επιτραπείς". Lemerle,Philippes 195: "κεφαλή των κατά ού σιν κάστρων και χωρών". 31. Γ.Παχυμέρης 1.81. 106. 439. 11.450. Πρβλ-Nicol,Despotate II. 220-1. Ασωνίτης, Συμβολή 47 σημ.18. 32. Καντακ. II. 321. 10-11. 33. Καντακ. II. 370. 15-6. 34. Καντακ. II. 470. 8-9. Το εθνικό όνομα Τριβαλοί αναφέρε ται στους Σέρβους. Συχνά οι βυζαντινοί ιστορικοί της ύ­ στερης περιόδου ονομάζουν τους Σέρβους Τριβαλούς από το όνομα του αρχαίου θρακικού φύλου και γενικά είναι προσφι­ λής συνήθεια των μεσαιωνικών πηγών αυτής της εποχής να υιοθετούν αρχαία εθνικά ονόματα για τους λαούς του μεσαί­ ωνα, π.χ. στην εποχή των Κομνηνών οι Σέρβοι ονομάζονται Δαλμάτες. Jirecek, Staat und Gesellschaft, I ; 3. .Mil 1er, Essays 443. Βλ. επίσης Moravcsik, Byzantinoturcica II. 277. Papoulia, Ende der Antike,72 σημ.16.

/

149 35. Γρηγοράς 1.83.4-5 (στο εΕής Γρηγ.). 36. Schreiner, Kleinchroniken I. 80.30. , 37. Dinic, Vladarska titula 10 κ. ε.38. H συνήθεια αυτή είναι προσφιλής στους Έλληνες συγγραφείς και στην αρχαιότητα. Αναφέρουν π.χ. Έλληνες και Μακεδόνες, ενώ οι Μακεδόνες περιλαμβάνονται στην ευρύτερη έννοια των . Ελλήνων. 39. Το θέμα αυτό εκτός της Ηπείρου περιλάμβανε την Ακαρνανία και την Αιτωλία μέχρι την Ναύπακτο. Βλ.Δ.Ζακυθηνού, Περί -^ της διοικητικής διαιρέσεως 239.

40. Γ.Ακροπολίτης 13.25-14.4. Ο Θεόδωρος Σκουτάριώτης κάνει την προσθήκη: "'Ηπείρου κρατήσας, 'Αχαίας τε καί Άκαρνάνων εξουσιάζων καί της Ναυπάκτου αυτής". Επίσης^ο Χωνιά της 638. 43-4: "Αίτωλίαν καί τά τη Νικοπόλει προσοριζόμενα καί δσα πρόεισιν ες Επίδαμνον ò Μιχαήλ ίδιώσατο".Η Πα­ λαιά Ήπειρος περιλάμβανε τις περιοχές της Αιτωλίας,Ακαρ­ νανίας, Θεσπρωτίας και Ιωαννίνων. Η Νέα Ήπειρος εκτεινό­ ταν βορειότερα και περιλάμβανε το θέμα Δυρραχίου και το δυτικό τμήμα της Εγνατίας οδού,, .— . 41. Grégoire, Michaelis Palaeologi 455: ". . .καί. έπήειν ύπ* έμέ ποιούμενος τψ στρατφ^Ακαρνανίαν,Αίτωλίαν, υπεποιησάμην καί τήν έκατέραν Ήπειρον καί 'Ιλλυριών έκράτησα". Πρβλ. Ασωνίτηί, Συμβολή 27. 42. Γρηγ. Ι. 110.7-9. 43. Γρηγ. 1.110 9 κε. Πρβλ. Nicol, Despotate II.1.10. 44. Γρηγ. 1.546.10-12. 45. Γρηγ. 1.553.19-21. 46. Γρηγ. 1.546.14-5. 47. Καντακ. 11.239.18 κε. 48. Ο Σάθας εσφαλμένα αναφέρει για τον Καντακουζηνό ότι συγ χέει την Ήπειρο με την Θεσσαλία και αποκαλεί τους Αλβα -

/

150 νους αδιάκριτα Θεσσαλούς ή Ηπειρώτες, διότι αυτό δεν τεκ­ μηριώνεται από την πηγή. 49. Για την έννοια του όρου "Ακαρνανία" στον Καντακουζηνό βλ. και παρακάτω σ. 38-9,όπου αναφέρεται η

Ά ρ τ α σαν πόλη της

Ακαρνανίας. 50. Καντακ. 11.239. 10 κ ε . 5.1.. Καντακ. 11.370.19-20. 52. Χαλκοκονδύλης Ι. 196.13 κ ε . (στο εξής Χ α λ κ . ) .

53. Συμβολή 27. \

54. Soustal-Koder, Nikopolis 39. 55. Κ . Ά μ α ν τ ο ς , Παρατηρήσεις 46. 56. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι. κ' σημ.3. Soulis, Serbs 1Ô"9.Estopanan, El legado 117. 57. Καντακ. 1.13.4-6. 58*. Καντακ. 1.474.3-4 και 495.23-4. 59. Καντακ. 1.509.14-5. 60. Καντακ. III.314.14-5. 61. Καντακ. ΙΙΙ317.2-3. 62. Καντακ. ΙΙΙ.317.14-5. 63. Καντακ. III.318.2-4.

64. Καντακ. III.88.8-9. 65. Ασωνίτης, Συμβολή 258, 66. Γρηγ. 1.74.8-9. 67. Γρηγ. 1.92.8-9. Πρβλ.και 1.98.19-20. 68. Γρηγ. 1.130. 18. 69. Γρηγ. 1.164. 3-5.

70. Γρηγ. 1.538.23 - 539.2.

151 71. Γρηγ. 1.110Λ9-10. Θεσπρωτοί είναι οι κάτοικοι της Θεσπρω­ τίας που ορίζεται από τον Θύαμη ποταμό και το όρος Τόμα ρος στα βόρεια, από την Μολοσσία στα ΒΑ, τον. Άραχθο

στα

Α και τον Αμβρακικό κόλπο στα Ν.' Οι Δόλοπες ήταν κάτοικοι της Δολοπίας που οριζόταν από την Ευρυτανία στα Ν, την Αμ­ φιλοχία στα Δ, τους Αθαμάνες και την θεσσαλική χώρα στα Β. Στην Βυζαντινή εποχή ονομαζόταν "Ανώβλαχα". 72. Γρηγ. 1.553.19-21. 73. Γρηγ. 1.551.5-6. Πρβλ.Nicol, Despotate II. 1,4. 74. Γρηγ. 1.551.19-20. ' 75. Γρηγ. 11.658.10. 76. Γρηγ.- 1.83.4-5. 77. Γρηγ. 1.318.20-1 .

""" '^

78. Γρηγ. 1.536.22-3. 79. Γρηγ. 1.544,19-20. 80. Γρηγ. 1.545.11. 81. Γρηγ. II.657.16-7. 82. Γρηγ. 1.240.17-19. 83. Γρηγ. 1.90.10-12. 84. Γρηγ. 1.283.7-8. 85. Χαλκ. 1.197.10-11. 86. Χαλκ. 1.197.16-18. 87. Χαλκ. 1.198.16-17. 88. Χαλκ. Ι. 25. 14 - 26.

1.

Ο Soulis, Serbs 109 σχολιά­

ζοντας τον όρο "Αιτωλία" στον Χαλκοκονδύλη λέει ότι συχνά περιλάμβανε την Ήπειρο αυτή την εποχή. 89. Χαλκ . II. 15.2. 90. Χαλκ«.

II. 15. 9 - 14.

και 198.

Πρβλ.Nicol, Despotate II.

184

152 91. Χαλκ. Ι. 198.7 κ.ε. 92. Χρον.Ιωαν. κεφ.2, σ.74. 93. Χρον.Ιωαν. κεφ.2, σ.75. 94. Χρον.Ιωαν. κεφ.4, σ.76. 95. BA.Soulis, Serbs 120 σημ.3, ο οποίος αναφέρει ότι ο όρος "Αιτωλία" του Χρονικού δηλώνει, τις περιοχές του Δεσποτά­ του της Ηπείρου. Του ίδιου, Σερβοκρατία 88 σημ.5.Πρβλ.Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι.κγ'σημ.3. Soustal-Koder,Nikopolis 39. .Βλαχία ή Μεγάλη Βλαχία ή εν Ελλάδα Βλαχία ονομαζόταν κατά την μεσαιωνική εποχή η περιοχή της Θεσσαλίας .Βλ. Σο ύλης, Σερβοκρατία 86 σημ.2. Του ίδιου, Βλαχία 109-117. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι.ιδ'και κγ'σημ.3. Estopaîian, El legado 114-5. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.74. 96.

Χρον.Ιωαν. κ ε φ . 5 ,

σ.77.

97. Χρον.Ιωαν. κ ε φ . 8 ,

σ.79.

98. Χρον.Ιωαν. ο . π . 99. Χρον.Ιωαν. κ ε φ . 4 1 , σ . 1 0 1 . 100.

Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ - Ι ω α ν ν ί δ ο υ , Παρακμή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ V

Hatzidimitriou,Decline. /\

1. Hafner,Altserbische Historiographie. 2. Ο Δουσάν έζησε επτά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη μαζί με τον εξόριστο πατέρα του, την μητέρα του και τον αδελφό του DuSica, που πέθανε εκεί. Βλ.εοιιΐίε, Serbs 1-2 και σημ. 5. Jirecek, Geschichte 1.368. 3. Jirecek,Gescichte 1.368. Soulis, Serbs 1-3. P. Bartl, Grundzüge 20-1. Hafner, JOB 38(1988) 485-6.Για την σημασία της μάχης στο Velbuzd βλ. Ostrogorsky, Ιστορία Γ' . 1 99 .Jirecek, Geschichte d.Bulgaren 294-6. 4. 0 Jirecek, Geschichte I. 368 σημ.1 αναφέρει, ότι υπάρχουν

/

153 4 περιγραφεί της προσωπικότητας του Δουσάν: α)από τον συ­ νεχιστή του Δανιήλου 215. 380. β) στον επίλογο ενός ευαγγεΥελικού κώδικα του Χιλανδαρίου (του 1346) στο Glasnik 56. 100 και στον Stojanovic, Zapisi 1 nr. 89. γ) στον Philip­ pe de Mézières, γραμματέα της Κύπρου, επίσης στο Glasnik 21 1 282. δ) στον Orbini 260 κε. από μια πηγή προερχόμενη ί­ σως από το Cattaro. Σημαντικός αριθμός σερβικών λαΐ'κών τραγουδιών γράφηκαν για τον Δουσάν. Βλ.τις συλλογές: Car Duäan u narodnim pesmama (Pancevo 1882). Car DuSan u narodnim pesmama (Belgrade 1928). ^ λ . Soulis, Serbs 189 σημ.95. Jirecek, Geschichte 1.255-79 και 333 κε. Soulis, Serbs 1.P. Bartl, Grundzüge.14-5. 19-20. Jirecek, Geschichte I. 370. Του ίδιου,Geschichte d. . Bulga­ ren 298 κε. Dinic, Balkans 543-4. Ferjanäic, Osvajacka poÜtika 511. Soulis, Serbs 2. Jirecek, Geschichte 1.370 και σημ.2. Diniô, Balkans, 537 . Ferjan£iô, OsvajaSka politika 511. Soulis, Serbs 3. Bartl, Grundzüge 21. Jirecek, Geschichte d.

Bulgaren 305.

Ο Δουσάν αναφέρεται σε έγγραφο του ως "τσάρος και μονοκράτωρ των Σέρβων, Ελλήνων, Βουλγάρων και Αλβανών".Βλ. Miklosich, Mon.Serbica 132* επίσης Ljubic, Listine 11.278: "Stephanus dei gratia., .rex,nee non Bulgarie imperii partis non modice particeps...". To'γεγονός ότι αναφέρονται και οι Βούλγαροι στον τίτλο του Δουσάν, δεν σημαίνει υποχρεωτικά συνεργασία της Βουλγαρίας με την Σερβία, όπως υποστηρίζει ο M.Blagojevic, Ideja 528 σημ.14. Πιθανότερο είναι ότι η α­ ναφορά αυτή είχε σχέση με την εθνική ταυτότητα των υπηκόων του σερβικού κράτους, εφόσον η περιοχή της Αχρίδας, που α­ ποτελούσε άλλοτε τμήμα του βουλγαρικού κράτους, ανήκε την εττοχή αυτή στην Σερβία. Το έγγραφο στον Miklosich, Mon.Serbica 146. Η απαγόρευση ί-

154

σχυε ακόμη γαα την Βεσαραβία, την Ουγγαρία, Βοσνία και Ελ­ λάδα, εκτός από τ ι ς σερβικές χώρες "u zemlju carstva mi i K r a l j e v u " . Βλ. J i r e c e k , G e s c h i c h t e d e r B u l g a r e n 307 σ η μ . 2 3 . Cirk o v i c - M i h a l j c i c , Osvajanja 5 4 8 . 12. Γ ι α την κρίση που δ ι ε ρ χ ό τ α ν η Βουλγαρία ήδη τον 13ο α ι . β λ . D i n i c , Balkans, 535-7. 13. J i r e c e k , G e s c h i c h t e 1.370. B a r t l , Grundzüge 2 1 . 14. D i n i c ,

Balkans 540. J i r e c e k ,

Geschichte I .

3701

15. L j u b i ô , L i s t i n e I I . 3 2 6 - 7 και I I I . 1 7 4 - 9 . 1 6 . ^ h i r i e t , R o m a n i e 167. 17..Ljubiô, Listine I I I .

176-9.

18. Thiriet,Romanie 165-6. 19. Jirecek, Geschichte 1.369. Dinic, Balkans 540. Ferjancic, OsvajacSka politika 515. 20. Για μια σύντομη επισκόπηση της ιστορίας της Βοσνίας βλ. Clissold, Yugoslavia 58-72, ιδίως 60—1. Hösch, The Ealkans/ 84. Bartl, Grundzüge 29. Η οικογένεια των Kotromanici κυ­ βέρνησε την περιοχή μέχρι την υποταγή της στους Τούρκους (1463). 21. Jirecek, Geschichte 1.369. Dinic,Balkans 540.Clissold,Yu­ goslavia 60. Hösch, The Balkans 84. Bartl, Grundzüge 29. Αργότερα το 1350 Ο Δουσάν προσπάθησε να ανακτήσει την πε­ ριοχή του Hum, αλλά δεν τα κατάφερε. 22. Bartl, Grundzüge 21. 23. Η Βενετία από νωρίς είχε προσπαθήσει να αποκτήσει τον έ λεγχο στα νησιά και τις ακτές της ανατολικής Αδριατικής. Το έτος 1000 ο δόγης Pietre Orseolo Β' κατέλαβε εκτεταμέ­ νες παράκτιες περιοχές στην Κροατική Δαλματία, αλλά από το 1102 μετά την ένωση του βασιλείου της Κροατίας με την Ουγγαρία (Pacta conventa) αρχίζει η διαμάχη για την κατο­ χή των δαλματικών ακτών μεταξύ Βενετών και των Ούγγρων που

/

155 την ανέλαβαν ως κληρονομικό δικαίωμα. Στα επόμενα χρόνια οι κυρίαρχοι της περιοχής εναλλάσσονται συνεχώς:Βενετοί, Βυζαντινοί, Ούγγροι. Οι δαλματικές πόλεις έδειχναν προτί­ μηση στην ουγγρική κυριαρχία, που ανταποκρινόταν περισ­ σότερο στα οικονομικά τους συμφέροντα, ενώ οι Βενετοί εν­ διαφέρονταν κυρίως για τα μονοπώλια και έθεταν περιορι­ σμούς στην κοινοτική αυτονομία των πόλεων. Έτσι λοιπόν • οι δαλματικές πόλεις συχνά εξεγείροντο κατά της Βενετίας και είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Zadar, που μετα­ ξύ 1202 και 1358 εξεγέρθηκε 8 φορές. Μεγάλη δραστηριότη­ τα επέδειξε στην περιοχή η Ουγγαρία, όταν ανέβηκε στον θρόνο ο Λουδοβίκος Β' (1342) ανδεγαυϊκής καταγωγής, ο ο. ποίος προκειμένου να αναλάβει εκστρατεία στην Κάτω Ιταλί­ α προσπάθησε να αποκτήσει τον έλεγχο της Δαλματίας γιανα εξασφα'λίσει την στρατιωτική οδό. Βλ. Bartl, Grundzüge 2526. Επίσης Jirecek, Geschichte I. 392-3. 24. Jirecek, Geschichte d. Bulgaren 300. 25. Για την κατάληψη της Αλβανίας από τον Δουσάν βλ. επόμενο κεφάλαιο. Ο Δουσάν χορήγησε προνόμια στην πόλη Κρόια το 1343. Βλ. σχετικά Thalloczy-Jiceöek, Zwei Urkunden 132-3. Nicol, Despotate II. 128. 26. Βλ. παρακάτω σ.85. 27. Ostrogorsky, Ιστορία Γ". 191 κε. Nicol,Last Centuries 159172. 28. Καντακ. 1.220.15-17. Γρηγ. 1.384.12-3. Schreiner, Klein­ chroniken 1.77.16. 11.231. Charanis, Short Chronicle 341 κε. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.195.Vogiatzis,Anfänge 24. 29. Γρηγ.I.458.12-14. Schreiner,Kleinchroniken I.79.11.238. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.201.Nicol,Last Centuries 174-5. Vogiatzis,ó.n. 30. Γρηγ.1.545.15-18.Ostrogorsky, Ιστορία Γ*.201. Vogiatzis, Anfänge 25. 31. Nicol, Despotate 11.80. Τσοποτού, Γη και γεωργοί 19.

156 32. Η οικογένεια των Μελισσηνών διατηρήθηκε στους μεταγενέστε­ ρους χρόνους, τους συναντάμε ακόμη και τον 16ο αι.Βλ.σχε­ τικά Ι.Χασιώτης,Μακάριος,Θεόδωρος καί Νικηφόρος οι Μελισσηνοί (Μελισσουργοί),16ος-1 7ος αι.,Θεσσαλονίκη 1966. 33. Γρηγ. 1.229 κε. και 278 κε. Για την διοικητική αυτοτέλεια και την ανάπτυξη φεουδαρχικών τάσεων στην Θεσσαλία κατά τον 14ο αι. βλ. Sokolov, Kr-upnye—i-melkxe vlasteli 35,44. Solovjev, Fessalijskie arhonty 159 κε. Ostrogorsky, Féodalité 210. Του ίδιου, Ιστορία Γ'. 189.Nicol,Meteora 53κε . Ferjancic, Tessalija, 164 κε. Soulis, Serbs 8. 34. Οι διάφοροι ιστορικοί προτείνουν ως έτος κατάληψης το ^ 1318 ή 1319: Hopf, Geschichte I. 355(1319). Miller,Essays 124 (1318). Setton, Catalan Domination 27,31 (1319) .0 Fer­ jancic, Tesalija. 141-2 θεωρεί ότι την πρώτη ασφαλή χρονο­ λογική ένδειξη μας δίνει η επιστολή του Μαρίνο" Σανούτο (1325), που αναφέρει τα εξής: "quod Catellani...acquisiverunt et tenent in Blachia, Lapater et castra Lodorichi et Sidelocastri,Gitonis,Gardichie,Donchie, et Ferselle" . Βλ. TafelThomas, Urkunden 1.496-8. Rubio i Lluch Diplomatari 160κε. nr.129. Setton, Catalan Domination 28 κε. 35. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι. γ'-δ'. Του ίδιου, Χρονικό Γαλαξει­ δίου 77. Solovjev,Fessalijskie archonty 16. Ferjancic, Tesa­ lija 161. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'. 189. Nicol, Despotate II. 80,101. Τσοποτού, Γεωργοί της Θεσσαλίας 19-20. 36. Tafel-Thomas,Urkunden 1.495-501 (ιδίως 500-1). Rubio i Lluch, Diplomatari, nr.229, 159-61. Setton, Catalan Domi­ nation 2 9 και σημ.32. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι. γ'.Nicol,De­ spotate II. 80. Soulis, Serbs 110 σημ.41. 37. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.189. Nicol,Despotate 11.81-105. 38. MM 1.93-5. V.77-84 και V.84-7. Dölger, Regesten IV 2411, 2412 και 2460.Βλ. επίσης Μουστοξύδη, NE 8 (1845) 464-88. Αραβαντινός, Χρονογραφία 11.294-307. Χρυσός, Η προαγωγή της επισκοπής Ιωαννίνων, Δωδώνη Ε' (1976) 337-48. Nicol, Despotate II. 83-9.

157 ι 9. Jirecek, Geschichte 1.376-8. Λούντζη, Ενετοκρατία 53. Ni­ col, Despotate II. 92 κε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Β'

1. Καντακ.Ι.473.12-15. Soulis, Serbs 9 σημ. 48 και. .49. 0 θά­ νατος του Γαβριηλόπουλου τοποθετείται μεταξύ Ιουλίου και αρ­ χών φθινοπώρου 1333. Πολλά στοιχεία για τις εξελίξεις στην Θεσσαλία αυτή την εποχή δίνει ο Βογιατζίδης, Χρονικόν Ι. ^ 139-75 και 11.148-82. '2» Καντακ. 1.473.15 - 474.4. Ferjancic., Tesalija 190-1.Nicol, Despotate II. 102. Soulis, Serbs 9. Για τον Μιχαήλ Μονομά­ χο βλ. F.Barisic, Mihailo Monomach, Eparch i veìiki Konostavl, ZRVI 11(1968) 215-34. 3. Για τον χρόνο άφιξης και εγκατάστασης των Αλβανών στην Ελ­ λάδα υπάρχουν διάφορες απόψεις. Εκτός από τις υπερβολικές απόψεις ότι η εμφάνιση των Αλβανών στην Ελλάδα τοποθετεί­ ται σε πολύ πρώιμους χρόνους (Sathas, Documente 13: 6ος αι.. Μπίρης, Αρβανίτες 41 κ.ε.: 8ος αι.,Φουρίκης,Λαογραφία Θ' 1926,507: πολύ πριν από τον 14ο αι.). Οι διάφοροι μελετη­ τές συγκλίνουν στην άποψη ότι η διείσδυση των Αλβανών άρχι­ σε στα τέλη του 13ου και αρχές 14ου αι., διότι τότε ακρι­ βώς δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την κάθοδο τους προς νότο. Βλ. Χαλκ. 1.196. Jirecek, Geschichte d.Bulgaren 2 99 -300. Του ίδιου,Staat und Gesellschaft 1.24-5.Του ίδιου, Albanien in der Vergangenheit 73-4. Πούλος, Εποίκησις 43, ο οποίος βάσει επιχειρημάτων δέχεται ότι το 1315 ήταν ήδη εγκατεστημένοι Αλβανοί στην Θεσσαλία. Σούλης,Σερβοκρατία 128 και σημ.8. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'. 1 89.Βακαλόπου λος, INE τ.1.26-8. Jochalas, Einwanderung 91-2.Του -ίδιου, Ortsnamen 525. ' Του ίδιου, Gli studi Albanologici 85.Sou­ lis, Serbs 120. Η πρώτη μνεία στις πηγές για την άφιξη και εγκατάσταση Αλβανών στην Ελλάδα, συγκεκριμένα στην Θεσσαλία, προέρχεται από την επιστολή του Marino Sanudo /

158 του 1325. Βλ.σχετικά παραπάνω,σ.48-9. 4. Αραβαντινός,Χρονογραφία 1.111-2. JireceK,Geschichte 1.376. Τσοποτού, Θεσσαλία 20-1 . Ferjancic,Tesalija ^.Ostrogor­ sky, Ιστορία Γ'.202. Soustal-Koder, Nikopolis 69.Nicol,Despotate 11.103. Βλ. επίσης αυτοκρατορικό έγγραφο για την επισκοπή των Σταγών τον Μάρτιο 1336,MM V.2 70-3. 5. Καντακ. 1.474.9 κε. Dölger, Regesten IV. 2799.0 Jirecek,Geschichte 1.376 σημ.3, θεωρεί τα αλβανικά αυτά φύλα ρωμανι­ κής καταγωγής.Για την καταγωγή των φύλων βλ.σχετική.μελέτη του Σούλη,Περί των αλβανικών φύλων 127-30. Για την υποταγή τους στον Ανδρόνικο ßλ.OstrogorΞky/ Ιστορία Γ'.202. Βακαλό\τουλος, INE I.27.Ferjanciô,Tesalija 192. Nicol,Despotate 11.104. Soulis, Serbs 9.. .·-"" 6. ö Βογιατζίδης, Χρονικόν 1.166 (πρβλ.και Χρονικόν 11.156) α­ ναφέρει, ότι σε σιγίλλιο του 1393 αναφέρεται ότι "ο Μονομάχος ήταν διοικητής της Θεσσαλίας από το 1333-1342. Ostrogorsky. Ιστορία Γ'.202. Ferjancic, Tesalija 191. Nicol, Last Centuries 182-3. Του ίδιου,Despotate 11.104. 7. Καντακ.I.495.22 - 496.2. Γρηγ. 1.536.12-23. Ρωμανός,Δεσποτά­ το 138. Nicol, Despotate ÎX.105^ 8. Καντακ. 1.495.4 κε. Lemerle,'Aydin 111. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.203. Vacalopoulos, Origins of the Greek Nation 6-12, 269273. Jochalas, Einwanderung 91-3. Ferjancic, Tesalija 202. Soustal-Koder, Nikopolis 69. 9. Καντακ. 1.495.4 - 504.8. Γρηγ. 1.544.19 - 545.15 και ,546.712. Schreiner, Kleinchroniken 1.80.30. II.248-9. Αραβαντι νός, Χρονογραφία.,1.119. JireCek, Geschichte I. 377-8.Ostrogor­ sky, Ιστορία Γ'.203. Soustal, Quellen 23,86. Soulis,Serbs 10. Nicol, Last Centuries 185. Του ίδιου,Despotate II. .ΊΦ8 - 113. 10. Καντακ. 1.509.10 - 534.19. Γρηγ.1.545.23 - 546.15 και 550.6 - 55 3.21. Αραβαντινός, Χρονογραφία Ι. 120 - 129. Χαβελλάς, Ιστορία των Αιτωλών II. 13. Jirecek,Ge­ schichte 1.378. Μπίρης, Αρβανίτες 57. Ostrogorsky,

Ιστορία

/

159 Γ'.203-4. Sóustal, Quellen 86-7. Soustal-Koder, Nikopolis 69-70. Nicol, Despotate 11.114-122. 11. Jirecek, Geschichte 1.379 κε. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.204. Nicol,Last Centuries 194 κε. Soulis,Serbs 10-11. 12. Γρηγ. II.658.8-10. Jirecek, Geschichte 1.383. Nicol.Despo­ tate II . 125. ' 13". Καντακ. 11.309. 20 κε. Ostrogorsky, Ιστορία Γ ' .2T2-3.Ferjancic, Tesalija 214 κε. Weiss, Kantakuzenos 41. Nicol,Despotate II. 126. Soulis,Serbs 15. 14.\Καντακ. II.312.5 - 322.19. Γρηγ.II. 644.7 κε. Βλ.παρακάτω σ. 58 και σημ. 20. ..-_--• 15. Γρηγ.' II. 657. 7-21. Αραβαντινός, Χρονογραφ ι! αΐ,1 30-1 .Jirecek, Geschichte 1.391. Nicol, Last Centuries 203. Του^ίδιου,Me teora,56. Του ίδιου, Despotate II·, 127., . ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Γ'

1. Danilo, Zivoti 197. Καντακ. 1.285. 10-1. V. Jovanovic, "Ka~ ko su se sirile medje srpskoj drzavi za vlade Stevana Dusana, i oblasti njegove carevine", Glasnik 68 (1889) 78. Jirecek, Geschichte I. -373. Soulis, Serbs 6 και σημ.17. 2. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.191-6. Bosch,Andronikos 7 κ. ε. 3. Danilo, Zivoti 221-2. Γρηγοράς 1.457. 11 κε. Χαλκ ν .... 1.20.5 κε. και. 24.18 κε. Soulis,Serbs 6. Για την συν­ θήκη των Βυζαντινών με τους Βουλγάρους το 1330 βλ. Καντακ. Ι. 428.4 κε. Jirecek, Geschichte 1.361. Ostrogorsky,Ιστο­ ρία Γ'.199 4. Καντακ. 1.436.10 κε. Γρηγ. 1.297. 4 κε. 5. Danilo, Zivoti 222 κε. Καντακ. 1.456.21 - 457.5. Γρηγ. Ι. 497.4 κε., ιδίως 501.3-6. Jirecek, Geschichte 1.373-4. ûstrogorsky, Ιστορία Γ'.200. Ferjanciô, Tesalija 201. Soulis, Serbs 6-7. Nicol, Despotate II. 104. Bosch, Andronikos 89-96.

160 5α. Καντακ. 1.457.18 - 458.16. 6. Καντακ. 1.474.20 - 475.25. Γρηγ.Ι.501.8-10. Jirecek,Geschi­ chte I. 374-5. Dinic, Za hronologiju 7. Ostrogorsky, Ιστο­ ρία Γ'. 200. Soulis, Serbs 7-9. Nicol, Despotate II. 104. 7. Καντακ. 1.495 κε. Γρηγ. 1.5 44.19-5 45.15. Jirecek, Geschi­ chte 1.377-8. Soulis, Serbs 9-10. Nicol,Despotate ΙΙ.108κε. 8. Soulis, Serbs 10. Για τις επιχειρήσεις αυτές του Δουσάν • στην Αλβανία δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου ειδήσεις από τις πηγές. 9. ϊ^πειδή ο γιος και διάδοχος του Ανδρόνικου Γ' Ιωάννης Ε' Πα­ λαιολόγος ήταν 9 μόλις, ετών, την διοίκηση της- αυτοκρατορί­ ας ανέλαβε ο Καντακουζηνός, ως επίτροπος του νεαρού βασιλιά. Όταν τα σερβικά στρατεύματα εμφανίσθηκαν και πάλι* στην Μα­ κεδονία και λεηλατούσαν την περιοχή κοντά στην Θεσσαλονίκη, ο Καντακουζηνός έσπευσε στο Διδυμότειχο για να προετοιμά σει εκστρατεία εναντίον των Σέρβων. Κατά την απουσία τουοι αντίπαλοι' του (Άννα της Σαβοΐας, μητέρα του ανηλίκου Ιωάν­ νη Ε', ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας και ο Αλέξιος Απόκαυ κος) έκαναν πραξικόπημα και κήρυξαν τον Καντακουζηνό εχθρό του κράτους, ο οποίος σε απάντηση στέφθηκε αυτοκράτορας στο Διδυμότειχο στις 26 Οκτωβρίου 1341. Για τα γεγονότα αυτά βλ. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.205 κ.ε. 10. Καντακ. 11.344.12 κε. Γρηγ. 11.597.19-23. 162-4.

Lemerle, Aydin

11. Καντακ. 11.2 40.13-15.. 12. Καντακ.II.261.3-6. Γρηγ. II.640.3 κε. Jirecek, Geschichte 1.382. Του ίδιου,Staat und Gesellschaft II, - 7 σημ.1 13. Η μοναδική πηγή που αναφέρει τους όρους της συνθήκης είναι ο Καντακουζηνός και γι* αυτό θα πρέπει να έχουμε κάποιες ε­ πιφυλάξεις ως προς την αντικειμενικότητα της μαρτυρίας του. Οι όροι αυτοί ήταν οι εξής: α) οι δύο ηγεμόνες θα παρέμε ναν φίλοι και σύμμαχοι εφ'όρου ζωής. β) ο Καντακουζηνός δεν /

161 θα ήγειρε αξιώσεις για τις βυζαντινές πόλεις που είχε κα­ ταλάβει ο Δουσάν. γ) ο Καντακουζηνός θα διατηρούσε τις υ­ πόλοιπες πόλεις που βρίσκονταν κάτω από ελληνική κυριαρ χία. δ) ο Δουσάν θα κήρυσσε την αυτοκράτειρα Άννα και τον γ ιό της εχθρούς του και δεν θα συμμαχούσε ποτέ μαζί τους. ε) άν ο Καντακουζηνός γινόταν μοναδικός κυβερνήτης του βυζαντινού κράτους, θα παρέμενε σύμμαχος του Δουσάν. Βλ. Κα,· ντακ. 11.272.21 κε. Επίσης ο Γρηγοράς 11.656.17 κε. αναφέ­ ρεται κάπως γενικά στην συνθήκη και λέει ότι οι κάτοικοι * των βυζαντινών πόλεων μπορούσαν να ακολουθήσουν όποιον α­ πό τους δύο ηγεμόνες ήθελαν. Τέλος ο Δούκας,βυζαντινός ι­ στορικός του 15ου αι., αναφέρει ότι πολλά βυζαντινά κάστρα . και πόλεις της Μακεδονίας αντί να δοθούν στους βυζαντινούς δεσπότες, δόθηκαν σε βαρβάρους κυρίους των Τριβαλλών και των Σέρβων. Βλ. Δούκας 55 και 50-1. Πρβλ.Jirecek, Geschi­ chte I. 382. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.213. Soulis,Serbs 1618. 14. Καντακ. 11.2 92. 10 κε. και 310.17 κε. Γρηγ. II. 647.4-648. 3. Jirecek, Geschichte 1.383. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.213. Soulis, Serbs 19. 15. Καντακ. 11.301 κε. 0 σ.αναφέρε ι ότι η Έδεσσα επρόκειτο να παραδοθεί σ'αυτόν σύμφωνα με αρχική συμφωνία, αλλά επειδή ο ίδιος δεν ήταν σε θέση να εξασφαλίσει την απαραίτητη φρουρά, επέτρεψε στον Δουσάν να την .κρατήσει προσωρινά. Για την κατάληψη της Φλώρινας βλ. Καντακ.II.350-1.-Επίσης Dinic, Za hronologiju 6 κε.Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.214.Sou­ lis, Serbs 19. 16. Το Δυρράχιο παρ'όλες τις σερβικές'πιέσεις φαίνεται ότι πα­ ρέμεινε στην κατοχή των Ανδεγαυών. Βλ. Soulis, Serbs 135 σημ.2 και σημ.4. 0. ίδιος συγγραφέας αναφέρει προηγουμένως την πιθανότητα το λιμάνι του Δυρραχίου να είχε ' περιέλθει σε σερβικά χέρια τον Αύγουστο του 1336, με βάση. όσα αναφέ­ ρει μία επιστολή του βασιλιά της Σικελίας Ροβέρτου του Ανδεγαυού που στάλθηκε από την Νάπολι στις 19 Αυγούστου 1336

/

και η οποία παροτρύνει τους Αλβανούς άρχοντες να απομα κρυνθούν από τον Δουσάν: "a rege Rasie regni [Albaniejet comitatus [üuracii] detentore illicito abscendere". Παρ* όλα αυτά ο σ. εκφράζει, τις επιφυλάξεις του γιά την απο δεικτική σημασία των παραπάνω και υποστηρίζει το ενδεχό­ μενο να πήρε ο Δουσάν τον τίτλο χωρίς να ήταν κάτοχος της πόλης. Βλ.ΒοιαΙϊε, Serbs 10 σημ.54. Επίσης ο Nicol, Despotate II. 128 αναφέρει ότι υπάρχουν αμφιβολίες και δεν εί­ ναι εξακριβωμένη η τύχη της πόλεως του Δυρραχίου.Κατά την γνώμη μας η πόλη παρέμεινε στα χέρια των Ανδεγαυών από το 1306 που ο Φίλιππος του Τάραντος την απέσπασε' από τους Βυζαντινούς. Επίσης οι Jirecek, Geschichte d.Bulgaren 300 Dinic,. Za hronologiju 9 και Qstrogorsky,Ιστορία r'. 214 πιστεύουν ότι το.Δυρράχιο και μετά την κατάληψη των άλ λων περιοχών της Αλβανίας από τον Δουσάν έμεινε σε'^ανδεΥαυ'ι'κά χέρια. Για το Δυρράχιο βλ. και μελέτη του Jirecek, Durazzo 152-67, ιδίως 163. Πρώτη πόλη που καταλήφθηκε ήταν η Κρόια (Μάιος- Ιούνιθ£ 1343), για την οποία ο Δουσάν εξέδωσε χρυσόβουλλο (Ιούνι­ ος 1343) που επικύρωνα τα προνόμια της. Βλ.ΤΐίαΙΙδϋΖΥ^Ιrecek, Zwei Urkunden 96-8. Επίσης Solovjev-Mosin, Grcke povelje, nr.XLI,o.310 κε. Soulis, Serbs 136 σημ.7.0 Ji­ recek, Geschichte 1.385 αναφέρει ότι *το Βεράτι, η Βαλόνα και η Καστοριά κατελήφθησαν το φθινόπωρο του 1345. Ο Dinic όμως που ασχολήθηκε διεξοδικότερα με το θέμα,απέ­ δειξε ότι το Βεράτι κατελήφθη μεταξύ 1ης Σεπτεμβρίου1342 και 31ης Αυγούστου 1343 άπό τον σεβαστοκράτορα της Σερβί­ ας κυρ Νικηφόρο Ισαάκιο (έτσι αναφέρεται σε ελληνική ση­ μείωση που υπάρχει σ'ένα αθωνίτικο χειρόγραφο. Επίσης έγ­ γραφα της Ραγούζας τον μνημονεύουν ως Chiersacchius, ενώ σε μη χρονολογημένο έγγραφο του Δουσάν αναφέρεται ως "σεβαστοκράτωρ της πόλεως της Οχρίδος Kersak"), ταΚάνινα κα». η Καστοριά κατελήφθησαν ταυτόχρονα, πιθανότατα το 1343 και η Βαλόνα πριν από το καλοκαίρι του 1345. Βλ. σχετικά Dinic, Za hronologiju 1-11. Πρβλ. Ducellier, Façade 357-

/

163 359. Soulis* Serbs 19 και σημ.110, 84.σημ.110, 135 σημ.3 και 4. Nicol, Despotate II. 128 σημ. 18. Ο Ιωάννης Κομνηνός Ασέν έφερε τον τίτλο του δεσπότη, τί­ τλο που απένεμε ο Δουσάν μόνο σε συγγενικά του πρόσωπα.Ο ακριβής χρόνος διορισμού του Ασέν δεν μας είναι γνωστός , αλλά πιθανότατα διορίσθηκε διοικητής αμέσως μετά την κατά­ κτηση των περιοχών αυτών. Χρον.Ιωαν. κεφ. 2,σ.75: " "η δε ; μήτηρ τούτων...έπιγαμβρεύεται έαυτη άρχοντα τίνα εκ του •• Βουλγάρων γένους, δεσπότην Κομνηνόν καλούμενον, άδελφόν *' όντα του βασιλέως Βουλγάρων 'Αλεξάνδρου, γυναικάδελφον δε του άνωθεν ρηθέντος Στεφάνου". Βλ.επίσης Mon.Ragusina II. 263 (30 Ιαν.1359: "despotus Comnenus de Valona"). Ljubic, . Listine III. 174 κε. (13 Απρ.1350) Α. Solovjev, Un beaufrère du tsar Douchan, RIEB 1(1934-5) 180-7. Βλ- ..^επίσης Miller, Valona 434. Ferjancic, Despoti 166. Ducellier,- Fa cade 486-8. Nicol, Despotate 11.128. Soulis, Serbs 136-7 σημ. 8. Matanov, Bulgarski zemi 2 9-30. 19. Novakovic, Zak.spomenici 410. Petit-Korablev, Actes de.Chilandar 481 (παλαιοσλαβικά). Dinic, Za hronologiju 9 σημ. 31 και σημ.32, όπου γίνεται αναφορά και σε .άλλα έγγραφα του Δουσάν με παρόμοιους τίτλους: "cestnik των Ελλήνων" και όρους όπως: "ελληνικές χώρες" ή "ελληνικές πλευρές" (grcke zemlje, grcke strane). Βλ. επίσης Maksimovic, Grci i Romanija 64 σημ.15. Blagojevic, Ideja 526. Soulis,Serbs 19 σημ.111. Για την έννοια του όρου cestnik βλ. Jirecek, Staat und Gesellschaft I. :. 11' και 12 σημ.2. Ο σ. ετυμολογεί την λέξη πιθανότατα από το cast (= τιμή) και ανα­ φέρει ότι ο όρος εμφανίζεται μόνο στην Βοσνία σε έγγραφα του Ban Kulin προς τους Ραγούζιούς το 1189 και δήλωνε τους ανώτερους υπάλληλους του ηγεμόνα. Στην Σερβία την εποχή του Στέφ. Νεμάνια οι συγγενείς του ηγεμονικού οίκου,καθώς και οι υπάλληλοι, όλων των βαθμίδων ονομάζονταν Κηεζ-(λατ. comes), ενώ αργότερα vladalac ή vladusti. 20. Καντακ. 11.309.20 κε. Γρηγ. II.657.7-21. Jirecek, Geschi-

/

chte 1.383. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.213. Ferjanöio, Tesalija 214 κε. Soulis, Serbs 20-1. Nicol, Despotate II.1267. Για τον χρυσόβουλλο λόγο του Καντακουζηνού για τον Ιω­ άννη Άγγελο βλ. Καντακ. II. 312-22.H.Hunger, "Urkunden und Memoirentext: Der Chrysoboullos Logos des Johannes Kantakuzenos für Johannes Angelos", JOB, XXVII (1978) 107-25. Lemerle, Aydin 162 κ.ε. Καντακ. 11.350.21 κε. 370.12 κε. Γρηγ. II 654.9 κε. Jire^ek, Geschichte 1.384. Loenertz, Note sur'une lettre 4068. Soulis, Serbs 22. OL κάτοικοι έστειλαν πρεσβεία στην αυλή του Δουσάν για να συζητήσουν δήθεν τους όρους παράδο­ σης, ενώ στην πραγματικότητα ήλθαν σε μυστική συμφωνία με τον Καντακουζηνό να στείλει δυνάμεις για να του παραδώσουν την πόλη. Καντακ. II.355.6-9. Καντακ. II. 362.1-15. 11.372.25 - 373.3. III. 1 46 .1 Οκε. Γρηγ. II.661.2 κε. Η αυτοκράτειρα Άννα και ο Αλέξιος Απόκαυκος απευθύνθηκαν ακόμη και στην Βενετία,για να πείσει τον Δου­ σάν να συμμαχήσει μαζί τους.εναντίον του Καντακουζηνού. Βλ. Ljubic, Listine 11.174. 178 (12 Μαίου 1343). Ακόμη για την ενίσχυση της συνθήκης που έγινε τελικά, αποφασίστηκε ο μικρός γιος του Δουσάν Ουρός να αρραβωνιασθεί την αδελ­ φή του Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου. Βλ.Ljubic, Listine II.192-3 όπου οι Βενετοί συγχαίρουν τον Δουσάν στις 4 Σεπτεμβρίου 1343. Για τις εξελίξεις αυτές βλ. Jirecek, Geschichte I. 384. Ostrogorsky, Ιστορία I '.213. Soulis, Serbs 22-3. Καντακ. 11.394.14 κε. Γρηγ. 11.671.23 κε. 11.692.4 κε.. Lemerle, Aydin 154, 164 κ.e. Jirecek, Geschichte 1.385. 0strogorsky, Ιστορία-Γ'.213-21 5. Soulis, Serbs 23-24. Καντακ. 11.437. 11 κε., 461.1 κε. , 467.10 κε., 470.8 κε. 471, 535.1 κε. Γρηγ. 11.746. 5-6, 795.4 κε. Jirecek, Gè -

165 schichte 1.385. Soulis, Serbs 24-5. 27. Καντακ. 11.329. 10 και 548.1. 28. Καντακ. 11.534.23 κε. 11.551.20-3. Γρηγ. II.746.13-6.Jireöek, Geschichte 1.386, ôirou λανθασμένα αναφέρει, ως χρόνο κατάληψης τον Οκτώβριο 1345. Για τον ακριβή χρόνο κα­ τάληψης της πόλεως βλ. Στρατής, Ιστορία της πόλεως Σερρών „· 65. Solovjev, Car Dusan u Serezu 474. Ostrogorsky, Ιστο­ ί pia Γ'. 219. Soulis, Notes on the history of the city of *• Serres 373. Του ίδιου, Serbs 25-26 και σημ. 151. Nicol,Last Centuries 210. Ferjancic, Osvajacka politika 523. 29. Γρηγ. 11.746. 1 κε. Καντακ. III.32.13 κε.-Τϊ^βο^:, Geschi­ chte 1.386. Soulis, Serbs 26 και σημ.155. Για τα νοτιοανα­ τολικά σύνορα του κράτους του Δουσάν βλ. μελέτη-τον Jirecek στο Archiv für slavische Philologie 17(1895) 266 κε., όπου διαφωνεί με την άποψη του Novakovic ότι τα· σερβικά σύνορα εκτείνονταν μέχρι τον Έβρο ποταμό. Λανθασμένη επί­ σης είναι η γνώμη του Ostrogorsky, ότι τα σύνορα έφθαναν μέχρι τον Νέστο (βλ.Ιστορία Γ'.219. Του ίδιου,Serska οblast 25 κε.). Το θέμα αυτό διερεύνησε ο G.Skrivanic, Ο juznim i jugoistocnim gran-icama srpske drzave za vreme ca­ ra Dusana i posle njegove smrti, Istor.Casopis 11 (1960) 1 κε. 30. Γρηγ.II.746.12-13. Jirecek,Geschichte I.SSe.Lemerle/Philippes 199. Dinic,Balkans 538.Soulis,Serbs 26.Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς κατελήφθησαν οι περιοχές αυτές,πρέπει όμως να είχαν περιέλθει στον Δουσάν πριν από το 1347. •Λ

31. Οι περιοχές της Στρούμιτσας και του Μελενίκου ανήκαν σε κάποιο σέρβο άρχοντα τον Στέφανο Χρέλη (βλ. σχετικά Sou­ lis, Serbs 13 και σημ.75). Μετά τον θάνατο του το 1342 οι περιοχές που διοικούσε περιήλθαν στον Δουσάν. Soulis,ό.π. 21. Matanov, Bulgarski zemi 32-4. 32. Jirecek, Geschichte 1.386.388. Ostrogorsky,Serska oblast 29. Ferjancic,Osvajacka politika 513-23. Soulis,Serbs 27,

/

166 37 και σημ.206. Η Ανακτορόπολις ήταν ανεξάρτητη πόλη κάτω από την εξουσία του βιθυνού πειρατή Αλεξίου. Βλ. σχετικά Καντακ . III.114.22. Lemerle, Aydin 199 σημ.2 και 267-8. 33. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.219. Ferjancic, Osvajacka politika 523. Blagojevic, Ideja 527. Soulis, Serbs 60 και 179 σημ. 181. Ο Δουσάν τον Νοέμβριο του 1345 εξέδωσε χρυσόβουλλο για όλες γενικά τις μονές του Αγ. Όρους, με το οποίο ε* « πικύρωνε τις κτήσεις και τα προνόμια τους και τους χάριζε •νέα. Αναφέρει μάλιστα σ'αυτό ότι επιθυμεί να μνημονεύεται το όνομα του, αλλά οι μονές έχουν το δικαίωμα να μνημονεύ­ ουν πρώτο το όνομα του βυζαντινού αυτοκράτορα. Βλ. Solovjev-Mosin, Grcke povelje, nr.V. 28 κε. ..---" 34. Soulis, Serbs 27. Για την θέση των σέρβων αρχόντων μέσα στο σερβικό κράτος και την σχέση τους προς τον Δουσάν βλ. Ostrogorsky, "Dusan i njegova vlastela", Zbornik u' cast seste stogodisnjice Zakonika cara Dusana (Be grad 1951), 79-86. Πρβλ.Soulis, Serbs 3, 16 όπου γίνεται λόγος για την. επιρροή που ασκούσαν στον Δουσάν. Για την φύση αυτής της τάξης των "ευγενών" στην μεσαιωνική Σερβία βλ-Jirëcek, Staat und Gesellschaft 1. 42-45. _ .._. 35. Soulis, Serbs 27. Ο Δουσάν δεν έφθασε ούτε γρήγορα ούτε εύκολα στον αυτοκρατορικό τίτλο,αλλά πιθανότατα η ιδέα του γεννήθηκε την εποχή που ο Καντακουζηνός είχε καταφύ γει στην αυλή του. Έτσι,ο τίτλος του Δουσάν μέχρι την ά­ νοιξη του 1343 ήταν απλώς "Στέφανος κράλης" ή "κράλης ό­ λων των σερβικών παραθαλασσίων χωρών".Όμως από τον Μάρ­ τιο του 1343 και έπειτα εμφανίζεται ως "cestnik Grcima" (κύριος των Ελλήνων), ή "κράλης "grckih strana" (ελλ.πλευρών), "grckih zemalja" (ελλ.χωρών) ή "των Βουλγάρων". Τα νέα στοιχεία του αυτοκρατορικού τίτλου δείχνουν ότι ο Δου^ σάν είχε πλέον αποφασιστικά προσανατολισθεί στην απόκτηση του αυτοκρατορικού στέματος. 36. Jirecek, Geschichte 1.386. Soulis, Sebs 27.

/

167 37. Ο Ιωάννης Αλέξανδρος υπέγραφε ως "βασιλεύς και αυτοκράτωρ όλων των Βουλγάρων και των Ελλήνων", εξυμνείτο ως "τσάρος των τσάρων" και, συνέδεε τον εαυτό του με τον Μέγα Κων σταντίνο και τον Μ.Αλέξανδρο. Από την εποχή που ο Συμεών είχε γίνει "βασιλεύς των Ρωμαίων και των Βουλγάρων",η αυ­ τοκρατορική ιδέα παρέμεινε ζωντανή και διαιωνίσθηκε και στους μετέπειτα χρόνους/ ώστε οι βούλγαροι ηγεμόνες του .· δεύτερου βουλγαρικού κράτους να φέρουν τον αυτοκρατορικό •• τίτλο. Το 1235 μάλιστα επανασύστησαν το πατριαρχείο τους, που είχε ιδρυθεί επί Συμεών. Τον 14ο αι. ένας βούλγαρος μεταφραστής του Χρονικού του Μανασσή αναφερόμενος στην ι­ δέα της translatio imperii από την Ρώμη στην-Κωνσταντίνου* • πόλη, διακήρυσσε ότι η Βουλγαρία ήταν η Νέα Ρώμη. Όλα αυ­ τά επηρέασαν ασφαλώς τον Δουσάν, ο οποίος συνειδητοποιών­ τας την δύναμη του διεκδικούσε τον αυτοκρατορικό τίτλο και ηγετική θέση στην βυζαντινή ..ιεραρχία των κρατών. ·Βλ. Soulis, Serbs 27-9. 38. Solovjev*Mosin, Grcke povelje, nr»II. 6. Jirecek,Geschi chte 1.386. Bartl, Grundzüge 22. 39. Ljubic, Listine 11.278. Jirecek,ό.π. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.221 σημ.144. Bartl,ό.π. · 40. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.219. Dinic, Balkans 538. Blagoje vie, Ideja 524 κε ν 541. Σούλης,Relations byzantino-serbes 101-2. Του ίδιου,Serbs 30 σημ.172. Σύμφωνα με τον Ostro gorsky, Avtokrator 3,ο μεσαιωνικός ηγεμονικός τίτλος απηχεί την ση­ μασία και την θέση εκείνου που τον φέρει ανάμεσα στους άλ­ λους ηγεμόνες, αλλά αντικατοπτρίζει και την θέση του κρά­ τους του. Για τις αντιλήψεις του Δουσάν και των τσάρων του δεύτερου βουλγαρικού κράτους γύρω από την αυτοκρατορική ι­ δέα βλ. Ostrogorsky, Die byzantinische Staatenhierarchie 47. Για την ιστορία του αυτοκρατορικού τίτλου του Δουσάν και την αναγνώριση του από τις ξένες δυνάμεις βλ. Dinic, "Dusanova carska titula u oeima savremenika", Zbornik u cast seste stogodisnjice Zakonika cara Dusana I (Beograd

/

168 1951) 87 κεί Επίσης του ίδιου,Vladarska titula 9 κε. 41. Για την πολιτική θεωρία των Βυζαντινών βλ.Καραγιαννόπου <λος, Βυζαντινό κράτος 187-8. 42. Καντακ. 11.551.20 - 552.2. Γρηγ. 11.746.16 κε. Jirecek,Ge­ schichte 1.386. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.219 σημ.137.Dinic, Balkans 538. Nicol, Last Centuries 210. Ferjancic, Osva jacka politika 523. Blagojevió, Ideja 527. Soulis,Serbs 29 σημ.167. 43. BA.Charanis, Coronation 62κε. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή,α\ναγόρευσις και στέφις του βυζαντινού αυτοκράτορος, Αθήνα 1956. Πρβλ. Soulis, Serbs 30-1, όπου γίνεται ...λόγος και για την επίδραση που προφανώς δέχθηκε ο Δουσάν από τους Βουλ­ γάρους για την ίδρυση ανεξάρτητου σερβικού πατριαρχείου. 44. Ο χρόνος ίδρυσης του σερβικού πατριαρχείου δεν μας είναι ακριβώς γνωστός. Οπωσδήποτε έγινε πριν από την στέφη του Δουσάν, στο χρονικό διάστημα μεταξύ Ιανουαρίου και αρχών Απριλίου του 1346. Βλ.Danilo, Zivoti 378-9. Jirecek, Gè schichte 1.387. Dinic, Balkans 538. Ostrogorsky,Ιστορία r' 219. Blagojevic, Ideja 527. Soulis, Serbs 31 και σημ.Πβ . Bartl, Grundzüge 22. Ο Ιωαννίκιος ανακηρύχθηκε "πατριάρ­ χης των Σέρβων", ενώ αργότερα μετά τον θάνατο του ο νέος πατριάρχης Σάββας που εξελέγη σε μία εθνοσυνέλευση στις Σέρρες το φθινόπωρο του 1355 έφερε τον τίτλο "πατριάρχης των Σέρβων και των Ελλήνων", ίσως από αντίδραση στον αφο­ ρισμό του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλίστου, ή ακόμη ε­ πειδή ο Δουσάν ήθελε να ακολουθήσει μια φιλελληνικότερη πολιτική για διπλωματικούς λόγους. Βλ.Soulis,Serbs 57 και σημ.84, 81. 45. Ο Δουσάν σε αντάλλαγμα πρότεινε να μεσολαβήσει στην επίλυ­ ση των διαφορών της Βενετίας με την δαλματική πόλη Zara. Βλ. Ljubiô, Listine 11.324. Thiriet, Romanie 166 κε. Sou­ lis, Serbs 32. 46. Ljubic, Listine II.326-7. Jirecek,Geschichte I. 387 .Soulis, Serbs 32-3. /

/

169

47. Mon.Ragusina 1.221.226. Jirecek, Geschichte 1.387. 48. Οι βυζαντινές πηγές δεν αναφέρονται ειδικά στο θέμα της στέψεως, απλώς μνημονεύουν ότι ο Δουσάν ανακηρύχθηκε αυτο­ κράτορας. Βλ. Καντακ. 11.551.23 - 552.2. Γρηγ. II.747.1-2. Estopanan, El legado,11.35, που εσφαλμένα τοποθετεί τον χρόνο στέψης στα 1350. Για την στέψη του Δουσάν βλ.επίσης Miller, The Latin Orient 450. Jirecèk, Geschichte I. 387. Dinic, Balkans 538. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.219. Nicol, Last Centuries 210. Blagojeviô, Ideja 527-8. Σούλης, Σερβοκρατία 81-2. Του ίδιου, Serbs 32 και σημ. 181. Bart1,Grund­ züge 22. \

49. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.219 σημ.137. Diniô, Vladarska titu• la 10-18. Soulis, Relations 102. Maksimovic, Grci i Romani ja 63. 0 Ostrogorsky, Avtokrator 154 κε. παρατήρησε ότι ενώ στα ελληνικά ο Δουσάν υπογράφει πάντοτε ως "βασιλεύς και αυτοκράτωρ", στα σερβικά τον τίτλο "τσάρος" δεν ακο λουθεί ποτέ ο τίτλος samodrzac (ελλ.αυτοκράτωρ). Το γεγο­ νός δεν είναι τυχαίο, αλλά ο Δουσάν σκόπιμα παραλείπει τον τίτλο του "samodrzac", επειδή τον χρησιμοποιούσε πριν αναγορευθεί αυτοκράτωρ, όταν ήταν βασιλεύς (kralj) των Σέρ βων, προκειμένου να επισημάνει την ανεξαρτησία του. Πρβλ.* Soulis, Serbs 29-30 σημ.168. Βλ.επίσης Blagojevic, Ideja 531, όπου αναφέρεται ότι ο σερβικός τίτλος του Δουσάν μαρ­ τυρούσε εδαφικές και εθνικές βλέψεις, καθώς και η παράλλη­ λη αναφορά των Σέρβων και Ελλήνων έδειχνε ότι η θέση τους στην οικουμενική αυτοκρατορία ήταν όμοια. Με πιο ήπιο τρόπο τα ίδια εκφράζει και ο ελληνικός τίτλος, ο οποίος δηλώνει εδαφικές βλέψεις, αλλά και πάλι η παράλληλη αναφορά "Σερ­ βίας" και "Ρωμανίας" δείχνει ότι η κυριαρχία των σερβικών και βυζαντινών κρατικών εδαφών ήταν ίδια. Τέλος στα νομί­ σματα του Δουσάν έχουμε συνδυασμό του βασιλικού με τον αυ­ τοκρατορικό τίτλο: Rex Rasianorum Imperator Romaiorum.Bλ. Metcalf, Coinage 253-5, i-δίως 254. 50. Γρηγ. II.747.5-9. Danilo, Zivoti 378,380. Miller,The La-

170 tin Orient 450. Novakovic, Zakonik 4-5. Jirecek,Geschi chte 1.387-8. Dinic, The Balkans 538. Ostrogorsky,Ιστορί­ α Γ'.22 0. Maksimovic, Grci i Romani ja 75. Nicol, Last Ce­ nturies 265. Blagojevic, Ideja 531, 533-4. Mihaljcic, Osvajanja 544. Soulis, Serbs 32, 78-80, όπου ο σ.αναφέρει, διάφορα επιχειρήματα που αποδεικνύουν ότι ο διαχωρισμός σε σερβικές χώρες και στην Ρωμανία ("χώρα του τσάρου" Ι "χώρα των Ρω« μαίων" η "χώρα του βασιλέως" και "χώρα των Σέρβων","zemlja careva i * Kraljeva") υπήρχε de jure,όχι όμύος στην πραγματικότητα. Aκόμη ο σ.επισημαίνει την δυσκολία να θέσει κανείς διαχω­ ριστική γραμμή μεταξύ Σερβίας και Ρωμανίας. Βλ. ό.π, -79 σημ.69. Αντίθετα ο Matanov, Hlapen 69 σημ. 3„θεωρεί ότι τα όρια μεταξύ Σερβίας και Ρωμανίας μπορούν να καθορι -* στούν βάσει των στοιχείων ενός εγγράφου του 13.48 για την μονή Χιλανδαρίου του Αγ.Όρους. 51. Γρηγ. II.747.2 κε. "τήν τε βάρβαρον δίαιταν ες τά 'Ρωμαί­ ων ήμειφεν ήθη καί καλύπτρα καί πάσαις στολαις διασήμοις οπόσαι τη μεγάλη ταύτη γε προσήκουσιν άρχη, περιφανώς έχρήσατό τε καί χρήταί γε μέχρι καί ες έμέ". Miller, The Latin Orient 450. Jirecek, Geschichte 1.388. Του ίδιου/ Staat und Gesellschaft 1.18. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.220. Soulis,Relations 101-2. Nicol,Last Centuries 265. Blago^ jevic,Ideja 531 κε.,όπου αναφέρεται η βυζαντινή επίδραση επάνω στους σερβικούς τίτλους και αξιώματα.Soulis,Serbs 60 κε.,όπου ο σ.αναφέρεται γενικά στην επίδραση του Βυζαν­ τίου πάνω στους Σέρβους, η οποία άρχισε από την εποχή του εκχριστιανισμού τους και ενισχύθηκε κυρίως με την διείσδυ­ ση των Σέρβων στις βυζαντινές επαρχίες την εποχή των Νεμανιδών, με σπουδαιότερους σταθμούς την βασιλεία του Μιλούτιν και αποκορύφωμα την περίοδο της βασιλείας του Δουσάν. Βλ. ακόμη V.Mosin,"Vizantiski uticaj u Srbiji u XIV veku", JIC 3(1937) 147-59.Την βυζαντινή επίδραση στην σέρβικη δι­ πλωματία βλ.Dölger,Herrscherkanzlei 83 κε. ί

52. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.219-220. Soulis, Relations

102.

/

171 Cirkovic-Mxhaljci6,Osvajanja 5 44-6.D.Bogdanovió,Ζakonodavstvo,Istorija Srpskog Naroda, I (Beograd 1981) 577 κ.ε. Καραγιαννόπουλος, To Βυζαντινό κράτος 189. Bart1,Grundzüge 23. Βλ. επίσης τις εκδόσεις: S.Novakovió,Zakonik Stefana Dusana, Beograd 1898. N.Radojciô, "Dusanov Zakonik i Vizantisko pravo", Zbornik u cast seste stogodisnjice Zakonika cara Dusana I (Beograd 1951) 45-77. Solovjev, Einfluß 443-52, ιδίως 446-50.Επίσης M.Burr, "The Code of Stephen Dusan, tsar and autocrat of the Serbs and Greeks",Slavic and East European .Review 28(1950) 208 κ.ε. Στα ελληνικά x μτφρ.του Λεων.Χατζηπροδρομίδη,-Στέφανος Δουσάν, ο κώδικας νόμων, Αθήνα 1983 (εκδ.Καστανιώτη).Βλ.και Soulis,Serbs 7178 . 3. Οι Βυζαντινοί πάντως δεν αναγνώρισαν τον τίτλο ίου Δου­ σάν. Έτσι, ο Καντακουζηνός και μετά την στέψη εξακολου θεί να αποκαλεί τον Δουσάν "κράλη". Μόνον αργότερα σε έγ­ γραφο του Ιουλίου 1351 ο Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος αποκαλεί τον Δουσάν "υψηλότατο βασιλέα Σερβίας". Αυτό γίνεται για καθαρά διπλωματικούς λόγους, επειδή ήθελε να κερδίσει την υποστήριξη του Δουσάν εναντίον του Καντακουζηνού. Και πά­ λι όμως ο Ιωάννης αναγνωρίζει τις αξιώσεις του Δουσάν μό­ νο ως προς την Σερβία. Για το έγγραφο του Ιωάννη Ε' βλ. Petit-Korablev,Actes de Chilandar 2 92. Dinic,Carska titula 97-8. Soulis,Serbs 32, 48 σημ.52. 4. Danilo, Zivoti,381. Darrouzès, Regestes nr.2444. Jirecek, Geschichte 1.389. Dinic, Balkans 539. Ostrogor sky, Ιστορία Γ'.236. Blagojevic, Ideja 530. Cirkovic-MihaJ;jcic, Osvajanja 552. Soulis, Serbs 31 σημ. 178 και σ. 50 σημ.60. Bart1,Grundzüge 22. Οι Ostrogorsky και Σούλης θεωρούν ότι ο αφορισμός έγινε μεταξύ φθινοπώρου του 1352 και άνοιξης του 1354, βασιζόμενοι στην μελέτη του V. Mosin, "Sv.patriarh Kalist i srpska crkva" G1SPC 28,9(1946) 192-206. Για το ζήτημα αυτό βλ. και Hafner, JOB 38 (1988)486. Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ. ότι και οι Βούλ-

/

172 Λ

γαροι προηγουμένως είχαν ιδρύσει δικό τους ανεξάρτητο πα­ τριαρχείο το 1235 επί Ιβάν Ασέν Β'. 0 τότε βυζαντινός αυ­ τοκράτορας, όμως, Ιωάννης Γ' Βατατζής και ο πατριάρχης Γερ­ μανός δεν καταδίκασαν την ενέργεια αυτή, γιατί ο βούλγαρος ηγεμόνας επεδίωξε εξ αρχής να εξασφαλίσει την συγκατάθεση της Νίκαιας και των υπολοίπων ανατολικών πα­ τριαρχείων, πράγμα το οποίο πέτυχε τελικά κατόπιν μακρών διαπραγματεύσεων. Έτσι το βουλγαρικό πατριαρχείο που ι­ δρύθηκε, αναγνώριζε τα κυριαρχικά δικαιώματα του Πατριαρ­ χείου της Νίκαιας. Βλ. Γρηγ. 1.30.3-6. Jirecek,Geschichte •^.Bulgaren 258. Zlatarski, Istorija III. 379 κε. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.116 και σημ. 55.Soulis,Serbs-30-1. Η προ­ σέγγιση και ένωση των δύο εκκλησιών έγινε αργότερα επί δεσπότη Σερρών Ιωάννη Ούγκλεση (Ugljesa) το 1368..^Βλ.Soulis, Relations 104. Του ίδιου,Serbs 93-4, σημ.76 και 77, βλ. επίσης σ.105-6. 55. Η Θεσσαλονίκη εκτός του ότι ήταν ουσιαστικά αποκλεισμένη από τους Σέρβους, που κατείχαν τις γύρω περιοχές, βρισκό­ ταν σε αναστάτωση εξαιτίας του ισχυρού λαΐ'κού κινήματος των Ζηλωτών, που από το 1342 είχαν καταλάβει την εξουσία. Οι ζηλωτές τηρούσαν εχθρική στάση απέναντι στον Καντακου­ ζηνό και απειλούσαν ότι θα παρέδιδαν την πόλη στους Σέρ βους. Για τους Ζηλωτές βλ. Nicol, Last Centuries 200 κε. και σημ.16, όπου υπάρχει και η κυριότερη βιβλιογραφία του ί

θέματος. Βλ. επίσης Soulis,. Serbs 42-3.

56. Theiner, Mon.Hung. 1.734-5. Jirecek, Geschichte I.407.DÌnic, Balkans 540. 57. Οι καθολικοί πληθυσμοί στο κράτος του Δουσάν που βρίσκον­ ταν κυρίως στις περιοχές της Αδριατικής (Σκόδρα, Bar,Budva και Kotor) υφίσταντο διάφορους περιορισμούς και διώξεις. Στον κώδικα νόμων μάλιστα που εξέδωσε ο Δουσάν υπάρχουν 4 άρθρα (6-10) που αφορούν μέτρα εναντίον των καθολικών. Έ ­ τσι, στις 8 Ιαν. 1346 σε επιστολή του προς τον Δουσάν ο πά-

/

173 πας Κλήμης ΣΤ' τον παροτρύνει να είναι ανεκτικός απέναντι στους καθολικούς του κράτους του. BÀ.Theiner,Mon.Hung. Ι. 701. Höfier, Abhandlungen 184 σημ.1 και 186. Soulis,Serbs 186 σημ.69. Επίσης τον Μάιο του 1350 ο απεσταλμένος του πά­ πα από την Πάδοβα καρδινάλιος Guido έγραφε προς τον βασι­ λιά της Ουγγαρίας και προς τους Βενετούς εκφράζοντας παρά­ πονα για τις διώκεις του Δουσάν κατά των Λατίνων Βλ. Ljubic, Listine III.186. Jirecek, Geschichte d.Serben I. 407 σημ. 2. 58. Περισσότερες λεπτομέρειες για την αποστολή της πρεσβείας >και την απάντηση του πάπα βλ.Jirecek, Geschichte 1.407-9. Soulis, Serbs 52-4. Bartl, Grundzüge 23. 59. Jirecek, Geschichte I.409-11. Soulis,Serbs 55. Grundzüge 23.

Bartl,

60. Jirecek, Geschichte 1.411. Soulis, Serbs 57. 61. Dinic, Balkans 540. Η μία άποψη δεν αποκλείει την άλλη.Ο Δουσάν ήθελε την βοήθεια του πάπα κατά της Ουγγαρίας/ αλλά παράλληλα διέβλεπε τον κίνδυνο από τα ανατολικά,τους Τούρκους, οι οποίοι μπορούσαν να αποτελέσουν εμπόδνο στα σχέδια του για κατάλυση του. βυζαντινού κράτους. 62. Soulis, Serbs 33,41. 63. Ljubic, Listine 11.365, 408. 111.110,119,160,169,181 κ.α. 64. Είναι πιθανό ότι ο ίδιος ο βούλγαρος στην τελετή. Blagojevic, Ideja 528

τσάρος

παρίστατο

65. Ο Δουσάν δεν στράφηκε εναντίον του καθολικισμού μόνο,αλλά και κατά της αίρεσης των Βογομίλων. Η αίρεση αυτή που εκ­ δηλώθηκε βασικά στην Βουλγαρία εξαπλώθηκε και στην Βοσνία στην εποχή του Ban Kulin (1180-1204). Στην Σερβία ήδη από την εποχή του Στέφανου Νεμάνια (1180) είχε καταδικαστεί η αίρεση και θεσπίσθηκαν τιμωρίες για τους οπαδούς της. Επί­ σης στον κώδικα νόμων του Δουσάν (Zakonik) υπάρχει ένα άρ­ θρο (86) που προβλέπει αυστηρές ποινές για τους αιρετικούς.

174 Tua τον βργομιλισμό στην Βουλγαρία βλ. Obolensky,Bogomils (για την Σερβία βλ.σ.283-4 και την Βοσνία 285). Επίσης D. Angelov, Les Balkans au Moyen Âge: La Boulgarie des Bogomils aux Turcs, Variorum Reprints, London 1978. Βλ.επίσης Dinió,Balkans 546-8. Clissold,Yugoslavia 58-60.Bartl,Grund züge 2 8-2 9. 66. Σύμφωνα με την άποψη του DiniS, Balkans 539, "η ιδιοποίηση του αυτοκρατορικού τίτλου αντιπροσώπευε για τον Δουσάν προ- ' γράμμα μάλλον, παρά πραγματοποίηση του δηλωθέντος .σκοπού, δηλαδή την κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως". 67. E.Zachariadou,More on the Türkisch Methods of Conquest. \Eight Annual Byzantine Studies Conference: Abstracts of Papers, Chicago 1982, 20. 68. Thiriet, Romanie 69. Γρηγ. III.100. 1 κε. Ο βυζαντινός ιστορικός αναφέρει ότι ο Δουσάν πρότεινε το 1351 στον σουλτάνο Ορχάν την σύναψη ει­ ρήνης και συγχρόνως την σύναψη γάμου μεταξύ της κόρης του και ενός από τους γιους του Ορχάν. Η πληροφορία όμως ότι ο Δουσάν είχε κόρη είναι ανακριβής. Βλ.βουίχε, Serbs,51-2 και σημ.67. ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Δ'

1. Οι κάτοικοι της Ζάρας είχαν ήδη απορρίψει τις μεσολαβητικές ενέργειες του βάνου της Βοσνίας και του Ονμβέρτου Β' της Βιέννης. Jirecek,Geschichte 1.392. Soulis,Serbs 32. 2. Jirecek, Geschichte 1.393. 3. Ljubic, Listine 11.365. Jirecek, Geschichte 1.393. 4. Ljubic, Listine 11.408. Cirkovic-Mihaljcic, Osvajanja και σημ. 5.

543

5. Καντακ. III.31. 12 κ.ε. Γρηγ. 11.795. 1 κε. Ο Σούλης, Serbia 35, αναφέρει ότι η κατάληψη έγινε στις αρχές του 1347, χω­ ρίς να το δικαιολογεί. Ο Nicol,Despotate 11.129 αναφέρει το έτος 1346, 6. Καντακ. II.353-5, 391,13 κε. Γρηγ. II.654.9 - 655.10. 673.

175 t.

1-2. Weiss,Kantakuzenos 42. Nicol/Last Centuries 205. FerjanciS, Osvajacka politika 521. Soulis, Serbs 22 και σημ. 121. Καντακ. 111,31.12-15. Πρβλ.111,147,4 κε. Γρηγ.11.795.5. Ο Μανουήλ κατέφυγε στην Θεσσαλία στον θείο του Ιωάννη Άγγε­ λο, όπου παρέμεινε για κάποιο χρονικό διάστημα, οπότε επέ­ στρεφε στην Κωνσταντινούπολη με πλοίο, που έστειλε ο πατέρας του. Βλ.Καντακ. III.33.1: "μετά τούτο δέ είς Θετταλίαν τριήρη πέμψας, τόν υίόν ματέπεμτιε τόν Μανουήλ" Ni­ col, Despotate 11.130. \

Γρηγ. 11.795. 1 κε.

Καντακ.III.29.1 κε. και 30.23-4. Καντακ.III.30.24 κε. Dölger, Regesten

.2920.

Hösch, The Ealkans 84. Jirecek, Geschichte 1.393 και σημ.3. 0 Mladen τον επόμενο χρόνο από πανώλη.

r' πέθανε

Cirkoviô-Mihaljcic, Osvajanja 543. Για τον χρόνο παραμονής του Δουσάν στο Άγ. Όρος βλ. χ η ν μελέτη του Σούλη, Στέφανος Δουσάν και το Άγ.Όρος 41 σημ. 1. Νομίζουμε ότι ο σ. εσφαλμένα τοποθετεί την άφιΕη του Δουσάν πριν από την 1η Σεπτεμβρίου 1347, διότι όπως αναφέ­ ραμε προηγουμένως ο σέρβος ηγεμόνας βρισκόταν στην Β.Δαλ­ ματία. Για περισσότερα στοιχεία για την επίσκεψη του Δουσάν στην μοναστική κοινότητα του Άθω βλ.τις μελέτες του Σούλη,Στέ­ φανος Δουσάν και το Άγ. Όρος 35-50 και Tsar Stephen Dusan and Mount Athos 51-67,όπου γίνεται λόγος για την πολιτική του Δουσάν απέναντι στα αθωνίτικα μοναστήρια και για την θέση του σλαβικού στοιχείου στον Άθω κατά την εποχή της σερβοκρατίας. Πρβλ. του ίδιου,Serbs 85 και σημ.119.

176 17. Miklosich, Mon.serbica 139. Σούλης, Στέφ.Δουσάν και το'Αγ. Όρος 41 σημ.1. 18. Καντακ. III.13.8 κε. V.Laurent,.Date 169-71. Brëhier, Vie 438. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.217. Nicol,Last Centuries 212-3. Soulis,Serbs 34. 19. Καντακ. III.33.4-6. 20. Γρηγ. 11.815. 19 κε. Jirecek, Geschichte 1.391. Ostrogorsky, * Ιστορία Γ'.223. Σούλης, Σερβοκρατία 82. Του ίδιου,Serbs 34. 21. Βλ. παραπάνω σ. 68-σημ.7. 22.\ Καντακ. 111,63.7-8: "έπειτα Μανόυήλ δεσπότην τόν υί,όν άρ χοντα.καταλιπών εν Βυζαντίω". 23. Καντακ. III.85 .1*1-1 4. Jirecek,Geschichte 1.3 91 .Zakythinos, Despotat 1.114 κε. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.223 και σημ.153. Nicol, Last Centuries 223. Soulis, Serbs 34-5. 24. Καντακ.ΙΙΙ.33.3-4 και 211.12-14. Γρηγ.III.100.249.Jirecek, Geschichte 1.391. Ferjancic, Despoti 76-7. Mihaljciô, Kraj 13. Nicol, Despotate II. 132-3. 25. Καντακ. 11.82.21. 11.240.13. 11.253.2 .Dölger, Regesten 2865. Soulis, Serbs 12-3. 26. Καντακ. III. 30.2 4 κε . Dölger, Regesten ... 2920 .Jirecek, Gè schichte 1.391. Nicol, Last Centuries 225-6. Σούλης,Σερβο­ κρατία 82. Του ίδιου, Serbs 34. Ο Dölger χρονολογεί την α­ ποστολή της πρεσβείας λίγο μετά τον αρραβώνα του Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου με την Ελένη' Καντακουζηνή (21 Μαΐου 1347). 27. Καντακ. III.31.17-21. 28. Καντακ. III.31.21 κε. Dölger, Regesten 2 921. Jirecek,Geschichte 1.391. Nicol,Last Centuries 226. 29. Καντακ. III.32.5-7. Ο υπαινιγμός για πολιορκία άλλων πόλε­ ων δείχνει ότι ο Δουσάν δεν έμεινε αδρανής, αλλά πολιορκού­ σε τις πόλεις που έμεναν ελεύθερες,ίσως την Θεσσαλονίκη,και πόλεις της Θεσσαλίας και Ηπείρου.

177 30. Καντακ. 111^32.7-8. Dölger, Regesten.. 2934. Σούλης,Σερ­ βοκρατία 82. 31. Γρηγ. II.834.8-13. Dölger, Regesten . din 227.

.2 936. Lemerle, Ay-

32. 0 Dölger αναφέρει αποστολή και. τρίτης πρεσβείας προς τον Δουσάν, που την χρονολογεί στις αρχές της ανοίξεως του 1348 και παραπέμπει στον Γρήγορα II.834.5 κε. Βλ.Regesten nr.2935. Κατά την γνώμη μας δεν εστάλη άλλη πρεσβεία αλλά είναι πιθανό ο σ. να συγχέει την δεύτερη με την τρίτη πρε\σβεία. 33. Γρηγ. II. 834.13-4. Lemerle, Aydin 227.

.„,-

34: Γρηγ·. 11.834.14 κε.-835.9. Lemerle, Aydin 22 7-8.· Ostrogorsky, Ιστορία Γ', 216. Soulis,Serbs 35. 35. Καντακ. III. 32.8-21. Γρηγ. 11,835,23 κε. Jirecek, Geschi­ chte I. 391-2. Σούλης, Σερβοκρατία 82. Nicol,Last Centu­ ries 226. Cirkovic-Mihaljcic, Osvajanja 543. 36. Florinskij, Juznye Slavjane II. 230. Jirecek,Geschichte I. 392. Σούλης, Σερβοκρατία 83. Too ίδιου,Serbs 35. 37. Για όσα ελέχθησαν στην διάρκεια αυτών των συνομιλιών βλ. Καντακ. III.137.14 κε.- 15 6.15. Jirecek, Geschichte 1.402. Soulis, Serbs 46-7. 38. Καντακ. III.147.14-16. Ο όρος "Ακαρνανία" δηλώνει κι την Ήπειρο.

εδώ

39. Καντακ. ΙΙΙ.147.16 κε. Σχετικά με την "μνημονευομένην φθοράν" που περιγράφει ο Καντακουζηνός θα πρέπει να παρατηρή­ σουμε ότι δεν πρόκειται για κάτι το καινούργιο. Χαρακτηρι­ στικά είναι τα στοιχεία που επισημαίνει ο Hafner (Altser­ bische Historiographie 105-6) για το αρχαΐ'κό-ειδωλολατρικό ήθος του ηγεμόνα στην μεσαιωνική Σερβία. Οι μάχες έπρε­ πε να οδηγούνται με σιδηρά πειθαρχία στην νίκη, η νίκη να επιβεβαιώνεται με σκληρότητες και να γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης και η πολιτική στρατιωτική λύση. έπρεπε να εί-

/

178 Λ

vca ολοκληρωτική. Ως παράδειγμα ο σ.αναφέρει τους αγώνες του Στέφανου Νεμάνια κατά των Ελλήνων της Ζέτας,όπως τους περιγράφει ο Στέφανος ο πρωτόστεπτος : τα κάστρα και οι οι­ κισμοί έπρεπε "μέχρι τα τελευταία θεμέλια τους να ε κριζωθούν", να μη μείνει λίθος επί λίθου... Πρέπει βέβαια*, να παρατηρήσουμε ότι στην περίπτωση του Δουσάν δεν έχουμε α­ φανισμό πόλεων, ούτε προσπάθεια του σέρβου ηγεμόνα να σβή­ σει το' ελληνικό όνομα και να οδηγήσει τον λαό των Ελλήνων σε damnatio memoriae. Υπάρχει μία εξέλιξη στην σερβική πο­ λεμική ιδεολογία. Η πολεμική αντιπαράθεση έχει λάβει ηπιό­ τερη μορφή και δεν υπάρχει το παλιό μίσος απέναντι στους Έλληνες. Αυτό συμβαίνει κατά την γνώμη μας-γιατί έχουμε • αλλαγή στο πολιτικό πρόγραμμα του σέρβου ηγεμόνα. Εκείνο που προσπαθεί να πετύχει ο Δουσάν δεν είναι μόνο'"η εξάπλω­ ση των κτήσεων του, ιδέα που υπήρχε άλλωστε από τήν εποχή του ιδρυτού της δυναστείας, αλλά η αντικατάσταση της βυ­ ζαντινής αυτοκρατορίας με μία σερβο-ρωμαΐ'κή, χωρίς να επι­ φέρει ολοσχερή .καταστροφή του κράτους. · .( 40. Ο Ferjancic, Tesalija 228, δεν μιλάει για λιμό (πείνα),αλ­ λά για επιδημία (λοιμό). Νομίζουμε ότι το κείμενο του Καν­ τακουζηνού είναι σαφές στο θέμα αυτό: πρόκειται για πείνα που προήλθε από τις καταστροφές που προκάλεσε ο σερβικός στρατός στην περιοχή. 41|. Jirecek, Staat und Gesellschaft I. 78. Πρβλ. Danilo, zij voti 209 (πόλεμος μεταξύ Ουρός Γ' και Δουσάν). 42. Ferjancic, Tesalija 229 σημ.8. Nicol, Despotate 11.129-30. 43. Solovjev-Mosin, Grcke povelje nr.XVI.122. 44. Ferjancic, Despoti 178 και σημ.118. Πρβλ.και σ.17-8. ίδιου, Tesalija 229 και σημ.8.

Του

45. Nicol, Despotate 11.129-30. 46. Jirecek, Staat und Gesellschaft 1.3. Dinic,Vladarska titula 9.

/

179 i

47. Jirecek/ó.Ti. Dinic, VladarsKa titula 9^10. . 48. Diniô, Vladarska titula 10-4. Ο τύπος "pomorske zemlje™ εμ­ φανίζεται στους ηγεμονικούς τίτλους μόνο στην εποχή XT\Q βα' σιλείας. Βλ. επίσης Soulis, Serbs 37. 49. Dinic, Vladarska titula 14-5. Ferjancic, Tesalija 229. Ni­ col, Despotate II. 129-30. Soulis, Serbs 37. 50. Miklosich,Mon.Serb. 136. Jirecek,Staat und Gesellschaft I.•ν

11. Dinic, Vladarska titula 10. Soulis,Serbs 37. 51. Miklosich, Mon.Serb. 132. Jirecek, ό.π. 52. Dinic, Vladarska titula 15.

,.,-•

53. Dinic, Vladarska titula 9.. 54. Kaksimovic, Grci i Romanija 73. Ακόμη και στην εποχή του δεύτερου βουλγαρικού κράτους οι ηγεμόνες του έφεραν παρό­ μοιο αυτοκρατορικό τίτλο. Βλ.Soulis, Serbs 28-31. 55. Miklosich, Mon.Serbica 132. 56. Dölger, Schatzkammern 145.Πρβλ.

Dinic,Vladarska titula 15.

57. Dinic, Vladarska titula 15. Ο σ.αναφέρε ι άλλη μία περίπτω­ ση εγγράφου του Δουσάν, το οποίο φέρει στο τέλος της τερώτης σειράς της υπογραφής σταυρό και ακολουθεί στην δεύτερη σειρά η φράση "δυτικές χώρες". Κατά την γνώμη μας η περύ πτώση αυτή δεν αρκεί για την εξαγωγή έγκυρων συμπερασμάτων. 58. Dinic, Vladarska titula 15. 59. Βλ.έγγραφα του Δουσάν στον Miklosich, Mon.Serbica 129(1348), 136(1348), 142(1349), 143(1349) κ.ά. Επίσης έγγραφο του τσάρου Ουρός Ε' Βλ.ό.π. 172(1365) και του Βουκάσιν ό.π.180 (Απρίλιος 1370). Πρβλ.Soulis, Serbs 97 σημ.99 και 98 σημ. 107 και Dinic, Vladarska titula 10-12,σύμφωνα με τον οποίο οι φράσεις "δυτικές χώρες" και "πομόρια"στα σερβικά" έγγρα­ φα δηλώνουν βυζαντινά εδάφη που κατακτήθηκαν από τους Σέρ­ βους, αλλά τα γεωγραφικά τους όρια δεν είναι καθορισμένα. Βλ. επίσης και Maksimovic,Grci i Romanija 63-4.

/

180 60. Stricevic, Jedna hipoteza 124-5. Ο σ. απορρίπτει την. άπο­ ψη ότι ο τίτλος του δεσπότη είχε χαρακτήρα τυπικό και ότι δεν συνδεόταν με την κτήση μιας περιοχής, που θεωρείτο"δεσποτάτο" (βλ.Ferjancic,Despoti 178 και Ostrogorsky, Ιστο­ ρία Γ'. 335 σημ.153). Αντίθετα σύμφωνα με τον σ. ο τίτλος είναι ουσιαστικός: δεσπότης γίνεται κάποιο ισχυρό άτομο,όχι υποχρεωτικά συγγενής των Νεμάνια και διατηρεί στην περι­ οχή του ένα βαθμό αυτονομίας. Έτσι στο σερβικό κράτος ήδη από την εποχή του Δουσάν υπήρχαν πυρήνες διάσπασης που προ­ οιώνιζαν τον κατακερματισμό και την διάλυση του. 61. Stricevic, Jedna hipoteza 113

κ.ε.και 130.

62. ^Ljubic, Listine III 351-2. Jirecek, Staatvund Gesellschaft 1.60. Sufflay, Srbi i Arbanasi 45. Ferjancic,Despoti 18. 63. Καντακ. III. 49. 16 κ.ε. Jirecek, Geschichte I. 394. Thirie.t, Senat I. nr. 545, 546, 553, 558, 562, 592, όπου γίνεται λόγος για τις καταστροφές και τους θανάτους από την επιδημία. Bréhier, Vie 441. Σούλης, Σερβοκρατία, 83 σημ.1. Ostrogorsky, Ιστορία Γ' 223 και σημ. 152. Ni- ·. ν

col, End of Byzantine Empire 42. Cirkovic-Mihaljcic, Osvajanja 543. 64. Ο Ιωάννης' Άγγελος πέθανε "εν -τη του θανατικού θεηλάτου όργη", όπως αναφέρεται στο χρυσόβουλλο του Δουσάν του Νο­ εμβρίου 1348 για την μονή της Λυκουσάδας. Βλ.Solovjev-Mosin, Grcke povelje nr.XX,-158.Βλ. επίσης Σούλης, Σερβοκρατία 83. Του ίδιου Serbs 35. Ferjancic,Tesalija 226. Nicol,Despotate 11.130. 65. Καντακ. III. 147.22. Αραβαντινός, Χρονογραφία 1.131. Jire­ cek, Geschichte 1.394. Σούλης, Σερβοκρατία 83 και σημ.1. Του ίδιου, Serbs 35. Weiss,Kantakuzenos 45 και σημ. 304. Ferjancic, Tesalija 227. Nicol,Last Centuries 226.Του ί­ διου, Meteora 58. Επίσης του ίδιου, End of Byzantine Empire 42 και Despotate II. 130. Cirkovic-Mihaljcic, Osvajarjja 543. 66. Καντακ. 111,113.20 κε. 147.14 κε. 150.20 κε. 155.24 κε.

/

181 Χρον.Ιωαν., κεφ. 1 και 2,σ.74. Χαλκ. Ι. 25.14-5. Ferjancic, Tesalija 227. Hopf, Geschichte 1.380. ι Ρωμανός, Δεσποτάτο 73-4. Του ίδιου,.Φραγκοκρατία 300. Miller, Latins 280. Του ίδιου, Φραγκοκρατία Α'.401. Αδαμαντίου, Εργασίαι εν Μετέωροις 219 σημ.1. Solovjev-Mosin, Grcke povelje, nr. XX,154-60 και nr.XXI, ^64-6. Ljubiô, Listine III.110. Florenskij, Juznye Slavjane II.169.3. Dinic, Vladarska titula 15-6. Σούλης, Σερβοκρατία 84 σημ.4. Του ίδιου,Sörbs 35-6. Εδώ επισημαίνουμε μια αντίφαση στον ίδιο συγγραφέα,διότι σε άλλο σημείο (Serbs 37) αναφέρει ότι η φράση "δυτικές χώρε'ς" δηλώνει το δεσποτάτο της Ηπείρου. Το γεγονός ότι η φράση αυτή που αναφέρεται στο έγγραφο του Δουσάν που χρονολογείται ; τον Δεκέμβριο του 1347 και τον παρουσιάζει ως κάτοχο χ ω ν περιοχών αυτών, έρχεται σε αντίφαση με την δήλωση του σ. ότι η κατάληψη της Ηπείρου έγινε το 1348. Jirecek, Geschichte 1.394. Solovjev, Einfluss 169. Parisot, Cantaci&zène 212. Estopanan, El legado 114. Soustal-Koder, Nikopolis 70. 0 Soustal στην διδακτορική του διατριβή λανθασμένα αναφέρει ότι ο Δουσάν υπέταξε το Ηπειρωτικό κράτος γύρω στα 1342. Quellen 151. Καντακ. III.147.21-3.

/

182 85. Καντακ. Ill Η 47.4-8. 86. Ο Nicol, Despotate 11.130 αναφέρει ότι ο Ιωάννης Άγγελος που είχε προβάλει αντίσταση στην σερβική επέλαση στην Ή ­ πειρο, τιμήθηκε το 1347 με τον τίτλο του σεβαστοκράτορα.Εκ διωχθείς από την Ήπειρο επέστρεφε στην Θεσσαλία, όπου λί­ γους μήνες αργότερα πέθανε. 87,. Βλ.παραπάνω, σ. 70 σημ. 17. 88. Βλ. παραπάνω σημ. 74. . Βλ.επίσης Ferjancic, Tesalija 228. Ni*" col, Meteora 58. Soulis, Serbs 35-7. 89.^Ljubiâ, Listine III.110. 9.0. Ljubic, Listine III. 174.

"""

91. Ferjancic, Tesalija 229. Παρόμοια άποψη είχε εκφράσει και ο Dinic, Vladarska titilla 14, ο οποίος υποστήριξε^ ότι ο Δουσάν εκτός από τον τίτλο του τσάρου δεν είχε λάβει ποτέ τί­ τλους μικρότερης σημασίας, όπως π.χ. του δεσπότη ή του Knez (= κόμη), αλλά του τον προσέδωσαν οι Βενετοί για λόγους δι­ πλωματικούς. Ο Solovjev, Fessalijskie archonty 167 πιστεύ­ ει βάσει αυτού του γεγονότος ότι η Θεσσαλία είχε μάλλον αυ­ τόνομη θέση μέσα στο σερβικό κράτος. Για τον τίτλο του κό­ μη βλ. Jirecek, Staat und Gesellschaft 1.12-3, ο οποίος λέ­ ει ότι ο όρος είναι λατινικός τύπος του αντίστοιχου σερβι­ κού knez και σήμαινε τους συγγενείς του δυναστικού οίκου, αλλά και τους κομήτες των πόλεων ή εμπορικών κέντρων. 92. Jirecek, Geschichte 1.394. 93. Σούλης, Σερβοκρατία 84 και σημ.4. Του ίδιου,Serbs 35-6 και σημ.199 όπου αναφέρει ότι η κατάληψη Θεσσαλίας και Ηπείρου έγινε τον ίδιο χρόνο, στα τέλη του 1348 ή λίγο νωρίτερα. 94. Nicol, Meteora 58.Του ίδιου,End of Byzantine Empire 42. 95. Jirecek, Geschichte 1.394. Σούλης, Σερβοκρατία 83. Του ί­ διου, Serbs 45. Nicol,Meteora 58.Του ίδιου,Despotate 11.130. 96. Καντακ.II.423.13-15: "καί στρατηγόν αϋτοϋς έπιστήσας τόν εύψυχία καί τόλμη καί εμπειρία των παρ'αύτω δυνατών δοκούν-

/

183 τα υπερέχει\> Πρεάλιμπον ώνομασμένον... Πρβλ. και III.10-12: "Πρεάλιμπος των καρά Κράλη δυνατών, δς μάλιστα έδόκει συνέσει καί εύτολμία και τη περί τά πολέμια των άλλων προέχειν εμπειρία". 97. Καντακ. III.147.14 κε. 98. Χρον. Ιωαν., κεφ. 1, σ.74. 99. Βλ. παραπάνω σ. 42 σημ. 95 100. Hopf, Geschichte 1.380. Thallóczy-Jirecek, Zwei Urkunden 133. Jirecek, Geschichte 1.394. Του ίδιου,Staat und Gesel­ lschaft 1.75. Του ίδιου,Albanien in der Vergangenheit 74. Ρωμανός, Φραγκοκρατία 300. Σούλης, Σερβοκρατία 83. Nicol, Meteora 58. 101. Ljubió, Listine III. 169. Rubiò i Lluch,"^ Diplomatari, nr.CXCV,o.253. Σούλης, Σερβοκρατία 85 σημ.1. Του ί­ διου,Serbs 35. Ο Ferjancic, Tesalija 231 και σημ.17 πιστεύ­ ει πως οι Σέρβοι δεν κατέλαβαν το λιμάνι του Πτελεού, αλλά η Βενετική Δημοκρατία διαμαρτυρήθηκε στις σερβικές αρχές λόγω της ανασφάλει,ας που προκέλεσε η σερβική κατάληψη της Θεσσαλίας στους βενετούς εμπόρους του Πτελεού. 102. Lemerle, Aydin 125. 103. Lemerle, Aydin 125-7. 104. Ferjancic, Tesalija 228 σημ. 4. 105. Jirecek, Geschichte 1.394. Του ίδιου, Staat und Gesell schaft 75. Του ίδιου,Albanien in der Vergangenheit 74.Πρβλ. Σούλης, Σερβοκρατία 83. Ferjancic, Les Albanais 316. 106. Thallóczy-Jirecek, Zwei Urkunden 132-3. Nicol,Despotate II. 128. Soulis, Serbs 135-6. 107. Σούλης, Περί των αλβανικών φύλων 128. Βλ.και σ.51 σημ.39. 108. Γνωρίζουμε ότι ο σερβικός στρατός αποτελείτο από τρεις κα­ τηγορίες ανθρώπων: από τους "ευγενείς", την ισχυρή στρατιών · τική τάξη των γαιοκτημόνων " (αντίστοιχη των "δυνατών"

/

184 στο Βυζάντιο), από εξοπλισμένους χωρικούς και βοσκούς και τέλος από ξένους μισθοφόρους. Έτσι, αν λάβουμε υπόψη την μαρτυρία του Δημητρίου Κυδώνη ότι οι Σέρβοι δεν επιθυμού σαν να διεξάγουν πόλεμο σε μακρινές χώρες, φαίνεται εύλογο γιατί ο Πρελούμπος χρησιμοποίησε αλβανούς μισθοφόρους, 109. Βλ.σχετικά Mihaljcic,

Kraj 14-5.

11Q. Καντακ. 11.355. 391-2. Γρηγ. 11.657. 663. Σούλης, Σερβοκρα* τ ία 83. 84 και σημ.1. 111. ^olovj.ev, Fessalijskie archonty 166. 84 σημ.1. Ferjancic, Tesalija 229.

Σούλης, Σερβοκρατία _,.-•

112. Ferjanëic, Tesalija 227-9.. 234. Cirkovic-Mihaljcic, Osvajanja 544. Soulis, Serbs 36.

""" ^

113. Nicol, Meteora 58. Για τη γενικότερη πολιτική του Δουσάν α­ πέναντι σε τοπικούς άρχοντες και στα μοναστήρια βλ.Soulis, Serbs 38. 114. Χρον. Ιωαν. κεφ.1, σ.74. 115. Jirecek, Staat und Gesellschaft 1.75. Χαλκ. 1.25.12 κ.ε. ι Jirecek, Geschichte 1.369. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.220.

116. Καντακ. III.147. 14 κε. 117. Χαλκ.Ι.25. 14 κε.: ""Ηλασε μέν οδν καί επί Αίτωλίαν, καί'Ι­ ωαννίνων τήν πόλιν εΐλε* καί τά μέν...έπέτρεψεν... καί τά περί Αίτωλίαν Πριαλούπι". 118. Βλ. παραπάνω σημ.98. 119. Χρον.Ιωαν., κεφ.2,σ.74: "Τόν δέ ίδιον άδελφόν...Συμεών ... δεσπότην τιμήσας είς Αίτωλίαν έξέπεμψεν, άρχηγόν καί ηγεμό­ να καταστήσας τούτον". 120. Thallóczy-Jirecek, Zwei Urkunden 133. Jirecek, Geschichte 1.394. Του ίδιου, Staat und Gesellschaft 1, . 75.Του ίδι-

/

185 ου,Albanien in der Vergangenheit 74. Μπίρης,Αρβανίτες 5758. Βακαλόπουλος, INE I. 28. Soulis, Serbs 2 45 σημ.23. Όσον αφορά την παρουσία ξένων εθνικών ομάδων στον σερβικό στρατό του Δουσάν ßA.Jirecek, Staat und Gesellschaft I. 79 κ.ε. 121. Καντακ.Ι. 496-504. Γρηγ. 1.544.24 κε. Nicol, Despotate II. 108-1,0. Soulis, Serbs 135. Ο Δουσάν υποστήριζε παντού τους Αλβανούς έναντι των Ελλήνων. Για τα προνόμια που χορήγησε στην πόλη Kroja βλ. κεφ.Γ', σημ.17. ,*•

122. Χρον.Ιωαν., κεφ.4, σ.76. Thallóczy-Jirecek, Zwei Urkunden P. 133. Jirecek, Geschichte 1.394. Του ίδιου, Staat und Ge­ sellschaft 1, . 75. Του ίδιου, Albanien in der Vergan genheit 74. v : ' *'.

123. Μπίρης, Αρβανίτες 57-8. 124. Χρον. Ιωαν., κεφ. 8, σ.79.

~ ,

'

125. "...πάσης δε εκείνης τά μέν επί θάλατταν χωρία "Ελληνες ωκουν, τά δ'ανωτέρω καί προς τήν μεσόγαιαν βάρβαροι καί πά­ λαι καί νυν". Ανωνύμου Πανηγυρικός 194. 126. Ήδη άπό τις αρχές του 14ου αι"'. σημειώνονται μετακινήσεις κατοίκων της Βαγενετίας προς την Κέρκυρα, που βρισκόταν κάτω από την κυριαρχία των Ανδεγαυών. Εκεί έμπαιναν στην υπηρεσία ευγενών γαιοκτημόνων. Η αύξηση του αριθμού των Βαγενετών προσφύγων στο νησί,πιθανότατα οδήγησε την Αικα­ τερίνη de Valois και αργότερα τον γιο της Ροβέρτο στην ε­ πιβολή ειδικής εισφοράς (6 grossorum in principio entratu­ re) στους γαιοκτήμονες για κάθε οικογένεια Βεγενετών(Βλ. Ρωμανού, Πράξις 119 και. 122. Ασωνίτηςf Συμβολή 79). 127. Καντακ. 111.88.8*9.'" .· .μισθοφόρους έχων ολίγους Άκαρνανας". 0 Πούλος, Εποίκησις 49-50 και ο Ferjancic, . Les Albanais 319-20 θεωρούν ότι οι Ακαρνάνες αυτοί ήταν Αλβανοί. Η ά­ ποψη αυτή δεν είναι εξακριβωμένη, διότι ο Καντακουζηνός φαίνεται να διακρίνει σαφώς τους Ακαρνάνες από τους Αλβα­ νούς. Καντακ. III. 318. Πρβλ. Ασωνίτη£Συμβολή 80,258.

186 κ

12 8.Soulis, Serbs 120. Βλ. nau Ασωνίτης, Συμβολή 203,279. 129.Χρον.Ιωαν., κεφ.4, σ.76: "Πολλών δε τούτω (Συμεών) προσχωρησάντων 'Ρωμαίων και Άλβανιτών, και είς τεσσάρας ή Mat πέντε χιλιάδας το εαυτού άριθμήσας στράτευμα...". 1 30.Χρον. Ιωαν. , κεφ. 17, σ.86 (δημώδης έκδΟ· 1 31. Σ i! Λάμπρο ς, Παλαιολόγε ια και Πεολποννησιακά III, Αθήναι 1926. 41. Πρβλ. Jochalas, Einwanderung 100. Ασωνίτης,Συμ•• βολή 258-60. 132.Καντακ. 1.47 4. 9 κ.ε. \

133.Rubiô y Lluch, Diplomatari 548. Πρβλ. Jochalas, Einwande. rung 96.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

E'

A 1. Miller, The Latin Orient 451. Του ίδιου, Φραγκοκρατία A' 401* εδώ ο σ.έρχεται σε κάποια αντίφαση και σημειώνει πως το κράτος έφθανε μέχρι την Άρτα." Dinic, Balkans 53940. Ostrogorsky, Ιστορία Γ' 220.Nicol, Last Centuries226. Του ίδιου, End of Byzantine Empire 42. Ιστορία Ελλ. Έ­ θνους, τ.Θ' 182.Soulis, Serbs 37. 2. Orbini, Il regno 262.

187 3. Orbini., ό. π. 267. 4. Χαλκ. 1.25. 14 κε. 5. Jirecek, Geschichte I. 394. 6. Soulis, Serbs 37. 7. Temperley, History of Serbia 74,93-4. 8.. Χρον.Ιωαν., κεφ. 1,σ.74. "9. Estopanan, El legado 114-5. Επίσης σύμφωνα με τον Pouqueville, Voyage 1.109 τα Τρίκαλα και η Λάρισα αποτελούσαν «τμήμα της "εν Ελλάδι Βλαχίας". Η περιοχή της αρχαίας Δολοπίας ήταν γνωστή στην βυζαντινή εποχή ως "Άνω Βλαχία" ή - "Μεγάλη Βλαχία". Βλ.Σούλης, Βλαχία 114 σημ. 4. Πρβλ. Pouqueville, Voyage 11.147 κ. ε. και 183 κ. ε. Τέλθ£ ο Φραντζής. 128.18 και 554.6-7 αναφέρει "Μικρά Βλαχία" στην . περιοχή της Αιτωλίας. 10. Bekker, Epirotica 210. 11. Σούλης, Βλαχία 116-7. 12. Σύμφωνα με τον Pouqueville, Voyage 1.109 σημ.2 ο όρος "Ελ-. λάδα" στην ύστερη βυζαντινή περίοδο δήλωνε την περιοχή .με­ ταξύ Πηνειού, Αχελώου και Θερμοπυλών. Βλ. επίσης Estopa nan, El legado 114. Jochalas, Einwanderung 96-7 ο οποίος αναφέρει ότι το όνομα Ελλάδα δηλώνει την περιοχή του ποτα­ μού Σπερχειού. Koder-Hild, Thessalia 38-40. 13. Σούλης, Σερβοκρατία 87 κ.ε. Του ίδιου,Serbs 108-9. , 14. Καντακ. II.355.6-7 και 111,130.7 κ.ε. •Λ

15. Γνωρίζουμε από σύγχρονα έγγραφα ότι οι Σέρβοι κατείχαν τις α­ λυκές στο Αυκοστόμιο και το Κίτρος στην θεσσαλική ακτή του Αιγαίου. Bλ.Novakovic, Zak. spomenici 313.792. Jire cek, Staat und Gesellschaft II. 43, 73. Solovjev - Mosin, Grcke povelje,ηΓ.ΧΧ,σ.158 (έγγραφο Δουσάν για την μονή της Αυκουσάδας στην Θεσσαλία τον Νοέμβριο του 1348), και ητ. XXXI,σ.226 (έγγραφο Συμεών για τον Άγ.Γεώργιο των Ζαβλαντίων, το 1359). /

188 16. Βλ.σχετικά^σ. 50. 17. Σούλης, Σερβοκρατία 87 κ.ε. Το ίδιου, Serbs 108. OL μελε­ τητές που υποστηρίζουν ότι ο Πρελούμπος διοικούσε και εδά­ φη της Ηπείρου, στηρίζονται προφανώς στους στίχους του Χρονικού των Ιωαννίνων που αναφέρουν ότι ο Δουσάν εισέβαλε στην Θεσσαλία και αφού την υπέταξε μαζί με την πόλη των Ιωαννίνων, όρισε κυβερνήτη της έναν από τους στρατηγούς του,τον Πρελούμπο. Επίσης ο Χαλκοκονδύλης μας πληροφορεί•

ότι ο Δουσάν εμπιστεύθηκε την διοίκηση των περιοχών μετα­ ξύ Τρικάλων και Καστοριάς στον ζουπάνο Νικόλαο και την πε»ριοχή της "Αιτωλίας" στον Πρελούμπο (όπου ο όρος "Αιτωλία" σημαίνει την Ήπειροΐ. Βλ. Χαλκ. 1.25.22 κ.ε-.·"'

18. F e r j a n c i c , T e s a l i j a 230. 19. Ακροπ©λίτης 166.5 κ . ε . 20. Βίος Αγ.Αθανασίου 244.

,

2 1 . Σούλης, Σερβοκρατία 9 0 - 1 . Του ί δ ι ο υ , S e r b s 109-10. 22. F e r j a n c i c , T e s a l i j a 230 και σημ. 1 1 . 2 3 . Καντακ. I I I . 1 4 7 . 14 κ . ε . 24. Χρον. Ιωαν.,κεφ.2, σ.74. Χαλκ.1.25.14-5 και 22 κ. ε. 25. Χαλκ. 1.25.14-5. 26. Βλ.παραπάνω σ. 41 . 27. L jubic, Listine III.174. 28. Zachariadou, Marginalia 2. 29. To κάστρο της Ναυπάκτου δόθηκε μαζί με άλλες κτήσεις στην Αιτωλοακαρνανία ως προίκα στον πρ'ίγκηπα του Τάραντος Φί­ λιππο για τον γάμο του με την Θαμάρ, κόρη του δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρου και της βασίλισσας Άννας.Βλ. Χρον. Μορέως,σσ.262-3. Hopf,Geschichte Ί.270-1. Miller,Latins 183. Ρωμανό , Δεσποτάτο 48. Nicol, Despotate II.47-8. Οι Ανδεγαυοί ανέθεσαν την διοίκηση των κτήσεων αυτών σε βαΐλους και γενικούς βικάριους. Βλ. Nicol,ό.π.,σ.63-8. Στα τέλη

/

189 του 1359 οι Καταλανοί του δουκάτου των Αθηνών επωφελούμε­ νοι της σύγχυσης που υπήρχε στην περιοχή μετά την μαχητού Αχελώου κατέλαβαν την Ναύπακτο. Rubio, Diplomatari 326 (2 45). Ασωviτης, Συμβολή 111. Για την μάχη αυτή βλ. σε επόμενο κεφάλαιο. Καντακ. 1.474.10 κ.ε. Σούλης. Περί των αλβανικών φύλων 127-30. Βλ. σ. 116. Χρον.Ιωαν., κεφ.8, σ.79. Βλ.και παρακάτω: Μέρος Β'κεφ.Α'(β). \

.

Βλ. παραπάνω σ. 86. Για την δράση των Αλβανών και τις πολιτικές εξελίξεις στις περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας και Ηπείρου στο β./ \ιισό του 14ου αι. και στις αρχές του 15ου αι. βλ. Nicol, Despotate 11.139-197 και Ασωνίτης, Συμβολή 110 κ.ε. Στα τέλη του 14ου αι. πέθανε ο Γκιν Μπούα Σπάτα (1399) ,αλβανός "δεσπότης" της Άρτας και ακολούθησε δυναστική κρί­ ση. Ο Κάρολος Α' Τόκκο ανέλαβε επιθετική δράση εναντίον τους και κατέλαβε σχεδόν ολόκληρη την Αιτωλοακαρνανία (13991408), ενώ το 1407 η Ναύπακτος, το σημαντικότερο κάστρο της περιοχής, περιήλθε'στον έλεγχο των Βενετών. Ακόμη αρ­ χίζει να γίνεται αισθητή και η τουρκική παρουσία στην πε­ ριοχή. Έτσι η δύναμη των Αλβανών περιορίζεται βαθμιαία/ καθώς αρχίζει και η μετακίνηση τους προς τις περιοχές της Στερεάς Ελλάδος (Αττική, Βοιωτία) και της Πελοποννήσου. Jochalas, Einwanderung 95 κ.ε. Nicol, Despotate ΙΙ.169κε. Ασωνίτης,Συμβολή 139 κ.ε. Β Σούλης, Σερβοκρατία 86. Του ίδιου,Serbs 108. Nicol,Meteo­ ra 59. Του ίδιου,Despotate 11.131. Βλ.επίσης Αραβαντινός* Χρονογραφία 1.132. Ferjancic, Tesalija 229. 0 Πρελούμπος, τον οποίο ο Καντακουζηνός ανομάζει Πρεάλιμπο, αναφέρεται ως άρχων της Θεσσαλίας το 1350 βλ. Καντακ.III.130.9 κ.ε.

/

Επίσης βενετικό, έγγραφο της 14 Μαρτίου 1350 αναφέρει ό τ ι ο Πρελούμπος ήταν δ ι ο ι κ η τ ή ς τ η ς Θεσσαλίας: Ljubici, L i s t i ­ ne I I I . 169. 2. Καντακ. I I . 4 2 3 . 1 3 - 5 και I I I . 1 3 0 . 9 - 1 2 όπου τ ι ς αρετές του.

ο

σ.

εξαίρει

3. Χ ρ ο ν . Ι ω α ν . , κ ε φ . 1 , ο.ΙΑ. Σούλης Σερβοκρατία 91-2,όπου ο α α σ χ ο λ ε ί τ α ι δ ι ε ξ ο δ ι κ ό τ ε ρ α με το πρόβλημα του δ ι ο ρ ι σ μ ο ύ του • Πρελούμπου και παραθέτει τ ι ς απόψεις και άλλων ιστορικών. Β λ . ε π ί σ η ς του ί δ ι ο υ , Serbs 108-9. 1

4 . \ Α ρ α β α ν τ ι ν ό ς , Χρονογραφία Ι.132.Αδαμαντίου,Εργασίαι εν Μετεώροις 225.1 .Estopanan,El legado 116. Σούλης, Σερβοκρατία 9 0 - 9 1 . Του ί δ ι ο υ , Serbs 109-10. F e r j a n c i c , T e s a l i j a 2 3 0 . N i c o l , Meteora 5 9-60. Του i ô i o u , D e s p o t a t e 1 1 . 1 3 1 . Εκφράστηκαν α­ κόμη και ο ι απόψεις ό τ ι πρωτεύουσα του Πρελούμπου ήταν τα Ιωάννινα (Hopf, G e s c h i c h t e 1.380) ή τα Σέρβα ( Β ο γ ι α τ ζ ί δ η ς , Χρονικόν 1 . 1 6 8 ) , οι ο π ο ί ε ς όμως σωστά απορρίφθηκαν από τον Σούλη, ό . π . 5 . Καντακ. I I I . 1 3 0 . 7 κ . ε . Σούλης, Σερβοκρατία 93-4. Του

ί­

δ ι ο υ , Serbs 111.

• '

.

.

^

ν? 6

6. Για τον εποικισμό Αλβανών στην Θεσσαλία βλ. 5,r σημ.-3-9^-: 7. Jirecek, Geschichte 1.409. 8. Βίος Αγ.Αθανασίου 258-9. Σούλης, Σερβοκρατία 96 .Του ίδιου, Serbs 111. Nicol, Meteora 60. Του ίδιου, Despotate 11.134. 9. Καντακ. II I. 31 5.15-6. Χρον. Ιωαν. κεφ. 3, σ.75. Ο Orbini, II· regno 2 68 τοποθετεί τον θάνατο του Πρελούμπου στα 1354,ε­ φόσον δέχεται ότι και ο Δουσάν πέθανε τότε. Ο Hopf, Ge­ schichte 1.380 αναφέρει ότι ο Πρελούμπος πέθανε πριν α­ πό τον Δουσάν. Σούλης, Σερβοκρατία 96. Το. ίδιου,Serbs 111. Ο σ.σωστά τοποθτεί τον θάνατο του Πρελούμπου μετά τις 20 Δεκεμβρίου 1355. 10. Hahn, Albanesische Studien 1.317. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι.κα' Florenskij, Juznye Slavjane 11.169. Σούλης,: Σερβοκρατία

191 85. Του ίδιου,Serbs 120. Ferjancic, Despoti 167-8. Nicol, Meteora 59. Του ίδιου, Despotate 11.131. Ασωνίτης / Συμβολή 70. 11. Χρον.Ιωαν., κεφ.2, σ.74. 12. Χρον.Ιωαν., κεφ. 1, σ.74. 13. Χαλκ. Ι. 25.22 κ.ε. 14. Orbini, Il regno 271: "Despoto, e signor d'Iagnina e d'al­ tre contrade vicine", καθώς και σ.267: "Etolia fu data à Prialupo". \

15. Orbini, Il regno 2 70: "la città d'Iagnina in Romania, co tutto il paese fin1 al' Arta, e molti altri castelli, e città, eh' erano in quei cotorni". 16. Hahn, Albanesische Studien 1.317. Αραβαντινός, Χρονογραφία 1.132. Ρωμανός, Δεσποτάτο 74. Εκτός arc'αυτούς κολλοί άλ λοι ιστορικοί, όπως οι Α. Hajkov, K.Hopf, Ε. Mur alt, Fr.Ra»· cki, W.Miller, Ν.Βέης και G.Ostrogorsky, διατύπωσαν την ί" δια άποψη. Βλ. σχετικά Σούλης, Σερβοκρατία 89. 17. Σούλη.Α/Σερβοκρατία 88-90. Του ίδιου, Serbs 108-9. Πιθανότα­ τα, όπως λέει ο σ., ο Χαλκοκονδύλης συγχέει τον Γρηγόριο Πρελούμπο με το γιο του Θωμά Πρελούμπρ ή Γίρελούμποβιτς, που ήταν διοικητής Ιωαννίνων από το 1366/7-1384. 18. Estopanan, El legado 116. 19. Ο Γρηγοράς III, 557.9 εσφαλμένα αναφέρει τον Συμεών ως γιο του Δουσάν, και επίσης το Χρονικό των Ιωαννίνων {έκδ. Estopanan, El legado 117) ως αυτάδελφο του Δουσάν.Jirecek, Geschichte 1.415. Papadopoulos,Genealogie, nr, 38-40, σ. 23-6. Nicol,Despotate 11.132. Soulis, Serbs 87. Για τις κυριότερες μελέτες που αναφέρονται στον Συμεών βλ. Σούλης, Σερβοκρατία 85 σημ.2. 20. Jirecek, Geschichte 1.415 σημ.1. Nicol, Despotate 11.132. Ο Orbini,Il regno 270 τον αποκαλεί Sinisa "debile e di poco valore".

/

192 21. Ferjancic, Despoti 167-8. 0 Novakovic, Vizantijski cinovi 241 θεωρεί ότι το αξίωμα του δεσπότη δόθηκε στον Συμεών λόγω της συγγένειας που είχε με τον τσάρο. Επίσης ο Jirecek, Geschichte 1.388 θεωρεί ότι ο Συμεών είχε γίνει δε­ σπότης πριν από την εκστρατεία του Δουσάν στην Ήπειρο το 1348. 0 Mihaljcic, Kraj 16 αναφέρει ότι ο Δουσάν τίμησε τον Συμεών ως στενό συγγενή με τον υψηλό τίτλο του δεσπό­ τη και τον διόρισε ως αγαπητό πρόσωπο διοικητή σε μια ευ* αίσθητη ακριτική περιοχή. 22. Χρον.Ιωαν., κεφ.2, σ.74-5. Hopf, Geschichte 1.380. Αραβαν\ινός, Χρονογραφία 1.131. Estopanan, El legado 118. Sou lis, Relations 104. Soustal, Quellen 151.Soustal - Kqder, Nikopolis 70.Ducellier,Façade 486-7. Nicol,Despotate_ II. 132-3. Soulis, Serbs 120 και σημ.5. Ασωνίτης,Συμβολή 83. Για τη Θωμαίδα βλ. PLP 4 (1970) 72,nr.7759. 23. Ααραβαντινός, Χρονογραφία 1.131. Estopanan, El legado 118 αναφέρει ότι ο γάμος έγινε μεταξύ 1349-50. -, 24. Ο Soustal, Quellen. «151, εσφαλμένα αναφέρει ότι ο Συμεών πα­ ρέλαβε την διοίκηση της Ηπείρου από τον Δουσάν,· όταν την, υπέταξε το 1342. Το έτος αυτό ο Δουσάν δεν είχε προχωρή σε ι ακόμη στην κεντρική Ελλάδα. 25. Pouqueville, Voyage 11.95 σημ.1. Nicol, Despotatell 4,10, 226-7. 26. Ljubic,Listine III. 174. Γίνεται αναφορά στην σπουδαιότερη πόλη της Ηπείρου την εποχή αυτή, για να υποδηλωθεί όλη η περιοχή. 27. Χρον.Μορέως 257.383-5. Χρον.Τοκ.,στ.334.Pouqueville,Voya­ ge II. 94 κ.ε. Soustal, Griechen-Italiener 265. Ducelli­ er, Frontières 115-7. Nicol,Despotate II.229,όπου ο σ. α­ ναφέρει ότι η περιοχή της αγοράς της Άρτας, το μποριό ή εμπόριο ήταν στα χωράφια έξω από τα τείχη της πόλεως και περιβαλλόταν από σπίτια εμπόρων.Ένα έγγραφο της Ραγούζας το αποκαλεί "burgus" της 'Αρτας.

/

193 Η Άρτα πρόσείλκυσετο ενδιαφέρον των Βενετών κυρίως προς τα τέλη του 13ου αι., όταν.η περιοχή του Δυρραχίου και της Αυλώνας έγιναν απρόσιτες στους εμπόρους,λόγω πολεμι­ κών επιχειρήσεων και σεισμών. Το 1272 το Maggior Consi glio συνιστούσε στους Βενετούς εμπόρους να πηγαίνουν στην Άρτα. Βλ.Thiriet,Assemblées 1.35. Ducellier,Façade 28193. Nicol,Despotate 11.15,72. Zachariadou, Marginalia και σημ.8. Για το βενετικό εμπόριο στην περιοχή της Ά ρ ­ τας βλ.Nicol,Despotate II.227-8. Ασωνίτης,Συμβολή 215-7. Slucellier, Frontières 117. Nicol, Despotate 11.228 κ.ε. Ασων ί της/ Συμβολή 217. -·-"" Ljubic, Listine III.174. Vàlentini, Acta Albaniae I.-130 (146) (13 Απριλίου 1350). Thiriet, sénat Ι· nr?241,a. 70. Hopf, Geschichte 1.379. Jorga, Latins et grecs 206 . Temperley, History of Serbia 74-5. Ρωμανός, Δεσποτάτο 74. Dinic, Vladarska titula 14. Nicol, Last Centuries 237. Του ίδιου, Despotate 11.131. Soulis, Serbs 41-2. Ασωνίτης, Συμβολή 104 σημ.143. Ο Δουσάν πρόσφερε στους Βενετούς τις περιοχές του Δεσποτάτου της Ηπείρου σε αντάλλαγμα ναυτικής υποστήριξης και σε περίπτωση που δεν ικανοποι ούνταν έτσι, πρότεινε να κάνουν από κοινού πόλεμο,για να καταλάβουν την Γενουατική αποικία Πέραν στον Γαλατά της Κωνσταντινούπολης. Η προσεκτική διπλωματία της Βενετικής Δημοκρατίας, που προσανατολιζόταν μάλλον στα νησιά του Ι­ ονίου παρά στην Ήπειρο, αρνήθηκε την σύναψη συμμαχίας. Ljubic, Listine III.176 (13 Απριλίου 1350). Thiriet, Se­ nat 1.64 (216) και 71(249). Hopf, Geschichte Ι.380.Αούντζη, Ενετοκρατία 57-8. Thiriet, Romanie 169. Luttrell,Vonitza 135. Nicol, Despotate 11.133. Ασωνίτης,Συμβολή 8182. Εκτός της πρώτης σώζεται και δεύτερη αρνητική απάντη­ ση των Βενετών προς τον Δουσάν.Βλ.Ljubic, Listine III. 181. Πρβλ.Soulis, Serbs 42. Καντακ.III.155.23 κ.ε.: "καί αύτίκα Άκαρνανίαν μεν

καί

/

Θετταλίαν, Σ,έρβιά τε καί τάς εντός τούτων προς θάλασσαν πολίχνας, και Βέρροιαν και "Εδεσσαν, Γυναικόκαστρόν τε καί Μυγδονίαν μετά τών κατωκισμένων πόλεων, καί τάς πε­ ρί! Στρυμμόνα κώμας άχρι τών Φερών ορίων, και Ταντεσάνου όρη προσαγορευσμενα, απένειμε * Ρωμαίο ις, Ζίχνα δε καί Φεράς καί Μελενίκον καί Στρύμβιτζαν καί Καστορίαν και τάς άλλας Μακεδονικάς κώμας καί πολίχνας, αϊ τών είρημένων δρων εκτός ήσαν, Κράλην εχειν". Βλ. Jirecek, Geschichte 1.402. Soulis, Serbs 46. Ljubic, Listine III.119 και 199. Για τους αγώνες του Δουααν με τους Ούγγρους και την Βοσνία βλ.Florenskij, Juznye Slavjane 11.230 κ.ε. Cirkovic-Mihaljcic, " Osvajanja 546-9. Soulis, Serbs 41 κ.ε,. Το πρώ,το έγγραφο του Συμεών που σώζεται είναι το χρυσόβουλλο που εξέδωσε υπέρ της θεσσαλικής μονής του Αγ.Γε­ ωργίου των Ζαβλαντίων τον Αύγουστο του 1359. Βλ. Solovjev,' Mosin, Grcke povelje, nr XXXI. 216 κ.ε. Βέβαια η εργασία του Ασωνίτη, Συμβολή/έχει φωτίσει ση­ μαντικά την ιστορία των νησιών στα χρόνια 1 325-1 429,αλ^λά ειδικότερα για το θέμα .των σχέσεων των νησιών μετους Σέρβους στην εποχή της κατάληψης της Ηπείρου, από τον Δουσάν δεν έχουμε ειδήσεις.

ν

Μ Ε Ρ Ο Σ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Β' Α'

Ο Δουσάν πέθανε σε ηλικία 48 ετών, δεν γνωρίζουμε όμως πού ακριβώς και κάτω από ποιες συνθήκες. Οι σύγχρονες πηγές δεν μας δίνουν στοιχεία. Καντακ. ΠΙ.314.12-3: "'Υπό δέ τούτον τόν χρόνον καί Κράλης ò των Τριβαλων δυνάστης ετελεύτησε". Schreiner, Kleinchroniken 1.352 nr.8. Σύμφωνα με τον Orbi­ ni (που έζησε περίπου 1550-1614),11 regno 268 ρ Δουσάν πέ­ θανε στην διάρκεια μιας εκστρατείας κατά της Κωνσταντινού­ πολης, ενώ βρισκόταν στην "Διαυλόπορτα(;) της Ρωμανίας" α­ πό πυρετό και σε ηλικία 45 ετών, ενώ σύμφωνα με άλλους πέθα­ νε στο Nerodimlje. Ο Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι. κα' θεωρεί ως τόπο θανάτου του τις Δεαβόλεις. Ο Jirecek, Geschichte I. 412 αναφέρει ότι δεν είναι γνωστός ο τόπος θανάτου του.Πε­ ρί εκστρατείας του Δουσάν κατά της Κωνσταντινούπολης και για την σχετική λαϊκή παράδοση αναφέρει και ο Temperley,Hi­ story of Serbia 77-8. Σύμφωνα με τον Σούλη (Serbs 58) τα πα­ ραπάνω για επιχείρηση εναντίον της Κωνσταντινούπολης πρέ πει μάλλον να αμφισβητηθούν και να θεωρηθούν δημιουργήματα της σερβικής λαϊκής παράδοσης. Πιθανότερο για τον σ. είναι ότι ο Δουσάν πέθανε κοντά'ή μέσα στην Πρισρένη, εφόσον το σώμα του θάφτηκε στο κοντινό μοναστήρι των Αρχαγγέλων Μιχα­ ήλ και Γαβριήλ. Σχετικά με το χρόνο θανάτου του Δουσάν βλ. επίσης Hopf, Geschichte 1.380. Ο Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι.κα' θεωρεί λανθασμένα ως χρόνο θανάτου του Δουσάν το 1356.Biréhier, Vie 449. Jirecek, Geschichte 1.412. Diniö, Balkans 540. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.233. Σούλης, Σερβοκρατία 97. Του ίδιου, Serbs 58 και σημ. 91. Soustal-Koder, Nikppolis 70.

196 2. Η πολιτική παρακμή της Βουλγαρίας μετά την. μάχη του Vel buzd επιδεινώθηκε από τις οικογενειακές έριδες και διχό νοιες που προέκυψαν στο εσωτερικό του κράτους, μετά την α­ πόφαση του τσάρου Ιωάννη Αλέξανδρου να χωρίσει την πρώτη του γυναίκα και να παντρευτεί μια εβραία. Το γεγονός αυτό είχε σοβαρές πολιτικές συνέπειες, διότι οδήγησε το κράτος σε διάσπαση (ο γιος του Αλέξανδρου Ιωάννης Straoirair έγι­ νε ανεξάρτητος στην περιοχή του Βιδινίου, ενώ ο βο.γιάρος ? Balik δημιούργησε προσωπική ηγεμονία στις Β.Α. ακτές του Ευξείνου Πόντου στην σημερινή Δοβρουτσά), ενώ παράλληλα η θοησκευτική και κοινωνική αναστάτωση που παρατηρείTau στην Βουλγαρία αυτή την εποχή μέ τις διάφορες κινήσεις (Βογόμι-λοι, Ησυχαστές, Αδαμίτες, Εβραίοι) ενίσχυσε τις διαλυτι κές τάσεις στο κράτος. Βλ.ϋ"ίΓθοβ1<:, Geschichte d.- Bulgaren 310-6 και 320 κ.ε. Bréhier, Vie 450. Dinic,Balkans.543-5. 3. Στις 6 Αυγούστου 1354 ο βενετός βάιλος δήλωνε στον δόγη Ανδρέα Δάνδολο ότι οι Βυζαντινοί μπροστά στην απειλή των Τούρκων και των Γενουατών ήταν πρόθυμοι να υποταχθούν "σε οποιαδήποτε άλλη δύναμη: στην Βενετία, τον ηγεμόνα των Σέρ­ βων ή ακόμη στον βασιλιά της Ουγγαρίας. Βλ.^υ,ΐοΐο,ΐά^ϊηβ III.266. Jirecek, Geschichte . 1.410. Soulis, Serbs 55. Στις 4 Απριλίου 1355 ο Marino Falier συμβούλευσε τον δόγη να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, για να μήν πέσει στα χέρια των Τούρκων. Βλ. Hopf, Geschichte I. 382 .Jirecek, Geschichte d.Bulgaren 309. Bréhier, Vie 449. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'. 232. 4. Ο Δουσάν προσπάθησε να λάβει διάφορα μέτρα για την ένταξη των νεοκατακτημένων περιοχών στο κράτος του, αλλά αυτό δεν είχε αποτέλεσμα. Βλ. Matanov, Balgarski zemi 45. 5. Dinig, Balkans 540-1. Ο σ. θεωρεί ότι αμέσως μετά τον θά­ νατο του Δουσάν άρχισε η διάσπαση και κατάρρευση του κρά­ τους. Αντίθετα ο Mihaljcic, Kraj 10. θεωρεί λανθασμένη την εντύπωση για γρήγορη και πλήρη κατάρρευση του κράτους μετά τον θάνατο του Δουσάν και επισημαίνει ότι όλοι οι η-

/

197 γεμόνες δεν σχημάτισαν φεουδαρχικά κρατίδια τον. ίδιο χρό­ νο, ούτε αμέσως μετά τον θάνατο του Δουσάν. Για τον Ουρός Ε' ßA.Jirecek, Geschichte 1.414. 0 Mihalj eie, Kraj 10 θεωρεί λανθασμένη την εντύπωση ότι ο Ουρός Ε' ήταν ανίκανος ηγεμόνας. Η άποψη αυτή είναι σύμφωνα με· τον σ. συνέπεια της σύγκρισης και αντιπαράθεσης που γίνε­ ται συνήθως μεταξύ του ισχυρού πατέρα και του αδύναμου γιου, καθώς και από την εικόνα που έχουμε για την μεγάλη εδαφική έκταση του σερβικού κράτους επί Δουσάν και της κα­ τάρρευσης του κράτους μετά απ/ αυτόν. Εδώ θα πρέπει να συμ­ φωνήσουμε με τον Matanov, Bulgarski zemi 46-7 ότι η διάλυ­ ση του κράτους δεν οφείλετο στον "αδύναμο Ουρός", άλλα στις αντικειμενικές δυσκολίες που υπήρχαν λόγω του άνομο ιογε νους χαρακτήρα του σερβικού κράτους και ακόμη σε τάσεις α­ νεξαρτησίας που είχαν εμφανισθεί ήδη από την εποχή'της βα­ σιλείας του Δουσάν. Καντακ. III.314.12-4: "* Υπό δέ τούτον τόν χρόνον καί Κράλης ò των Τριβαλων δυνάστης έτελεύτησε, καί στάσις ου μι­ κρά άνερριπίσθη Τριβαλοις". Ρωμανός, Φραγκοκρατία 303-4. Mihaljcic, Kraj 30. Soulis,Serbs 86-107. Ήδη στην διάρ κεια της βασιλείας του Δουσάν είχαν εμφανισθεί διασπαστι κές τάσεις στο κράτος, καθώς η εξουσία, μεμονωμένων αρχόν­ των αυξήθηκε, πράγμα που οφείλετο κυρίως στους συνεχείς πολέμους και στην επέκταση των συνόρων του κράτους. Βλ. σχετικά Matanov, Bulgarski zemi 31 και 43 κ.ε., ο οποίος αναφέρει διάφορα μέτρα που εφάρμοσε ο Δουσάν για την απο­ τροπή διασπαστικών φαινομένων. Τα μέτρα αυτά αφορούσαν με­ ταθέσεις διοικητών, συχνές αλλαγές των προσώπων και χορή­ γηση γαιών (ως bastina) στους διάφορους ηγεμόνες, οι οποί­ ες όμως σκόπιμα βρίσκονταν μακριά από τον τόπο που διοι « κούσαν (π.χ. ο Πρελούμπος διοικούσε την. Θεσσαλία και είχε γαίες στην περιοχή του Mariovo) . Παρ'όλα αυτά ο Χρέλης κατόρ­ θωσε να θέσει υπό τον έλεγχο του περιοχές στην Α.Μακεδονί­ α μεταξύ του Stip, Μελένικου, μέχρι τον Στρυμόνα ποταμό,

198

1

και παρέμεινε πολιτικά ανεξάρτητος μεταξύ Σέρβων,Βουλγά ρων και Βυζαντίου στα χρόνια 1340-2. Βλ. Καντακ. 1.261. 2 κ.ε. 11.193.12 κ.ε. 197.12 κ.ε. 227.17 κ.ε. Jirecek, Ge­ schichte d.Bulgaren 301. Ostrogorsky, Féodalité 204-5.Dinic, Balkans 541. Soulis, Serbs 13 και σημ. 75. Matanov, Bulgarski zemi 32-5. Επίσης αναφέρουμε εδώ την περίπτωση του δεσπότη Ιωάννη Κομνηνού Ασέν, διοικητή των περιοχών Κανίνων, Βαλόνας και Βερατίου, ο οποίος εκδήλωσε τάσεις *• ανεξαρτητοποιήσεως από την κεντρική εξουσία, αλλά ο Δουσάν δεν ενεργοποιήθηκε εναντίον του λόγω της συγγενείας του δεσπότη με την τσαρίνα Έλενα. Bλ.Mihaljcic,Kraj 1920. Ljubic, Listine III.176. Soulis,Serbs 137,, Matanov, Bulgarski zemi 2 9-30. 8. 0 τύπος Vukasin είναι μεταγενέστερος και εμφανίζεσαι μετά το 1400. Jirecek, Geschichte 1.423. Dinic,Balkans 541.Ferjanció, Despoti 171. Clissold, Yugoslavia 99. Nicol,Last Centuries 266. Matanov, Bulgarski zemi 41. 9. Δεν μας είναι γνωστή η διαδικασία με την οποία έλαβε τον' βασιλικό τίτλο. Ο Orbini, Il regno 269 αναφέρει ότι ο Ου­ ράς του απένειμε τον τίτλο: "gli diede etiandio il titolo del Re". Βλ.επίσης Jirecek, Geschichte I.430.Soulis,Serbs 92-3, 96-7 uàι σημειώσεις.

10. Jirecek, Geschichte 1.423. Serbs 92 κ.ε.

Dinic,

Balkans

541. Soulis,

11. Χαλκ, 1.28.19-21: "τά δέ άπό Φερρων εστε επί "Ιστρον Κράλη τε καί Ούγγλέση τοιν άδελφοιν, ων θάτερος μέν οίνο-' χόος ην του βασιλέως, ò δέ έτερος ίπποκόμους". 12. Soulis, Serbs 92-7. 13. Για τον σεβαστοκράτορα και δεσπότη Dejan βλ. Soulis, Serbs 101 σημ.136. Matanov, Bulgarski zemi 38-40. 14. Novakovic, Srbi 131 κ. ε. Jirecek, Geschichte I. 434.Dinic,Balkans 541.Ferjancic,Despoti 173 κ.ε. Nicol,

199 Last Centuries 266. Mihaljcic, Kraj 67 κ.ε.Soulis,Serbs 101 και σημειώσεις. Για τον Ivan Dragai ßX.Matanov,Bülgarski zemi 30. Jirecek, Geschichte d.Bulgaren 319. Soulis,Serbs 101-2. Jirecek, Geschichte 1.424. Soulis, Serbs 140.O Χαλκοκονούλης 1.25.16 εσφαλμένα αναφέρει ότι ο Zarko ορίσθηκε α­ πό τον Δουσάν διοικητής της περιοχής του Αξιού στην Μα­ κεδονία. Orbini, Il regno 286: "gentilhuomo di Zenta assai pove­ ro, e in vita dell* imperadore Stefano teneva solamente v una villa". Jirecek, Geschichte 1.424-5. Dinic, Balkans 541. Clis sold, Yugoslavia 99. Mihaljcic, Kraj 40-2. SauJ-is^,Serbs 138-42*. Jirecek, Geschichte d.Bulgaren'319. Του ίδιου, Geschi chte I. 433 και 11.107. Soulis, Serbs 142. Άλλος ισχυ­ ρός ηγεμόνας της Αχρίδας αναφέρεται ο σεβαστοκράτορας Branko Mladenovic. Βλ. Jirecek, Geschichte d. Bulgaren 320. Mihaljcic, Kraj 66-7. Soulis,Serbs 143.Βλ.παρακάτω σημ.66. Jirecek, Geschichte d. Bulgaren 319. Του ίδιου, Geschi­ chte 1.425-6. Dinic, Balkans 541. Soulis, Serbs 143-5. Soulis, Serbs 142 και σημ.68, όπου υπάρχει η βιβλιογραφία γι'αυτούς. Spulis, Serbs 145.

κυριότερη

^

Αρχικά διοικούσε την περιοχή ο κνεζ Vojslav Vojnovic μέ­ χρι που εκδιώχθηκε από τον ανεψιό του Ν.Altomanoviô.Βλ. Jirecek, Geschichte d.Bulgaren 320 .Του ίδιου, Geschichte I. 434-5. Diniô, 0 Nikoli Altomanovicu 90. Mihaljcic, Kraj 111-12. Soulis, Serbs 98. Το όνομα του Altomanoviô αναφέρεται σε έγγραφο της Ραγούζας βλ. Krekic,Reg. nr. 269 (25 Αυγ.1367). 0 Altomanoviô διέταξε τους Ραγούζι -

200 ους να πληρώνουν σ'αυτόν την ετήσια εισφορά 2.000 υπέρπυρων, που πλήρωναν στον σέρβο μονάρχη, σε αντάλλαγμα της ε­ λευθερίας του εμπορίου. Βλ.Όίηϊό, Balkans 542. 25. Jirecek, Geschichte 1.435-6. Ostrogorsky,Ιστορία Γ'.245-7. Dinic, Balkans 541-2. Clissold, • Yugoslavia 99. Soulis, Serbs 104. 26. Χαλκ. 1.25.15 κ.ε. Η λίστα των ονομάτων δεν είναι ακριβής π.χ.ο Χαλκ. συγχέει τον Zarko, ζσ,υπάνο της Ζέτας,που δι— . οικούσε τις περιοχές στον Bojana ποταμό, με τον Dejan (βλ. ,. Jirecek, Geschichte 1.424). Επίσης λανθασμένα αναφέρει τον Νικόλαο Altomanovic ως διοικητή των Τρικάλων και Κα­ στοριάς, ενώ σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε τά Τρίκαλα ανήκαν στον Πρελούμπο και αργότερα στον Συμεών. Ο Altomanovic δι­ οικούσε την περιοχή μεταξύ.Ραγούζας και των βουνών ανατο­ λικά του Δρίνα. Βλ.Soulis, Serbs 203 σημ.29. 27. Hopf,'Geschichte 1.391-2. Πρβλ.Ρωμανός, Φραγκοκρατία 304, σημ.1 Επίσης ο Παπαρρηγόπουλος,Ιστορία,τ.6ος,2.03 αναφέ­ ρει οκτώ σερβικές ηγεμονίες που προέκυψαν μετά τον θάνατο του Δουσάν: 1) η περιοχή του Βαρδάρη" 2) η περιοχή της'Ρο­ δόπης από Φερρών μέχρι Βαρδάρη* 3) και 4) η περιοχή γύρω από τις Σέρρες μέχρι τον Δούναβη* 5) η περιοχή κοντά στον Δούναβη στο Σίρμιο και την Μασούη* 6) οι κομητείες του Ουσιτζ και Χελμ* 7) η περιοχή της Αχριδας* 8). η Θεσσαλία. 28. Καντακ. III.314.19-23. Την ιστορία της ηγεμονίας των Σερ­ ρών ερευνά ο Ostrogorsky στην μελέτη του Serska oblast posle Dusanove smrti (Βελιγράδι 1965). Βλ.επίσης Jirecek,Geschi chte 1.414 και 426-7. Soulis,Relations 104. Του iôiou,Serbs 90-6. Nicol, Despotate 11.134. •Λ

29. Soulis, Serbs 90 σημ.34 30. Soulis, Serbs 90-1. 31. Η παλαιότερη μνεία της Έλενας με το μοναχικό όνομα Ελισά­ βετ γίνεται σ'ένα χρυσόβουλλο του Ουρός για τον επίσκοπο Μελενίκου του 1356. BX.NovakoviÔ, Ζ al*. . Spomenici 308. Ostrogorsky, Serska oblast 5. Soulis,Serbs 91 σημ,40.Η'Ελενα κατέφυγε πιθανώτατα στην αυλή του γιου της στα Σκό -

201 πια και. πέθανε στις 7 Νοεμβρίου 1376. 32. 0 Ιωάννης Ούγκλεσης σε ελληνικό έγγραφο που εξέδωσε τον Ο­ κτώβριο του 1358 για την μονή Κουτλουμουσίου φέρει στηνσερβική υπογραφή του τον τίτλο του μεγάλου βοεβόδα ((Lemerle, Actes du Kutlumus 231). Αργότερα σε σερβικό έγγραφο του Ι­ ανουαρίου 1366 για την μονή Αγ.Παντελεήμονα στον Άθω ο Ούγκλεσης υπογράφει ως δεσπότης (Novakovic, Zak.spomenici 509 κ.ε.). Τον τίτλο του δεσπότη έλαβε από τον τσάρο Ουρός, παρ'όλο που δεν ήταν συγγενής με την οικογένεια των Νεμάνια. Βλ. σχετικά Ferjancic, Despoti 171-3. StricSevic, Vedna hipoteza 118 και 123. Ο σ. λανθασμένα θεωρεί ότι ο Ούγκλεσης πήρε τον τίτλο του δεσπότη από τον αδελφό του Vukasin, όταν ο τελευταίος έγινε βασιλιάς. Βλ.επίσης Soulis; S.erbs 93 σημ. 69, όπου ο σ. αναφέρει ότι ο" Ούγκλεσης έ­ φερε τον τίτλο του δεσπότη και πριν από το 1366. 33. Jirecek,, Geschichte I. 431-2. Soulis, Relations 104.Του ίδιου/Serbs 93-6. 34. Jirecek, Geschichte d.Bulgaren 319. Του ίδιου, 1.418. Soulis, Serbs 90 σ.30.

Geschichte

35. Βλ. σχετικά σ. 96. 36. Καντακ. III.314.14 κ.ε. Χρον. Ιωαν.,κεφ.4, σ.76. Χαβελλά, Ιστορία των Αιτωλών 11.17. Miller, The Latin Orient 453.Dinió, Balkans 541. 37. Jirecek, Geschichte I. 415. 38. Καντακ. III. 31 4.1 4 κ.ε. Χρον.Ιωαν.,ό.π. Ferjancic, Tesalija 237. Nicol, Despotate II. 134. Soulis, Serbs 87,115,121. Ασωνίτης, Συμβολή 83. 39. Miklosich, Mon.Serbica 116(nr.99). Mihaljcic,Kraj 14. 40. Ο θεσμός αυτός των συνελεύσεων αποτελεί κατάλοιπο της πα­ τριαρχικής οργάνωσης των σλαβικών φύλων. Οι συνελεύσεις στους νότιους σλάβους (Βούλγαρους, Σέρβους, Κροάτες, Βόσ νιους) ονομάζονταν zbor ή sbor (ενώ στα νεότερα σερβοκροα-

/

s

τικά sabor). Υπήρχαν συνελεύσεις δύο ειδών: α) συνελεύσεις κάθε μιας ζούπας χωριστά, και β) συνελεύσεις ολόκληρης της περιοχής μετά την δημιουργία ευρύτερων ομαδώσεων. Στην Σερβία οι συνελεύσεις των "ευγενών" και του κλήρου είναι γνωστές από τα τέλη του 12ου αι.Απ'αυτή την εποχή δεν αναφέρονται πλέον συνελεύσεις των επί μέρους περιοχών,π.χ. της Ζαχλουμίας ή της Διόκλειας. Στην εποχή των Νεμανιδώνοι συνελεύσεις συγκαλούνται συνήθως σε μέρες αργίας και η έδρα τους ποικίλλει: σε βασιλικά παλάτια ή σε πόλεις, στην Πρισρένη, στα Σκόπια, Dezevo κ.α. Συμμετέχουν ο ηγεμόνας, •4 οι υπάλληλοι όλων των βαθμίδων της χώρας και ο ανώτερος κλή­ ρος. Σε έγγραφα του Δουσάν τα κοσμικά μέλη των συνελεύσεων αποκαλούνται "οι μεγάλοι και οι μικροί ευγενείς". Μετά τις κατακτήσεις του Δουσάν συνελεύσεις γίνονταν και,σε περιο χές του νότου, π.χ.στις Σέρρες ή στην Χρούπιστα και έπαιρ­ ναν μέρος σ"αυτές ο κλήρος και οι άρχοντες των ελληνικών χωρών. Βλ. Jirecek, Staat und Gesellschaft 1.21-3.

41. Miklosich, Mon.Serbica 146. Novakovió, Za'k. spomenici 16»2 72, 420. ' . 42. Novakovic, Zak. spomenici 423. Solovjev-Mosin, Grcke pove
/

203 1

47. Βογιατζίδης , Χρονικόν 173. 48. Χρον. Ιωαν., κεφ.4, σ.76. 49. Χρον.Ιωαν. , κεφ.3, σ.75: "τόν δε ίδιον γαμβρόν, τόν δεσπότην λέγω Συμεών, της αρχής έκβαλών τοϋ δεσποτάτου, είς Καστορίαν εκπέμπει". Το γεγονός ότι το Χρονικό αποκαλεί την γυναίκα του Συμεών Θωμαΐδα βασίλισσα (βλ. Χρον.Ιωαν.ό.π.), δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, διότι συχνά στο Βυζάντιο οι γυναίκες των δεσποτών ονομάζονταν αυτοκράτειρες. Βλ.Ρβιτ]3ηcic, Despoti 25 σημ.103. Mihaljcic, Kraj 14 σημ.20. \

'

•

50. Mihaljcic, Kraj 17,31. 51. Αυτό.προκύπτει καθαρά και από τις μαρτυρίες του Καντακουζη­ νού: "Σίμων τε γάρ ò Κράλη αδελφός, 'Ακαρνανίας τότε άρχων, της όλης Τριβαλων αρχής άντεποιήθη, ώς αύτφ διαφερούσης μάλλον" (III. 314) και του Χρονικού των Ιωαννίνων: " .... προς δέ τά της Σερβίας επιστρατεύει (Συμεών) όρια, ώς την του πατρός δήθεν καί του αύταδέλφου αύτοϋ Στεφάνου αρχήν . παραληψόμενος" (κεφ.4, σ.76). 52. Dinic, Carska titula 101. 53. Mihaljcic, Kraj 14. 54. Καντακ. Ill.314.12-4. 55. Καντακ. Ill .314.16-7 : "καί πολλούς των παρά Τριβαλοις επι­ φανών συναιρομένους είχε προς τό έργον" και παρακάτω 314. 23 κ.ε.: "οι τε δυνατώτατοι των παρ'αύτοΐς επιφανών..., οι μεν Κράλη συνεμάχουν...οι δέ Σίμωνι τψ θείω". 56. Mihaljcic, Kraj, 16-7. 57. Soulis, Serbs 121. 58. Ο Κομνηνός Ασέν είχε παντρευτεί την χήρα του Ιωάννη Ορσίνι και πεθερά του Συμεών Άννα. (Η σύζυγος του Συμεών Θωμαί'δα ήταν κόρη της). Χρον. Ιωαν., κεφ.2, σ.74-5. 59. QX.Jirecek,

Geschichte 1.415. Soulis,Serbs 137. Mihaljcic,

Kraj 17,21. Ο Συμεών εμπιστεύθηκε στον Ασέν σημαντικές δι-

/

πλωματικές αποστολές. 60. Ήδη το 1353 είχε γίνει βενετός πολίτης. Ljubic, Listine III.176. Mihaljcic, Kraj 20. Soulis,Serbs 137 και, σημ. 16. 61. Mihaljcic, Kraj 21. Matanov, Bulgarski zemi 30 και 43. 62. Η πόλη αυτή βρισκόταν κάτω από την εξουσία του Ασέν.Οι Αλεξούδης, Δύο σημειώματα 276 και Jirecek, Geschichte 1.415 αναφέρουν ότι η πόλη κατελήφθη μετά από επιθέσεις Σέρβων ? και Βλάχων. Το πιθανότερο είναι ότι επρόκειτο για Αλβα>,' νους και όχι για Βλάχους, οι οποίοι υποστήριζαν τον Ουρός, \

63. Οι Βενετοί απάντησαν με σχετικό έγγραφο στις'5 Σεπτεμβρί­ ου 1357. Ljubic, Listine III.351-2. Πρβλ.Jirecek, Staat umd Gesellschaft 1.60. Soulis, Serbs 137. - ..-, 64. Thallóczy, Acta Albaniae II. 33 nr.127 (31 Αυγούστου 1357) Πρβλ. Soulis, Serbs 137 σημ. 19. 65. Ljubic, Listine. IV.3 (14 Ιουνίου 1358).Πρβλ.Soulis,ο.π. «

- »

66. Jirecek, Geschichte 1,415. Soulis, Serbs 143. 0 Mihaljcic Kraj 66-7, 238 προβληματίζεται σχετικά με το ποιος από τους δύο σέρβους αυτοκράτορες του απένειμε το αξίωμα του σεβαστοκράτορα, αλλά σε άλλο σημείο θεωρεί πιθανότερο τον Συμεών, διότι ο Matarango επιζητούσε κάποια εξωτερική βοή­ θεια (βλ. σ.127) . Πρβλ.Jirecek,Staat und Gesellschaft 1.18. 67. Jirecek, Geschichte 1.415. Soulis,Serbs 214 σημ.104.0'Mi' haijeie, Kraj 89,102,109,2 37 θέτει το πρόβλημα των σχέσε­ ων του καίσαρα Novak με τον τσάρο Ουρός. Το όνομα του No­ vak αναφέρεται σε δύο ελληνικές επιγραφές του 1369 στην εκκλησία της Bogorodica στο νησί Mali-Grad στην λίμνη της Πρέσπας. Βλ.Jirecek, Geschichte 1.433 και σημ.4. Mihalj eie, Kraj 102. 68. Καντακ. 111.314,22-3. Ο Novakovic, Srbi 164 υπο­ στηρίζει την άποψη ότι η Έλενα "διατήρησε σ'αυτήν την ε­ παρχία την υψηλή αυτοκρατορική αρχή" και ότι ο νεαρός τσά-

205 ρος "παραχόρησε την εξουσία του. στην περιοχή των Σερρών στην αυτοκράτειρα μητέρα, κρατώντας όλες τις υπόλοιπες περιοχές και φεουδάρχες". Εντελώς αντίθετη άποφη έχει ο Ostrogorsky, ο οποίος φέροντας λογικά επιχειρήματα πιστεύει ότι "η περι­ οχή των Σερρών δεν διαχωρίσθηκε αμέσως από το σερβικό κρά­ τος" και ότι η Έλενα αναγνώριζε, έστω και τυπικά την εξου­ σία του Ουρός. Βλ.ΒθΓεϋίβ oblast 4.5.6 σημ. 17. Την ίδια άπο. φη συμμερίζεται και ο Mihaljcic (Kraj 23-5) που θεωρεί μά, λίστα ότι η μητέρα του Ουρός Έλενα ήταν στο πλευρό του \ γιου της (σ.17). 69. Soulis, Serbs 90-1. -70. Jirecek, Geschichte 1.415-6, 426 και 436. Soulis,Serbs 214 σημ. 104. Στους τρεις γιους του Branko αναφέρεται το τελευ­ ταίο έγγραφο, απ'όσα γωνρίζουμε, του Ουρός, χροναλργούμενο τον Μάρτιο του 1365 που εκδόθηκε στην Πρίστινα. Οι. κτήσεις του Vuk περιλάμβαναν τα Σκόπια/ την Πρισρένη, το'Πεκ, την Πρίστινα, Trepca, Vucitrn, Zvecan, Sjenica, Komarane. Βλ., Mihaljcic, Kraj 217-9. Για την περιοχή της οικογένειας Brankovic βλ. Dinic, Oblast Brankovica 5-29. 71. Jirecek, Geschichte 1.415. Miha-ljcic, Αχελώος 371 .Του ίδι­ ου, Kraj 17. Soulis, Serbs 47, 102 και σημ.147, όπου ο σ. θεωρεί πιθανό, βάσει στοιχείων, ότι ο Χλάπενος για μικρό διάστημα διοικούσε και την ΚαστοριάJ^.Matanov,Hlapen 79. 72. Orbini, Il regno 270. 73. Βλ. έγγραφο του Ουρός της 29 Σεπτ. 1360 που εκδόθηκε στην Sjenica: Miklosich, Mon.Serbica 168. Novakovic, Zak.spomenici 182. Πρβλ.Jirecek,Geschichte I. 424. Mihaljció, Kraj 40,42. 74. Thallóczy, Acta Albaniae II.33-4 nr.129. Mihaljció,Kraj 1718. Οι Ραγούζιοι υποστηρικτές της ειρήνης και της νομιμότη­ τας πάντοτε,θεωρούσαν τον Ουρός νόμιμο τσάρο, ο οποίος μάλιστα επικύρωσε τα προνόμια τους. Αυτό ήταν και το πρώτο έγγραφο του Ουρός (10 Ιανουαρίου 135 6). Novakovic,Zak.spomenici 175-6. Mihaljció,Kraj 17.30. Επίσης ο Σούλης, Serbs

/

121 αναφέρει ότι ο Συμεών ήλθε σε επαφή με τους Βενετούο πριν ξεκινήσει την επιχείρηση του κατά της Σερβίας, δεν δηλώνει όμως τις πηγές του. 75. Από τα 21 έγγραφα του Ουρός, που σώζονται μέχρι σήμερα,τα 6 εκδόθηκαν τον Απρίλιο του 1357, δηλαδή αμέσως μετά την συνέλευση. Η σύγκληση αυτής της συνέλευσης αναφέρεται σε χρυσόβουλλο της 10 Απριλίου 1357, με το οποίο ο Ουρός,σύμ­ φωνα με απόφαση της συνέλευσης, παραχώρησε το νησί Mijet στον ηγεμόνα της Kotorska Pasko Barincel Bivolicié και στον Μι­ χαήλ Buchia. Mihaljcic, Kraj 17,31. Από το 1357 έπαψε να •^συγκαλείται η σύνοδος των "ευγενών" διότι οι διάφοροι φε ουδάρχες βρίσκονταν σε πόλεμο μεταξύ τους και προσπαθού • σαν να αποχωρισθούν από την κεντρική εξουσία.Βλ. Dinic, Balkans 542. 76. Orbini, Il regno 270. Jirecek, Geschichte 1.419. Mihalj eie, Αχελώος 370. Του ίδιου,Kraj 18. Ferjancic, Tesalija 242 σημ 59. 77. Orbini, Il regno 270. Βλ. επίσης Jirecek, Geschichte 419 σημ.2. Soulis, Serbs 115 σημ.88 και 202 σημ.14.

I.

78. Αυτό προκύπτει από το γράμμα κάποιου Ραγούζιου Grgo Skrinjic από το Zeljeznik (εμπορική αποικία του Dubrovnik στο Kucevo) χρονολογούμενο στις 3 Φεβρουαρίου 1359. Βλ. Jire­ cek, Spomenici srpski 32-3. Πρβλ. του ίδιου, Geschichte Ι. 419 σημ.2. Mihaljcic, Kraj 19. Soulis, Serbs 202 σημ. 13 και 236 σημ.88. Β' 1. Ο Νικηφόρος, γιος του Ιωάννη Β' Ορσίνι και της βασίλισσας Άννας, είχε γίνει γαμπρός του Καντακουζηνού μετά τον γά­ μο του με την κόρη του αυτοκράτορα Μαρία Καντακουζηνή.Εί­ χε τιμηθεί με τον τίτλο του δεσπότη και με μια κτήση στην Αίνο, που του δόθηκε σαν αναγνώριση της πίστης απέναντι στον αυτοκράτορα στην διάρκεια του εμφυλίου πολέμου.Γρηγ. III.100.13 κ.ε. και 249.2-5. Καντακ. III.33.3-4*211. 12-14*

^

207

310.10-11 .Ρωμανός,Δεσποτάτο .75.Ferjancia,Despoti 77.Mihalj­ cic,Αχελώος 366.Του ίδιου,Kraj 13. Nicol,Despotate II.132-3. Soulis, Serbs 111. 2. Καντακ. II. 321.14-17. 3. Για την χρονολόγηση του γεγονότος βλ. Mihaljcic, Αχελώος 369» Ferjancic, Tesalija 240 σημ.53. 4.^Γρηγ. III. 556.22 κ.ε. Το Χρονικό των Ιωαννίνων αναφέρει λανθασμένα ότι ο Νικηφόρος ξεκίνησε την επιχείρηση του από την Κωνσταντινούπολη: "εκ της βασιλίδος των πόλεων"(κεφ.3,σ.75)" και "εκ της Κωνσταντινουπόλεως έλθών" (κεφ.4,σ.76).Hopf, Ge­ schichte 1.392. Jirecek, Geschichte 1.416. Estopafìan,El legado 120. Σούλης, Σερβοκρατία 97. Του ίδιου,Serbs. 111 σημ.. 55 και 56. Nicol, Meteora 61. Του ίδιου,Despotate 11.134. Ασωνίτης,Συμβολή 83.

%

5. Καντακ. III.315.18—22. 0 Γρηγ.111.557.6 κ.ε. αναφέρει ότι ο Συμεών που είχε νυμφευθεί την αδελφή του Νικηφόρου Θωμαΰδα, βοήθησε τον κουνιάδο του στην επιχείρηση αυτή, αλλά η είδηση αυτή δεν επιβεβαιώνεται από άλλες πηγές. Βλ. επίσης Ρωμανός, Φραγκοκρατία 304. Του ίδιου, Δεσποτάτο 75.. 0 σ. στηρίζεται στην μαρτυρία του Γρήγορα για σύμπραξη Νικηφόρου και Συμεών. Πούλος, Εποίκησις 63. Ferjancic, Tesalija 238. Nicol, Despo­ tate II. 134. Ασωνίτης, Συμβολή 83. 6.1 Χρον.Ιωαν., κεφ.7, σ.78. Ρωμανός, Φραγκοκρατία 304. Σούλης, / Σερβοκρατία 97. Του ίδιου,Serbs 112. Mihaljcic, Αχελώος 365. Του ίδιου,Kraj 13. Soustal-Koder, Nikopolis 70. 7. Novakovic, Zak.spomenici 312-4. Jirecek, Staat und Gesell­ schaft 11.73. Η περιοχή αυτή στην Σερβία, χωρίς να είναι τό­ σο εκτεταμένη όσο η Θεσσαλία, περιλάμβανε την σειρά του Crne Reke, το Mariovo και το. όρος Seiecke. Βλ. Mihaljcic,Kraj 1415. Matanov, Hlapen 75. Του ίδιου, Bulgarski zemi 46. Αργότε­ ρα η Ειρήνη παντρεύτηκε τον Radoslav Hlapen, τον σέρβο διοι­ κητή της Βέροιας. Βλ.σχετικά Jirecek, Geschichte I.415.Esto-

/

208 panan, El légado 122. Ferjancic, Tesalija 238 σημ.45.Leake Travels IV.554. Matanov,ó.Ti. 8. Χρον.Ιωαν., κεφ.4, σ.76-7. 9. Ο Συμεών αναφέρει ότι επικύρωνε τα προνόμια που "έδωρήσατο ò άοίδιμος αδελφός της βασιλείας μου, δεσπότης κυρις Νικηφό­ ρος ò Δούκας". Solovjev-Mösin, Grcke povelje, nr.XXXi, σ. 220. Ferjancic,Despoti 77.Mihaljcic,Αχελώος 365 σημ.4.Nicol, Despotate 11.135 σημ.43. 10. Καντακ. III.317.1-3. Ο Γρηγ.ΙΙΙ.557.6 κ.ε. αναφέρει ότι οι Ακαρνάνες και οι Αιτωλοί συνεργάσθηκαν με τον Νικηφόρο.Χρον. Ιωαν. κεφ.3, σ.75. Σαθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι. κα',.. Ρωμανό?, Δε. σποτάτο 75. Χαβελλάς, Ιστορία των Αιτωλών II. 17-8.Jirecek,Ge­ schichte 1.416. Estopanan, El legado 119-20. Πούλος,Εποικησις 63". Ostrogorsky, Ιστορία Γ*.233. Mihaljeie,Αχελώος 365. Του ίδιου, Kraj 13. Ferjancic, Tesalija 238 σημ..47. Nicol, Despotate II. 135. Soulis, Serbs 112. Ασωνίτη», Συμβολή 83. 11. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι. κβ'-κγ'. Ο σ. αναφέρει ότι η περιοχή της Αιτωλίας ήταν έρμαιο των Αλβανών και κυρίως των περί τον Μπούα και ότι ο Πέτρος Μπούα ήταν ηγεμόνας του Αγγελοκάστρστρου ήδη όταν ο Νικηφόρος ήλθε στην περιοχή. Πρβλ. Nicol, Despotate II. 142. Πούλος, Εποίκησις 64. Επίσης ο Soulis, Serbs 121,235 σημ. 85 δέχεται ότι ομάδες Αλβανών υπήρχαν στην Ακαρνανία πριν από τα γεγονότα του Αχελώου, κάτωαπότην ηγεσία του Μπούα. Αναφέρει ακόμη ότι τα περισσότερα αλβανι­ κά φύλα, όπως των Μαζαρακάίων και των Μαλακασσαίων, των ο­ ποίων αρχηγός ήταν πιθανόν ο Πέτρος Λιώσας, είχαν υπηρέτη σει στις τάξεις του στρατού του Δουσάν. Βλ.σ.244 σημ.23. 12. Estopanan, El legado 120 και σημ.318. Εννοεί δηλαδή ο σ.ότι ήδη ο Νικηφόρος θα είχε καταλάβει την Ήπειρο και θα είχε διώξει τον Συμεών, ο οποίος αναγορεύθηκε τσάρος στην Καστο­ ριά. 13. M.Lascaris, Deux chartes 232. Βλ.επίσης Mihaljcié,

Αχελώος

367 σημ.9 και 370.

/

209 Soulis, Serbs 121. Χρον.Ιωαν.,κεφ.4, σ.76. Jireöek, Geschichte 1.416. Βακαλόπουλος, INE I .161. Nicol,Despotate II.1 37.Ασωνίτη$,Συμβολή 84. Ήδη στις 19 Σεπτεμβρίου 1356 μετά τον θάνατο του Gautier de Brienne αναφέρεται, ο Ιωάννης d'Enghien ως κύριος της Βόνιτσας. Ο Ιωάννης d'Eghien κατείχε τη Βόνιτσα τουλάχιστον μέχρι την 24 Αυγούστου 1359. BÀ.Luttrell, Vonitza 137-8.Α­ σων ί τη ς, Συμβολή 110 και σημ.2. Rubio, Diplomatari 313-4 (238). Ρωμανός, Γρατιανός 322-3. Luttrell, Vonitza 137-8. Nicol, Despotate 11.137. Ασωνίτης, Συμβολή 85 και σημ.160. "Matheus Ciccalensis de Neapoli, imperialis prothovestia rus principatus Achaye et civitatis Neopanti", "Robertus/ ... Romanie despotus, Achaye et Tarenti Princeps... balio ... prothovestiario principatus Achaye et civitatis Neopa­ nti...". Longnon-Topping, Documents 131-B (29 Ιουλίου 1357). Ασωνίτης, Συμβολή 110. Επίσης Hopf, Geschichte 1.385. Χρον.Ιωαν., κεφ.4, σ.76. Jirecek, Geschichte I.415.Ορισμέ­ νοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ο Συμεών εκδιώχθηκε από το δεσποτάτο από τον Νικηφόρο και αναγκάσθηκε να καταφύγει στην Καστοριά. Βλ. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι. κα'. Χαβελλάς,Ιί στορία των Αιτωλών 11.18. Hopf, Geschichte 1.392. Ρωμανός, Δεσποτάτο 75. Estopahan, El legado 119-20. Πιστεύουμε ότι ο Συμεών έφυγε μόνος του από την Ήπειρο αμέσως μόλις πλη­ ροφορήθηκε τον θάνατο του Δουσάν'και πήγε στην Καστοριά το 1356. Βλ.Ferjanele, Tesalija 242, ο οποίος αναφέρει ότι ε­ νώ ο Νικηφόρος Β' υπέτασσε την Θεσσαλία, ο Συμεών ανακηρύσσετο τσάρος στην Καστοριά. Soulis, Serbs 121. Nicol,Despo­ tate 11.134, 139. Στο έγγραφο οι Βενετοί απαντούσαν στις 5 Σεπτεμβρίου 1357 στον πρέσβη του δεσπότη Νικηφόρου και κόμη της Κεφαλληνίας ότι θα έπρεπε να δεχθεί ένα ρέκτορα στις κτήσεις του και ό/

210 ι τι μπορούσε να υψώσει την σημαία του Αγ.Μάρκου, επειδή, ή­ ταν βενετός πολίτης. Thiriet, Senat 1.86, n .317. Mihaljcic, Αχελώος 366. Του, ίδιου, Kraj 13. Ferjancic, Tesalija 2 38 σημ.47. Nicol, Despotate 11.137. Ο Ασωνίτης, Συμ­ βολή 87 και σημ.171 υποστηρίζει ότι ο τίτλος του "κόμη Κε­ φαλληνίας" ήταν τυπικός, δεν σήμαινε δηλαδή πραγματική κυ­ ριαρχία του Νικηφόρου στα νησιά, διότι αυτός δεν διέθετε δυνάμεις για την κατάληψη των νησιών. 21. Ρωμανός, Γρατιανός 320-2. Μαχαιράς, Το εν Λευκάδι φρούριον 21-4. Luttrell, Vonitza 137. Nicol, Despotate ΙΙ.137.Ασων^της,Συμβολή 84-5. 22. Καντακ. III.315. 22 κ.ε. Ρωμανός, Γρατιανός 304. Ο Estopanan, El legado 119 γράφει ότι η κατάληψη της Ηπείρου έγι­ νε μετά την άφιξη και συνάντηση της Μαρίας με τον Νικηφό­ ρο στην Θεσσαλία, πράγμα που αντιτίθεται στις πληροφορίες των πηγών μας. Βλ. επίσης Nicol, Despotate II.135.Soulis, Serbs 112 σημ.63. 2 3. Καντακ. Ill.317.3-16. Ρωμανός, Γρατιανός 305. Jirecek,Geschichte 1.416. Estopanan, El legado 121. Mihaljcic, Αχε­ λώος 366. Ferjancic, Tesalija 239. Nicol, Despotate II. 135. Soulis,Serbs 112. Ασωνίτης, Συμβολή 86. Ferjancic, Les Al­ banais 317. 24. Ο Καντακουζηνός είχε παραχωρήσει το 1349 τις βυζαντινές περιοχές του Μωριά στον νεώτερο γιο του Μανουήλ, όπως ανα­ φέραμε και προηγουμένως. Βλ. Καντακ. 111.85,11-14. Zaky thinos, Despotat 1.95. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.223 καισημ 153. Ο τίτλος του δεσπότη δεν σχετίζεται με την εδαφική ε­ πικράτεια, που συνήθως ονομάζεται "δεσποτάτο". Βλ.Ferjan­ cic, Despoti 126 κ.ε. 25. Καντακ. III. 318. 2-19. 26. Ο Hopf, Geschichte 1.392-3 και ο Ρωμανός, Φραγκοκρατία 306 ερμηνεύουν την στάση των Αλβανών από τον φόβο τους μή­ πως περιέλθουν πάλι στον μισητό σερβικό ζυγό. .Υπερβολικά

211 μας φαίνονται όσα αναφέρει ο Καντακουζηνός σχετικά με την αφοσίωση των Αλβανών απέναντι στην οικογένεια των Καντα κουζηνών, ως βασικού λόγου για την επαναστατική αντίδραση τους. Θα πρέπει μάλλον να υποθέσουμε ότι τα αλβανικά φύλα που βρίσκονταν στην περιοχή αντιτάχθηκαν στα σχέδια του Νικηφόρου να τα καθυποτά£ει, διότι πλήττονταν τα συμφέρον­ τα τους. 27". Την ερμηνεία αυτή δίνει ο Καντακουζηνός III.31 9.7-9, ενώ το Χρονικό των Ιωαννίνων, κεφ.4, σ.76 αναφέρει ότι ο Νικη­ φόρος επιθυμούσε "τους 'Αλβαν&τας τέλεον .εκδιώξαι του τόVDOU" .

28. Καντακ. III.319.9-15. Χρον.ϊωαν., κεφ.4, σ.76-7. 0 Χαλκο­ κονδύλης 1.196.22-197.8 αποκαλεί Ισαάκ τον ηττηθέ-ντα δε­ σπότη.και Σπάτα τον νικητή της μάχης. Σάθα£,Ελλ. ανέκδοτα Ι. κγ'. 0 σ. αναφέρει ότι ο Νικηφόρος ετιτλοφορείτο "Δε σπότης Αιτωλίας" μόνον υψηλώ ονόματι, ενώ στην πραγματικό­ τητα η χώρα ήταν έρμαιο των Αλβανών, ιδίως των περί τον' Μπούα. Έτσι λοιπόν η επιχείρηση του Νικηφόρου εστράφη κα­ τά των περιοχών της Αιτωλίας, όπου ηγεμόνας του Αγγελοκάστρου ήταν ήδη ο Πέτρος Μπούας. 0 Hopf, Geschichte Ι. 393 αναφέρει λανθασμένα ότι νικητής της μάχης ήταν ο Αλβανός Κάρολος Θώπια. Το ίδιο λάθος κάνουν και οι Ρωμανός, Δεσπο­ τάτο 76-77 , Φουρίκης, Νικόπολις 269 και Πούλος,Εποικησις 64. Για την μάχη στον Αχελώο βλ. επίσης Leake,Travels IV.554. Hahn, Albanesische Studien 1.317. Χαβελλάς,ϊστορία των Αιτωλών II. 18, JireÖek, Geschichte 1.416. Του ίδιου, Albanien in der Vergangenheit 76-7. Ο Estopanan, El legado 120-1 βασιζόμενος στον Χαλκοκονδύλη θεωρεί νικητή τον Ιωάννη Μπούα Σπάτα. Mihaljcic, Αχελώος 366. Jochalas,Ein­ wanderung 94. Ferjanció, Tesalija 239-40. Του ίδιου, Les Albanais 3Î7. Soustal-Koder, Nikopolis 70. Nicol,Despotate 11.136. Ασωνίτης, Συμβολή 86-7. Ο Soulis, Serbs 113-5, θεωρεί ότι ηγέτης των Αλβανών ήταν ο Κάρολος ©ώπια καί ό­ τι η μάχη του Αχελώου, έγινε την άνοιξη ή αρχές καλοκαιρι­ ού του 1358. Σχετικά με την είδηση του : Χαλκοκονδύλη που

12 αναφέρει τον θάνατο του Ισαάκ από τον Σπάτα, ο σ.θεωρεί ό­ τι, δεν σχετίζεται με τα γεγονότα της μάχης του Αχελώου, αλ­ λά ότι πρόκειται για κάποιο τοπικό ηγεμόνα της Ακαρνανίας, με το. όνομα Ισαάκ, που φονεύθηκε από Αλβανούς πιθανότατα πριν από την μάχη του Αχελώου (βλ. σ.115 σημ.85). 29. Καντακ. III.319.13. Η λέξη "Αχελώος ;" χρησιμοποιείται μόνο φορά από τον βυζαντινό ιστορικό, πράγμα που &εν οδηγεί στην εξαγωγή συμπερασμάτων. s

μία μας

30. Χρον. Ιωαν., κεφ. 4, σ.76. 31. ^irecek, Geschichte 1.416. Ο Αχελώος, που είναι από τους με­ γαλύτερους ποταμούς της Ελλάδος, χωρίζει την Αιτωλία από την Ακαρνανία και εκβάλλειστο Ιόνιο απέναντι από τις Εχινάδες νήσους. Για τον ποταμό Αχελώο ή Ασπροπόταμα,νή απλώς Άσπρο βλ. Χρον.Ιωαν., κεφ.8, σ.79. Pouqueville, Voyage II 152 σημ.1, 184 και 201 κ.ε. Tafel, Thessalonica 485.Tafel -Thomas, Urkunden 1.470 σημ.2. Αραβαντινός, Χρονογραφία II. 26. Βογιατζίδης, Το Χρονικόν 76, Estopanan, El legado -125. Ζακυθηνός, Περί της διοικητικής διαιρέσεως (1951) 195.Schirò, Cronaca 31 σημ.3 (βλ. σσ.861-2: "Πύργος αυτός της Κατο­ χής ευρίσκεται είς κάμπον / πλησίον δε του ποταμού του "Α­ σπρου, δπου άκουεις"). Soustal-Koder, Nikopolis 102.Nicol, Despotate 11.39 σημ.25 και 142 σημ.7 Το ποτάμι ήταν πλωτό στην βυζαντινή εποχή. Βλ.Κατσαρού, Αχελώος 50. Κατωπόδης, Αρχαία Ακαρνανία 19-20. 32. Adler, Benjamin 10. 33. Darrouzes, Notitiae Episcopatuum 421. Leake,Travels IV.554 σημ.2. Tafel, Thessalonica 485. Tafel-Thomas, Urkunden I. 470. Αραβαντινός, Χρονογραφία 11.26. Estopanan, El legado 125 και σημ.344. Ζακυθηνός, Περί της διοικητικής διαιρέσε­ ως (1951) 195. E.Bees-Sepherles, Unedierte Schriftstücke 77. Schirò, Cronaca 31 σημ. 3. Nicol, Despotate II.234.Κα­ τσαρός, Αχελώος 45-6. 34. Nicol, Despotate 11.65, 237. Από τον Δημ.Χωματιανό αναφέρε-

ι

213

ται "θέμα Αχελώου" στ.503). BX.Prinzing, Studien 50-2. Επίσης αναφέ­ ρεται, "επίσκεψις Αχελώου". Βλ. Tafel-Thomas,Urkunden 1.470 σημ.12. Κίσσας, Σχόλια σ ' έ ν α σ ι γ ί λ λ ι ο 174-5. S o u s t a l - K o d e r , Nikopol i s 5 9 , 1 0 1 . Βλ. επίσης H a t z i d i m i t r i o u , D e c l i n e 91-2 σημ. 22 και 101-4 σ η μ . 5 1 . Τέλος -παραδίδεται και ο τ ί τ λ ο ς "comes Αc h i l o " γ ι α τον Θωμά τ η ς Ηπείρου (1296-1318). L j u b i c , L i s t i ­ ne I I I 174. Hopf, Chroniques 178. S o u s t a l - K o d e r , N i k o p o l i s ? 101. 35. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα · Ι . κ γ ' . Χαβελλάς,Ιστορία των Αιτωλών 11,18. Ρ^μανο'ς, Δεσποτάτο 7 7 . Ο ί δ ι ο ς λ ί γ ο παρακάτω (σ.78) αναφε­ ρόμενος στην διανομή τ η ς Αιτωλοακαρνανίας από τον Συμεώνσε αλβανούς φυλάρχους τ α υ τ ί ζ ε ι λανθασμένα τ ο ν Αχελώο με τον Αετό. -- - .^ 36. Κατσαρός, Αχελώος 43-52. Οι μ ι κ ρ ό τ ε ρ ο ι α υ τ ο ί ο ι κ ι σ μ ο ί ήταν: της Μαγούλας, της Κατοχής, του Λ ε σ ι ν ι ο ύ , του Μάστρου, τ η ς ' Σταμνάς.Ο σ. ακόμη θεωρεί ό τ ι ο χαρακτηρισμός του Αχελώου ως χωριού από τον Καντακουζηνό, δ ε ί χ ν ε ι π ι θ α ν ό ν ό τ ι από την εποχή της κατάλυσης του "Δεσποτάτου" τ η ς Ηπείρου ά ρ χ ι σ ε να παρακμάζει το κάστρο. 37. M i h a l j c i c , Αχελώος 367-70. 38. Hopf, Geschichte 1.393 και σημ.40. Ρωμανός, Δεσποτάτο 76 κ.ε. Jirecek, Geschichte 1.416 σημ. 2 Estopanan, El legado 120 τοποθετεί την μάχη στα 1359. Ferjancic, Despoti 77. 0strogorsky,Ιστορία Γ' 233. Zakythinos, Despotat 1.104.0 Ni­ col,Meteora 61,αναφέρε ι ότι ο Νικηφόρος σκοτώθηκε στις αρ­ χές του 1359. Soulis, Serbs 115,121. 39. Χρον.Ιωαν., κεφ.4, σ.76-7. 0 χρόνος αυτός τοποθετείται με­ ταξύ 1ης Σεπτεμβρίου 1357 και 31ης Αυγούστου 1358. Estopa­ nan, El legado 120. Επειδή γνωρίζουμε ότι ο Νικηφόρος πήγε στην Θεσσαλία μετά τον θάνατο του Δουσάν (20 Δεκ. 1355) και του Πρελούμπου (βλ.Καντακ.ΙΙΙ.315.13 κ.ε.) πιθανότατα στις αρχές της άνοιξης του 1356 και ότι ο Νικηφόρος έμεινε

214 στην εξουσία μία τριετία δύο μήνες και. λίγες μέρες, η μάχη του Αχελώου πρέπει να τοποθετηθεί στις αρχές του καλοκαιρι­ ού του 1359. 40. Solovjev-Molin, Grike povelje nr. XXXI, σ.220. Αχελώος 369-70. Ferjancic, Tesalija 240-1.

Mihaliciô

41. Φεβρουάριος του 1359 είναι η πιο πρώιμη χρονολογία θανάτου του Νικηφόρου που προκύπτει αν προσθέσουμε τα 3 χρόνια και 2 μήνες, που αναφέρει το Χρονικό ως διάρκεια της εξουσίας του στην Ήπειρο-Θεσσαλία, στον χρόνο του θανάτου του Δουσάν (Δεκέμβριος του 1355). 42. Mihaljcic, Αχελώος 370. Την άποψη αυτή δέχεται και ο Nicol, Despotate 11.136 σημ.47. 43. Καντακ.ΙΙΙ.314.12 κ.ε. Γρηγ. III.556.22 κ.ε. Χρον..,^ Ιωαν. , κεφ.3, σ.75. Ο Estopanan, El legado 120, διορθώνοντας τον Hopf (Geschichte 1.393 σημ.40) είχε προτείνει να γραφεί ο τύπος ζ'αντί ς', οπότε η χρονολογία γίνεται 6867, δηλαδή 1358/9 και τα πράγματα αποκαθίστανται. 44. Nicol, Despotate 11.136, όπου ο σ.αναφέρει ότι μεγάλος α­ ριθμός Αλβανών είχε ήδη από το 1359 εγκατασταθεί και οργα­ νωθεί μέχρι την περιοχή του Αχελώου ποταμού. Επίσης ο Ασωνίτης, Συμβολή 87, σημειώνει ότι μεγάλος αριθμός Αλβανών ή ταν συγκεντρωμένος στην Αιτωλοακαρνανία την εποχή που έγι­ νε η μάχη. Βλ. σχετικά και παραπάνω σ. 114 σημ.11 αυτού του κεφαλαίου. 45. Η Μαρία αποσύρθηκε από τα εγκόσμια για το υπόλοιπο του βί­ ου της στην μονή της Κυρα-Μάρθας μαζί με την μητέρα της Ει­ ρήνη Καντακουζηνή. Βλ. Καντακ.III.319.15-20. Hopf, Geschi­ chte 1.393. Ρωμανός, Δεσποτάτο 77. EstopaKan, El legado 121. Nicol, Despotate 11.136. Soulis, Serbs 113. 46. Την σημασία της μάχης του Αχελώου επισημαίνει και ο Soulis , Serbs 113 σημ.69. 47. Η κάθοδος προς την Πελοπόννησο ήταν ευκολότερη λόγω της μι,κρής απόστασης. Ο Λάμπρος, Η ονοματολογία της Αττικής 166,

215 ι

υποστηρίζει. ότι η πρώτη μετανάστευση Αλβανών στην Πελοπόν­ νησο έγινε την εποχή του Μανουήλ Καντακουζηνού. Πρβλ. Πούλος, Εποίκησις 49-51. Μπίρης,Αρβανίτες 71. Ο Ζακυθηνός ε­ πισημαίνει, την μαρτυρία του Καντακουζηνού (III.88.6-9) για παρουσία αλβανών μισθοφόρων στην Πελοπόννησο το έτος 1350 και λίγο παρακάτω συνδέει την φυγή της Μαρίας Καντακουζη νής στον αδελφό της Μανουήλ στην Πελοπόννησο με τις αρχές του εποικισμού Αλβανών προς την κατεύθυνση αυτή. Αργότερα, , την εποχή του Θεοδώρου Α' ένα νέο κύμα αλβανών εποίκων φθά* νει στην Πελοπόννησο (βλ. Despotatl.102.104-5) .Αργότερα σε άλλη μελέτη του ο σ. υποστηρίζει ότι δεν μπορεί να γίνεται λόγος για αποικισμό Αλβανών στην Πελοπόννησο την εποχή του Μανουήλ Καντακουζηνού.(Βλ. La population de la Morëe Byzantine, στο L'Hellénisme contemporain 1,1949,118) . Όπως έ­ χουμε αναφέρει παραπάνω οι μισθοφόροι που βρίσκονταν στο πλευρό του Μανουήλ ήταν Έλληνες και όχι Αλβανοί. 48. Πούλος, Εποίκησις 51. Johalas, Einwanderung 95-99. 49. Για τις εξελίξεις αυτές βλ. Nicol,Despotate II. 139 κ.ε.Ασωνίτης, Συμβολή 110 κ.ε. ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Β'

1. Βλ. παραπάνω σ.108. 2. Χρον. Ιωαν., κεφ.4, σ.76. 3. Matanov, Hlapen 74-5 και' 77. 4. Mihaljcic, Αχελώος 367,370-1. Του ίδιου,Kraj 19. Ο σ. πι­ στεύει ότι ο Συμεών δεν είχε δύναμη επιρροής στην περιοχή του πεθερού του δεσπότη Ιωάννη Κομνηνού Ασέν, που αυτή την εποχή ήταν σύμμαχος των Βενετών. Ο Ιωάννης Ασέν είχε συνερ­ γασθεί με τον Συμεών, αλλά δεν τον αναγνώριζε σαν υψηλή αρ­ χή. Εξάλλου δεν αναγνώριζε ούτε την σερβική κεντρική εξου­ σία. Βλ.Mihaljcic, Dva carstva 576. Αντίθετα ο Jirecek,Ge­ schichte 415, αναφέρει ότι ο Ιωάννης Κομνηνός τάχθηκε στο

/

πλευρό του γαμπρού του Συμεών. Πιστεύουμε, ότι ou κοινοί κίν­ δυνοι (απειλή από τον Νικηφόρο Β' Ορσίνι στο νότο και ot δι­ εκδικήσεις τοπικών ηγεμόνων στην περιοχή της Ν.Αλβανίας) εί­ χαν ενώσει τους δύο άνδρες. 5. Χρον. Ιωαν., κεφ.5, σ.77: "καί έν τη των Τρικκάλων πόλει. . τά βασίλεια έπήξατο". Leake, Travels IV.554. Σάθας, Ελλ. ανέκδο­ τα Ι. κγ'. Hopf, Geschichte 1.393. Jirecek, Geschichte 1.416 Του ίδιου, Albanien in der Vergangenheit 76. Miller, The La• tin Orient 453. Philippson-Kirsten, Landschaften 1.2 96. Den­ nis, Reign of Manuel Palaeologus 103. Mihaljcic, Kraj 27.Του ίδ^ιου, Dva Carstva 574. Soulis, Serbs 115.

6. Solovjev-Mosin, Grcke povelje., nr .XXXI,σ.21 6'. Έλ.επίσης Miha­ ljcic, Αχελώος 369-70. 0 Soulis, Serbs 115 σημ.89, υποστηρί ζει την άποφη ότι διάφορες ομάδες στην Θεσσαλία, και κυρίως κληρικοί, βοήθησαν τον Συμεών και την Θωμα'ίδα. Αυτό το στηρί­ ζει στο κείμενο του εγγράφου, που αναφέρει ότι ο ηγούμενος και οι μοναχοί της μονής "έσπευσαν καί ένεργήσαντο κατά πά σαν ίσχύν καί δύναμιν αυτών είς τό γενέσθαι τήν φυσικήν μου κλήρονομίαν, τά Τρίκαλα, είς τήν δουλοσύνην καί ύποταγήν της βασιλείας μου". Βλ.και Nicol, Despotate 11.139. 7. Χρον. Ιωαν., κεφ.5, σ.77, όπου αναφέρεται ότι ρ Συμεών είχε δύο παιδιά, ένα γιο' και μια κόρη. Βλ. Hopf, Geschichte I. 393. Nicol, Despotate 11.139. Σύμφωνα με τον Σούλη ο Συμεών εκτός από την Μαρία-Αγγελίνα και τον Ιωάννη (Ιωάσαφ)είχε και άλλο γιο, τον Στέφανο, που διοικούσε την περιοχή των Φαρσάλων. Βλ.Serbs 115 σημ.90, όπου και οι σχετικές πηγές και βιβλίο γραφία. Πρβλ.Jirecek, Geschichte 1.442 σημ.1. 8. Χρον. Ιωαν., κεφ.5, σ.77: "Αυτός δέ επί τήν Αίτωλίαν έχώρει* έσπευδε γάρ κάκείνην ύφ'εαυτόν ποιήσασθαι". Muralt, Chrono graphie 622, ο οποίος τοποθετεί το γεγονός Μάιο-Ιούνιο 1359. Estopanan, El legado 121. Nicol,Despotate 11.139.

9. Χρον.Ιωαν., κεφ.5, σ.77. Hopf, Geschichte 1.393. Ρωμανός,Δε- · σποτάτο 77. Loenertz, Notes 391-2. Nicol, Meteora 62.Του ί­ διου, Despotate 11.139. Soulis, Serbs 115. Για την κατάστα-

217 ση που επικρατούσε στην. Ήπειρο και Αιτωλοακαρνανία την ε­ ποχή της μάχης του Αχελώου βλ. το προηγούμενο κεφάλαιο. 10. Ο γάμος αυτός έγινε σίγουρα μετά την έκδοση εγγράφου από τον Ουρός Ε' για την Ειρήνη τον Απρίλιο του 1357,στο οποίο αυτή αναφέρεται ακόμη ως χήρα του Πρελούμπου. Βλ. Estopa nan, El legado 122. Matanov, Hlapen 75. Soulis, Serbs 115 σημ.92. Βλ. επίσης παραπάνω σ.113. 11. Περισσότερες λεπτομέρειες για την επιχείρηση του Χλάπενου ^ βλ. Ν.Nikolajevia, Srpski Komneni, Glasnik 13(1861) 330 -1. Matanov, Hlapen 76 κ.ε. \

12. Χρον. Ιωαν., κεφ.7, σ.78. Σύμφωνα με τον Matanoν,Hlapen 75, . ο γάμος έγινε μετά τις 15 Απριλίου 1357 και ένα χρόνο ή και περισσότερο πριν το τέλος του 1359. 13. Ο Hopf, Geschichte 1.393 και ο Ρωμανός, Δεσποτάτο 77, τοπο­ θετούν την εισβολή του Χλάπενου στα 1359. Ο Estopanan, El legado 12 3, συγχέοντας τα γεγονότα την τοποθετεί πριν από τον Αύγουστο τον 1358. Ο Ferjancic, Tesalija 242, αναφςρει ότι οι επιχειρήσεις διεξήχθησαν το 1359/60. Ο Nicol, Mete­ ora 62-3, αναφέρει το έτος 1360. Ο Σούλης τοποθετεί την επιχείρηση στα τέλη του 1358 ή το 1359 (Serbs 115 σημ.94).Ο Matanov, Hlapen 76, θεωρεί ότι τα γεγονότα συνέβησαν στα τέλη του 1359. 14. Πρόκειται για το σημερινό χωριό Δαμάσιο, ΒΔ της Αάρισας, που είναι κτισμένο στην δεξιά όχθη του Τιταρήσιου ποταμού, / κυριότερου παραπόταμου του Πηνειού, που οι ντόπιοι τον ονο­ μάζουν Ξεριά. Βλ.Leake, Travels IV.554.1. Hopf, Geschichte 1.393. Jirecek, Geschichte 1.419 σημ.3. Estopanan, El lega­ do 123. Mihaljcic, Dva carstva 573. Matanov, Hlapen 76.Soulis, Serbs 115 σημ.95. 15. Χρον. Ιωαν., κεφ.7, σ.78. Matanov, Hlapen 76. Σύμφωνα με τον Ferjancic, Tesalija 2 42, ô Χλάπενος κράτησε το φρού pio. 16. Χρον. Ιωαν., κεφ.7, σ.78-9.

Εφόσον ο γάμος του Συμεών με την ΘωμαΙ'δα έγινε μετά ττιν σερβική κατάκτηση της Ηπείρου του 1348, η Αγγελίνα θα πρέ­ πει να γεννήθηκε τουλάχιστον το.1349. Estopanan, El legado. 123-4. Soulis,Serbs 116. Υπάρχει βέ­ βαια και η περίπτωση να έγινε ο γάμος για λόγους π ο λ ι ^ κής σκοπιμότητας. Χρον. Ιωαν., κεφ.7, σ.79. Hopf, Geschichte 1.393. Ρωμανός, Δεσποτάτο 78. Estopanan, El legado 123. Ferjanciô, Tesalija 242-3. Nicol, Meteora 63. Του ίδιου,Despotate 11.140. .Matanov, Hlapen 77. Χρον. Ιωαν., κεφ.8, σ.79: " Ό δέ βασιλεύς Συμεών μόνης φροντίζων της Βλαχίας, τήν Αΐτωλίαν άπασαν τοις Άλβανίταΐ£ παραχωρεί". ••• - .^ Jerónimo Zurita y Castro, Anales de la Corona de Aragon II (Saragossa 1668), f.386v-387v. Την πληροφορία δίνει ο Soulis, Serbs 116-7 και σημ.105. Il regno 270. Για την περίοδο της διακυβέρνησης της Θεσσαλίας από τον Συμεών Ούρεση βλ. Ferjanciô, Tesalija 241-59. Επίσης MihaIjcic, Dva carstva 5 74-7. Jirecek, Geschichte 1.42 0. Soulis,Serbs 117. Το πρώτο χρυσόβουλλο του Συμεών που διασώζεται,χρονολογεί­ ται τον Αύγουστο του 1359. Solovjev-Mosin, Grcke povelje, nr.XXXI, σ. 216κ.ε. Lascaris, Deux chartes 323. Mihaljcic,Αχελώος 369-70. Του ίδιου,Kraj 17. Ferjancic,Tesalija 253. Soulis, Relations 104. Του ίδιου, Serbs 117. Hopf, Geschichte 11.40. Jirecek, Geschichte 1.442. Papadopoulos, Genealogie 25 κ.ε., nr.40. Lascaris, Deux chartes 278 κ.ε. Ferjancic, Tesalija 259. Soulis, Serbs 117. 0 Mihaljcic, Dva carstva 576,υποστηρίζει ότι από την εποχή της αναγόρευσης του Συμεών σε τσάρο ο γιος του θα πρέπει να ε-

/

219 γίνε συμβασιλέας κατά την συνήθεια των Βυζαντινών. Την ί­ δια άποψη διατυπώνει και ο Soulis, Serbs 117 σημ.115. 28. Το έγγραφο αυτό υπογράφει μεταξύ των άλλων και ο Ιωάννης Ουρός ως εξής: 'Ιωάννης Οΰρεσης ό Παλαιολόγος ô διά του θείου και αγγελικού σχήματος ονομασθείς Ίωάσαφ μοναχός. Βλ.Lascaris, Deux chartes 294. Περισσότερες λεπτομέρειες για τον Ιωάννη ως μοναχό δίνει ο Βίος του Αγ. Αθανασίου, 29. Loenertz, Notes, 390-4. Dennis, Reign of Manuel Palaeolo­ chias 103-4. Ostrogorsky, Ιστορία Γ'.250. Βακαλόπουλος, IHS I. 203-4. Soulis, Serbs 117-9. Για το,.χρόνο κατάλη­ ψης της Θεσσαλίας από τους Τούρκους βλ.ιΐϊ^σε^ ΒΖ 18(1909) 585. '-- - ' 30. Βλ.τα σχετικά έγγραφα του Συμεών στους Solovjev-Mos'in, Grcke povelje, nr.XXXII,XXXIV. Σύμφωνα με τον Maksimovic,Grci i Romanija 75, ο Συμεών θεωρούσε τον εαυτό του περισσότε­ ρο βυζαντινό ηγεμόνα παρά σέρβο, λόγω της· καταγωγής του,των φιλοδοξιών του και του ελληνικού χαρακτήρα των περιοχών που διοικούσε. Γι'αυτό τον λόγο πρόσθεσε στον τίτλο του την λέξη "* Ρωμαίων", την οποία ο σ.θεωρεί καθαρά βυζαντι­ νή έκφραση. Αντίθετα ο Δουσάν ουδέποτε έλαβε παρόμοιο τί­ τλο. Ο τίτλος του,είτε στην σερβική έκδοση είτε στην ελλη­ νική, συγκεκριμενοποιούσε και περιόριζε τα αυτοκρατορικά προνόμια από εθνική ή εδαφική άποψη. Δήλωνε δηλαδή ορισμέ/ νες βυζαντινές περιοχές καθώς και τους βυζαντινούς υπηκό­ ους που υπάγονταν στην σερβική εξουσία, και όχι όλους τους "'Ρωμαίους", πράγμα που δήλωνε ο βυζαντινός αυτοκρατορι κός τίτλος. Έτσι, παρατηρεί ο σ. ο όρος "Ρωμανία" στους σερβικούς τίτλους είχε περιορισμένη και πιο καθορισμένη σημασία, από ό,τι το "Ρωμαίων" των βυζαντινών τίτλων. 31. Η πρώτη έκδοση του χρυσοβούλλου έγινε το 1686 όχι όμως βά­ σει του πρωτοτύπου και φέρει τον τίτλο "Riposta Iacopo Grandi... a una lettera del sig.dottor Alessandro Pini... sopra alcune richieste intorno S.Maura e la Preuesa", Βε-

/

νετία 1686. Ο Grandi βασίσθηκε στο αντίγραφο του πρωτότυ­ που που έκανε κάποιος Πέτρος Αγαπητός νοτάριος της Κερκύ­ ρας. Στα 1845 έχουμε ανατύπωση του κειμένου από τον Μου­ στοξύδη . Τρίτη έκδοση του χρυσοβούλλου έκανε ο Π.Αραβαντί­ νας, Χρονογραφία 11.311-15. Ακολούθησε η έκδοση στο σερβι­ κό περιοδικό Glasnik 14(1862) 276-281 (με σερβική μετάφρα­ ση του J.Avramovic) και λίγο αργότερα των Miklosich- Müller, Acta et diplomata III, Vindobonae 1865.126-9. Από τό? τε ανατυπώνεται το κείμενο του χρυσοβούλλου σε διάφορα δη­ μοσιεύματα, μέχρι που το 1936 έκαναν κριτική έκδοση του 4 χρυσοβούλλου οι Solovjev-Mosin, Grcke povelje,nr,ΧΧΧΙΙ,σ. 230-9. Βλ. επίσης Ρωμανός, Δεσποτάτο 78. Του ίδιου,Γρατιανός 309. Estopanan, El legädo 126. Βρανούσης, Χρονικά Η­ πείρου 69-85. Soustal, Quellen 151-4. Soulis,.&erbs 122.Ni­ col, Despotate II.140-1. 32. Ρωμανόε, Γρατιανός 309. Nicol,Despotate II. 140. Soulis, Serbs 122 σ.14. • . 33. Στο υπόμνημα του Γεωργίου Ουρσίνου που είναι γραμμένο στα λατινικά (βλ. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα κδ'-κθ') διαβάζουμε σχε­ τικά με τον Ιωάννη Τσάφα Ορσίνι: "Τάς καθολικάς σοι των. γράφων προσεκόμισα, χρυσαις έγκεχαραγμένας σφραγίσιν, έν αΐς τοις έμοις δισπάπποις, άλλως τε 'Ιωάννη ,ζάφω τψ Ούρσίνω μεγάλω της των Σέρβων αρχής κοντοσταύλω, παρά των της 'Ελλάδος τε καί Σερβίας αρχόντων,και Δεσποτών εκείνων των τόπων, ή αρχή μετά καί του τίτλου τοϋ Δούκα, δίδοται καί ' έπιβεβαιοΰται, ώσπερ eg αυτών, των γραφών καταφανές έστιν". Ο συντάκτης του υπομνήματος είναι διατεθειμένος με την στρα­ τιωτική βοήθεια του αυτοκράτορα να εισβάλει στην. Ήπειρο και να ανακτήσει, όπως λέει την " Άμβρακίαν, τήν ήμετέραν άρχαίαν πατρίδα, καί φρούρια τά τοϊς έμοίς ήδη προσπάπ ποις κεκυριευμένα" (Λόγος Ικετήριος είς τόν θεόσεπτον καί πανσεβαστόν βασιλέα καί αυτοκράτορα άριστον καί μέγιστον Ροδοΰλφον δεύτερον, τον καίσαρα (Βενετία 1588,16).. (Georgii Ursi­ ni Ducatarii Oratio ad Rudolphum II, D.G.Roman, Imp.Venetiis, apud I.A.Rampazettum, 1588.14).Το άλλο υπόμνημα εί-

221 ναι. γραμμένο στα λατινικά: Epistola Nicolai Ursini Ducatarii et universae eius familiae ad ill.et excell.D.Guliel mum Ursinum regnantem D.Rossembergi et Crumai, Venetiis apud I.A.Rampazettum, 15 88.8. rua τις επιστολές αυτές βλ. Βρανούση, Χρονικά 74-8. Soulis, Serbs 122 σημ.14. 34. Είναι πολύ πιθανό ότι ο Τσάφας είχε βαπτίσει ένα από τα παι­ διά του Συμεών. Βλ.Nicol,Despotate 11.140. Soulis,Serbs 122. 35. Μαυρομάτης, Σερβική κοινωνία 164. 0 σ.αναφέρε ι ότι η μνεία του ονόματος του Δουσάν αποσκοπούσε πιθανόν στην απόδειξη της νομιμότητας των κτήσεων του Ορσίνι. Nicol, Despotate II. \140. 36. "'Επειδή ψήφω Θεού επέστη εμπρησμός τη θεοσώστω πόλει "Αρτης καί τά ώραϊα αυτής, φευ, κατέφαγε καί κατέφλεξε καί κατέφθειρεν αυτών πάντα δσα κατεΐχον ανέκαθεν χαρτία καί δι­ καιώματα, διά τούτο άνέφερεν ò περιπόθητος καί γλυκύτατος πατήρ καί σύντεκνος της βασιλείας μου, μέγας κοντόσταυλος κύρος 'Ιωάννης Τζάφας Ούρσινος Δούκας, ως ίνα πορίσηταικαί άνακτηθη διά χρυσοβούλλου |...| είς έπανάκλησιν των φθαρέντων αύτοϋ χρυσοβούλλων καί δικαιωμάτων άτινα εΐχεν άνέκα θεν καί εξ, αυτών τών αγίων βασιλέων καί δεσποτών εκείνων» αύθεντών καί προγόνων της βασιλείας μου, ήγουν τό κάστρον τους *Ρογούς ..., καθώς εδόθη τοϋτο συνορολογημένον προς αυτόν διά χρυσοβούλλου παρά του άοιδίμου καί μακαρίτου αύθέντου καί άδελφοϋ μου, του βασιλέως εκείνου κυρίου Στεφά­ νου...". Μνεία του γεγονότος της πυρκαϊάς γίνεται και στο υπόμνημα του Γεωργίου Ουρσίνου Δουκατάρου. Βλ.Σάθας Ελλ.α­ νέκδοτα κζ '. 37. Leake, Travels I 195 σημ.3. Αραβαντινός,Χρονογραφία 11.40, 172. Nicol, Δεσποτάτο 21 σημ.25 και 192 σημ.7.Soustal,Quel­ len 133 σημ. 3. Soustal-Koder, Nikopolis 158. 38. Σημερινό Μαυροβούνι: Soustal, Quellen 152 σημ. 1. SóustalKOder, Nikopolis 204. 39. Σειστρούνι ή Τσαρακοβίστα βλ. Αραβαντινός,Χρονογραφία

II.

148,152,1691 Soustal-Koder, Nikopolis 257. Cronaca στ.2220 Soustal, Quellen 152 σημ. 4. Soustal-Koder,Nikopolis 229. Χρονογραφία 11.125. Quellen 152 σημ. 5. 0 Pouqueville, Voyage 111.119,139,188 αναφέρει το χωριό (Μοναστηράκι) ως Παραδείσι. Cronaca στ.158,164. Soustal,Quellen 152 σημ. 6. Soustal Köder, Nikopolis 278. Nicol, Despotate 11.169 σημ.42. Χρονογραφία 11.313 σημ.1. Βλ. και Χρον.Ιωαν., κεφ.23,σ. 91 (στην δημώδη επιτομή). \

Soustal, Quellen 152 σημ. 8. Soustal-Koder, Nikopolis 228. Quellen 153 σημ. 9. Βλ. και Soustal-Koder,Nikopolis 274.0 Αραβαντινός το αναφέρει με την παλιά ονομασία (-Τσερβάρι.) . Χρονογραφία II. 313 σημ. 2. Αραβαντινός, Χρονογραφία 11.313 σημ. 3. Soustal, Quellen 153 σημ. 10. Soustal-Koder, Nikopolis 212. Για την Βερήτζη βλ. Χρονογραφία 11.313 σημ.6. Πρβλ. Sou stal-Koder, Nikopolis 124 (Βελτσίστα). Χρον.Ιωαν.,κεφ.23, σ.91 ("Βελτζίστα" στην δημώδη επιτομή). Για την Γλίνα βλ.Α­ ραβαντινός, Χρονογραφία 11.313 σημ.5. Soustal-Koder,Niko­ polis 157. Η Βαγενετία εμφανίζεται ως"θέμα" σε "υπόμνημα" για τη μονή Μεσοποτάμου. Βλ. MM IV, VII-IX. , Επίσης σε έγγραφο του 1228 του Θεοδώρου Αγγέλου Δούκα για τα προνόμια της εκκλησίας της Κερκύρας. Βλ. MM V.14. Τέλος αρκετές φορές αναφέρεται από τον Δημήτριο Χωματιανό.159, 193, 441, 537. Βλ. επίσης Lascaris, Vagenitia 423-37. Soustal-Koder,Nikopolis 119-20. Αραβαντινός, Χρονογραφία 11.313 σημ.7. Lascaris, Vageni tia 434. Soustal, Quellen 153 σημ. 11. Soustal-Koder, Ni­ kopolis 257. Αραβαντινός, ό.π. 313 σημ.8.

223 52. Soustal, Quellen 153 189.

σημ.12. Πρβλ.Soustal-Koder,Nikopolis

53. Αραβαντινός, ό.π. 313 σημ.9. 0 σ.θεωρεί ότι είναι χωριάτης περιοχής της Τσαρακοβίστας (σλαβ.ονομ.Δωδώνης) βλ. αυτόθι 169. Soustal,Quellen 153 σημ. 13. Πρβλ.Soustal-Koder,Nikopolis 122. 54.· Αραβαντινός, ό.π. 313 σημ.11. Soustal,Quellen 153 σημ. 14. . ? Soustal-Koder, Nikopolis 143-4. 55. Χρονογραφία 11.313 σημ.12. Βλ.και Soustal-Koder, Nikopolis ^20. 56. Ό.π., 314 σημ. 1. 0 Soustal,Quellen 152 σημ.15 θεωρεί επι­ σφαλή την ταύτιση, ενώ σε μεταγενέστερη εργασία το ταυ,τί ζει με το χωριό Σωτήρα, κοντά στις πηγές του ποταμού Ξεριά, παραπόταμου του Δρίνα (Βλ.Soustal-Koder, Nikopolis 262). 57. Αραβαντινός,ό.π. 314 σημ.2. Soustal,Quellen 153 σημ.16.Sou­ stal-Koder, Nikopolis 215. 58. Ό.π. 314 σημ.3. 59.

Ί σ ω ς από το ι τ α λ ι κ ό c i s t e r n a ~ δεξαμενή, στέρνα. Ο-Αραβαντ ι ν ό ς , Χρονογραφία 11.125 αναφέρει ως Παρακάλαμο (παλιά ο ­ νομασία Κεστρήνη) την περιοχή από το ακρωτήριο Στύλος με χ ρ ι τ ι ς εκβολές του Καλαμά προς τ α α ν α τ ο λ ι κ ά . Βλ.και Sou­ s t a l - K o d e r , N i k o p o l i s 206 (Σκουπίτζα) . MM V.83.

59α.Κατσαρός, Προβλήματα 15 32 σημ.175 και 176. 60. Πρβλ. S o u l i s , Serbs 122 σ η μ . 1 5 . 61. Nicol, Despotate 11.219. 62. Καραγιαννόπουλος, BZ 50(1957) 476-7. Γρηγορίου-Ιωαννίδου , Παρακμή 96-102. 6 3 . Βλ. Nicol,Despotate 11.141 .Οι Solovjev~rtosin,Grcke povelje, nr.XXXII, σ.230, 234, 236 το χαρακτηρίζουν ως χρυσόβουλλο ορισμό. Βλ. επίσης D ö l g e r , H e r r s c h e r k a n z l e i 87 κ . ε . και 100-3,όπου γ ί ν ε τ α ι λό­ γος γ ι α την επίδραση που ε ί χ ε η β υ ζ α ν τ ι ν ή διπλωματία πάνω

1

στην αντίστοιχη σερβική του μεσαίωνα. Ρωμανός, Γρατιανός 310-11. Του ίδιου, Δεσποτάτο 78. Lut trell, Vonitza 140-1. Nicol, Despotate 11.141. Soulis, Serbs 122 σημ.19. Ασωνίτης, Συμβολή 84,111-2. Κατ'αρχήν το ίδιο το έγγραφο του Συμεών για τον Ιωάννη Τού­ φα αποτελεί τέτοια περίπτωση: έχουμε επικύρωση τίτλων (μέ­ γας κοντόσταβλος) και προνομίων που είχαν δοθεί στον Τσάφα από προηγούμενους ηγεμόνες. Επίσης κάτι παρόμοιο συμβαί­ νει στην περίπτωση της Ειρήνης,χήρας του Πρελούμπου, στην οποία ο τσάρος Στέφανος Ουρός παραχώρησε με χρυσόβουλλο που εξέδωσε τον Απρίλιο του 1357 τις παλιές,κτήσεις του άνδρα της τόσο στα σερβικά εδάφη (bastina) όταν αυτός ή­ ταν ακόμη βοεβόδας, όσο και στην Θεσσαλία. Έτσι αργότερα το 1359/60 η Ειρήνη μαζί με τον νέο της σύζυγο χΧάπενο δι­ εκδικούσαν τα παλιά "εδάφη τους" στην Θεσσαλία. Βλ. σχετι­ κά σ.113 και 122-3. Κάτι ανάλογο έγινε με τον πρίγκηπα του Τάραντος Φίλιππο, ο οποίος αφού παντρεύτηκε την Θαμάρ το 1294 και απέκτησε ορισμένες κτήσεις στο Δεσποτάτο ως προί­ κα (βλ. σχετικά Nicol,Despotate II.46-7), ετιτλοφορείτο μεταξύ άλλων "δεσπότης Ρωμανίας". Αργότερα παρ'όλο που χώ­ ρισε με την Θαμάρ το 1309, ο Φίλιππος εξακολούθησε να φέ­ ρει τον ίδιο τίτλο, θεωρούσε την Ήπειρο κτήση του και μά­ λιστα προσπάθησε να την καταλάβει. Βλ.Nicol,Despotate II. 96-7, όπου γίνεται λόγος για την εκστρατεία του 1328 του γιου του Φιλίππου, ο οποίος επίσης έφερε τον τίτλο του"δε σπότη Ρωμανίας" (MM 1.217 nr.1) και του Walter de Brienne το 1331. Πρβλ.Ασωνίτης,Συμβολή 73-5. Η οικειοποίηση τίτλων εξουσίας είναι πολύ συχνό φαινόμενο την εποχή αυτή: π.χ. ο Δουσάν το 1336 έλαβε τον τίτλο του κόμη Δυρραχίου,χωρίς να έχει καταλάβει την πόλη. Βλ.Soulis,Serbs 10 σημ..54. Ε­ πίσης ο Συμεών αναγορεύθηκε "τσάρος Ρωμαίων και Σέρβων" την στιγμή που υπήρχε νόμιμος σέρβος τσάρος, ο Στέφανος Ου­ ρός. Ο Hopf, Geschichte 11.37, ταυτίζει τον πρωτοσπαθάριο

αυ-

/

225 τόν με τον Ίΐέτρο Λιώσα. Πρβλ. Estopanan, El legado 126. 67. Για την 54. Του Pronoia Decline

πρόνοια στο Βυζάντιο βλ.Ostrogorsky,Féodalité 26ίδιου, Ιστορία Γ'.170-1. Hohlweg, "Zur Frage der in Byzance", BZ 60(1967) 288-308. Hatzidimitriou, 99-101 σημ. 46.

68. Ostrogorsky, Féodalité 208-10. Nicol,Despotate 11.141. 69; Nicol,Despotate 11.141. Για τις παραχωρήσεις , στους αλβανούς φυλάρχους βλ. παρακάτω.

του

Συμεών

70. Solovjev-Mosin, Gröke povelje,nr.XXXIV,σ.250 κ.ε. Ο Nicol, ^Despotate 11.142, ερμηνεύει την έκφραση "παντός Άλβάνου" "όλης της Αλβανίας". Βλ.επίσης Ferjanci6,TesäÜja 245.Του ίδιου,Les Albanais 318 όπου ο σ.συνδέε ι την υπογραφή του Συμεών με την ύπαρξη Αλβανών στα εδάφη που κατείχε και τον σημαντικό ρόλο που έπαιζαν. 71. Το Άλβανον που θεωρείται η αρχική κοιτίδα των Αλβανών εί­ ναι η περιοχή της Αλβανίας που εκτείνεται μεταξύ των ποτα­ μών Mat και Shkumbi. Βλ.σχετικά Ferjancic, Les Albanais 307 κ.ε., όπου παρατίθενται οι μέχρι τώρα απόψεις γύρω α­ πό την σημασία του όρου "Άλβανον" και γίνεται αναφορά σε μαρτυρίες πηγών. Έτσι ο Ακροπολίτης αναφέρει: "τό εν τφ Άλβάνω φρούριον τάς Κρόας" (91 κ.ε.) ή "εν ταις του 'Αλ­ βανού δυσχωρίαις" (26). Επίσης στην Έκθεση Νέα του Darrouzès γίνεται διάκριση μεταξύ ενός δεσπότη που είναι Ρω­ μαίος και ενός που είναι βάρβαρος, και στην τελευταία κα­ τηγορία εντάσσονται "οι της Βλαχίας δεσπόται καί οι τοο Άλβάνου" ^.Darrouzës, Ekthesis Nea, REB XXVII, 1969, 5•Λ

127,ιδίως 56. Πρβλ. Nicol, Despotate 11.153 σημ.49, ο ο­ ποίος θεωρεί ότι "δεσπόται Άλβάνου" πρέπει να ήταν οι αλβανοί δεσπότες Πέτρος Αιώσας και Γκιν Μπούα. Με βάση τα παραπάνω ο όρος "παντός Αλβάνου" του εγγράφου του Συμε­ ών πρέπει κατά την γνώμη μας να δηλώνει τις περιοχές όπου υπήρχαν Αλβανοί, χωρίς αυτές να καθορίζονται γεωγραφικά.

/

6 72. Maksimoviô/ Grci

i Romanija

61 κ.ε.

73. Hopf, Chroniques 531, όπου αναφέρει τον Γκιν Μπούα και Πέ­ τρο Λιώσα ως δεσπότες το 1358, ενώ σε άλλο έργο του αναφέ­ ρει το έτος 1360. Βλ.Geschichte 11.32. 74. Πρβλ. Αραβαντινός, Χρονογραφία 11.314 σημ.4, ο οποίος εκ­ φράζει την άποψη, ότι οι Αλβανοί κατέλαβαν τις περιοχές της Ακαρνανίας λίγα χρόνια μετά την έκδοση του χρυσοβούλλου α­ πό τον Συμεών για τον Ιωάννη Τσάφα, τον οποίο εκδίωξαν από τα εδάφη της Ακαρνανίας. 75. Χρον.Ιωαν.,κεφ.8-9, σ.79-80. Soulis,Serbs 122 σημ.20. 76. Χρον.Ιωαν.,κεφ.8, σ.79.

-·-'"'

77. Soulis, Serbs 122. 78. Nicol,'Despotate 11.142. Πρβλ.Ferjancic, Despotie68.0 σ. αναφέρει ότι ο Συμεών μετά την αναγόρευση του σε; αυτοκρά­ τορα άρχισε να απονέμει υψηλούς αυλικούς τίτλους. Του ί­ διου, Les Albanais 318,όπου θεωρεί ότι οι δύο αλβανοί φύλαρχοι με την αποδοχή του τίτλου του δεσπότη αναγνωρίζουν ρητά την υπέρτατη εξουσία του Συμεών. 79. Βλ.εσίι^ο, Cronaca 14 σημ:5. 80. Nicol, Despotate 11.169-70. 81. Γρηγ. III.557.12-14. Χρον.Ιωαν.,κεφ.8,σ.79. Συμφωνάμε το Χρονικό των Τόκκων (Cronaca,σσ.45-8) η αλβανική οικογένει­ α των Σπάτα, στην οποία ανήκε ο Γκιν Μπούα,εξουσίαζε "τόν τόπον Δεσποτάτου* τήν "Αρταν καί τόν Άχελψν σύν τά των άκρομέρων, μετά τό Άγγελόκαστρον καί Ναύπακτον ομοίως". Και λίγο παρακάτω (σ.50). λέει: "*Ό πρώτος γάρ ò αδελφός άφέντευεν τήν "Αρταν" και (σσ.5 4-5): "Τόν έτερον αύτάδελφον κύρ Σγοϋρον ώνομάζαν* / άφέντευεν τόν Εύπακτον,τόν Ά ­ χελψν ομοίως / μέ δλα τά Ξηρόμερα, καθώς διεκρατουσαν". 82. Hopf, Geschichte 11.37. Βλ.σχετικά και παρακάτω σ.136.

/

227 Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι. κγ '. Χαβελλάς, Ιστορία των Αιτωλών 11.19-20. Το ποίημα στον Σάθα,ό.π. λ'. Βλ.επίσης NicolfDespotate II. 142, ο οποίος αναφέρει ότι πατέρας του Γκιν ήταν ο Πέτρος Μπούα, που είχε γίνει νωρίτερα κύριος του Αγγελοκάστρου. Αραβαντινός, Χρονογραφία 1.136-7. Χαλκ.

Ι.197. 2 κ.ε.

Estopanan, El legado 127. Πρβλ. Καντακ. 1.474.10-12. Χαλκ. 1.199.5-6: "έπέθεντό τε αυτψ οί 'Αλβανοί, ηγουμένου αυτοίς Σπάτα". Hahn, Albanesische Studien 1,318. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι.κβ'. Nicol, Despotate 11.142. Soulis, Serbs 235 σημ.85. Χρον.Ιωαν., κεφ.8 και κεφ. 15. Ρωμανός, Δεσποτάτο 78. Leake, Travels IV.554. Πούλος, Εποίκησις 64. Schirò, Genealogia 67-85. Ο Hopf, Chroniques 531, συγχέει τους Μπούα με τους Σπάτα. Estopanan, El legado 127 και 139— 40. Σούλης, Περί των αλβανικών φύλων 215 σημ.3. Του ίδιου, Serbs 115 σημ.85 και 122 σημ.22.

Schirò, Genealogia 69. Ο σ. κάνει κάποιο λάθος εδώ,διότιοι δύο πόλεις βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους. Hopf, Geschichte 11.37. Του ίδιου, Chroniques 531. Ο Hopf στηρίχθηκε στον Miklosich, Mon. Serbica 1 41,1 43 . Πρβλ. Schirò, Cronaca 15 σημ. 1.0 Στέφανος Ουρός Ε' με χρυσόβουλλο που εξέδωσε στις 10 Απριλίου 1357 παραχώρησε στον Τρύφωνα Μπου­ κιά (γιο του Μιχαήλ Μπουκιά) και στον ηγεμόνα του Kotor Pask Barincel Bivolicic το νησί Mljet ως baStina. Το νησί αυτό μετά το 1333 από γεωγραφική και οικονομική άποψη ανήκε στο

228 Dubrovnik

και πολιτικά στην Σερβία. Βλ. Mihaljcxc, Kraj 31,-

97. Schirò, Genealogia 69. 98. Βλ. παραπάνω σ. 99 (.Μιχαήλ Buchici). 99. Hopf,Geschichte 11.37. Πρβλ.Schirò, Cronaca 15 σημ.1.

Του

ίδιου, Genealogia 69. 100. Schirò, Cronaca 15 σημ. 1. ,,101. Cronaca, στ.48-51. 102. Χρον.Ιωαν., κεφ.8, σ.79. .103. Cronaca

στ.54-6.

·-•".""

104. Η είδηση αυτή είναι του Hopf,Geschichte II.37,ο οποίος

ό­

μως δεν δηλώνει τις πηγές του. Πρβλ. Σάθας, Βλλ.ανέκδοτα Ι. λβ'. Schirò, Cronaca 14 σημ.5. Βλ. επίσης Φουρίκης,Νικόπολις 269-70. 105. Hopf, Geschichte 11.37. 106. Χρον.Ιωαν., κεφ.13, σ.84. Πρβλ.Έ^οραη^η, El legado 126-7. 107. Χρον.Ιωαν., κεφ. 13, σ.84: ""Ετι δέ καί ò Πέτρος Λιώσας κατ* αύτοΰ εκστρατεύει χρόνους τρεις μετά των Μαζαρακαίων

και

Μαλακασαίων της γενεάς αύτου". Πρβλ.Hopf, Geschichte 11.37. Του ίδιου, Chroniques 531. Πούλου, Εποίκησις 64 σημ.4.Μπίρης Αρβανίτες 39. Soulis, Serbs 122 σημ.23. 108. Σούλης, Περί των αλβανικών

φύλων 213-6. Την βλάχικη κατά- >

γωγή των φύλων αυτών υποστήριξε ο Jorga. Βλ. Soulis, Serbs 244 σημ. 22. 109. Hopf, Geschichte II.36-7. Estopanan, El legado 122.Soulis, Serbs 244 σημ. 23. 110. Schirò, Cronaca 14 σημ. 5. 111. Σάθας, Ελλ.ανέκδοτα Ι.λ'-λα'. Πρβλ.Estopanan, El legado 126. Dennis, Reign of Manuel Palaeologus 103.

Schirò, Cronaca

14 σημ. 2. 0 Nicol, Despotate 11.142 θεωρεί πιθανό ότι

ο

/

/

229 Συμεών απΧώς αναγνώρισε ένα τετελεσμένο γεγονός, εφόσον σύμφωνα με το Χρονικό των Ιωαννίνων ο Λιώσα είχε ήδη στην κατοχή του τα εδάφη αυτά. 112. Χρον. Ιωαν./ κεφ.8, σ.79: "*0 δέ βασιλεύς Συμεών μόνης φροντίζων της Βλαχίας, τήν Αίτωλίαν άπασαν τοις 'Αλβανίταις παραχωρεί". 113. Χρον. Ιωαν., κεφ.8, σ.79. 314. Βλ. παραπάνω σ.117. 115. Αραβαντινός, Χρονογραφία 11.125. Schirò,Cronaca 31 σημ. ί 3. Πρβλ. σσ.2286 και 2372. 0 σ. αναφέρει ότι η "παραχελωΐτιδα" περιλάμβανε τα περάσματα προς την- περιοχή των Ξηρομέρων στα δυτικά τοϋ ποταμού (Schirò, Cronaca 32 σημ.1. Πρβλ. σσ.56, 2476, 3144). Κατωπόδης, Αρχαία Ακαρ­ νανία 16-7 σημ.15 , . 20-1, 43. 116. Κατσαρός, Αχελώος 51-2. Φαίνεται πως οι όροι "τα επέκεί­ να" ή "τα παρακείμενα" ήταν καθιερωμένοι και είχαν συγ­ κεκριμένη σημασία, πράγμα που φαίνεται άπό τις μαρτυρί­ ες των πηγών. Βλ., μαρτυρία του Αποκαύκου: "τόν Άχελωον καταλαμβάνει...σάλεύων τά παρακείμενα" (Ν.Α.Βέη, Unedierte 91,στ.19-21). Επίσης στον Βίο του Ευγενίου Ιωαννουλίου 71 διαβάζουμε: "...εις Δραγαμέστον διά τοΰ 'Αχελώ­ ου καί της επέκεινα τούτου πορείας γίνεται καί... έπανακάμπει αύθις διαπόντιος εις τήν Κατοχήν διά των παρ'Οίνιάδας τοΰ Άχελψου ποταμού εκβολών". 117. Το Αγγελόκαστρο πήρε το όνομα του από τους Αγγελο-Κομνηνούς της Ηπείρου, οι οποίοι έκτισαν την πόλη στα ερεί πια της αρχαίας Αρσινόης. Καντακ. 1.510.1-2. Βλ. ακόμη Ορλάνδος,Το φρούριον του Αγγελοκάστρου, ΑΒΜΕ 9(1961) 54-73. Επίσης Αραβαντινός, Χρονογραφία II.4. Σάθας, Ελλ. ανέκδοτα Ι. κβ ' σημ.2. ΜΕΕ τ.Α'σ.172. Estopanan, El legado 125. Schirò, Cronaca 37 σημ.2 όπου δίνει τις διάφορες παραλλαγές του ονόματος στις δυτικές πηγές. Soustal-Koder,Nikopolis 108, Nicol, Despotate II. 47 σημ. 56.Soulis,Serbs 122 σημ. 21. /

230 118. Χρον. Ιωανί, κεφ.8, σ.79. 119. Βλ. παραπάνω σ. 98-9. Καντακ. 1.5 09.14-5: ""Αρταν η" της 'Ακαρνανίας ώς παρά κεφάλαιον των πόλεων έστι".Ρομqueville, Voyage 1.44,114. . 11.92 κ.ε. V. 267σημ.1. Leake, Travels 1.202 κ.ε. και 199-202, όπου γίνεται- λόγος για την Σαλαγορά, επίνειο της Άρτας. Tafel, Thessalonica 481* -4. Tafel-Thomas, Urkunden 1.470 σημ.12. Αραβαντινός,Χρο­ νογραφία 11.19 κ.ε. Ορλάνδος, Το κάστρον της 'Αρτης,ΑΒΜΕ • 11(1936) 151-60. Estopanan, El legado 125.Ζακυθηνός,Περί της διοικητικής διαιρέσεως (1951) 194-5.Schirò, Cronaca (^31 σημ. 2. Soustal-Koder, Nikopolis 113-6. Nicol, Despotate 11.222. ..-.120. Adler, Benjamin. 10. Πρβλ.. Ζακυθηνός,ó.π. 195 σημ.4. 121. Βλ. Καντακ. 111.317,14-5: ""Αρταν της 'Ακαρνανίας πόλιν", ή Χρον. Ιωαν.,κεφ.5,σ.77: "καί την "Αρταν σύν τοις 'Ζωαννίνοις αύτψ παραδεδώκασι μετά των λοιπών φρουρίων, οαν ή Αιτωλία πάσα κέκτηται". 122. Βλ. κεφάλαιο Α' (Εννοιολογικές διευκρινήσεις).

123. Ρωμανός, Δεσποτάτο 54.

.

124. Αραβαντινός, Χρονογραφία 11.143 κ.ε. Σωτηρίου,Το κάστρο των Ρωγών, ΗΧ 2(1927) 98-109. Estopanan,ΕΙ legado 125. 125. Χρονογραφία 11.144. 126. Αραβαντινός,ό.π. Hammond, Epirus 710-2. Schirò, Cronaca 72 σημ.1. 127. Χρον.Ιωαν., κεφ.8, σ.79. Nicol,Despotate 11.142 σημ.8. Ασωνίτης, Συμβολή 111 σημ.4. 128. Χρονογραφία 11.16. Η περιοχή της αρχαίας Αμφιλοχίας κα­ τείχε το βορειοανατολικό τμήμα της Ακαρνανίας,όπου ήταν κτισμένη η αρχαία πόλη Αιμναία, ερείπια της οποίας σώζον­ ται σε απόσταση 2 χλμ. νοτιοανατολικά της σημερινής πόλης

/

231 Αμφιλοχίας. κοντά βρίσκεται, η Αμβρακία λίμνη (Λιμναία της αρχαιότητας). Βλ. Κατωπόδης, Αρχαία Ακαρνανία 16-7, 34. Η Αμφιλοχία από το 1836 μέχρι το.1907 ήταν γνωστή ως Καρβασαράς (από το τουρκ.Καραβάν-ΣεράΙ' = σταθμός καραβανιών,για­ τί εδώ διανυκτέρευαν όσοι ταξίδευαν από και προς την Ή ­ πειρο) . 12.9. Χρον. Ιωαν., κεφ.8,σ.79. 1?0. Estopanan, El legado 196 κ.ε. Λ.Βρανούσης, Ιστορικά και τοπογραφικά του μεσαιωνικού κάστρου των Ιωαννίνων, Χαρι στήριον εις Α.Κ.Ορλάνδον Δ''(Αθήναι 1967-8) 439-515. 131. Χρον. Ιωαν., κεφ.8, σ.79. Πρβλ. Ferjanció,-"Les Albanais 319i Βλ.και παραπάνω σ. 85. . Η Παλαιά Ήπειρος υποδιαιρείτο σε τέσσερα θέματα: της Άρτας, των Ιωαννίνων, της Βαγενετίας και του Δελβίνου ή Αργυροκάστρου. Βλ. Αραβαντινός, Χρονογραφία 1.137 σημ.1. Για τη Βαγενετία βλ.Εstopaftan, El legado 125-6. Ζακυθηνός, Περί της διοικητι κής διαιρέσεως (1951) 201-5. 132. Το Χρονικό Ιωαννίνων (κεφ.9, σ.80) αναφέρει το έτος (δηλαδή από 1ης Σεπτ. 1366 - 31 Αυγ.1367).

6875

133. Χρον.Ιωαν. κεφ.8-9, σ.79-80. Ρωμανός,Δεσποτάτο 78.Estopa­ nan, El legado 127-8. Ducellier, . Façade 487. Nicol,Despotate II.142-3. Soulis,Serbs 122-3. Ferjancic, Les Albanais 319. 134. Schirô, Cronaca 14 σημ. 3. Βλ. και Nicol,Despotate II. 83 κ.ε. και 233 κ.ε. 135. Μόνο τρεις φορές τον αναφέρει ως δεσπότη πριν από το 1382, οπότε ο βυζαντινός αυτοκράτορας του απένειμε τον τίτλο αυ­ τό. Βλ. Χρον.Ιωαν., κεφ.14, σ.84-5 και κεφ.24,σ.92. 136. Την άποψη αυτή εκφράζει ο Nicol,Despotate 11.143. Σύμφωνα με τον Ferjancic, Despoti 80-1, ο Θωμάς έλαβε τον τίτλο του δεσπότη από το Βυζάντιο, όταν αναγνώρισε την επικυρι­ αρχία του βυζαντινού αυτοκράτορα, γεγονός που έδινε νομι­ μότητα στην εξουσία του στα Ιωάννινα. /

32 137. Soulis, Relations 105. Του ίδιου, Serbs 123 σημ. 26. Ni­ col, Despotate 11.143 και. σημ. 13. Ο Μαυρομάτης, Σερβική κοινωνία 164, αναφέρει ότι ο Θωμάς θεωρούσε το κληρονομι­ κό στοιχείο ισχυρότερο από ένα υψηλό αυλικό τίτλο,όπως ε­ κείνο του δεσπότη. 138. Χρον.Ιωαν.,κεφ.9, σ.80: ""Ελαθον γάρ οί Ίωαννιται τό με£ ζον κακόν προς εαυτούς έπισπώμενοι* την γάρ δουλείαν φεύγοντες των Άλβανιτών μείζοσι κακοί ς εαυτούς περιέβαλον". * Και λίγο παρακάτω κεφ. 10, σ.80: " Ό δε την άλωπεκην ύπενδύς ύπούλως καί δολερως τους πάντας προς εαυτόν έπεσπάσατο. Ού πολύ τό εν μέσω καί την άλωπεκην άποτίθεται, την \ δε λεοντην ύπενδύεται". •-" 139. Για την διακυβέρνηση του Θωμά Πρελιούμποβιτς βλ.Βακαλό πουλος, INE Ι. 202-3. Nicol, Despotate II.143-56.Sou* lis,Serbs 123-9. 140. Χρον. Ιωαν., κεφ.28, σ.94. 141. Χαλκ. Ι.. 198,1 3β κ . ε . 0 Ησαύ Buondeliuonti· αναφέρεται ως, I ζάουλος. 142. N i c o l , D e s p o t a t e 11.157 κ . ε .

/

\ ΟΥΓΓΑΡΙΑ w Σι ρμιον \ [ 'i f Βελιγράδι

Λ. Δούναβις

r

V

ίΣαρδική Σόφια. Sredac

Ραγούοα

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

Z ~1 „ - > > , «Zelcznac\ ? , ° n a c ^ ++

ΑΔΡΙΑΤ1ΚΟΝ ΑΔΡΙΑΙΙΚΟΝ ΠΕΛΑΓΟ!

Δυρράχιο A \m

> |

. Τ

ΒΥΖΑΝΤΙΟ

. · # *»» κ

- · Μελένικον'*-, Στρούμ.τ;α ι V

1Αχρίς

*

^ »^« * ^

Λ ,

**

Ρ)

·/

Ι ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ ' Λ1ΑΣ ν

'' (. i; Σ£ ιt ύU κK .l οo νv

Jxjrjßinpwajnffov)

Βοδηνά Βοδηνά

K

Λ

£

"ΡΡες PP Î

\

f

t.

» Υ i oί

\

"Οοιροβον.

Βεράτιον Αυλών Τ KavivW'

'θεσσαλονίκη VAAMJMKH

Bcppoia, Καστοριά

( '

/Θάσο! ^ "

ΐ>"Αθως Bulrinio (angiov.) K\J kEPKYPAV f \ 3 « , \ 1 Ι (aigu*.) . \ l · L o

'Ορια toi'· βΐκτιλαου ten} 1

ZtltfUVUf tOÙ ÄfM.ltOrttCRtOli

Εέρβια\

Ιωάννινα

(angiov.^j

, A , ΘΕΣ- Λάρισα c i v ,- « Τρίκκαλα /,. , ΙΛ1Α (/ ...·- ΣΑΛΙΑ

ΑΙΓΑΙΟΝ ΠΕΛΑΓΟΣ

o

i^Mji/xóvlBtv I

v>

^
mu 1223. X X X X j Ορια toO βασιλείου toö Milulin H2K2- IH2I)

ΚΑΤΑΛ,AN. AOYkAT "_

AXAlA (angiov.)

••••"••Όρια tils αύτοκροιι>ρΐα; too Duerni IUI - IJ55I

~ \

ΛΘΗ>

. K é p , ^ ^

e

ç

ftvar

^

» II U l i » * »IMIlllimillNII'iHWWillWH'ltilHi ΙΙ'ίΙ>ΜΙΙΙΙ*ίΙΙ"ΙΙΙίΙίΙΗΜΙΙΙιΊΙΙΙιηΓΤ

ΣΕΡΒΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΤΩΝ

ΝΕΜΑΝ1ΔΩΝ

ûnrDûorsKy, Ιίtopici Γ 339.

^aptïic

G. (kirogorclcy μ£ τπν κατ' αυτόν tnfKTaen

του κράτους του litqüvov

Kousàv

κ

v7

[CANNINE (PII A (PI « AM hnvÜS^

Γ*-* pwft

CDS

iT*

•s·

Ο

LAPIÌ

•ζ.

Πηλίοί inte

V ΛΕΥΚΑΔ,

ÌTN

H

-ρ· "

\W'H

Η

^

^

Ι^

HAmAKTOi

£Ά ΚΕΦΑΛΛΗΜΙ

Π£

*4«*«<

Λ Ο Π Ο / ^ Μ Η 1 0 £

ΖΑΚΥΝΟΟΣ.

Σέρβικη

επέκταση

στη

Θεσσαλία

<αι

Ηπειρο

μετά

το

134-S

/

£ ΛΟ ΠΟ W W H I O i * χ χ ν: ·< χ < <% \C * * * * X X * * X < <

< x κ ν a ·< y

Εγκαταστάσεις Αλβανών στην περιοχή της Αρτας <αι στην Αιτωλοακαρνανία (1359-1366)