श्रीमदभागवत महापुराण

श्रीमद् भागवत महापुराण ९

१२

,

श्रीमहाभागवत…… 1

श्रीमद् भागवत महापुराण स्कंध ९ वा - अध्याय १ ला वैवस्तव मनुचा पुत्र सद् ु युम्नाची कथा परीक्षिताने ववचारले - भगवन ् ! सवव मन्वंतरे आणण तयांत अनंत शक्ततशाली

भगवंतांनी केलेल्या चररत्रांचे आपण केलेले वणवन मी ऐकले. मागील कल्पाच्या शेवटी

द्रववड दे शाचा राजा राजर्षी सतयव्रताने भगवंतांची सेवा करून ज्ञान प्राप्त करून घेतले

आणण तोच या कल्पामध्ये वैवस्वत मनू झाला. आपण तयाचे व इक्ष्वाकू इतयादद तयाच्या राजा झालेल्या पुत्रांचे सुद्धा वणवन केलेत. ब्रह्मन ् !आता आपण तयांचे वंश आणण तयांच्या वंशातील राजांची चररत्रे वेगवेगळी वणवन करा. महाभाग, हे ऐकण्याची

आम्हांला नेहमीच उतसुकता असते. वैवस्वत मनूच्या वंशामध्ये होऊन गेलेल्या, सध्याच्या आणण पुढे होणार्या सवव पववत्रक्तितव पुषार्षांच्या परारमामाचे वणवन करा. (१-५)

सूत म्हणतात - वेद जाणणार्या ीर्षींच्या सभेमध्ये राजा परीक्षिताने जेहाहा हा

प्रश्न ववचारला, तेहाहा धमावचे परम ममवज्ञ असणारे भगवान श्रीशुकदे व म्हणाले. (६)

श्रीशक ु दे व म्हणाले - परीक्षिता ! मनव ु ंशाचे वणवन तू थोडतयात ऐक. शेकडो

वर्षाांमध्येसुद्धा तयाचे ववस्तारपूवक व वणवन करता येणार नाही. जे परमपुषार्ष परमातमा लहान-मोठ्या सवव प्राण्यांचे आतमा आहे त, प्रलयाच्या वेळी फतत तेच होते. तयावेळी हे ववश्व ककंवा आणखी काहीही नहाहते. महाराज ! तयांच्या नाभीतून एक सुवणवमय

कमलकळी प्रगट झाली. तयातच चतुमख ुव ब्रह्मदे वांचा आववभावव झाला. ब्रह्मदे वांच्या मनापासून मरीची झाले आणण तयांचे पुत्र कश्यप. तयांना दिकन्या अददतीपासून

वववस्वान (सूय)व हा पुत्र झाला. वववस्वानाच्या संज्ञा-नामक पतनीपासून श्राद्धदे व मनच ू ा

जन्म झाला. परीक्षिता ! संयमी राजा शाद्धदे वाला श्रद्धेपासून दहा पुत्र झाले. इक्ष्वाकू,

नग ृ , शयावतित, ददष्ट, धष्ृ ट, करूर्ष, नररष्यंत, पर्ष ृ ध्र, नभग आणण कवी अशी तयांची नावे होती. (७-१२)


प्रथम वैवस्वत मनूला पुत्र नहाहता. म्हणन ू तयावेळी समथव भगवान विसष्ठाांनी

संतानप्राप्तीसाठाी तयाच्याकडून िमत्रावषाण दे वतेचा यज्ञ करववला होता. फतत दध ू

वपऊन राहणार्या वैवस्वत मनूची धमवपतनी श्रद्धेन,े होतयाकडे जाऊन "मला कन्या

हाहावी" अशी यज्ञाच्या आरं भी प्राथवना केली. तेहाहा अध्वयूच् व या प्रेरणेने ’होता’ बनलेल्या ब्राह्मणाने,

श्रद्धेने

जे

सांगगतले

होते,

तयाची

आठावण

ठाे वून

एकाग्र

गचतताने

वर्षट्काराचा उच्चार करीत कन्या हाहावी, यासाठाी यज्ञकंु डामध्ये आहुती ददली. ’होतयाने’ अशा प्रकारे ववपरीत कमव केल्यामळ ु े इला नावाची कन्या झाली. तितला पाहून मनल ू ा वाईट वाटले आणण तो गरू ु विसष्ठाांना म्हणाला, "भगवन ! आपण मंत्रवेतते आहात. आपले कमव असे ववपरीत फल दे णारे कसे झाले. अहो, हे फार वाईट झाले. वैददक मंत्रांचे असे ववपरीत फळ असता कामा नये. आपल्याला मंत्रज्ञान पूणव आहे .

आपण क्जतेंदद्रय सुद्धा आहात. तयाचबरोबर तपश्चयेने तिनष्पाप झालेले आहात. दे वांनी असतय बोलावे, तयाप्रमाणे आपल्या संकल्पाचा हा उलटा पररणाम कसा झाला ?" (१३-१८)

आमचे वद्ध ृ प्रवपतामह महर्षी विसष्ठाांनी तयाचे हे म्हणणे ऐकून ओळखले क्,

होतयाने ववपरीत संकल्प केला. म्हणन ू ते वैवस्वत मनल ू ा म्हणाले, "राजन ् ! तझ् ु या होतयाच्या ववपरीत संकल्पानेच आमचा संकल्प योग्य रीतीने पुरा झाला नाही. तरीसुद्धा माझ्या तपाच्या प्रभावाने मी तल ु ा श्रेष्ठा पुत्र दे ईन." (१९-२०)

परीक्षिता ! परम यशस्वी महर्षी विसष्ठाांनी असा तिनश्चय करून तया इला

नावाच्या

कन्येलाच

पुषार्ष

बनववण्यासाठाी

भगवान

नारायणांची

स्तत ु ी

केली.

सववशक्ततमान भगवान ् श्रीहरींनी संतष्ु ठा होऊन तयांना मागगतलेला वर ददला. तयामळ ु े ती कन्याच सुद्युम्न नावाचा श्रेष्ठा पुत्र झाली. (२१-२२)

महाराज ! सुद्युम्न एकदा िशकार करण्यासाठाी िसंधुदेशाच्या घोड्यावर स्वार

होऊन काही मंत्रयांसह वनामध्ये गेला. वीर सद् ु यम् ु न कवच अंगावर घालन ू आणण हातात संद ु र धनष्ु य तसेच एक अतयंत अद्भत ु बाण घेऊन हररणांचा पाठालाग करीत उततर ददशेकडे खप ू लांब गेला. शेवटी सद् ु यम् ु न मेषापववताच्या पायथ्याशी असलेल्या

एका वनात गेला. तया वनात भगवान शंकर पाववतीसह ववहार करीत असतात. हे राजा


! तयात प्रवेश करताच वीरवर सुद्युम्नाला आपण स्त्री झालो असून घोडाच घोडी

झाली आहे , असे ददसले. तयाचबरोबर तयाचा सवव सेवकवगव सुद्धा स्वतःला स्त्रीरूपात पाहून उदासपणे एकमेकांच्या तोंडाकडे पाहू लागला. (२३-२७)

परीक्षिताने ववचारले - भगवन ् ! तया जागी असा ववगचत्र प्रकार कसा झाला ?

ती जागा अशी कोणी केली ? आपण आमच्या या प्रश्नाचे उततर द्यावे. कारण आम्हांला अतितशय कुतुहल आहे . (२८)

श्रीशक ु म्हणाले - एके ददवशी भगवान शंकरांचे दशवन घेण्यासाठाी व्रतस्थ ीर्षी

आपल्या तेजाने ददशांचा अंधकार नाहीसा करीत तया वनामध्ये गेले. तयावेळी

अंबबकादे वीचे वस्त्र थोडेसे घसरलेले होते. ीर्षींना अचानक आल्याचे पाहून ती अतयंत लक्जजत झाली. ताबडतोब भगवान शंकरांच्या मांडीवरून उठाून तितने वस्त्र सावरले. (२९-३०)

ीर्षीसद्ध ु ा गौरी-शंकर यावेळी ववहार करीत आहे त, असे पाहून तितथन ू मागे कफरून नरनारायणांच्या आश्रमाकडे तिनघन ू गेले. तयाचवेळी भगवान शंकर आपल्या

वप्रयेला प्रसन्न करण्यासाठाी म्हणाले क्, "माझ्याखेरीज जो कोणी पुषार्ष या स्थानात प्रवेश करील, तो स्त्री होईल." तेहाहापासन ू पुषार्ष तया स्थानामध्ये प्रवेश करीत नाहीत.

आता सुद्युम्न स्त्री झाला होता. म्हणून तो क्स्त्रया झालेल्या आपल्या सेवकांसह एका वनातून दस ु र्या वनात, याप्रमाणे कफरू लागला. (३१-३३)

तयाचवेळी भगवान बध ु ाने आपल्या आश्रमाजवळच अनेक क्स्त्रयांसह एक संद ु र

स्त्री ववहार करीत असलेली पाहून ती आपल्याला प्राप्त हाहावी, अशी इच्छा केली. चंद्रकुमार बुध आपला पती हाहावा, असे तया स्त्रीलासद्ध ु ा वाटले. तयानंतर बुधाला तितच्यापासून पुरूरवा नावाचा पुत्र झाला. अशा प्रकारे अनप ु ुत्र राजा सुद्युम्न स्त्री

झाला. आम्ही असे ऐकले आहे क्, तयाने तया अवस्थेत आपल्या कुलपुरोदहत विसष्ठाांचे स्मरण केले. (३४-३६)

सद् ु यम् ु नाची ही दशा पाहून दयाळू विसष्ठाांना खप ू वाईट वाटले. तयांनी सद् ु यम् ु नाला पुन्हा पषा ु र्ष बनववण्यासाठाी भगवान शंकरांची आराधना केली. भगवान


शंकर विसष्ठाांवर प्रसन्न झाले. परीक्षिता ! तयांनी तयांची इच्छा पूणव करीत व आपली वाणीही सतय राखीतच म्हटले, (३७-३८)

"विसष्ठाा ! तम ु चा हा यजमान एक मदहना पुषार्ष आणण एक मदहना स्त्री

राहील. या हायवस्थेनस ु ार सद् ु यम् ु नाने खश ु ाल पथ् ृ वीचे पालन करावे." विसष्ठाांच्या अनुग्रहाने या हायवस्थेनुसार, इक्च्छत पुषार्षतव िमळवून सुद्युम्न पथ् ृ वीचे पालन करू

लागला. परं तु प्रजा तयाचा मान राखीत नसे. उतकल, गय आणण ववमल असे तयाला तीन पुत्र झाले. परीक्षिता ! ते सववजण दक्षिणेकडील राजे झाले. पुष्कळ ददवसांनत ं र

वद्ध ृ ावस्था प्राप्त झाल्यावर प्रतितष्ठाान नगरीचा अगधपती सुद्युम्न याने आपला पुत्र

पुरूरवा याला राजय ददले आणण स्वतः तपश्चयाव करण्यासाठाी वनात तिनघून गेला. (३९-४२)

अध्याय पदहला समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय २ रा पर्ष ू या पाच पत्र ु ांचा वंश ृ ध्र इतयादद मनच् श्रीशुक म्हणतात - अशा प्रकारे जेहाहा सुद्युम्न वनात गेला, तेहाहा वैवस्वत

मनूने पुत्रासाठाी यमन ु ेच्या काठाी शंभर वर्षेपयांत तपश्चयाव केली. तयानंतर तयाने संतान प्राप्तीसाठाी सववशक्ततमान भगवान श्रीहरींची प्राथवना केली आणण आपल्याचसारखे दहा पुत्र प्राप्त केले. तयांपैक् सवाांन मोठाा इक्ष्वाकू होता. (१-२)

तया मनप ु ुत्रांपैक् एकाचे नाव पर्ष ृ ध्र होते. तयाला गुरू विसष्ठाांनी गाईंचे रिण

करण्यासाठाी नेमले. म्हणून तो रात्रीच्या वेळी अतयंत सावधगगरीने वीरासनात बसून गाईंचे रिण करीत असे. एके ददवशी रात्री पाऊस पडत होता. तयावेळी गाईंच्या

गोठ्यात एक वाघ घुसला. तयाला िभऊन झोपलेल्या गाई उठाून उभ्या रादहला. तया

गोशाळे मध्ये इकडे-तितकडे धावू लागल्या. बलवान वाघाने एका गाईपा पकडले. ती अतयंत भयभीत होऊन हं बरू लागली. तितचा तो आरमाोश ऐकून पर्ष ृ ध्र गायीजवळ धावत गेला. रात्रीची वेळ आणण तयात ढगांनी आच्छाददल्यामळ ु े तारे सद्ध ु ा ददसत नहाहते. तयाने


हातात तलवार घेऊन अजाणतेपणेच वाघ समजून वेगाने गाईचे िशर उडववले. तलवारीच्या टोकाने वाघाचासुद्धा कान तुटला. रस्तयात रतत गळत असलेल्या

अवस्थेत तो अतयंत भयभीत होऊन तितथून तिनघून गेला. शत्रद ु मन पर्ष ृ ध्राला वाटले, वाघ मेला. परं तु सकाळी तयाने जेहाहा गाईलाच मारलेले पादहले, तेहाहा तयाला अतितशय

दःु ख झाले. पर्ष ृ ध्राने जाणून बुजून जरी अपराध केला नहाहता, तरीसुद्धा कुलपुरोदहत विसष्ठाांनी तयाला शाप ददला क् "या कमावमळ ु े तू िबत्रय राहणार नाहीस. शूद्र होशील."

गुषादे वांचा शाप पर्ष ृ ध्राने हात जोडून स्वीकारला आणण यानंतर तयाने मुनींना

वप्रय असणारे नैक्ष्टक ब्रह्मचयवव्रत धारण केले. सवव प्राण्यांचा हे तुरदहत दहतैर्षी आणण

सवाांच्या समान भावनेने युतत होऊन तो भततीमुळे परम ववशुद्ध भगवान वासुदेवांचा

अनन्य भतत झाला. तयाची सवाांववर्षयीची आसक्तत नाहीशी झाली. सवव वतृ ती शांत झाल्या. इंदद्रये वश झाली. तो कधीही कोणताही संग्रह करीत नहाहता. दै ववशात जे

काही प्राप्त होत असे, तयावरच तो आपला उदरतिनवावह करीत असे. तो आतमज्ञानाने संतष्ु ट होता आपले गचतत परमातम्यामध्ये क्स्थर करून बहुतक े वेळ समागधस्थच राहात असे. तो वेडा, आंधळा, अगर बदहरा असल्याप्रमाणे पथ् ृ वीवर संचार करीत असे. अशा प्रकारे

राहात असलेल्या तयाने एकदा वनात भडकलेला वणवा पादहला.

मननशील पर्ष ृ ध्राने आपला दे ह तया अग्नीत भस्म करून तो परब्रह्माला प्राप्त झाला (३-१४)

मनच ू ा सवाांत लहान पुत्र कवी नावाचा होता. ववर्षय भोगांबाबत तो अतयंत

तिनःस्पह गेला आणण ू रोबर वनात तिनघन ू ृ होता. राजय सोडून तो आपल्या बंधब स्वयंप्रकाश

परमातम्याला

आपल्या

हृदयिसंहासनावर

अवस्थेतच तो परम पदाला प्राप्त झाला. (१५) मनप ु ुत्र

कषार्षापासन ू

काषार्ष

नावाचे

िबत्रय

ववराजमान

उतपन्न

करून

झाले.

ककशोर

ते

मोठाे

ब्राह्मणभतत, धमवप्रेमी व उततरभागाचे रिण करणारे होते. धष्ृ टाचे धाष्टव नावाचे

िबत्रय झाले. या शरीरानेच शेवटी ते ब्राह्मण झाले. नग ु ती, तयाचा पुत्र ृ ाचा पुत्र सम भत ू जयोती आणण भत ू जयोतीचा पुत्र वसू होता. वसच ू ा पुत्र प्रतीक आणण प्रतीकाचा पुत्र


ओघवान. ओघवानाच्या पुत्राचे नावसुद्धा ओघवानच होते. ओघवती नावाची तयांना एक

कन्या होती. तितचा वववाह सुदशवनाशी झाला. मनप ु ुत्र नररष्यन्तापासून गचत्रसेन,

तयाच्यापासून ीि, ीिापासून मीढ्वान ्, मीढ्वानापासून कूचव आणण तयाच्यापासून इंद्रसेनाची

उतपतती

झाली.

इंद्रसेनापासून

वीतितहोत्र,

तयापासून

सतयश्रवा,

सतयश्रवापासून उषाश्रवा आणण तयाच्यापासून दे वदतताची उतपतती झाली. (१६-२०)

दे वदतताचा अक्ग्नवेश्य नावाचा पुत्र झाला. तो स्वतः भगवान अक्ग्नदे वच

होता. तोच पुढे कानीन आणण महर्षी जारूकण्यव नावाने प्रिसद्ध झाला. परीक्षिता ! ब्राह्मणांचे आक्ग्नवेश्यायन नावाचे गोत्र तयाच्यापासूनच चालत आले. अशा प्रकारे नररष्यंताच्या वंशाचे मी वणवन केले. आता ददष्टाचा वंश ऐक. (२१-२२)

ददष्टाच्या पुत्राचे नाव नाभाग होते. हा नाभाग दस ु रा आहे . आपल्या कमाांमुळे

तो वैश्य झाला. तयाचा पुत्र झाला भलंदन आणण तयाचा वतसप्रीती. वतसप्रीतीचा प्रांशू आणण प्रांशूचा पुत्र प्रमती झाला. प्रमतीचा खतिनत्र, खतिनत्राचा चािुर्ष आणण तयाचा

ववववंशती. ववववंशतीचा पुत्र रं भ आणण रं भाचा पुत्र खतिननेत्र. हे दोघेही धािमवक होते.

तयाचा पुत्र करं धम आणण करं धमाचा आवीक्षित. परीक्षिता ! आवीक्षिताचा पुत्र मषातत चरमावती राजा झाला. अंगगराचा पुत्र महायोगी संवतव ीर्षीने तयाच्याकडून यज्ञ करववला होता. मषातताचा यज्ञ जसा झाला, तसा आणखी कोणाचाही झाला नाही. तया

यज्ञातील सवव काही सोन्याचे असून जे काही होते ते अतयंत सुंदर होते. तया यज्ञामध्ये सोमपान करून इंद्र संतष्ु ट झाला होता आणण भरपूर दक्षिणा िमळाल्याने ब्राह्मण तप्ृ त झाले होते. तयात मषाद्गण अन्न वाढणारे आणण ववश्वेदेव सभासद होते. (२३-२८)

मषातताच्या पुत्राचे नाव दम होते. दमाचा राजयवधवन, तयापासून सुधत ृ ी आणण

सुधत ृ ीला

नर

नावाचा

पुत्र

झाला.

नरापासून

केवल,

केवलापासून

बंधुमान,

बंधम ु ानापासन ू वेगवान, वेगवानापासन ू बंधू आणण बंधप ू ासन ू राजा तण ू ा जन्म ृ बबंदच जाला. तण ु ांचे भांडार होता. अप्सरांमधील श्रेष्ठा अलंबर्ष ु ा दे वीने तयाला ृ बबंद ू आदशव गण

वरले. तितच्यापासन ू तयाला अनेक पुत्र आणण इडववडा नावाची एक कन्या झाली.

मतिु नवर ववश्रवाने आपले योगेश्वर वपता पुलस्तय यांच्याकडून उततम ववद्या प्राप्त


करून घेऊन इडववडेपासून कुबेराला जन्म ददला. तण ू ा ववशाल, शून्यबंधू आणण ृ बबंदल धूमकेतू असे तीन पुत्र झाले. तयांपैक् ववशाल हा वंशधर झाला आणण तयाने वैशाली नावाचा नगरी वसववली. ववशालाचा हे मचंद्र, हे मचंद्राचा धम्र ू ाि, धूम्रािाचा संयम

आणण संयमाचे कृशाश्व व दे वज असे दोन पुत्र झाले. कृशाश्वाच्या पुत्राचे नाव सोमदतत होते, तयाने अश्वमेध यज्ञाने यज्ञपती भगवंतांची आराधना केली आणण

योगेश्वर संतांचा आश्रय घेऊन उततम गती प्राप्त करून घेतली. सोमदतताचा पुत्र सम ु ती आणण सम ु तीचा जनमेजय झाला. हे सवव तण ू ी क्तितव वाढववणारे ववशाल ृ बबंदच वंशातील राजे झाले. (२९-३६)

अध्याय दस ु रा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय ३ रा महर्षी च्यवन आणण सक ु न्येचे चररत्र व शयावतीचा वंश श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - मनप ु ुत्र राजा शयावती वेदपारं गत होता. तयाने अंगगरा

ीर्षींच्या यज्ञामध्ये दस ु र्या ददवसाचे कमव सांगगतले होते. तयाची एक कमललोचना

सुकन्या नावाची कन्या होती. एके ददवशी शयावती आपल्या कन्येसह वनातन ू जाता जाता च्यवन ीर्षींच्या आश्रमात जाऊन पोहोचला. सुकन्या आपल्या मैबत्रणींसह वनात कफरत कफरत झाडांचे सौंदयव पाहात होती. तितने एके दठाकाणी वाषाळाच्या तिछद्रांमधून काजहायाप्रमाणे चमकणार्या दोन जयोती पादहल्या. दै वगतीमुळे सुकन्येने बालसुलभ

स्वभावानुसार एका काट्याने तया जयोतींना टोचले. तयामुळे तयातून भळभळा रतत

वाहू लागले. तयाचवेळी राजा शयावतीच्या सैतिनकांचे मल-मूत्र थांबले. हे पाहून शयावतीला आश्चयव वाटले. तो आपल्या सैतिनकांना म्हणाला, "अरे ! तुम्ही महर्षी च्यवनांच्या बाबतीत काही अनुगचत हायवहार तर केला नाही ना ? आमच्यापैक् कोणीतरी तयांच्या आश्रमामध्ये काहीतरी दष्ु कृतय केले असावे." तेहाहा घाबरत घाबरत सुकन्या वपतयाला

म्हणाली, "माझ्याकडूनच काही चक ू घडली आहे . अजाणतेपणाने मी दोन जयोतींना

काट्याने टोचले आहे ." आपल्या कन्येचे हे बोलणे ऐकून शयावती घाबरला. तयाने


स्तुती

करून वाषाळात असलेल्या

च्यवन-मुनींना

कसेबसे

शांत केले.

तयानंतर

च्यवनमुनींचे मनोगत जाणन ू तयाने आपली कन्या तयांना अपवण केली आणण या संकटातून सुटून प्रसन्न गचतताने तयांची संमती घेऊन तो राजधानीकडे परत आला. (१-९)

इकडे सुकन्या अतितशय रागीट च्यवनमुनींना पती म्हणून स्वीकारून अतयंत

सावधपणे तयांचे मनोगत जाणून व तयाप्रमाणेच वागून तयांची सेवा करीत तयांना प्रसन्न

करू

लागली.

काही

काळ

गेल्यानंतर

तयांच्या

आश्रमामध्ये

दोन्ही

अक्श्वनीकुमार आले. च्यवन मुनींनी तयांचे यथोगचत स्वागत करून म्हटले, "आपण

दोघेजण समथव आहात; म्हणून मला ताषाण्यावस्था प्रदान करा. तषाण क्स्त्रयांना आवडणारे रूप आणण वय मला द्या. आपण सोमपान करण्याचे अगधकारी नाहीत, हे

मी जाणतो. तरीसुद्धा यज्ञामध्ये मी आपल्याला सोमपानरसाचा अगधकार िमळवून दे ईन." वैद्यिशरोमणी अक्श्वनीकुमारांनी महर्षी च्यवनांना धन्यवाद दे ऊन म्हटले, "ठाीक आहे ." आणण तयांना सांगगतले क् ’हे िसद्धांनी बनववलेले कंु ड आहे . आपण

याच्यामध्ये स्नान करावे. च्यवन मन ु ींचे शरीर म्हातारपणाने हायापले होते. सवव अंगावर िशरा ददसत होतया. सरु कुतया पडल्या होतया आणण केसही वपकल्यामळ ु े ते

अगदी कुरूप ददसत होते. आपल्याबरोबर तयांना घेऊन अक्श्वनीकुमारांनी तया कंु डात प्रवेश केला. नंतर तया कंु डातून तीन पुषार्ष बाहे र आले. तया तितघांच्याही गळ्य़ात

कमळांच्या माळा, कानांत कंु डले होती. तयांनी सुंदर वस्त्रे पररधान केली होती. तितघेही एकसारखे ददसत होते. ते अतितशय सुंदर आणण क्स्त्रयांना वप्रय वाटतील असे होते.

साध्वी सुंदरी सक ु न्येने जेहाहा तितघेही एकसारखेच आणण सय ू ावसारखे तेजस्वी आहे त,

असे पादहले, तेहाहा तयांतून आपल्या पतीला ओळखू न शकल्याने ती अक्श्वनीकुमारांना शरण गेली. तितचे पातितव्रतय पाहून अक्श्वनीकुमार संतुष्ठा झाले. तयांनी तितला तितचा पती दाखववला आणण नंतर च्यवन मन ु ींची आज्ञा घेऊन ववमानातन ू ते स्वगावकडे गेले. (१०-१७)

एकदा यज्ञासाठाी आमंत्रण दे ण्याकररता शयावती च्यवन मुनींच्या आश्रमात

आला. तेथे तयाने पादहले क्, आपल्या सुकन्येजवळ एक सय ू ावसारखा तेजस्वी पुषार्ष बसलेला आहे . सुकन्येने तयाच्या चरणांना वंदन केले. शयावतीने तितला आिशवावद ददला


नाहीच आणण काहीसे नाराज होऊन म्हटले - "कुलटे ! हे तू काय केलेस ? सवाांना वंदनीय अशा च्यवन मुनींना तू फसवलेस ! तू तयांना म्हातारा आणण नावडता

समजून सोडून ददलेस आणण एका वाटे ने तिनघालेल्या जार पुषार्षाबरोबर राहू लागलीस. तुझा जन्म तर फार मोठ्या कुळात झाला होता. ही उलटी बुद्धी तुला कशी सच ु ली ? तुझे हे वागणे कुलाला कलंक लावणारे आहे . तू तिनलवजजपणे जाराची सेवा करू

लागलीस आणण अशा रीतीने आपल्या वपतयाच्या व पतीच्या वंशांना घोर नरकाकडे घेऊन चालली आहेस !" राजा शयावतीने असे म्हटल्यानंतर पववत्र हास्य करणार्या

सक ु न्येने क्स्मत हास्य करीत म्हटले, "बाबा ! हे आपले जावई भग ु ंदन महर्षी ृ न च्यवनच आहे त." यानंतर तितने आपल्या वपतयाला महर्षी च्यवनांच्या ताषाण्य आणण

सौंदयावच्या प्राप्तीचा सवव वतृ तांत सांगगतला. तो ऐकून शयावती आश्चयवचककत झाला. तयाने मोठ्या प्रेमाने आपल्या कन्येला जवळ घेतले. (१८-२३)

महर्षी च्यवनांनी वीर शयावतीकडून सोमयज्ञाचे अनष्ु ठाान करववले आणण

सोमपानाचा

अगधकार

नसन ू सद्ध ु ा

आपल्या

प्रभावाने

अक्श्वनीकुमारांना

सोमपान

करववले. शीघ्रकोपी इंद्राने हे सहन न होऊन शयावतीला मारण्यासाठाी वज्र उचलले.

महर्षी च्यवनांनी वज्र घेतलेला तयाचा हात तेथेच थांबवला. तेहाहा सवव दे वांनी

अक्श्वनीकुमारांना सोमाचा भाग दे ण्याचे मान्य केले. वैद्य असल्याकारणाने तयांनी अगोदर अक्श्वनीकुमारांना सोमपानापासून बदहष्कृत केले होते. (२४-२६)

परीक्षिता ! शयावतीला उततानबही, आनतव आणण भरू रर्षेण असे तीन पुत्र होते.

आनतावपासन ू रे वत झाला. महाराज ! रे वताने समद्र ु ाच्या आत कुशस्थळी नावाची एक

नगरी वसववली होती. तेथेच राहून तो आनतव इतयादद दे शांवर राजय करीत होता. तयाला शंभर श्रेष्ठा पुत्र होते. तयांपैक् सवाांत थोरला ककुद्मी होता. ककुद्मी आपली कन्या

घेऊन तितच्यासाठाी

वर

ववचारण्याच्या

उद्देशाने

ब्रह्मदे वाकडे रजतमरदहत

ब्रह्मलोकात गेला. ब्रह्मलोकामध्ये गाणे चालू असल्याने ववचारण्यासाठाी संधी न िमळाल्याने तो काही वेळ तेथेच थांबला. तयानंतर ब्रह्मदे वांना नमस्कार करून तयाने

आपल्या येण्याचा उद्देश सांगगतला. तयाचे म्हणणे ऐकून भगवान ब्रह्मदे व तयाला हसून म्हणाले, (२७-३१)


राजा ! तू आपल्या मनात जया लोकांववर्षयी ववचार केला होतास, ते सववजण

केहाहाच काळाच्या पडद्याआड गेले आहे त. आता तयांचे मुलगे, नातू, पणतू इतकेच काय गोत्रांची नावेसुद्धा िशल्लक रादहली नाहीत. मध्यंतरीच्या काळात सततावीस युगांचा काळ तिनघून गेला आहे . म्हणून तू परत जा. यावेळी भगवान नारायणांचे अंशावतार महाबली बलराम पथ् ृ वीवर ववद्यमान आहे त. राजा ! तयाच नररतनाला हे

कन्यारतन तू समवपवत कर. जयांचे नाम, लीला इतयाददंचे श्रवण क्तवन अतितशय पववत्र आहे , तेच प्राण्यांचे जीवनसववस्व भगवान पथ् ृ वीवरील भार उतरववण्यासाठाी आपल्या

अंशाने अवतीणव झाले आहे त. ककुद्मीने ब्रह्मदे वांची ही आज्ञा घेऊन तयांच्या चरणांना

वंदन केले आणण तो आपल्या नगरीला तिनघन गेला. यिांच्या िभतीने तयांच्या ू वंशजांनी ती नगरी सोडली होती आणण ते इकडे तितकडे कुठाे तरी तिनवास करीत होते. ककुद्मीने

आपली

सवाांगसुंदर

कन्या

बलशाली

बलरामाला

दे ऊन

करण्यासाठाी श्रीनारायणांच्या बदररकाश्रमाकडे तिनघून गेला. (३२-३६)

तो

तपश्चयाव

अध्याय तितसरा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय ४ था नाभाग आणण अंबरीर्षाची कथा श्रीशुक म्हणतात - नभगाचा पुत्र नाभाग दीघवकालपयांत ब्रह्मचयवव्रताचे पालन

करून जेहाहा परत आला, तेहाहा तयाच्या मोठ्या बंधूंनी आपल्यापेिा लहान परं तु ववद्वान भावाच्या वाट्याला संपतती न दे ता फतत वपताच ददला. तयाने आपल्या

भावांना ववचारले, "बंधूंनो ! आपण मला संपततीपैक् काय ददले आहे ?" तेहाहा तयांनी उततर ददले क्, "आम्ही तुझ्या दहश्श्यापोटी वडीलच तुला दे त आहोत." तो आपल्या

वडडलांना जाऊन म्हणाला - "तात ! माझ्या मोठ्या भावांनी संपततीचा वाटा म्हणून

मला आपल्यालाच ददले आहे . वडील म्हणाले, "मुला ! तू तयांचे म्हणणे ऐकू नकोस. अंगगरस-गोत्राचे हे मोठाे बुवद्धमान ब्राह्मण यावेळी एक मोठाा यज्ञ करीत आहे त. परं तु माझ्या ववद्वान पुत्रा ! तयांना प्रतयेक सहाहाया ददवशीच्या कमावच्या वेळी मंत्र आठावत नाहीत. तू तया महातम्यांच्याकडे जाऊन तयांना दोन वैश्वदे वसत ू ते सांग. ते जेहाहा


स्वगावत जाऊ लागतील, तेहाहा यज्ञातून उरलेले आपले सारे धन तुला दे ऊन टाकतील. म्हणून आता तू तयांच्याकडे जा." आपल्या वपतयाच्या आज्ञेवरून तयाने तसे केले. तया

अंगगरस गोत्राच्या ब्राह्मणांनीसुद्धा यज्ञातील उरलेले धन तयाला ददले आणण ते स्वगावत तिनघून गेले. (१-५)

नाभाग ते धन घेऊ लागला, तेहाहा उततर ददशेकडून एक काळ्या रं गाचा पुषार्ष

आला. तो म्हणाला - "यज्ञभूमीत जे काही िशल्लक रादहले आहे , ते सवव धन माझे आहे ." (६)

नाभाग म्हणाला, "ीर्षींनी हे धन मला ददले आहे ; म्हणून माझेच आहे ."

यावर तो पुषार्ष म्हणाला, "आपल्या वादाबद्दल तझ् ु या वडडलांनाच ववचारलेले बरे !" तेहाहा नाभागाने जाऊन वडडलांना ते ववचारले. वडील म्हणाले , "दि प्रजापतीच्या

यज्ञात एकदा ीर्षींनी हा तिनणवय केला आहे क्, यज्ञभूमीमध्ये जे काही िशल्लक राहील, तो सवव षाद्रदे वाचा भाग असेल. म्हणून ते धन महादे वांनाच िमळाले पादहजे."

नाभागाने परत जाऊन तयांना प्रणाम करून म्हटले, "प्रभो ! यज्ञभम ू ीतील सवव

वस्तू आपल्याच आहे त, असे माझा वडडलांनी सांगगतले. ब्रह्मन ् ! मी मस्तक लववून आपली िमा मागतो." तेहाहा भगवान षाद्र म्हणाले , "तझ् ु या वडडलांनी धमावप्रमाणे तिनणवय ददला आणण तू सुद्धा खरे बोललास. तू वेदांचा अथव जाणतोसच. आता मी तुला सनातन ब्रह्मतततवाचे ज्ञान दे तो. येथे यज्ञात उरलेला माझा जो भाग आहे , हे

धनसुद्धा मी तुला दे तो. तयाचा तू स्वीकार कर." एवढे बोलन ू सतयप्रेमी भगवान षाद्र

अंतधावन पावले. जो मनुष्य सकाळी आणण संध्याकाळी एकाग्रगचतताने या आख्यानाचे स्मरण करतो, तो प्रतितभावंत, वेदांचा अथव जाणणारा होऊन आपल्या स्वरूपालासुद्धा

जाणणारा होतो. नाभागाला अंबरीर्ष नावाचा पुत्र झाला. तो भगवंताचा मोठाा भतत आणण पुण्यवान होता. सववत्र अकंु दठात असा ब्रह्मशापसुद्धा अंबरीर्षाला स्पशव करू शकला नाही. (७-१३)


राजाने ववचारले - भगवन ् ! परमज्ञानी राजर्षी अंबरीर्षाचे चररत्र मी ऐकू

इक्च्छतो. ब्राह्मणाने रागावून तयाला अटळ असा शाप ददला होता, परं तु तया शापाने तयाचे काहीही अतिनष्ट का झाले नाही ? (१४)

श्रीशक म्हणाले - भाग्यवान अंबरीर्षाला सप्तद्वीपयत ु ु त पथ् ृ वी, न संपणारी

संपतती आणण अतुलनीय ऐश्वयव प्राप्त झाले होते. मनुष्यांना या सवव गोष्टी जरी अतयंत दल व असल्या, तरी तो तयांना स्वप्नाप्रमाणे मानीत असे. कारण हे वैभव ु भ

नाशवंत असून तयामुळे मनुष्य घोर नरकात जातो, हे तो जाणत होता. भगवान श्रीकृष्णांवर आणण तयांच्या भततांवर तयाचे अतितशय प्रेम होते, ते प्रेम प्राप्त झाल्यानंतर हे सवव ववश्व मातीच्या दढगाप्रमाणे (तुच्छ) वाटू लागते. तयाने आपले मन

श्रीकृष्णांच्या चरणारववंदांमध्ये, वाणी भगवत ् गुणानव ु णवनामध्ये, हात हररमंददराच्या सेवाकायाांमध्ये आणण कान-अच्युतांच्या कथाश्रवणामध्ये गुंतवून ठाे वले होते. तयाने नेत्र मक ु ंु दमत ू ी तसेच मंददरांच्या दशवनाकडे, अंगप्रतयंग भगवद्भततांच्या शरीरस्पशावमध्ये, नाक तयांच्या चरणकमलांवर अवपवलेल्या ददहाय तळ ु शीच्या गंधामध्ये आणण क्जभेला भगवंतांना अपवण केलेल्या प्रसाद सेवनात संलग्न केले होते. तयाचे पाय भगवंतांची

तीथविेत्रे इतयादींची पायी यात्रा करण्यात आणण मस्तक श्रीकृष्णांच्या चरणकमलांना वंदन

करण्यात

मग्न

असे.

अंबरीर्षाने

पुष्पमाळा,

चंदन

इतयादी

भोगसामग्री

भगवंतांच्या भततांमध्येच आढळणारे प्रेम स्वतःमध्ये तिनमावण हाहावे म्हणून. अशा

प्रकारे , भगवंतांना सवावतमा तसेच सववस्वरूप समजून, तयाने आपली सवव कमे तया यज्ञपुषार्ष, इंदद्रयातीत भगवंतांना समवपवत केली होती आणण भगवद्भतत ब्राह्मणांच्या आज्ञेनुसार तो या पथ्ृ वीचे पालन करीत होता. तयाने ’धन्व’ नावाच्या मषाभूमीमध्ये

सरस्वती नदीच्या प्रवाहासमोरे विसष्ठा, अिसत, गौतम इतयादद आचायाांकडून मोठ्या ऐश्वयावला अनुरूप सवव अंगांसह दक्षिणा दे ऊन अनेक अश्वमेध यज्ञ करून यज्ञागधपती भगवंतांची आराधना केली होती. तयाच्या यज्ञांमध्ये दे वांसह जेहाहा सदस्य आणण

ीक्तवज बसत असत, तेहाहा तयांच्या पापण्यांची उघडझाप होत नसे. तयामळ ु े संद ु र वस्त्रे आणण तशीच रूपे असल्याने ते दे वांसारखे ददसत असत. तयाची प्रजा

महातम्यांनी गातियलेल्या भगवंतांच्या उततम चररत्रांचे मोठ्या प्रेमाने कधी श्रवण करी तर कधी तयांचे गायन करी. तयापुढे ती वप्रय अशा स्वगावची सुद्धा इच्छा करीत नसे.


श्रीहरींचे नेहमी आपल्या हृदयात दशवन घेणार्या तया प्रजेला िसद्धांनासुद्धा दल व अशी ु भ

भोगसामग्री आनंददत करू शकत नहाहती. तितला होणार्या आतमानंदापुढे तया वस्तू अतयंत तुच्छ होतया. अशा प्रकारे तो राजा तपश्चयेने युतत असा भक्ततयोग आणण

प्रजापालनरूप स्वधमव यांनी भगवंतांना प्रसन्न करू लागला आणण हळू हळू तयाने सवव

प्रकारच्या आसततींचा तयाग केला. घर, स्त्री, पुत्र, बांधव, मोठामोठाे हतती, रथ, गोडे तसेच पायदळ, अिय रतने, अलंकार, आयुधे इतयादद वस्तू आणण न संपणारे खक्जने हे सवव नािशवंत आहे , असा तिनश्चय झाला होता. तयाच्या अनन्य भततीमळ ु े प्रसन्न होऊन भगवद्भततांचे रिण करणारे सद ु शवनचरमा ददले होते. (१५-२८)

एकदा तयाने आपल्यासारख्याच असणार्या पतनीसह भगवान श्रीकृष्णांची

आराधना करण्यासाठाी एक वर्षवपयांत द्वादशीव्रत करण्याचा तिनयम केला. व्रताची

समाप्ती झाल्यानंतर कातितवक मदहन्यात तयाने तीन रात्री उपवास केला आणण एक

ददवस यमन ु ा नदीत स्नान करून मधव ु नामध्ये भगवान श्रीकृष्णांची पूजा केली. तयाने महािभर्षेकाच्या

ववधीने

सवव

प्रकारची

सामग्री

घेऊन

अिभर्षेक

केला

आणण

अंतःकरणापासन ू तन्मय होऊन वस्त्रे, अलंकार, चंदन, पुष्पमाला, अर्घयव इतयादींनी तयांचे पूजन केले. नंतर श्रेष्ठा ब्राह्मण पूणक व ाम असल्याने तयांना पूजीची इच्छा नहाहती, तरी सुद्धा राजाने भक्ततभावाने तयांचे पूजन केले. तयांना प्रथम स्वाददष्ठा आणण अतयंत उततम भोजन दे ऊन तयांच्या घरी साठा कोटी गाई पाठाववल्या. तया

ं े सोन्याने आणण खूर चांदीने मढववलेले होते. तयांना सुंदर वस्त्रे घातली गाईंची िशग

होती. तया गाई गरीब, तषाण, ददसावयास सुंदर, वासरे असलेल्या आणण पुष्कळ दध ू दे णार्या होतया. ब्राह्मणांना सवव दे ऊन झाल्यावर राजाने तयांची आज्ञा घेऊन व्रताचे

पारणे करण्याची तयारी केली. तयाचवेळी शापानुग्रहसमथव दव ु ावसमुनी तयाच्याकडे अतितथी म्हणून आले. (२९-३५)

तयांना पाहताच राजा उठाून उभा रादहला. नंतर तयांना आसन दे ऊन तयाने

तयांची पूजा केली. तसेच तयांच्या चरणांना वंदन करून तयांना भोजन करण्याची

प्राथवना केली. दव ु ावसमुनींनी अंबरीर्षाच्या प्राथवनेचा स्वीकार केला आणण तयानंतर

आवश्यक कमे करण्यासाठाी ते नदीवर गेले. ते परब्रह्माचे ध्यान करीत यमुनेच्या

पववत्र जलात स्नान करू लागले. इकडे द्वादशी फतत अधी घटका िशल्लक रादहली.


धमवज्ञ अंबरीर्षाने धमवसंकटात पडल्याकारणाने ब्राह्मणांबरोबर पारण्यासंबंधी ववचारववतिनमय केला. तो म्हणाला, "ब्रह्मणाने भोजन केल्याखेरीज आपण भोजन करणे

आणण द्वादशी असेपयांत पारणे न करणे हे दोन्हीही दोर्ष आहे त. म्हणून जे केल्याने माझे कल्याण होईल आणण मला पापही लागणार नाही, असे मला केले पादहजे. पाणी

वपणे म्हणजे भोजन करणे आणण न करणेही होय. म्हणून ब्राह्मण हो ! फतत पाणी वपऊनच मी व्रताची पारणा करतो." असा तिनश्चय करून मनोमन भगवंतांचे गचंतन

करीत अंबरीर्ष पाणी प्याला आणण हे परीक्षिता ! तो दव ु ावसमन ु ींच्या येण्याची वाट पाहात रादहला. आवश्यक तिनतयकमे पार पाडून दव ु ावसमन ु ी यमन ु ेवरून परत आले. राजाने पुढे होऊन तयांचे स्वागत केले, तेहाहा तयांनी अंतज्ञावनाने राजाने पारणे केले

आहे , हे ओळखले. तयावेळी दव ु ावसमुनींना भूक लागली होती. रागाने ते थरथर कापू लागले. तयांनी भुवया चढवल्या. तोंड वेडव े ाकडे करीत हात जोडून उभे असलेल्या

राजाला दरडावून ते म्हणाले. "राजयमदाने उन्मतत होऊन स्वतःला सतताधारी मानून

धमव सोडून वागणार्या याचा नीचपणा तर पाहा ! हा कसला ववष्णुभतत ! मी याचा

अतितथी म्हणून आलो. याने मला भोजनाचे तिनमंत्रणही ददले, परं तु मला न वाढताच

हा जेवला ! ततकाळ मी तुला तयाचे फळ दाखववतो !" असे म्हणत म्हणतच रमाोधाने भडकून तयांनी आपली एक जटा उपटली आणण अंबरीर्षांना मारण्यासाठाी तितच्यातून

एक कृतया उतपन्न केली. ती प्रलयकाळच्या अग्नीप्रमाणे धगधगत होती. आगीप्रमाणे धगधगणारी ती हातात तलवार घेऊन राजावर तट ु ू न पडली. तयावेळी तितच्या पायांच्या आदळआपटीने पथ् ृ वी कापत होती. परं तु अंबरीर्ष मात्र तितला पाहून एक केसभरही ढळला नाही. परमातम्याने सेवकाच्या रिणासाठाी पदहल्यापासन ू च नेमलेल्या सुदशवनचरमााने रमाोधाने फूतकारणार्या सापाला आग जशी जाळून टाकते, तयाचप्रमाणे

तया कृतयेला जाळून टाकले. दव ु ावसांनी आपला प्रयतन फुकट गेला असून ते चरमा आपल्याकडे येत आहे , असे पादहले, तेहाहा ते भयभीत होऊन प्राण वाचववण्यासाठाी

इकडे तितकडे पळू लागले. उं चच उं च भडकणार्या जवाळा असणार्या वणाहायाने जसा सापाचा पाठालाग करावा, तयाचप्रमाणे भगवंतांचे चरमा तयांच्याकडे लागले. ते चरमा

आपल्या पाठाोपाठा येत आहे असे जेहाहा दव ु ावसांनी पादहले, तेहाहा मेषापववताच्या गुहेत दडण्यासाठाी ते तितकडे धावू लागले. दव ु ावसमुनी ददशा, आकाश, पथ् ृ वी, सप्त पाताळे ,

समुद्र, लोकपालांनी सुरक्षित केलेले लोक, इतकेच काय स्वगावपयांत गेले. परं तु जेथे


जेथे ते गेले, तेथे तेथे ते असह्य सुदशवन चरमा आपला पाठालाग करीत असल्याचे

तयांना ददसले. जेहाहा स्वतःचे रिण करणारा कोणीच तयांना िमळाला नाही, तेहाहा तर ते अगधकच घाबरले. आपला त्राता शोधत ते ब्रह्मदे वाकडे गेले आणण म्हणाले, हे स्वयंभू ब्रह्मदे वा, भगवंतांच्या या तेजोमय चरमाापासून माझे रिण करा. (३६-५२)

ब्रह्मदे व म्हणाले - दोन पराधाांच्या कालखंडानंतर कालस्वरूप भगवान आपली

ही सष्ृ टीलीला संपवतील आणण तेहाहाच हे ववश्व जाळून टाकण्याची इच्छा करतील, तयावेळी तयांच्या भुवयांच्या इशार्यानेच सार्या ववश्वासह माझा हा लोक नाहीसा होऊन जाईल. (५३)

मी, भगवान शंकर, दि, भग ू श्े वर, दे वेश्वर इतयादी ृ ू इतयादी प्रजापती, भत

सववजण आम्ही तयांनी बनववलेल्या तिनयमांनी बद्ध आहोत. तसेच तयांची आज्ञा

िशरोधाथव मानून आम्ही जगाचे दहत करतो. (तयांच्या भतताचा द्रोह करणार्याला वाचववण्यास आम्ही असमथव आहोत.) ब्रह्मदे वांनी जेहाहा दव ु ावसांना अशा प्रकारे तिनराश केले, तेहाहा भगवंतांच्या चरमााने त्रस्त होऊन ते कैलासतिनवासी भगवान शंकरांना शरण गेले. (५४-५५) श्रीमहादे व म्हणाले - जया अनंत परमेश्वरामध्ये ब्रह्मदे वासारखे जीव आणण

तयांचे उपागधभूत कोश तसेच या ब्रह्मांडाप्रमाणेच अनेक ब्रह्मांड,े योग्य वेळी तिनमावण होतात आणण वेळ आल्यावर नाहीशी होतात. जयांच्यामध्ये आमच्यासारखे हजारो गोते

खात राहतात, तया प्रभूंच्या संबंधात काहीही करण्याचे सामथ्यव आमच्यामध्ये नाही. (५६)

मी, सनतकुमार, नारद, भगवान ब्रह्मदे व, कवपलदे व, अपांतरतम, दे वल, धमव,

आसुरी तसेच मरीची इतयादद अन्य सववज्ञ िसद्धेश्वर - असे आम्ही सववजण भगवंतांची माया जाणू शकत नाही. कारण आम्ही तयाच मायेच्या चरमाात सापडलो आहोत. हे

चरमा तया ववश्वेश्वराचे शस्त्र आहे . आम्हांला याचा प्रतितकार करता येणार नाही. आपण

तयांनाच शरण जावे. ते भगवंतच तुमचे कल्याण करतील. तेथून सुद्धा तिनराश होऊन दव ु ावस भगवंतांच्या परमधाम वैकंु ठाात गेले, जेथे लक्ष्मीपती भगवान लक्ष्मीसह तिनवास


करतात. भगवंतांच्या चरणांवर पडले. ते म्हणाले, "हे अच्यत ु ा ! हे अनंता ! संतांना वप्रय असणार्या प्रभो ! ववश्वाचे जीवनदाता ! मी अपराधी आहे . आपण माझे रिण करावे. आपला परम प्रभाव न जाणल्या कारणानेच मी आपल्या वप्रय भतताचा

अपराध केला आहे . प्रभो ! आपण मला तयापासून वाचवा ! आपल्या नावाचा उच्चार करण्याने नरकातील जीवसुद्धा मुतत होतो. (५७-६२)

श्रीभगवंत म्हणाले - हे ब्राह्मणा, मी सववथैव भततांच्या अधीन आहे . मला

जराही स्वतंत्रता आही. माझ्या सजजन भततांनी माझे हृदय आपल्या ताब्यात ठाे वले

आहे . मला भततच वप्रय आहे त. ब्रह्मन ् ! माझ्या भततांचा एकमेव आश्रय मीच आहे . म्हणून माझ्या साधस् ु वभावी भततांना सोडून मी मला स्वतःलाही इक्च्छत नाही. जे

भतत स्त्री, पुत्र, गहृ , आप्तेष्ट, प्राण, धन, इहलोक आणण परलोक, हे सवव सोडून

फतत मलाच शरण आले आहे त, तयांना सोडण्याचा ववचार तरी मी कसा करू ?

जयप्रमाणे पतितव्रता स्त्री आपल्या पातितव्रतयाने सदाचारी पतीला वश करून घेते, तयाचप्रमाणे माझ्याकडे आपले मन गंत ु वलेले समदशी साधू भततीने मला वश करून घेतात. माझे अनन्य भतत माझ्या सेवेनेच स्वतःला कृतयाकृतय मानतात. माझ्या सेवेच्या फलस्वरूप जेहाहा तयांना सालोतय-सारूप्य इतयादी मत ु ती प्राप्त होतात, तेहाहा ते तयांचासद्ध ु ा स्वीकार करू इक्च्छत नाहीत. तर मग कालगतीनस ु ार नष्ट होणार्या

वस्तूंची काय ककंमत ? भतत हे माझे हृदय आहे त आणण तया भततांचे हृदय मी आहे . ते माझ्या हायतितररतत काहीच जाणत नाहीत आणण मी तयांच्याहायतितररतत

काहीच जाणत नाही. दव ु ावसा, ऐक. मी तुला एक उपाय सांगतो. जयाचे अतिनष्ट

केल्याने तुझ्यावर हे संकट आले आहे , तयाच्याकडेच तू जा. तिनरपराध साधूंचे अतिनष्ट करण्याच्या प्रयतनामळ ु े अतिनष्ट करणार्याचेच अमंगल होते. (६३-६९)

तपश्चयाव आणण ववद्या ही ब्राह्मणांचे कल्याण करणारी साधने आहे त. परं तु

जर ब्राह्मण उद्दाम आणण अन्यायी झाला तर तीच दोन्ही साधने उलटे फळ दे ऊ

लागतात. ब्राह्मणा ! तुझे कल्याण असो. नाभागनंदन परम भाग्यशाली राजा अंबरीर्षाकडे जा आणण तयांची िमा माग, तरच तुला शांती िमळे ल. (७०-७१)

अध्याय चौथा समाप्त


स्कंध ९ वा - अध्याय ५ वा दव ु ावसांची दःु खतिनवतृ ती श्रीशुक म्हणतात - भगवंतांनी असे सांगगतल्यावर सुदशवन चरमााच्या तेजाने

त्रस्त झालेले दव ु ावस परत अंबरीर्षाकडे आले आणण अतयंत दःु खी होऊन तयांनी राजाचे पाय धरले. दव ु ावसांचे हे कृतय पाहून आणण तयांनी पाय धरल्याने लक्जजत होऊन अतयंत दयाकुल अंबरीर्षाने भगवंतांच्या तया चरमााची स्तत ु ी केली. (१-२)

अंबरीर्ष म्हणाला - हे सुदशवना ! तू अग्नी, भगवान सूय,व नित्रमंडळाचा

अगधपती चंद्र आहे स. जल, पथ् ु ा ृ वी, आकाश, वाय,ू पंचतन्माता आणण सवव इंदद्रयेसद्ध तूच आहे स. भगवंतांना वप्रय, एक हजार दात असणार्या, हे सुदशवना ! मी तुला

नमस्कार करतो. सवव अस्त्रांना नष्ट करणार्या आणण पथ् ृ वीचे रिण करणार्या चरमाा ! तू या ब्राह्मणाचे रिण कर. तच धमव, मधरु आणण सतय वाणी, सवव यज्ञांचा ू अगधपती आणण स्वतः यज्ञसद्ध ु ा आहे स. तू सवव लोकांचा रिक तसाच सववलोकस्वरूप

सद्ध ु ा आहे स. परम पुषार्ष परमातम्याचे श्रेष्ठा तेज तू आहे स. हे सन ु ाभा, तू सवव धमाांच्या मयावदांचा रिणकताव आणण अधमावचे आचरण करणार्या असुरांचे भस्म करणारा अग्नी आहे स. तू तितन्ही लोकांचा रिक, ववशुद्ध तेजोमय, मनोवेगासारखा

गतितमान आणण अद्भुत कमे करणारा आहे स. तुला नमस्कार असो. मी तुझी स्तुती करतो. हे वेदवाणीच्या अधीश्वरा ! तुझ्या धमवमय तेजाने अंधकाराचा नाश होतो

आणण सूयव इतयादी महापुषार्षांच्या प्रकाशाचे रिण होते. तुझा मदहमा जाणणे कठाीण

आहे . लहान-मोठाे असे हे सवव कायवकारणातमक जग तुझेच स्वरूप आहे . हे अक्जंतय सुदशवन चरमाा ! जयावेळी तिनरं जन भगवान तुला सोडतात, तेहाहा तू दै तय-दानवांच्या सेनेत प्रवेश करून यद्ध ु भूमीवर तयांच्या भज ु ा, पोट, जांघा, पाय, मान इतयादी अवयव

कापीत अतयंत शोिभवंत ददसतोस. हे ववश्वरिका ! सवाांचे प्रहार सहन करणार्या तल ु ा गदाधारी भगवंतांनी दष्ु टाच्या नाशासाठाीच नेमले

आहे . तू आमच्या कुलाच्या

भाग्योदयासाठाी दव ु ावसांचे कल्याण कर. आमच्यावर तझ ु ा हाच मोठाा उपकार ठारे ल. मी

जर काही दान केले असेल, यज्ञ केला असेल ककंवा आपल्या धमावचे उततम पालन

केले असेल, जर आमच्या वंशातील लोक ब्राह्मणांनाच आपले दै वत समजत असतील,


तर दव ु ाांचा त्रास नाहीसा होवो. सवव गुणांचे एकमेव आश्रय असणार्या भगवंतांना जर मी समस्त प्राण्यांच्या आतम्याच्या रूपात पादहले असेल आणण ते माझ्यावर प्रसन्न असतील, तर दव ु ावसांचा सवव त्रास दरू होवो. (३-११)

श्रीशक म्हणतात - दव ु ु ावसांचा सगळ्या बाजंन ू ी दाह करणार्या भगवंतांच्या

सुदशवन चरमााची राजाने अशी स्तुती केली, तेहाहा तयांच्या प्राथवनेमुळे ते चरमा शांत झाले. जेहाहा दव ु ावस चरमााच्या आगीपासून मुतत झाले आणण तयांचे गचतत स्वस्थ झाले, तेहाहा ते तया राजाला उततम आशीवावद दे त तयाची प्रशंसा करू लागले. (१२-१३)

दव ु ावस म्हणाले - धन्य आहे ! आज मी भगवंतांच्या भततांचे महततव पादहले.

राजन ् ! मी तझ ु ा अपराध केलेला असन ू ही तू माझ्यासाठाी शभ ु कामनाच करीत

आहे स. जयांनी भततवतसल भगवान श्रीहरींच्या चरणकमलांना घट्ट िमठाी मारली आहे , तया साधुपुषार्षांना कोणता अनुग्रह अवघड आहे ? आणण अशा महातम्यांना कोणता अपराध ववसरणे अशतय आहे ? जयांच्या नामाच्या केवळ श्रवणाने जीव तिनमवल

होऊन जातो, तया भगवंतांच्या दासांना कोणते कतवहाय िशल्लक राहते ? महाराज, आपले हृदय कषाणेने भरल्यामुळेच आपण माझ्यावर मोठाे च उपकार केले. कारण मी केलेला अपराध ववसरून माझ्या प्राणांचे रिण केलेत. (१४-१७)

राजा काही न खाता तयांच्या परत येण्याची वाट पहात होता. आता तयाने

दव व ु ावसांचे चरण धरून आणण तयांना प्रसन्न करवून भोजन घातले. राजाने आदरपूवक आणलेले अतितथीला योग्य असे सवव प्रकारचे भोजन करून दव ु ावस तप्ृ त झाले. आणण राजाला आदराने म्हणाले, "राजन ् ! आता आपणही भोजन करावे." भगवंतांचे भतत असणार्या आपले दशवन, स्पशव, संवाद आणण मनाला भगवंतांकडे प्रवतृ त करणार्या

आतितथ्याने मी अतयंत प्रसन्न आणण उपकृत झालो आहे . स्वगावतील दे वांगना वारं वार आपल्या या उजजवल चररत्राचे गायन करतील. ही पथ् ृ वीसुद्धा आपल्या परम पुण्यमय क्तीचे संक्तवन करीत राहील." (१८-२१)

श्रीशुक म्हणतात - दव ु ावसांनी अतितशय संतुष्ट होऊन राजाच्या गुणांची प्रशंसा

केली आणण तयानंतर तयांचा तिनरोप घेऊन फतत तिनष्काम कमावने प्राप्त होणार्या


ब्रह्मलोकाकडे ते आकाशमागावने गेले. दव ु ावस परत येईपयांत एक वर्षावचा कालावधी लोटला. इतके ददवसपयांत राजा तयांच्या दशवनाची इच्छा मनात धरून फतत पाणी वपऊनच रादहला. (२२-२३)

जेहाहा दव ु ावस तिनघन ू गेले, तेहाहा तयांनी भोजन करून उरलेले अतयंत पववत्र

अन्न स्वतः खाल्ले. आपल्यामुळे दव ु ावसांना दःु ख भोगावे लागले आणण नंतर आपणच केलेल्या प्राथवनेमुळे तयांची सुटका झाली. या दोन्ही गोष्टी स्वतःमुळे होऊनही तयांनी

तो भगवंतांचाच मदहमा मानला. अशा अनेक गुणांनी संपन्न राजा आपल्या सवव कमाांच्या द्वारा परब्रह्म परमातमा श्रीभगवंताववर्षयी भतती वाढवीत होता. तयामुळे तयाला ब्रह्मलोकापयांतचे सवव भोग नरकासमान वाटत होते. (२४-२५)

तयानंतर अंबरीर्षाने आपल्यासारखेच गुण असलेल्या पुत्रांवर राजयाचा भार

सोपववला आणण तो स्वतः वनात तिनघून गेला. तेथे तयाने धैयावने आतमस्वरूप भगवंतांमध्ये आपले मन लावून गुणांच्या प्रवाहरूप संसारातून तो मुतत झाला.

महाराज, अंबरीर्षाचे हे परम पववत्र आख्यान जो वाचतो आणण तयाचे स्मरण करतो, तो भगवंतांचा भतत होतो. (२६-२७)

अध्याय पाचवा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय ६ वा इक्ष्वाकू वंशाचे वनवन, मान्धाता आणण सौभरी ीर्षींची कथा श्रीशुकाचायव म्हणतात - ववरूप, केतुमान आणण शंभू असे अंबरीर्षाचे तीन पुत्र

होते. ववरूपाचा पर्ष ृ दश्व आणण तयाचा पुत्र रथीतर होता. (१)

रथीतराला संतान नहाहते. वंश-परं परे चे रिण करण्यासाठाी तयाने अंगगरा

ीर्षींना प्राथवना केली. तयांनी तयाच्या पतनीपासून ब्रह्मतेजाने संपन्न असे अनेक पुत्र

उतपन्न केले. ते जरी रथीतराच्या पतनीपासून उतपन्न झाले होते, म्हणून रथीतराचे जे गोत्र होते तेच यांचे असावयास पादहजे होते. तरीसुद्धा ते अंगगरसच म्हणववले गेले.


हे रथीतर वंशाचे श्रेष्ठा पुषार्ष होते. कारण िबत्रय आणण ब्राह्मण अशा दोन्ही वणाांशी तयांचा संबंध होता. (२-३)

ं ण्याने तयाच्या नाकपुडीतन एकदा मनच् ू या िशक ू इक्ष्वाकू नावाचा पुत्र उतपन्न

झाला. इक्ष्वाकूचे शंभर पुत्र होते. ववकुिी, तिनमी आणण दं डक हे तयांपैक् सवाांत जयेष्ठा

होते. तयांच्याहून धाकटे पंचवीस पुत्र आयाववतावच्या पूवव भागाचे आणण पंचवीस पक्श्चम भागाचे तसेच वरील तितघेजण मध्य भागाचे अगधपती झाले. उरलेले सततेचाळीस

दक्षिण इतयादद अन्य प्रांतांचे अगधपती झाले. एकदा इक्ष्वाकूने अष्टका श्राद्धाचे वेळी

थोरल्या पुत्राला आज्ञा केली क्, "ववकुिे ! लगेच जाऊन श्राद्धाला योग्य पववत्र पशच ू े

मांस आण." "ठाीक आहे ." असे म्हणून ववकुिी वनात गेला. तेथे तयाने श्राद्धासाठाी योग्य अशा पुष्कळ पशूंची िशकार केली. तो थकला होता आणण तयाला भूकही लागली

होती. म्हणून श्राद्धासाठाी मारलेला पशू आपण खाऊ नये, हे ववसरून तयाने एक ससा

खाल्ला. ववकुिीने उरलेले मांस आणन ू आपल्या वपतयाला ददले. इक्ष्वाकूने तयावर प्रोिण करायला आपल्या गरू ु ं ना सांगगतले. तेहाहा गषा ु जींनी सांगगतले क्, हे मांस दवू र्षत आणण श्राद्धासाठाी अयोग्य आहे . गषा ु जींच्या सांगण्यावरून तक्ष्वाकूला आपल्या

पुत्राने केलेल्या कृतयाचा उलगडा झाला. शास्त्रीय ववधीचे उल्लंघन करणार्या आपल्या पुत्राला रागाने तयाने आपल्या दे शातून बाहे र घालववले. तयानंतर इक्ष्वाकूने आपले

गुषादे व विसष्ठा यांच्याबरोबर ज्ञानववर्षयक चचाव केली आणण योगाने शरीराचा तयाग करून परमपद प्राप्त करून घेतले. वपतयाचा दे हांत झाल्यानंतर ववकुिी आपल्या राजधानीत परत आला आणण तो या पथ् ृ वीचे राजय करू लागला. तयाने मोठामोठ्या यज्ञांनी भगवंतांची आराधना केली आणण जगात तो शशाद नावाने प्रिसद्ध झाला.

ववकुिीच्या पुत्राचे नाव पुरंजय होते. तयाला कोणी ’इंद्रवाह’ तर कोणी ’ककुतस्थ’ म्हणतात. जया कमाांमुळे तयाला ही नावे पडली, ते ऐक. (४-१२)

सतययुगाच्या शेवटी दे वांचे दानवांशी घनघोर युद्ध झाले. तयामध्ये दे वांचा

दै तयांकडून पराभव झाला. तेहाहा तयांनी आपल्याला साहाय्य करण्यासाठाी वीर पुरंजयाला आपला िमत्र बनववले. पुरंजय म्हणाला क्, "जर दे वराज इंद्र माझे वाहन होतील, तर मी यद्ध करीन." प्रथम इंद्राने हे ु

मानले नाही. परं तु दे वागधदे व

सववशक्ततमान ववश्वातमा भगवंतांच्या सांगण्यावरून शेवटी तो एक अतितशय मोठाा बैल


झाला. सवाांतयावमी भगवान ववष्णूंनी आपल्या शततीने पुरंजयाला िसद्ध केले. तयाने

कवच धारण करून ददहाय धनुष्य आणण तीक्ष्ण बाण घेतले. तयानंतर बैलावर चढून

तो तयाच्या विशडं ावर बसला. जेहाहा तो युद्धासाठाी तयार झाला, तेहाहा दे व तयाची स्तुती करू लागले. दे वांना बरोबर घेऊन तयाने पक्श्चमेकडे असलेल्या दै तयांच्या नगराला घेरले. वीर पुरंजयाचा दै तयांच्या बरोबर अतयंत रोमांचकारी घोर संग्राम

झाला. युद्धामध्ये जे जे दै तय तयाच्यसमोर आले, तयांना पुरंजयाने बाणांनी यमाच्या हवाली केले. तया प्रलयकालीन धगधगतया आगीप्रमाणे होणार्या बाणांच्या वर्षाववाने

तिछन्निभन्न झालेले दै तय रणभम ू ी सोडून आपापल्या स्थानी पळून गेले. पुरंजयाने

तयांचे नगर, धन आणण ऐश्वयव, सवव काही क्जंकून इंद्राला ददले. म्हणन ू च तया राजर्षीला ’पुर’ क्जंकल्याकारणाने ’पुरंजय’, इंद्राला वाहन बनववल्याने ’इंद्रवाह’ आणण बैलाच्या ककुदावर (विशडं ावर) बसल्याकारणाने ’ककुतस्थ’ म्हटले जाते. (१३-१९)

पुरंजयाचा पुत्र अनेना होता. तयाचा पुत्र पथ ू ा ववश्वरन्धी, तयाचा ृ ू झाला. पथ ृ च

चंद्र आणण चंद्राचा यव ु नाश्व. यव ु नाश्वाचा पुत्र झाला शाबस्त. तयाने शाबस्तीपुरी वसववली. शाबस्ताचा पुत्र बह ृ दश्व आणण तयाचा पुत्र कुवलयाश्व झाला. हा अतयंत

बलशाली होता. तयाने उततंक ीर्षींना प्रसन्न करण्यासाठाी आपले एकवीस हजार पुत्र बरोबर घेऊन धुंधू नावाच्या दै तयाचा वध केला. म्हणूनच तयाचे नाव ’धुंधूमार’ असे

पडले. धुंधू दै तयाच्या मुखातील आगीमुळे तयाचे सवव पुत्र जळाले. फतत तीनच क्जवंत रादहले. परीक्षिता ! क्जवंत रादहलेल्या पुत्रांची नावे दृढाश्व, कवपलाश्व आणण भद्राश्व अशी होती. दृढाश्वापासून हयवश्व आणण तयापासून तिनकंु भ यांचा जन्म झाला. (२०-२४)

तिनकंु भाचा बहवणाश्व, तयाचा कृश्वाश्व, कृशाश्वाचा सेनक्जत आणण सेनक्जताचा

युवनाश्व नावाचा पुत्र झाला. यव ु नाश्वाला संतान नहाहते. म्हणून तो दःु खी होऊन

आपल्या शंभर पतन्यांसह वनामध्ये तिनघून गेला. तेथे दयाळू ीर्षींनी युवनाश्वाकडून एकाग्रतेने इंद्रदे वतेचा यज्ञ करववला. रात्रीच्या वेळी यव ु नाश्वाला तहान लागली. तो

यज्ञशाळे त गेला. परं तु ीर्षी झोपलेले आहे त, असे पाहून अिभमंबत्रत केलेले पाणीच तो प्याला. परीक्षिता ! जेहाहा ीर्षी उठाले, तेहाहा कलशात पाणी नाही, असे पाहून तयांनी ववचारले क्, "हे कोणाचे काम आहे " पुत्र उतपन्न करणारे पाणी कोण प्याले ?"

भगवंतांच्या प्रेरणेने राजा यव ु नाश्वच ते पाणी प्याला, असे जेहाहा तयांना कळले, तेहाहा


भगवंतांना नमस्कार करून तयांनी म्हटले, "धन्य आहे ! दै वाचे सामथ्यवच खरे

सामथ्यव होय." यानंतर प्रसवसमय आल्यावर यव ु नाश्वाचे उजवीकडील पोट फाडून

तयातून एक चरमावती पुत्र उतपन्न झाला. तयाला रडताना पाहून ीर्षी म्हणाले - "हे बालक दध ु ासाठाी फार रडत आहे . तर मग आता हे कुणाचे दध ू वपणार." तेहाहा इंद्र

म्हणाला,"(मां धाता) माझे वपणार." "पुत्रा ! तू रडू नकोस." असे म्हणून इंद्राने आपली तजवनी तयाच्या तोंडात घातली. (कारण इंद्रयागातून जन्मला होता.) ब्राह्मण आणण

दे वांच्या प्रसादाने तया मल ु ाचा वपता यव ु नाश्व यालासद्ध ु ा मतृ यू आला नाही. तो तेथेच तपश्चयाव करून मत ु त झाला. इंद्राने तयाचे नाव त्रसद्दस्यू असे ठाे वले. कारण रावण इतयादद दस्यू (लट् ू मार करणारे ) तयाला भीत असत. यव ु नाश्वाचा पुत्र मांधाता

(त्रसद्दस्यू) चरमावती राजा झाला. भगवंतांकडून िमळालेल्या तेजामुळे तयाने एकट्यानेच

सात द्वीपे असलेल्या पथ् ृ वीचे पालन केले. तो जरी आतमज्ञानी होता, तरीसुद्धा तयाने मोठा-मोठ्या

दक्षिणायुतत

यज्ञांनी

स्वयंप्रकाश,

सववदेवस्वरूप,

सवावतमा

तसेच

इंदद्रयातीत अशा यज्ञस्वरूप प्रभूंची आराधना केली. यज्ञाची सामग्री, मंत्र, ववगधववधान, यज्ञ, यजमान, ीक्तवज, धमव, दे श आणण काल, हे सवव तर भगवंतांचेच स्वरूप आहे .

जेथून सूयावचा उदय होतो आणण जेथे तयाचा अस्त होतो, तो सगळा भूभाग युवनाश्वाचा पुत्र मांधाता याचाच होता. (२५-३७)

मांधातयाची पतनी शशबबंदच ू ी कन्या बबंदम ु ती ही होती. तितच्यापासून पुषाकुतस,

अंबरीर्ष आणण योगी मुचकंु द असे तीन पुत्र झाले. तयांना पन्नास बदहणी होतया. तया पन्नास जणींनी एकट्या सौभरी ीर्षींना पती म्हणून वरले. परम तपस्वी सौभरी

एकदा यमुनेच्या पाण्यात बुडी मारून तपश्चयाव करीत होते. तेथे तयांनी पादहले क्,

एक मतस्यराज आपल्या पतनीसह सुख उपभोगीत आहे . तयाचे ते सुख पाहून ब्राह्मण सौभरींच्या मनामध्येसुद्धा वववाह करण्याची इच्छा उतपन्न झाली आणण राजा मांधातयाकडे येऊन तयांनी तयांच्या पन्नास कन्यांपैक् एक कन्या मागगतली. राजा

म्हणाला, "ब्रह्मन ् ! स्वयंवरात कन्येने आपल्याला वरले, तर आपण तितला घेऊन

जा." सौभरी ीर्षींना राजा मांधातयाचे मनोगत समजले. तयांनी ववचार केला क्, राजाने मला अशासाठाी हे रूि उततर ददले क्, "आता मी वद्ध ृ झालो आहे , माझ्या तवचेला सुरकुतया पडल्या आहे त. केस वपकले आहे त आणण मान हलू लागली आहे .


आता कोणतीही स्त्री मला पसंत करणार नाही. ठाीक आहे . मी आता स्वतःला असा

सुंदर बनवीन क्, राजकन्याच काय पण दे वांगनासुद्धा माझ्यासाठाी इच्छुक असतील." असा ववचार करून समथव सौभरी तसेच गेले. (३८-४२)

अंतःपुरातील रखवालाने कन्यांच्या सजववलेल्या महालात सौभरी मन ु ींना नेऊन

सोडले. तेहाहा तया पन्नासही राजकन्यांनी एका सौभरीलाच आपला पती म्हणून वरले.

तया कन्यांचे मन सौभरींमध्ये अशा प्रकारे आसतत झाले क्, तया तयाच्यासाठाी

आपापसातील प्रेमभाव सोडून दे ऊन एकमेक्ंशी कलह करू लागल्या आणण एकमेक्ंना म्हणू लागल्या, "हे तुला योग्य नाहीत, मलाच योग्य आहे त." ीग्वेदी सौभरींनी तया

सवाांचे पाणणग्रहण केले. ते आपल्या अपरं पार तपश्चयेच्या प्रभावाने बहुमूल्य सामग्रींनी सुसजज अनेक उपवने आणण तिनमवल जलांनी भरलेल्या सरोवरांनी युतत, तसेच सुगंधी फुलांच्या बगीच्यांनी घेरलेल्या महालांमध्ये बहुमूल्य शय्या, आसने, वस्त्रे, अलंकार, स्नान, सग ु ंधी उटणी, स्वाददष्ट भोजन आणण पुष्पमालांच्या योगाने आपल्या पतनींसह

ववहार करू लागले. उततमोततम वस्त्रे, अलंकार इतयादद धारण केलेली स्त्री-पुषार्ष नेहमी तयांच्या सेवेत असत. कुठाे पिी गचवगचवाट करीत, तर कुठाे भंग ंु ारव करीत ु े गज असत. सात द्वीपांनी वेढलेल्या पथ् ृ वीचा स्वामी मांधाता, सौभरींचे हे गहृ स्थाश्रमाचे

सुख पाहून आश्चयवचककत झाला आणण तयाचा साववभौम संपततीचा आपण स्वामी असल्याचा गवव गळून गेला. अशाप्रकारे सौभरी अनेक ववर्षयांचे सेवन करीत गहृ स्थसुखात रममाण झालेले असले तरी जयाप्रमाणे तुपाच्या थेंबांनी आग तप्ृ त होत नाही, तयाप्रमाणे तप्ृ त झाले नाहीत. (४३-४८)

ीग्वेदाचायव सौभरी एक ददवस स्वस्थ गचतताने बसले होते. तयावेळी तयांच्या मनांत ववचार आला क्, माशांच्या संगमाच्या दृश्याने आपण कशारीतीने आपली

तपश्चयाव आणण स्वतवसुद्धा घालवून बसलो. ते पुढे ववचार करू लागले - "अरे रे ! मी तर तपस्वी आणण सदाचरणाचे तिनष्ठाे ने पालन करीत होतो. माझे झालेले हे अधःपतन

पहा ! मी दीघवकालपयांत केलेले तप पाण्यात ववहार करणार्या माशांचा संगम पाहून नष्ट झाले. म्हणून जयाला मोिाची इच्छा आहे , तयाने भोगात रमलेल्या प्राण्यांच्या जवळही जाता कामा नये आणण एका िणासाठाी सुद्धा आपली इंदद्रये बदहमख ुव होऊ दे ऊ

नयेत.

एकट्यानेच

रहावे

आणण

एकांतात

आपले

गचतत

सववशक्ततमान


भगवंतांमध्येच लावावे. संगतीच जर करावयाची असेल, तर भगवंतांच्या अनन्यप्रेमी तिनष्ठाावान महातम्यांचीच करावी. मी अगोदर एकांतात एकटाच तपश्चयेमध्ये मग्न होतो. नंतर पाण्यांतील माशांचा संग झाल्याने वववाह करून पन्नास झालो आणण

पुन्हा संतानांच्या रूपाने पाच हजार झालो. ववर्षयांमध्ये सतयबुद्धी ठाे वल्याने मायेच्या गुणांनी माझी बुद्धी भ्रष्ट केली. आता तर लोक आणण परलोक यासंबंधी माझे मन इततया ववववध लालसांनी भरले आहे क्, तयांना अंतच नाही. अशा प्रकारे ववचार

करीत काही ददवस ते घरीच रादहले. नंतर ववरतत होऊन तयांनी संन्यास घेतला आणण ते वनात तिनघन ू गेले. आपल्या पतीलाच सववस्व मानणार्या तयांच्या पतन्यासद्ध ु ा तयांच्याबरोबर वनात गेल्या. परम संयमी सौभरींनी तेथे जाऊन अतितशय घोर

तपश्चयाव केली, शरीर कृश केले आणण आहवनीय इतयादी अग्नींसह स्वतःला

परमातम्यामध्ये लीन केले. आपल्या पतीची ती आध्याक्तमक गती पाहून जवाळा जशा अग्नीमध्ये लीन होऊन जातात, तयाचप्रमाणे तया पतीच्या प्रभावाने सती होऊन तयांच्यामध्येच लीन झाल्या. (४९-५५)

अध्याय सहावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय ७ वा राजा बत्रशंकू आणण हररश्चंद्राची कथा श्रीशुकाचायव म्हणतात - मांधातयाच्या पुत्रांमध्ये थोरला अंबरीर्ष होता, असे मी

पूवी सांगगतले. तयाचा आजोबा यव ु नाश्व याने तयाचा पुत्र म्हणून स्वीकार केला. तयाचा पुत्र यौवनाश्व आणण यौवनाश्वाचा पुत्र हारीत झाला. मांधातयाच्या वंशामध्ये हे

तितघे वेगवेगळ्या गोत्रांचे प्रवतवक झाले. नागांनी आपली बहीण नमवदा पुषाकुतसाला

ददली. नागराज वासक ु ्च्या आज्ञेने नमवदा आपल्या पतीला रसातळात घेऊन गेली.

तेथे भगवंतांच्या शततीने संपन्न होऊन, वध करण्यायोग्य गंधवाांना, पुषाकुतसाने मारले. यावर नागराजाने प्रसन्न होऊन पुषाकुतसाला वर ददला क्, जो या प्रसंगाचे स्मरण करील, तयाला सापांपासन ू िभती राहणार नाही. पुषाकुतसाचा पुत्र त्रसद्दस्यू होता. तयाचा पुत्र अनरण्य झाला. अनरण्याचा हयवश्व. तयाचा अषाण आणण अषाणाचा बत्रबंधन


पुत्र झाला. बत्रबंधनाचा पुत्र सतयव्रत. हाच सतयव्रत बत्रशंकू नावाने ववख्यात झाला.

(वडडलांना त्रास दे णे, गुरूंची गाय मारणे आणण प्रोिण न करता वस्तू वापरणे हे तीन

दोर्ष णखळ्यासारखे तयाला टोचत, म्हणून तो बत्रशंकू) तयाच्या वपतयाच्या शापाने बत्रशंकू जरी चांडाळ झाला होता, तरी ववश्वािमत्रांच्या प्रभावाने तो शरीरासह स्वगावत

गेला. दे वांनी तयाला तेथून ढकलून ददले तेहाहा तो खाली डोके वर पाय करून पडला.

परं तु ववश्वािमत्रांनी आपल्या तपोबलाने तयाला आकाशातच क्स्थर केले. तो अजन ू ही आकाशात लटकत असलेला ददसतो. (१-६)

बत्रशंकूचा पुत्र हररश्चंद्र. ववश्वािमत्र आणण विसष्ठा यांनी याच्यासाठाी एकमेकांना

शाप दे ऊन ते पिी झाले आणण ककतयेक वर्षेपयांत लढत रादहले. हररश्चंद्राला संतान

नहाहते. म्हणून तो अतितशय उदास असे. नारदाच्या उपदे शानस ु ार तो वषाणांना शरण गेला आणण तयाने प्राथवना केली क्, "प्रभो ! मला पुत्रप्राप्ती हाहावी. महाराज ! जर

मला शरू पुत्र झाला तर तयानेच मी आपला यज्ञ करे न." वषाण म्हणाले - "ठाीक आहे ." तेहाहा वषाणांच्या कृपेने हररश्चंद्राला रोदहत नावाचा पुत्र झाला. पुत्र होताच वषाण येऊन म्हणाले - "हररश्चंद्रा ! तल ु ा पुत्र प्राप्ती झाली आहे . आता याच्याद्वारे माझा

यज्ञ कर." हररश्चंद्र म्हणाला - "हा यज्ञपशू दहा ददवसांनंतर यज्ञाला योग्य होईल." दहा ददवसानंतर वषाण पुन्हा येऊन म्हणाले, "आता माझा यज्ञ कर." हररश्चंद्र म्हणाला - "जेहाहा या यज्ञपशूच्या तोंडात दात येतील, तेहाहा तो यज्ञाला योग्य होईल."

दहा ददवसानंतर वषाण पुन्हा येऊन म्हणाले - "आता माझा यज्ञ कर." हररश्चंद्र म्हणाला - "जेहाहा या यज्ञपशूच्या तोंडात दात येतील, तेहाहा तो यज्ञाला योग्य होईल."

दात आल्यानंतर वषाण म्हणाले, "आता याला दात आले आहे त, माझा यज्ञ कर." हररश्चंद्र म्हणाला, "जेहाहा याचे दध ु ाचे दात पडून जातील, तेहाहा या यज्ञासाठाी योग्य होईल." दध ु ाचे दात पडल्यानंतर वषाण म्हणाले, "आता या यज्ञपशूचे दात पडले

आहे त; माझा यज्ञ कर." हररश्चंद्र म्हणाला, "जेहाहा याला दस ु र्यांदा दात येतील, तेहाहा

हा पशू यज्ञासाठाी योग्य होईल." दात पुन्हा उगवल्यावर वषाण म्हणाले, "आता माझा यज्ञ कर." हररश्चंद्र म्हणाला, "वषाण महाराज ! िबत्रय पशू जेहाहा कवच धारण करू

लागतो. तेहाहा यज्ञासाठाी योग्य होतो." अशा प्रकारे पुत्रप्रेमात मन गंत ु ल्यामळ ु े हररश्चंद्र पुढील वायदा करून वेळ टाळु लागला. तो जी जी वेळ सांगे, तयाची वषाण वाट पाहात


असत. रोदहताला जेहाहा समजले क्, वडील आपले बिलदान करू इक्च्छतात. तेहाहा

आपल्या प्राणांचे रिण करण्यासाठाी हातात धनुष्य घेऊन तो वनात तिनघून गेला. काही ददवसानंतर तयाला समजले क्, वषाण दे वतेने आपल्या वपतयाला ग्रासले आहे .

यामुळे तयाला जलोदर झाला आहे . तेहाहा रोदहत आपल्या नगराकडे यावयास तिनघाला. परं तु इंद्रांनी येऊन तयाला अडववले. ते रोदहताला म्हणाले, "पववत्र तीथविेत्रांचे सेवन

करीत पथ् ृ वीवर ववहार करणेच चांगले." इंद्रांचे म्हणणे मानून तो आणखी एक वर्षवभर

वनातच रादहला. अशा प्रकारे दस ु र्या. तितसर्या, चौथ्या आणण पाचहाया वर्षीसद्ध ु ा रोदहताने आपल्या वडडलांकडे जाण्याचा ववचार केला. परं तु वद्ध ृ ब्राह्मणाचा वेर्ष धारण

करून प्रतयेक वेळी इंद्र तयाला अडवीत. अशाप्रकारे सहा वर्षे रोदहत वनातच रादहला. सातहाया वर्षी तो जेहाहा आपल्या नगराकडे जाऊ लागला, तेहाहा तयाने अजीगतावकडून तयाचा

मधला

मल ु गा

शुनःशेप

याला

ववकत

घेतले

आणण

तयाला

यज्ञपशू

बनववण्यासाठाी आपल्या वपतयाकडे सोपवून तयांच्या चरणांना वंदन केले. तेहाहा परम

यशस्वी, श्रेष्ठा चररत्राच्या राजा हररश्चंद्राची जलोदर रोगापासन ू सुटका होऊन तयाने पुषार्षमेध यज्ञाने वषाण इतयादद दे वतांचे यजन केले. तया यज्ञामध्ये ववश्वािमत्र होता झाले. संयमी जमदग्नी अध्वयूव झाले. विसष्ठा ब्रह्मदे व झाले आणण अयास्य मुनी सामगान करणारे उद्गाता झाले. तयावेळी इंद्रांनी प्रसन्न होऊन हररश्चंद्राला एक सोन्याचा रथ ददला. (७-२३)

शुनःशेपाचे माहातम्य मी नंतर वणवन करीन. सतयव्रताचे दृढतेने पतनीसह

पालन करणार्या हररश्चंद्राला पाहून ववश्वािमत्र अतितशय प्रसन्न झाले. तयांनी तयांना आतमज्ञानाचा उपदे श केला. तयानुसार राजा हररश्चंद्राने आपल्या मनाला पथ् ृ वीमध्ये, पथ् ृ वीला जलामध्ये, जलाला तेजामध्ये, तेजाला वायूमध्ये आणण वायूला आकाशात क्स्थर करून, आकाशाला अहं कारामध्ये ववलीन करून तयामध्ये ज्ञानकलेचे ध्यान केले आणण

तयाद्वारे

अज्ञान

भस्म

केले.

यानंतर

तिनवावणसख ु ाच्या

अनभ ु त ू ीने

तया

ज्ञानकलेचा सद्ध ु ा तयाने तयाग केला आणण सवव बंधनातन ू मत ु त होऊन जे स्वरूप कोणतयाही प्रकारचे अनम ु ान केले जाऊ शकत नाही, तया आपल्या स्वरूपात तो क्स्थर झाला. (२४-२७)

अध्याय सातवा समाप्त


स्कंध ९ वा - अध्याय ८ वा सगर - चररत्र श्रीशुकाचायव म्हणतात - रोदहताचा पुत्र हररत होता. हररताचा पुत्र चंप झाला.

तयानेच चंपापुरी वसववली होती. चंपाचा सुदेव आणण तयाचा पुत्र ववजय झाला. ववजयाचा भषाक, भषाकाचा वक ंू ी बाहुकाकडून ृ आणण वक ृ ाचा पुत्र बाहुक झाला. शत्रन राजय दहरावून घेतले, तेहाहा तो आपल्या पतनीसह वनात तिनघन गेला. वनात ू

गेल्यानंतर म्हातारपणामळ ु े जेहाहा बाहुकाचा मतृ यू झाला, तेहाहा तयाची पतनीसद्ध ु ा तयाच्याबरोबर सती जाण्यासाThee उद्युतत झाली. परं तु ती गभववती आहे , हे महर्षी औवव यांना माहीत असल्याने तयांनी तितला थांबववले. जेहाहा तितच्या सवतींना हे माहीत

झाले, तेहाहा तयांनी तितला जेवणातून ववर्ष ददले. पण तया ववर्षाला घेऊनच एका

बालकाचा जन्म झाला. ववर्षासह (गर) जन्म झाल्याकारणाने ’सगर’ नाव पडले. हा अतितशय क्तितवमान होता. (१-४)

सगर चरमावती होता. तयाच्या पुत्रांनी पथ् ू समद्र ु तयार केला होता. ृ वी खोदन

सगराने आपले गुषादे व औवव यांची आज्ञा मानून तालजंघ, यवन, शक. है हय आणण

बबवर जातीच्या लोकांचा वध केला नाही, परं तु तयांना ववद्रप ू केले. तयांपैक् काहींच्या डोतयांचे मुंडन केले, काहींना दाढीिमशा ठाे वण्यास सांगगतले, काहींना केस मोकळे

सोडावयास सांगगतले, तर काहींचे अधे मड ंु न केले. सगराने काही लोकांना फतत वस्त्र अंगावर पांघरण्याची आज्ञा केली, नेसण्याची नाही; आणण काहींना फतत लंगोटी नेसण्यासच सांगगतले, वस्त्र पांघरण्यास नहाहे . यानंतर राजा सगराने औवव ीर्षींच्या उपदे शानुसार अश्वमेध यज्ञाच्या द्वारा संपूणव वेद व

दे वतामय, आतमस्वरूप,

सववशक्ततमान भगवंतांची आराधना केली. तयाच्या यज्ञात जो घोडा सोडला होता, तो

इंद्राने चोरून नेला. तयावेळी सम जन्मलेल्या सगराच्या गवववष्ठा मल ु तीपासन ू ु ांनी

वपतयाच्या आज्ञेनस ु ार घोड्यासाठाी पथ् ु ाळली. पण जेहाहा घोडा सापडला नाही, ृ वी धंड तेहाहा तयांनी सवव बाजंन ू ी पथ् ृ वी खोदली. खोदता-खोदता तयांना ईशान्य ददशेला कवपलमुनींजवळ आपला घोडा ददसला. घोड्याला पाहून ते साठा हजार राजकुमार शस्त्रे हातात घेऊन "हाच आमचा घोडा चोरणारा चोर आहे , आणण वर डोळे िमटून बसला


आहे . मारा, मारा ह्या नीचाला," असे म्हणत तयांच्याकडे धावले. तयाचवेळी कवपल मुनींनी आपल्या पापण्या उघडल्या. इंद्राने राजकुमारांची बुद्धी दहरावून घेतली होती.

म्हणूनच तयांनी तया महापुषार्षाचा तितरस्कार केला. यामुळे तयांच्या शरीरातच आग उतपन्न होऊन, तितच्यामुळे िणाधावत ते सवव जळून खाक झाले. सगराचे पुत्र

कवपलमुनींच्या रमाोधामुळे जळून गेले, हे म्हणने योग्य नाही. कारण ते तर शद्ध ु सततवगुणाचे आश्रय आहे त. तयांचे शरीर जगाला पववत्र करीत असते. रमाोधरूपी तमोगुण तयांच्यामध्ये असणे कसे शतय आहे बरे ? पथ् ू आकाशाला कधी ृ वीवरील धळ

गचकटते काय ? हा संसार-सागर एक मतृ यक ू डे नेणारा मागवच आहे . याला पार करून जाणे अतयंत कठाीण आहे . परं तु कवपल मन ु ींनी या जगात सांख्यशास्त्ररूपी एक अशी भतकम नाव बनववली आहे

क्, मुततीची इच्छा करणारी कोणतीही हायतती

दहच्याद्वारे तो समद्र ु पार करू शकते. ते केवळ परम ज्ञानीच नहाहे त, तर स्वतः परमातमा आहे त. हा शत्रू हा िमत्र अशी भेदबुद्धी तयांचे दठाकाणी कशी असेल बरे ? (५-१४)

सगराची दस ु री पतनी केिशनी. दहच्यापासन ू तयाला असंजस नावाचा मल ु गा

झाला होता. असमंजसाच्या पुत्राचे नाव अंशम ु ान होते. तो आपले आजोबा सगर यांच्या आज्ञेचे पालन करून तयांच्याच सेवेत मग्न राहात असे. असमंसस मागच्या

जन्मी योगी होता. आसततीमुळे तो योगापासून ववचिलत झाला होता. परं तु आताही तयाला पूवज व न्माचे स्मरण होते. म्हणून बांधवांना वप्रय वाटणारी नाही असे काम तो

करी. तो कधी कधी तिनंद्य कमे करी आणण स्वतः वेडा आहे असे दाखवी. इतकेच

काय, खेळताना मुलांना शरयू नदीत टाकून दे ई. अशा प्रकारे तयाने लोकांना उद्ववग्न केले होते. शेवटी तयाचे असे उपद्हायाप पाहून वपतयाने मल ु ाबद्दलचा स्नेह टाकून तयाचा तयाग केला. तयानंतर असमंजसाने योगबलाने तया सवव बालकांना क्जवंत दाखवून तो तेथन तिनघन गेला. आपली मल ू ू ु े परत आलेली जेहाहा अयोध्येतील नागररकांनी

पादहली,

तेहाहा

तयांना

अतयंत

आश्चयव

वाटले

आणण

राजालासद्ध ु ा

पश्चातताप झाला. यानंतर सगराच्या आज्ञेने अंशम ु ान घोड्याचा शोध घेण्यासाठाी तिनघाला. तयाने, आपल्या चल ु तयांनी खोदलेल्या समद्र ु ाच्या ककनार्या-ककनार्याने जाऊन, तयांच्या शरीराच्या भस्माजवळच घोड्याला पादहले. भगवंतांचे अवतार कवपल-मुनी


तेथेच बसले होते. थोर अंशमानाने तयांना पाहून तयांच्या चरणांना वंदन केले आणण हात जोडून एकाग्र मनाने तयांची स्तुती केली. (१५-२१) अंशम ु ान म्हणाला - भगवन ! अजन्मा ब्रह्मदेव स्वतःहून श्रेष्ठा असणार्या आपल्याला प्रतयि पाहू शकले नाहीत. इतकेच काय, पण समाधीने ककंवा तकावनेही

आजपयांत आपल्याला ते समजू शकले नाहीत. आम्ही तर तयांच्या मन, शरीर आणण बुद्धीने तिनमावण होणार्या सष्ृ टीत उतपन्न झालेले अज्ञानी जीव आहोत. तर मग आम्ही

आपल्याला कसे बरे समजू शकू ? जगातील शरीर धारण करणारे जीव सततवगुण, रजोगुण ककंवा तमोगुणप्रधान आहे त. ते जागेपणी आणण स्वप्नावस्थेमध्ये फतत गुणमय पदाथव, तर सुर्षुप्ती अवस्थेमध्ये फतत अज्ञानच पाहतात. कारण, ते आपल्या

मायेने मोदहत आहे त. तयांची दृष्टी बदहमख ुव असल्यामळ ु े बाहे रच्या वस्तू ते पाहतात, परं तु स्वतःच्या हृदयात असलेल्या आपल्याला पाहात नाहीत. आपण ज्ञानघन आहात.

सनंदनादी मन ु ी, आतमस्वरूपाच्या अनभ ु वाने मायेच्या गण ु ांमळ ु े उतपन्न होणारा भेद आणण तयाचे कारण अज्ञान, यांना दरू सारून आपलेच गचंतन करीत असतात.

मायेच्या गण ु ांनी भल ु न ू गेलेला मी मख ू व आपले गचंतन कसे करणार ? माया, तितचे गण ु आणण गण ु ांमळ ु े होणारी कमे तसेच कमाांच्या संस्कारांनी बनलेले िलंग शरीर हे

आपल्याला नाहीच. आपल्याला नाव नाही क् रूप नाही. आपल्यामध्ये कायव नाही, क् कारण नाही. आपण सनातन आतमा आहात. ज्ञानाचा उपदे श करण्यासाठाीच आपण हे

शरीर धारण केले आहे . आम्ही आपणांस नमस्कार करतो. प्रभो ! हे जग म्हणजे

आपल्या मायेचीच करामत आहे . याला सतय समजून लोभ, ईष्याव आणण मोहामुळे लोकांचे गचतत, शरीर तसेच घर इतयादीमध्ये भटकत राहते. सवव प्राण्यांचे आतमा

असणार्या हे प्रभो ! माझ्या मोहाचा घट्ट फास आज आपल्या दशवनाने तुटला आहे . (२२-२७)

श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! कवपल दे वांच्या प्रभावाने जेहाहा अंशुमान याने

असे वणवन केले, तेहाहा तयांनी मनोमन अंशुमानावर अतितशय कृपा केली आणण म्हटले, (२८)


श्रीभगवान म्हणाले - "पुत्रा ! हा घोडा तझ् ु या आजोबांचा यज्ञपशू आहे . याला

तू घेऊन जा. तुझ्या जळून भस्म झालेल्या चुलतयांचा उद्धार फतत गंगाजलानेच होईल. तयाला दस ु रा कोणताही उपाय नाही." अंशुमानाने मोठ्या नम्रतेने तयांना प्रसन्न करून तयांना प्रदक्षिणा घातली आणण तो घोड्याला घेऊन आला. सगराने तया यज्ञपशूच्या द्वारा यज्ञाची समाप्ती केली. (२९-३०)

तेहाहा सगराने अंशुमानावर राजयाचा कारभार सोपववला आणण तो स्वतः

ववर्षयांववर्षयी तिनःस्पह ु त झाला. महर्षी औवव यांनी दाखववलेल्या मागावने ृ आणण बंधनयत तयाने परमपदाची प्राप्ती करून घेतली. (३१)

अध्याय आठावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय ९ वा भगीरथ चररत्र आणण गंगावतरण श्रीशुकाचायव म्हणतात - परीक्षिता ! गंगेला आणण्याच्या इच्छे ने अंशुमानाने

पुष्कळ वर्षेपयांत घोर तपश्चयाव केली. परं तु तयात तयाला यश आले नाही. कालांतराने

तयाला मतृ यू आला. अंशुमानाचा पुत्र ददलीप यानेसुद्धा तशीच तपश्चयाव केली. परं तु

तोही असफल झाला. पुढे तयालाही मतृ यू आला. ददलीपाचा पुत्र भगीरथ. तयाने दीघव कालपयांत तपश्चयाव केली. तयाच्या तपश्चयेने प्रसन्न होऊन गंगेने तयाला दशवन ददले

आणण म्हटले - "मी तुला वर दे ण्यासाठाी आले आहे ." तेहाहा भगीरथाने अतितशय नम्रतेने आपले मनोगत प्रकट केले क्, "आपण मतृ यल ू ोकात चलावे." (१-३)

गंगा म्हणाली, "जयावेळी मी स्वगावतून पथ् ृ वीवर पडेन, तयावेळी माझा वेग

धारण करणारा कोणीतरी असला पादहजे. भगीरथा ! असे न झाल्यास मी पथ् ृ वी फोडून

रसातळात

पोचेन.

याखेरीज,

लोक

आपली

पापे

माझ्यामध्ये

धुतील,

यासाठाीसुद्धा मी पथ् ृ वीवर येणार नाही. कारण मग मी ती पापे कुठाे धुणार ? भगीरथा ! याववर्षयीही तू ववचार कर." (४-५)


भगीरथ म्हणला - "सतपुषार्ष, संनासी, शांत, ब्रह्मतिनष्ठा आणण लोकांना पववत्र

करणारे सजजन आपल्या अंगस्पशावने तझ ु ी पापे नष्ट करतील. कारण तयांच्यामध्ये

पाप नाहीसे करणारे भगवान तिनवास करतात. सवव प्राण्यांचा आतमा असणारे षाद्रदे व

तुझा वेग धारण करतील. कारण जयाप्रमाणे वस्त्र सुताने ओतप्रोत भरलेले असते, तयाचप्रमाणे हे सवव ववश्व भगवान षाद्रांमध्येच ओतप्रोत आहे ." परीक्षिता ! गंगेला असे

सांगून भगीरथाने तपश्चयेने भगवान शंकरांना प्रसन्न करून घेतले. थोड्याच ददवसात महादे व तयांच्यावर प्रसन्न झाले. संपूणव ववश्वाचे कल्याण करणार्या शंकरांनी ’तथास्तु’ असे म्हणन ू राजाच्या प्राथवनेचा स्वीकार केला. नंतर भगवंतांच्या चरणांच्या स्पशावने

क्जचे पाणी पववत्र आहे , अशा गंगेला दि राहून मस्तकावर धारण केले. यानंतर राजर्षी भगीरथ, जेथे तयांच्या वपतरांची शरीरे राखेचे ढीग होऊन पडली होती, तेथे

जगाला पववत्र करणार्या गंगेला घेऊन गेला. वायप्र ू माणे वेगाने चालणार्या रथात बसन ू तो पुढे पुढे जात होता आणण तयाच्या मागे मागे, मागावत असणार्या दे शांना पववत्र करीत, गंगा वेगाने जात होती. शेवटी तितने सगरांच्या जळालेल्या पुत्रांना आपल्या

पाण्यात बुडववले. जरी सगराचे पुत्र ीर्षींच्या शापाने भस्म झाले होते, तरीसुद्धा केवळ शरीराच्या राखेशी गंगाजलाचा स्पशव होताच स्वगावत गेले. जर गंगाजलाचा शरीराच्या

राखेशी स्पशव झाल्यानेही सगरांच्या पुत्रांना स्वगावची प्राप्ती झाली, तर मग जे लोक

श्रद्धेने तिनयमपूवक व गंगामातेचे सेवा करतात, तयांच्यासंबंधी जे काही येथे सांगगतले, तयामध्ये आश्चयव करण्यासारखे काही नाही. कारण ती भगवंतांच्या चरणकमलांपासन ू

तिनघाली आहे . जया चरणांचे श्रद्धेने गचंतन करून मन ु ी पववत्र होऊन तितन्ही गण ु ांचे कठाीण बंधन तोडून ताबडतोब भगवतस्वरूप होतात; तर मग गंगा संसारबंधन तोडून टाक्ल, यात काय आश्चयव आहे ? (६-१५)

भगीरथाचा पुत्र होता श्रुत. श्रुताचा नाभ. पूवी कथन केलेल्या नाभापेिा हा

वेगळा आहे . नाभाचा पुत्र िसंधद् ु वीप होता आणण िसंधद् ु वीपाचा आयत ु ाय.ू आयत ु ायच् ू या पुत्राचे नाव होते ीतप ु णव. तो नलाचा िमत्र होता. तयाने नलाला फासा फेकण्याच्या ववद्येचे रहस्य सांगगतले होते आणण तयाच्या बदल्यात तयाच्याकडून अश्वववद्या

िशकून घेतली होती. ीतप ु णावचा पुत्र सववकाम. परीक्षिता ! सववकामाच्या पुत्राचे नाव होते सुदास. सुदासाचा पुत्र होता सौदास आणण तयाच्या पतनीचे नाव मदयंती होते.


सौदासालाच

काहीजण

िमत्रसह

म्हणतात

आणण

काही

काही

दठाकाणी

तयाला

कल्मार्षपाद असेही म्हटले गेले आहे . विसष्ठाांच्या शापाने तो रािस झाला होता आणण पुन्हा आपल्या कमावमुळे तो तिनपुबत्रक झाला. (१६-१८)

परीक्षिताने ववचारले - भगवन ् ! आम्ही हे जाणू इक्च्छतो क्, महातमा

सौदासाला गुरू विसष्ठाांनी शाप का ददला ? जर यात काही गुप्त नसेल तर सांगावे. (१९)

श्रीशक ु म्हणाले - सौदास एकदा िशकारीसाठाी गेला होता. तेथे तयाने एका

रािसाला मारले आणण तयाच्या भावाला सोडून ददले. तयाने भावाच्या मतृ यच ू ा बदला घेण्यासाठाी आचार्याचे रूप घेऊन तो तयाच्या घरी आला. एक ददवस भोजनासाठाी

जेहाहा गुरू विसष्ठा राजाच्या घरी आले, तेहाहा तयाने मनुष्याचे मांस िशजवून तयांना

वाढले. भगवान विसष्ठाांनी अभक्ष्य मांस वाढताना पाहून रागावून राजाला झटकन शाप ददला क्, "या कृतयामुळे तू रािस होशील." हे रािसाचे काम आहे , असे तयांना समजले, तेहाहा तयांनी तो शाप फतत बारा वर्षावपुरताच ठाे वला. तयावेळी सौदाससुद्धा

आपल्या ओंजळीत पाणी घेऊन गुरू विसष्ठाांना शाप दे ण्यासाठाी उद्युतत झाला. परं तु

मदयंतीने तयाला अडववले. तेहाहा सौदासाने ददशा, आकाश आणण पथ् ृ वी ही सवव जीवमय आहे त, असा ववचार करून ते शापजल आपल्या पायावर टाकले. (म्हणन ू च

तयाचे नाव ’िमत्रसह’ असे पडले.) तया पाण्यामुळे तयाचे पाय काळे पडले होते, म्हणून तयाचे नाव ’कल्मार्षपाद’ असेही पडले. आता तो रािस झाला होता. रािस झालेल्या कल्मार्षपादाने एके ददवशी एका वनवासी ब्राह्मण दांपतयाला एकांतात असताना

पादहले. कल्मार्षपादाला भक लागली होती (म्हणन ू ू ) तयाने ब्राह्मणाला पकडले.

ब्राह्मणपतनीची कामना पूणव झाली नहाहती. ती म्हणाली "राजा ! तू रािस नाहीस.

महाराणी मदयंतीचा पती आणण इक्ष्वाकुवंशाचा वीर महारथी आहे स. असा अधमव करू

नकोस. मला संतानाची इच्छा आहे आणण या ब्राह्मणाची सुद्धा कामना अजून पूणव झालेली नाही. म्हणून मला हा माझा पती परत दे . हे मनष्ु यशरीर जीवाला धमव, अथव,

काम आणण मोि अशा चारी पुषार्षाथाांची प्राप्ती करून दे णारे आहे . म्हणून हे वीरा ! शरीराची हतया म्हणजे सवव पुषार्षाथाांची हतया, असे म्हटले जाते. िशवाय हा ब्राह्मण

ववद्वान आहे . तपश्चयाव, शील इतयादी गुणांनी संपन्न आहे . जो सवव पदाथाांमध्ये


असूनही


वेगवेगळ्या

गुणांमुळे

लपून

रादहलेला

आहे ,

तया

पुषार्षोततम

परब्रह्माची, सवव प्राण्यांच्या आतम्याच्या रूपामध्ये हा आराधना करू इक्च्छतो. हे धमव

जाणणार्या राजा ! जसा वपतयाच्या हातून पुत्राचा मतृ यू होणे योग्य नाही, तयाचप्रमाणे

आपल्यासारख्या श्रेष्ठा राजर्षीच्या हातून श्रेष्ठा ब्रह्मर्षीचा वध होणे कसे योग्य आहे ? तू सन्माननीय आहे स. असे असता तू परोपकारी, तिनरपराध, वैददक आणण ब्रह्मवादी

ब्राह्मणाचा, गाईचा वध करावा तसा वध करणे कसे योग्य आहे ? असे असताही जर तू

याला

खाणार

असशील,

तर

अगोदर

मला

खा;

कारण

याच्यािशवाय मी

मेल्यासारखीच असन ू एक िणभर सद्ध ु ा क्जवंत राहू शकणार नाही." असे काकुळतीने बोलन ू ती अनाथ असल्यासारखी रडू लागली. परं तु शापाने मढ ू झाल्यामळ ु े सौदासाने, वाघाने

एखाद्या

पशूला

खावे,

तयाप्रमाणे

तया

ब्राह्मणाला

खाऊन

टाकले.

ब्राह्मणपतनीने गभावधानास उद्युतत झालेल्या पतीला रािसाने खाल्लेले पाहून तितला अतितशय शोक झाला. तितने संतापून राजाला शाप ददला. "अरे पाप्या ! मी कामपीडडत असताना तू माझ्या पतीला खाल्लेस. म्हणून मूखाव ! तू जेहाहा स्त्रीबरोबर संग

करण्यास जाशील, तेहाहा तुझाही मतृ यू होईल, ही गोष्ट मी तुझ्या तिनदशवनाला आणते."

अशा

प्रकारे

िमत्रसहाला

शाप

दे ऊन

पतितलोकात

जाऊ

इक्च्छणारी

प्राह्मणपतनी, आपल्या पतीच्या अस्थींनी धगधगणार्या गचतेत उडी घेऊन स्वतः सती गेली. (२०-३६)

बारा वर्षावनंतर राजा शापातून मुतत झाला. जेहाहा तो संग करण्यासाठाी

पतनीजवळ गेला, तेहाहा तितने तयांना अडववले. कारण तितला तया ब्राह्मणपतनीने ददलेला शाप ठााऊक होता. यानंतर तयाने स्त्रीसख ु ाचा तयाग केला. अशा प्रकारे आपल्याच कमावने तो तिनपुबत्रक झाला. नंतर तयाच्या सांगण्यावरून विसष्ठाांनी मदयन्तीच्या दठाकाणी गभावधान केले. मदयंतीने सात वर्षेपयांत गभव धारण केला. परं तु तो जन्माला

आला नाही. तेहाहा विसष्ठाांनी दगडाने तितच्या पोटावर आघात केला, तयामळ ु े तो जन्माला आला. तोच अश्माच्या (दगडाच्या) आघाताने उतपन्न झाल्यामळ ु े तयाचे ’अश्मक’ नाव ठाे वले. अश्मकापासन ू मल ू काचा जन्म झाला. परशरु ाम जेहाहा पथ् ृ वीला

तिनःिबत्रय करीत होते, तेहाहा क्स्त्रयांनी तयाला लपवून ठाे वले होते. म्हणन ू तयाचे एक

नाव ’नाररकवच’ असे पडले. तयाला मल ू क यासाठाी म्हणतात क्, पथ् ृ वी िबत्रयहीन


झाल्यानंतर तो वंशाचा मूळ प्रवतवक बनला. मूलकाचा पुत्र दशरथ. दशरथाचा ऐडववड आणण ऐडववडाचा ववश्वसह. ववश्वसहाचा पुत्रच चरमावती खट्वांग झाला. युद्धामध्ये

तयाला कोणी क्जंकू शकत नहाहता. दे वतांनी प्राथवना केल्यावरून तयाने दै तयांचा वध

केला होता. दे वतांकडून तयाला जेहाहा समजले क्, आपले आयुष्य फतत दोन घटकाच उरले आहे , तेहाहा तो आपल्या राजधानीकडे परत आला आणण आपले मन तयाने

भगवंतांचे दठाकाणी क्स्थर केले. तो मनातल्या मनात ववचार करू लागला क्, "माझ्या कुलाची इष्ट दे वता ब्राह्मण आहे . तयांच्यापेिा अगधक माझे माझ्या प्राण्यांवरही प्रेम नाही. पतनी, पुत्र, लक्ष्मी, राजय आणण पथ् ु ा मला तयांच्याइतक् वप्रय वाटत ृ वीसद्ध

नाही. लहानपणीसद्ध ु ा माझे मन अधमावकडे कधी गेले नाही. पववत्रक्तितव भगवंतांच्या

हायतितररतत मी आणखी कोणतीही वस्तू कुठाे पादहली नाही. तितन्ही लोकांचे स्वामी

असलेल्या दे वतांनी मला कोणताही वर मागण्यास सांगगतले. परं तु मी तया भोगांची अक्जबात लालसा धरली नाही; कारण सवव प्राण्यांचे जीवनदाते श्रीहरी यांच्या भततीमध्येच मी मग्न होऊन रादहलो होतो. जया दे वतांची इंदद्रये आणण मने

ववर्षयांमध्ये भटकत असतात, तया दे वता सततवगुणप्रधान असूनसुद्धा आपल्या हृदयात ववराजमान, सदै व वप्रयतमाच्या रूपाने राहणार्या आपल्या आतमस्वरूप भगवंतांना

ओळखत नाहीत. तर मग जे रजोगुणी आणण तमोगुणी आहे त, ते कसे जाणू शकतील ? ईश्वरे च्या मायेचा खेळ असणार्या, गंधवव-नगरांसारख्या या ववर्षयांना मी सोडून दे त आहे . कारण अज्ञानानेच हे गचततात जाऊन बसले आहे त. खट्वांगाच्या बद्ध ु ीला भगवंतांनी पदहल्यापासन ू च आपल्याकडे आकवर्षवत करून घेतले होते. म्हणन ू च तयाने

असा तिनश्चय केला. आता तयाने अनातम वस्तंम ू ध्ये जो अज्ञानमल ू क आतमभाव होता, तयाचा तयाग केला आणण आपल्या खर्या आतमस्वरूपाचा आश्रय घेतला. ते स्वरूप

सािात परब्रह्म आहे . ते सूक्ष्माहूनही सूक्ष्म, शून्यासमानच आहे . परं तु ते शून्य नाही, परम सतय आहे . भततजन तयाच वस्तूचे ’भगवान वासुदेव’ या नावाने वणवन करतात. (३७-४९)

अध्याय नववा समाप्त


स्कंध ९ वा - अध्याय १० वा भगवान श्रीरामांच्या लीलांचे वणवन श्रीशुकाचायव म्हणतात - खट्वांगाचा पुत्र दीघवबाहू आणण दीघवबाहूचा परम

यशस्वी पुत्र रघू झाला. रघूचा अज आणण अजाचा पुत्र महाराज दशरथ झाला. दे वांनी प्राथवना केल्यावरून सािात परब्रह्म भगवान श्रीहरीच आपल्या अंशानेच चार रूपे

धारण करून राजा दशरथाचे पुत्र झाले. राम, लक्ष्मण, भरत आणण शत्रर्घ ु न अशी तयांची नावे होती. (१-२)

परीक्षिता ! सीतापती भगवान श्रीरामांचे चररत्र तततवज्ञानी ीर्षींनी पुष्कळसे

वणवन केले आहे आणण तू ते अनेकवेळा ऐकलेही आहे स. (३)

भगवान श्रीरामांनी आपल्या वपतयाचे वचन सतय करण्यासाठाी राजय सोडले

आणण ते कमळासारख्या कोमल चरणांनी रानावनांत कफरत रादहले. तयांचे चरण इतके

कोमल होते क्, वप्रयेच्या हातांचा स्पशवसुद्धा तयांना सहन होत नहाहता. तीच पावले

जेहाहा वनात चालून चालून थकून जात, तेहाहा हनुमान आणण लक्ष्मण ती चुरून तयांचा थकवा दरू करीत. शूपण व खेला ववद्रप ू केल्यामुळे तयांना वप्रयेचा ववयोग सहन

करावा लागला, या ववयोगामळ ु े रमाोधाने तयांनी भुवया चढवल्या, तया पाहून समुद्रसुद्धा भयभीत झाला. यानंतर तयांनी समुद्रावर सेतू बांधला आणण लंकेत जाऊन दष्ु ट रािसरूप जंगल दावग्नीप्रमाणे भस्म करून टाकले. ते अयोध्यापती आमचे रिण करोत. (४)

श्रीरामांनी

ववश्वािमत्रांच्या

यज्ञामध्ये

लक्ष्मणादे खतच

मारीच

इतयादी

रािसश्रेष्ठाांना ठाार केले. परीक्षिता ! सीतेच्या स्वयंवर मंडपात जगातील तिनवडक

वीरांच्या सभेमध्ये तीनशे वीरांनी आणलेले भगवान शंकरांचे भयंकर धनुष्य ठाे वले

होते. श्रीरामांनी ते सहज उचलन ू तयाला दोरी लावून ते ओढले, तोच मधोमध तयाचे दोन तक ु डे झाले. हततीच्या छाहायाने सहज ऊस मोडावा तयाप्रमाणे. विःस्थळावर मानाने रादहलेल्या सीता नामक लक्ष्मीला तयांनी स्वयंवरात क्जंकले. तया गण ु , शील, वय, शरीराची ठाे वण आणण सौंदयव अशा सवव बाबतीत श्रीरामांना शोभत होतया.


अयोध्येला परत येताना वाटे त, जयांनी एकवीस वेळा पथ् ृ वी तिनःिबत्रय केली होती, तया परशुरामांचा गवव तयांनी नष्ट केला. जरी महाराज दशरथांनी पतनीच्या अधीन होऊन

तितला तसे वचन ददले होते, तरीसुद्धा ते तया सतयबंधनात बांधले गेले होते. म्हणून श्रीरामांनी तयांचे वचन सतय करण्यासाठाी तयांची आज्ञा िशरोधायव मानली आणण जसा

अनासतत योगी प्राण सोडतो, तसे राजय, लक्ष्मी, िमत्र, दहतगचंतक आणण महाल

सोडून पतनीबरोबर वनवास पतकरला. वनात गेल्यावर तयांनी रावणाची बहीण शूपण व खा दहला ववद्रप ू केले. कारण ती कामक ु ववचारांची होती. तितच्या खर, दर्ष ू ण, बत्रिशरा या

भावांना व अन्य चौदा हजार रािसांना, हातात महान धनष्ु य घेऊन श्रीरामांनी ठाार केले आणण अनेक प्रकारच्या अडचणी असलेल्या वनामध्ये इकडे तितकडे ववहार करीत

ते तिनवास करून रादहले. परीक्षिता ! रावणाने जेहाहा सीतेच्या रूप-गुणांववर्षयी ऐकले, तेहाहा तयाचे हृदय कामवासनेने आतुर झाले. तयाने मारीचाला अद्भुत हररणाच्या

रूपात तितच्या पणवकुटीजवळ पाठाववले. तो श्रीरामांना दरू वर घेऊन गेला. जसे दिप्रजापतीला वीरभद्राने मारले होते, तसेच तयांनी आपल्या बाणाने तयाला ततकाळ

मारून टाकले. नीच रािस रावणाने लांडग्याप्रमाणे श्रीरामलक्ष्मणांच्या अनप ु क्स्थतीत ववदे हनंददनी श्रीसीतादे वींचे अपहरण केले. तयानंतर ते आपल्या प्राणवप्रय सीतेच्या

ववयोगाने, भाऊ लक्ष्मणासह, जंगलामध्ये दीनवाणे होऊन कफरू लागले. जे क्स्त्रयांमध्ये

आसतत असतात, तयांची अशीच गती होते, हे च जणू तयांनी दाखववले. यानंतर, जयाची सवव कमवबंधने रावणाशी यद्ध ु करण्याच्या भगवतसेवारूप कमावने अगोदरच भस्म झाली होती, तया जटायव ू र श्रीरामांनी अक्ग्नसंस्कार केला. पुढे तयांनी कबंधाचा संहार

केला आणण तयापाठाोपाठा सग्र ु ीव इतयादी वानरांशी मैत्री करून वालीचा वध केला. तयानंतर वानरांच्या द्वारा आपल्या वप्रयेचा शोध लावला. ब्रह्मदे व आणण शंकर

जयांच्या चरणांची पूजा करतात, तेच मनुष्यरूप भगवान श्रीराम वानरसेनेसह

समुद्रतटावर पोहोचले. (तेथे तीन रात्री उपवास करूनही समुद्र भेटायला आला नाही, तेहाहा) तयावेळी समद्र ु ातील मगरी आणण मासे गडबडले. भ्याल्यामुळे समुद्राची गजवना

शांत झाली. तेहाहा शरीर धारण करून आणण आपल्या डोतयावर अर्घयावदी वस्तू भेट घेऊन समुद्र भगवंतांच्या चरणकमलांना शरण आला आणण म्हणू लागला, "अनंता ! आम्ही मूढ असल्याकारणाने जगाचे एकमेव स्वामी, आददकारण आणण अववनाशी

अशा आपल्या खर्या स्वरूपाला जाणत नाही. आपण सवव गुणांचे स्वामी आहात.


म्हणून

जेहाहा

आपण

सततवगुणाचा

स्वीकार

करता

तेहाहा

प्रजापतींची

आणण

तमोगुणाचा स्वीकार करता, तेहाहा आपल्या रमाोधाने षाद्रगणांची उतपतती होते. हे

वीरिशरोमणे ! आपण आपल्या इच्छे नस ु ार मला पार करून जा व त्रैलोतयाला रडववणार्या ववश्रवाचा कुपुत्र रावण याला मारून आपल्या पतनीला घेऊन या. येथे

माझ्यावर एक सेतू बांधा. तयामुळे आपल्या यशाचा ववस्तार होईल आणण पुढे जेहाहा मोठाे -मोठाे नरपती ददक्ग्वजय करीत येथे येतील, तेहाहा ते आपल्या यशाचे गायन करतील." (५-१५)

भगवान श्रीरामांनी ककतयेक पववतांच्या िशखरांनी समुद्रावर पूल बांधला. जेहाहा

मोठा-मोठाे वानर आपल्या हातांनी पववत उचलून आणीत, तेहाहा तयावरील झाडे आणण मोठा-मोठाे िशलाखंड थरथर कापत असत. यानंतर भगवंतांनी बबभीर्षणाच्या सल्ल्याने

सुग्रीव, नील, हनुमान इतयादी प्रमुख असणार्या वानरसेनच् े या बरोबर लंकेत प्रवेश केला. हनम ु ंतांनी ती अगोदरच जाळली होती. तयावेळी वानरांच्या सेनेने लंकेतील

फेरफटका मारण्याची दठाकाणे, खेळाची मैदाने, धान्याची गोदामे, खक्जने, दरवाजे, फाटके, सभागहृ े , सजजे आणण पक्ष्यांची घरटीसद्ध ु ा वेढली. तयांनी तेथील आसने, ध्वज, सोन्याचे कळस आणण चौक तोडून-फोडून टाकले. हततींच्या झंड ु ींनी नदीचे पाणी खळबळून टाकावे तयाप्रमाणे. हे पाहून रािसराज रावणाने तिनकंु भ, कंु भ, धूम्राि, दम व , सुरांतक, नरांतक, प्रहस्त, अतितकाय, ववकंपन इतयादी आपले सवव सेनापती, ु ुख पुत्र मेघनाद आणण शेवटी भाऊ कंु भकणव यांनाही युद्ध करण्यासाठाी पाठाववले. रािसांची ती ववशाल सेना तलवारी, बत्रशूळ, धनुष्ये, प्रास, ीष्टी, शतती, बाण, भाले, खड्गे

इतयादी शस्त्रास्त्रांमुळे अक्जंतय होती. भगवान श्रीरामांनी सुग्रीव, लक्ष्मण, हनुमान, गंधमादन, नील, अंगद, जांबवान, पनस इतयादी वीरांना बरोबर घेऊन रािसांच्या

सेनेवर हल्ला केला. श्रीरामांचे अंगदादी सवव सेनापती, रािसांच्या हतती, रथ, घोडे आणण पायदळ अशा चतरु ं ग सेनेशी द्वंद्वयुद्ध करून तयांना वि ृ , पववतिशखरे , गदा

आणण बाणांनी मारू लागले. वास्तववक श्रीसीतादे वींना स्पशव केल्यामळ ु े जयाचे अगोदरच अकल्याण झाले होते, तया रावणाच्या पिाचे ते असल्याने आधीच मेल्यासारखे होते. (१६-२०)


रािसराज रावणाने जेहाहा पादहले क्, आपली सेना नष्ट होऊ लागली आहे ,

तेहाहा तो गचडून पुष्पक ववमानात बसून, श्रीरामांच्यावर चालून आला. तयावेळी इंद्राचा सारथी मातली एक तेजस्वी ददहाय रथ घेऊन आला. श्रीराम जेहाहा तयावर ववराजमान

झाले, तेहाहा रावण आपल्या तीक्ष्ण बाणांनी तयांच्यावर प्रहार करू लागला. श्रीराम

तयाला म्हणाले, "नीच रािसा ! कुत्रयाप्रमाणे तू आमच्या माघारी आमच्या पतनीचे हरण केलेस. तुझ्या दष्ु टपणाची हद्द झाली. तुझ्यासारखा तिनलवजज आणण तिनंदनीय

दस ु रा कोणी असू शकेल ? जयाप्रमाणे समथव काळाला कततव ृ वसंपन्नसद्ध ु ा टाळू शकत नाही, तयाचप्रमाणे आज मी तल ु ा तुझ्या कृतयाचे फळ भोगायला लावतो." अशाप्रकारे

रावणाची तिनभवतसवना करीत श्रीरामांनी आपल्या धनष्ु यावर चढववलेला बाण तयाच्यावर सोडला. तया बाणाने वज्रासारखे असलेले तयाचे हृदय ववदीणव केले. जसे पुण्यातमे पुण्य

संपल्यावर स्वगावतून खाली पडतात, तयाप्रमाणे तो आपल्या दहाही तोंडातून रतत ओक्त ववमानातून खाली पडला. तयावेळी बांधव "हाय हाय" करून ओरडू लागले. (२१-२३)

तयावेळी हजारो राििसणी मंदोदरीसह रडत रडत लंकेच्या महालांतन ू बाहे र

पडून रणभम ू ीवर आल्या. लक्ष्मणांच्या बाणांनी तिछन्न-ववतिछन्न होऊन पडलेल्या आपल्या आप्तांना कवटाळून तया हातांनी आपली छाती बडवीत मोठामोठ्याने ववलाप करू लागल्या. हाय ! हाय ! लोकांना दहशत बसववणारे रावण महाराज ! आज

आमचा घात झाला ! आपण नसल्यामुळे शत्रन ूं ी लंकेची दद ु व शा केली आहे . आता तितचे

रिण कोण करणार ? महाराज ! आपण कामवश झाल्याने सीतादे वींचा प्रभाव जाणला नाही. तयामळ ु े आपली ही दशा झाली. आपण रािसकुळाला आनंद दे त होता.

पण आज तुम्ही सववजण आणण ही लंका ववधवा झाली. आपले हे शरीर गगधाडांचे खाद्य बनले आणण आतमा नरकाचा अगधकारी बनला. (२४-२८)

श्रीशुक म्हणतात - श्रीरामचंद्रांच्या आज्ञेने बबभीर्षणाने आपल्या नातलगांचे

वपतय ृ ज्ञाच्या

ववधीने

शास्त्रानुसार

अंतयेक्ष्टकमव

केले.

नंतर

भगवान


होतया.

आपल्या

प्राणवप्रय

अशोकवादटकेच्या आश्रमात अशोक वि ृ ाच्या खाली बसलेल्या श्रीसीतादे वींना पादहले. तया

आपल्या

ववरहाने

दःु खी

आणण

कृश

झाल्या

अधाांगगनीला दीन अवस्थेत पाहून श्रीरामांचे हृदय कषाणेने हायाकूळ झाले. इकडे


भगवंतांचे दशवन झाल्याने सीतदे वींचे हृदय आनंदाने भरून गेले. तयामुळे तयांचे

मुखकमल उल्हिसत झाले. भगवंतांनी बबभीर्षणाला रािसांचे आगधपतय, लंकेचे राजय आणण एक कल्पाचे आयुष्य ददले. तयानंतर अगोदर सीतादे वींना ववमानात बसववले. नंतर लक्ष्मण, सुग्रीव, हनुमंत यांसह आपण बसले. अशा प्रकार चौदा वर्षे पूणव करून ते आपल्या नगरीकडे परतले. तयावेळी वाटे त ब्रह्मदे वादी लोकपाल तयांच्यावर पुष्पवर्षावव करीत होते. (२९-३३)

इकडे ब्रह्मदे वादी दे व आनंदाने भगवंतांच्या लीलांचे गायन करीत होते. जेहाहा भगवंतांना समजले क्, भरत फतत गोमूत्रात िशजववलेल्या जवाच्या कण्या खातो, वल्कले नेसतो आणण जिमनीवर चटई टाकून झोपतो, तसेच तयाने जटा वाढववल्या

आहे त. तेहाहा कषाणेने भगवंतांचे हृदय भरून आले. जेहाहा भरताला समजले क्,

आपले जयेष्ठा बंधू श्रीराम येत आहे त, तेहाहा तो नागररक, मंत्री आणण पुरोदहतांना बरोबर घेऊन आणण श्रीरामांच्या पादक तयांच्या स्वागतासाठाी ु ा डोतयावर ठाे वन ू

तिनघाला. जेहाहा भरत आपले राहण्याचे दठाकाण नंदीग्राम येथन ू तिनघाला, तेहाहा लोक

तयाच्याबरोबर मंगलगीते गात व वाद्ये वाजवीत चालू लागले. शेठा सावकार, श्रेष्ठा वारांगना आणण पायी चालणारे सेवक महाराजांना योग्य अशा लहान-मोठ्या भेटवस्तू बरोबर घेऊन तयांच्या बरोबर तिनघाले. श्रीरामांना पाहताच प्रेमाचा उद्रे क होऊन भरताचे

हृदय आणण डोळे भरून आले. अशा क्स्थतीत तयाने तयांच्या चरणांवर लोटांगण

घातले. तयाने प्रभूंच्या समोर तयांच्या पादक ु ा ठाे वल्या आणण तो हात जोडून उभा

रादहला. तेहाहा तयाच्या नेत्रांतून अश्रुधारा वाहात होतया. श्रीरामांनी आपल्या दोन्ही

हातांनी भरताला पुष्कळ वेळपयांत आपापल्या हृदयाशी कवटाळले आणण आपल्या डोळ्यांतून

वाहणार्या

अश्रूंनी

तयाला

न्हाऊ

घातले.


सीतादे वी

आणण

लक्ष्मणांसह तयांनी ब्राह्मण आणण पूजनीय गुषाजनांना नमस्कार केला. तयावेळी अयोध्येतील सवव प्रजेने श्रीरामांना भक्ततभावाने नमस्कार केला. तयावेळी अयोध्येतील

सवव प्रजेन,े आपले स्वामी पुष्कळ ददवसांनंतर परत आल्याचे पाहून आपले दप ु ट्टे हवेत उडवीत पुष्पवर्षावव करून आनंदाने नाचण्यास सषा ु वान केली. भरताने हातात पादत ु या

घेतल्या. बबभीर्षणाने उतकृष्ट चवर्या, सुग्रीवाने पंखा, आणण श्रीहनम ु ंतांनी पांढरे छत्र धरले. परीक्षिता, शत्रर्घ ु नाने धनुष्य व भाता, सीतादे वींनी तीथावने भरलेला कमंडलू,


अंगदाने सोन्याचे खड्ग आणण जांबवानाने ढाल घेतली. या लोकांसह श्रीराम पुष्पक ववमानात ववराजमान झाले. योग्य स्थानांवर क्स्त्रया बसल्या. भाट स्तुती करू लागले.

राजा ! ग्रह-तार्यांनी चंद्र शोभावा, तसे यावेळी भगवान श्रीराम शोभून ददसत होते. (३४-४५)

अशा प्रकारे बांधवांच्या स्वागताचा स्वीकार करीत भगवंतांनी आनंदोतसव

चाललेल्या नगरीत प्रवेश केला. तयांनी राजमहालात प्रवेश करून आपली माता

कौसल्या, अन्य माता, गुषाजन, बरोबरीचे िमत्र आणण लहान यांचा यथायोग्य सन्मान केला.

तसेच

तयांनी

केलेल्या

सन्मानाचा


केला.

श्रीसीतादे वी

आणण

लक्ष्मणसुद्धा सवाांना जयाच्या तयाच्या योग्यतेनुसार भेटले. प्राणांच्या संचाराने मत ृ शरीरे

उठाावी, तयाप्रमाणे तयावेळी तया माता आपल्या पुत्रांच्या आगमनाने उठाल्या. तयांनी तयांना आपल्या मांडीवर बसवून घेतले आणण नेत्रांतील अश्रन ूं ी तयांना अिभर्षेक केला.

तयावेळी तयांचा सवव शोक नाहीसा झाला. तयानंतर विसष्ठाांनी इतर गषा ु जनांसह ववगधपव व भगवंतांच्या जटा उतरववल्या आणण बह ू क ृ स्पतीने जसा इंद्राला अिभर्षेक केला, तयाचप्रमाणे तयांना चारही समद्र ु ांचा पाण्याने व इतर द्रहायांनी अिभर्षेक केला. अशा

प्रकारे मंगल स्नान करून भगवान श्रीरामांनी संद ु र वस्त्रे, पष्ु पमाळा आणण अलंकार धारण केले. सवव बंधू आणण श्री जानक्दे वींनी सुद्धा सुंदर सुंदर वस्त्रे आणण अलंकार पररधान केले. तयांच्या सह भगवान श्रीराम अतयंत शोभत होते. भरताने तयांच्या चरणांवर

लोटांगण

राजिसंहासनाचा

घालून


तयांची

केला.

मनधरणी


ते

केली.

तेहाहा

आपापल्या

भगवान

धमावमध्ये


ततपर

व

वणावश्रमानुसार आचार करणार्या आपल्या प्रजेचे वपतयाप्रमाणे पालन करू लागले. तयांची प्रजासुद्धा तयांना आपला वपताच मानत होती. जेहाहा सवव प्राण्यांना सुख दे णारे

धमवज्ञ श्रीराम राजा झाले, तेहाहा वास्तववक त्रेतायुग होते, परं तु ते सतययुग आहे असे

वाटत होते. परीक्षिता ! तयावेळी वने, नद्या, पववत, वर्षे, द्वीपे आणण समद्र ु हे सवव कामधेनप्र ू माणे प्रजेच्या सवव कामना पण ू व करीत. इंदद्रयातीत भगवान श्रीराम राजयावर असताना कोणालाही मानिसक गचंता ककंवा शारीररक रोग होत नसत. वद्ध ृ ावस्था,

दब व ता, दःु ख, शोक, भय आणण थकवा, नाममात्रसद्ध ु ल ु ा नहाहते. एवढे च काय, जयांना मरण नको असे, तयांचा मतृ यूही होत नसे. भगवान श्रीरामांनी एकपतनीव्रत घेतले


होते. तयांचे चररत्र राजर्षीसारखे पववत्र होते. गहृ स्थाला उगचत अशा स्वधमावचे िशिण दे ण्यासाठाी ते स्वतः तया धमावचे आचरण करीत होते. पतितव्रता सीतादे वी आपल्या

पतीच्या हृदयातील भाव ओळखून प्रेम, सेवा, शील, नम्रता, बुद्धी, लजजा इतयादी गुणांनी पतीचे गचतत वेधून घेत असत. (४६-५६)

अध्याय दहावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय ११ वा भगवान श्रीरामांच्या अन्य लीलांचे वणवन श्रीशुकाचायव म्हणतात - भगवान श्रीरामांनी विसष्ठाांची आपले आचायव म्हणून

नेमणूक करून उततम सामग्रीने संपन्न यज्ञांनी आपणच आपल्या सववदेवतास्वरूप स्वयंप्रकाश आतम्याचे पूजन केले. तयांनी होतयाला पूव,व ब्रह्मदे वाला दक्षिण, अध्वयल ूव ा

पक्श्चम आणण उद्गातयाला उततर ददशा दक्षिणा म्हणून ददली. तयातून जेवढी भम ू ी

िशल्लक रादहली होती, ती तयांनी आचायाांना दे ऊन टाकली. तयांना माहीत होते क्, संपूणव भम ू ीचा अगधकारी केवळ तिनःस्पहृ ब्राह्मणच आहे . अशा प्रकारे सगळ्या भम ू ंडळाचे दान करून तयांनी आपल्या शरीरावरील वस्त्रे आणण अलंकार एवढे च

आपल्याजवळ ठाे वले. तसेच महाराणी सीतादे वींजवळ सुद्धा फतत मंगल वस्त्रे आणण सौभाग्यलंकारच िशल्लक रादहले. (१-४)

जेहाहा आचायावदद ब्राह्मणांनी पादहले क्, भगवान श्रीराम ब्राह्मणांनाच आपले

इष्टदे व मानतात, तयांच्या अंतःकरणात ब्राह्मणांबद्दल अतयंत स्नेह आहे , तेहाहा तयांचे हृदय प्रेमाने द्रवले. तयांनी प्रसन्न होऊन सगळी पथ् ृ वी भगवंतांना परत ददली आणण म्हटले, "प्रभो ! आपण सवव लोकांचे एकमेव स्वामी आहात. आपण आमच्या हृदयात

राहून आपल्या तेजाने आमच्या अज्ञानांधकाराचा नाश करीत आहात. अशा क्स्थतीत आपण आम्हांला काय ददले नाहीत बरे ? आपले ज्ञान अनंत आहे . पववत्र क्तितव असणार्या पुषार्षांमध्ये आपण सववश्रेष्ठा आहात. जे कोणालाही कोणतयाही प्रकारे दःु ख दे त नाहीत, अशा महातम्यांना आपण आपले चरणकमल ददले आहे त. असे असूनही


आपण ब्राह्मणांना आपले इष्ट दै वत मानता. भगवन ! अशा आपल्या या रामरूपाला आम्ही नमस्कार करीत आहोत. (५-७)

एकदा आपल्या प्रजेची क्स्थती जाणन घेण्यासाठाी श्रीराम रात्रीच्या वेळी ू

गप्ु तपणे कफरत असता तयांनी कोणाचे तरी बोलणे ऐकले. तो पतनीला म्हणत होता, तू दष्ु ट कुलटा आहे स. तू दस ु र्याच्या घरी राहून आली आहे स. स्त्रीलोभी राम खश ु ाल सीतेला ठाे वून घेऊ दे त, परं तु मी तुला पुन्हा घ्रात घेणार नाही. मूखव लोकांना खर्ष ू

ठाे वणे अवघड आहे . जेहाहा श्रीरामांनी अनेकांच्या तोंडून ही गोष्ट ऐकली, तेहाहा तयांनी लोकापवादाला िभऊन सीतादे वींचा तयाग केला. तेहाहा तया वाल्मीक्ंच्या आश्रमात राहू लागल्या. तयावेळी तया गभववती होतया. वेळ येताच तयांनी दोन जुळ्या पुत्रांना जन्म ददला. वाल्मीक्ंनी तयांचे जातकमावदी संस्कार करून तयांना कुश आणण लव अशी नावे ठाे वली. परीक्षिता ! लक्ष्मणाला अंगद आणण गचत्रकेतू असे दोन पुत्र आणण भरतालाही

ति आणण पष्ु कल असे दोन पुत्र होते. तसेच शत्रर्घ ु नालाही दोन पुत्र झाले - सब ु ाहू आणण श्रत ु सेन. भरताने ददक्ग्वजय करताना कोट्यावधी गंधवाांचा संहार केला, तयाने तयांची सवव संपतती आणन ू ती श्रीरामांकडे सोपववली. शत्रर्घ ु नाने मधव ु नामध्ये मधच ू ा

पुत्र लवण नावाच्या रािसाला मारून तेथे मथरु ा नावाची नगरी वसववली. श्रीरामांनी तयाग केलेल्या सीतादे वींनी पुत्रांना वाल्मीक्ंच्या हाती सोपववले आणण श्रीरामांच्या

चरणकमलांचे ध्यान करीत भूिमप्रवेश केला. ही वाताव ऐकून श्रीरामांनी बुवद्धपुरःसर

शोकावेग आवरण्याचा प्रयतन केला, परं तु सीतेच्या गुणांची आठावण होऊन ते तो

आवरू शकले नाहीत. हा स्त्री आणण पुषार्षाचा संबंध सगळीकडे असाच दःु खाला कारणीभूत

आहे .

श्रेष्ठा

लोकांनाही

पुषार्षांच्यासंबंधी काय सांगावे ? (८-१७)

तो

दःु ख

दे तो,

मग

गहृ ासतत,

ववर्षयी

यानंतर श्रीरामांनी ब्रह्मचयव धारण करून तेरा हजार वर्षेपयांत अखंड अक्ग्नहोत्र

धारण केले. तयानंतर आपले स्मरण करणार्या भततांच्या हृदयात, दं डकारण्यातील

काटे लागलेले आपले कोमल चरण ठाे वून ते जयोतितमवय आतमरूपात अंतधावन पावले. (१८-१९)


भगवंताच्या सारखा प्रतापशाली दस ु रा कोणीही नाही, मग तयांच्यापेिा वरचढ

कसा असू शकेल. दे वतांनी प्राथवना केल्यावरून तयांनी हा अवतात धारण केला होता. अशा क्स्थतीत श्रीरामांच्या बाबतीत ही काही गौरवाची गोष्ट नहाहे क्, तयांनी

शस्त्रास्त्रांनी रािसांना मारले ककंवा समुद्रावर सेतू बांधला. तसे पाहता, शत्रन ुं ा मारण्यासाठाी तयांना वानरांचे साहाय्य घेण्याची तरी काय आवश्यकता होती. ही सवव तयांचे लीलाच आहे . (२०)

जयांचे तिनमवल यश सवव पाप नाहीसे करणारे असून ते ददग्गजांचे काळे

शरीरसुद्धा आज उजळ करते, मोठा-मोठाे ीर्षी राजांच्या सभेमध्ये जयाचे गायन करतात, स्वगावतील दे वता आणण पथ् ृ वीवरील राजे आपले क्रीट जेथे टे कवतात. तया

श्रीरामचंद्रांच्या चरणकमलांना मी शरण जात आहे . जयांनी श्रीरामांचे दशवन घेतले , तयांना स्पशव केला, तयांचा सहवास घेतला आणण अनुयातियतव स्वीकारले ते सगळे

अयोध्या तिनवासीसद्ध ु ा तयाच लोक् गेले, जेथे योगी योगसाधनेने जातात. राजा ! जो

मनष्ु य आपल्या कानांनी श्रीरामांचे चररत्र ऐकतो, तयाला सरळता, कोमलता आदी गण ु ांची प्राप्ती होते आणण तो सवव कमवबंधनांपासन ू मत ु त होतो. (२१-२३)

परीक्षिताने ववचारले - भगवान श्रीराम आपल्या भावांबरोबर कसे वागत होते.

तसेच भरतादी भाऊ आणण अयोध्यातिनवासी प्रजानन भगवान श्रीरामांशी कशा रीतीने वागत ? (२४)

श्रीशुक


-

बत्रभुवनपती

महाराज


आपल्या

भावांना

ददक्ग्वजय करण्याची आज्ञा केली आणण स्वतः तिनजजनांना दशवन दे त आपल्या

अनुयायांसह ते अयोध्या नगरीची दे खरे ख करू लागले. तयावेळी अयोध्यापुरीतील रस्ते

सुगंगधत जल आणण हततींच्या मदरसाने िभजलेले असत. तयावेळी असे वाटत होते क्, ही नगरी आपले स्वामी आलेले पाहून आनंदाने बेभान झाली आहे . तेथील महाल, गोपुरे, सजजागहृ े , ववहार, दे वालये इतयादींवर सव ु णवकलश बसववले होते आणण दठाकदठाकाणी पताका फडकत होतया. ते नगर दे ठाांपासन ू सप ु ारीचे घोस, केळीचे खांब

आणण संद ु र वस्त्रांच्या पताकांनी सजववलेले होते. आरसे, वस्त्रे आणण पुष्पमाळांनी

तसेच मंगल गचत्रांनी आणण पाना-पुलांच्या तोरणांनी संपूणव नगरी झगमगत होती.


नगरवासीजन आपल्या हातात तिनरतिनराळ्या भेटवस्तू घेऊन भगवंतांजवळ येत आणण तयांना दे ऊन प्राथवना करीत क्, "महाराज ! पूवी आपणच वराहरूपाने पथ् ृ वीचा उद्धार केला होता. आता आपण तितचे पालन करावे." पुष्कळ वर्षाांनंतर महाराज आलेले

कळले, तेहाहा सवव स्त्री-पुषार्ष तयांच्या दशवनाच्या लालसेने घरदार सोडून गच्च्यांवर चढून अतप्ृ त नेत्रांनी कमलनयन भगवंतांना पाहात पाहात तयांच्यावर फुलांचा वर्षावव करीत. (२५-३०)

अशा प्रकारे प्रजेला दशवन दे ऊन श्रीराम पुन्हा पूवज व राजे राहात असलेल्या

आपल्या महालात येत असत. तयामध्ये सवव प्रकारचे इतके मोठाे खक्जने होते क्

जयातील संपतती कधीच संपत नसे. ते मोठामोठ्या बहुमूल्य अशा पुष्कळ्शा सामग्रींनी सुसजज होते. महालांची उं बराची दारे पोवळ्यांनी मढववलेली होती. खांब वैडूयव मण्यांचे

होते. पाचूच्या मोठामोठ्या सुंदर फरशा होतया. तसेच स्फदटकाच्या िभंती चमचम करीत असत. रं गी-बेरंगी माळा, पताका, वस्त्रांची आणण मण्यांची चमक, चैतन्याप्रमाणे

उजजवल मोती, संद ु र भोगसामग्री, सग ु ंधी धप ू , दीप, तसेच सग ु ंधी फुलांचे अलंकार यांनी ते महाल अतितशय सजववलेले होते. अलंकारांना सद्ध ु ा ववभवू र्षत करणार्या

दे वतांप्रमाणे असणारे स्त्री-पुषार्ष तेथे राहात असत. आतमाराम क्जतेंदद्रय पुषार्षांत

अग्रगण्य भगवान श्रीराम तया महालात आपल्या प्राणवप्रय पतनी श्रीसीतादे वींसह

आनंदात राहात असत. सवव स्त्री-पुषार्ष जयांच्या चरणकमलांचे धान करीत असतात, तेच भगवान श्रीराम धमावच्या मयावदांचे पालन करीत वेळ-काळानुसार भोगांचा उपभोग घेत पुष्कळ वर्षेपयांत रादहले. (३१-३६)

अध्याय अकरावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय १२ वा इक्ष्वाकुवंशाच्या अन्य राजांचे वणवन श्रीशुकाचायव म्हणतात - कुशाचा पुत्र झाला अतितथी. तयाचा तिनर्षध. तिनर्षधाचा

नभ. नभाचा पुंडरीक आणण पुंडरीकाचा िेमधन्वा. िेमधन्वाचा दे वानीक, दे वानीकाचा


अनीह, अनीहाचा पाररयात्र. पाररयात्राचा बलस्थल आणण बलस्थलाचा पुत्र वज्रनाभ. हा सूयावचा अंश होता. (१-२)

वज्रनाभापासन ू खगण, खगणापासन ू ववधत ू दहरण्यनाभ उतपन्न ृ ी, ववधत ृ ीपासन

झाला. हा जैिमनीचा िशष्य आणण योगाचायव होता. कोसल-दे शतिनवासी याज्ञवल्तय ीर्षींनी तयाचे िशष्यतव स्वीकारले आणण तयाच्याकडून अध्यातमयोगाचे िशिण घेतले. तो योग हृदयाची अज्ञानग्रंथी तोडणारा तसेच परमिसद्धी दे णारा होता. (३-४) दहरण्यनाभाचा

पुष्य,

पुष्याचा

ध्रव ु संधी,

ध्रव ु संधीचा

सद ु शवन,

सद ु शवनाचा

अक्ग्नवणव, अक्ग्नवणावचा शीघ्र आणण शीघ्राचा पुत्र मरू झाला. मरूने योगसाधनेने िसद्धी प्राप्त करून घेतली आणण तो सध्याही कलाप नावाच्या गावात राहतो. किलयुगाच्या शेवटी सूयव व ंश नाहीसा झाल्यावर तो तयाचे पुनषाजजीवन करील. (५-६)

मरूपासून प्रसुश्रुत, तयाच्यापासून संधी आणण संधीपासून अमर्षवणाचा जन्म

झाला. अमर्षवणाचा महस्वान आणण महस्वानाचा ववश्वसाह्व. ववश्वसाह्वाचा प्रसेनक्जत, प्रसेनक्जताचा तिक आणण तिकाचा पुत्र बह ृ द्बल झाला. परीक्षिता ! या बह ृ द्बलाला तझ् ु या वपतयाने अिभमन्यन ू े मारले. (७-८)

इक्ष्वाकुवंशाचे इतके राजे होऊन गेले. आता येथून पुढे होणार्यां ववर्षयी ऐक.

बह ृ द्बलाचा पुत्र बह ृ द्रण. बह ृ द्ररणाचा उषाकरमाय, तयाचा वतसवद्ध ृ , वतसवद्ध ृ ाचा प्रतितहायोम,

प्रतितहायोमाचा भानू आणण भानूचा पुत्र होईल सेनापती ददवाक. ददवाकाचा वीर सहदे व, सहदे वाचा बह ु ान, भानम ु ालाचा प्रतीकाश्व आणण प्रतीकाश्वाचा ृ दश्व, बह ृ दश्वाचा भानम

पुत्र होईल सप्र ु तीक. सप्र ु तीकाचा मषादे व, मषादे वाचा सन ु ित्र, सन ु ित्राचा पष्ु कर, पुष्कराचा

अंतररि,

अंतररिाचा

सत ु पा

आणण

तयाचा

पुत्र

अिमत्रक्जत

होईल.

अिमत्रक्जतापासून बहृ द्राज, बह बही, बहीपासून कृतंजय, कृतंजयापासून ू ृ द्राजापासन रणंजय आणण तयापासून संजय होईल. संजयाचा शातय, तयाचा शुद्धोद, शुद्धोदाचा लांगल, लांगलाचा प्रसेनक्जत आणण प्रसेनक्जताचा पुत्र िुद्रक होईल. िुद्रकापासून या वंशातील शेवटचा राजा सुिमत्र याचा जन्म होईल. हे सववजण बह ृ द्बलाचे वंशज


होतील. इक्ष्वाकंू चा हा वंश सुिमत्रापयांतच राहील. कारण सुिमत्र राजा झाल्यानंतर किलयुगात हा वंश समाप्त होऊन जाईल. (९-१६)

अध्याय बारावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय १३ वा तिनमीच्या वंशाचे वणवन श्रीशुकाचायव म्हणतात - इक्ष्वाकूचा पुत्र होता तिनमी. तयाने यज्ञ प्रारं भ करून

महर्षी विसष्ठाांना ीक्तवज होण्यासाठाी आमंबत्रत केले. विसष्ठा म्हणाले क्, "राजा ! इंद्राने आपल्या यज्ञासाठाी मला अगोदरच आमंबत्रत केले आहे . तयाचा यज्ञ पुरा करून मी तुझ्याकडे येईन. तोपयांत तू माझी वाट पाहा." हे ऐकून राजा तिनमी गप्प बसला

आणण विसष्ठामुनीही इंद्राचा यज्ञ करण्यासाठाी गेले. ववचारी तिनमीने ’जीव िणभंगुर आहे ’, असे समजून गुरू विसष्ठा परतण्या आधीच दस ु र्या ीक्तवजांकरवी यज्ञाला

आरं भ केला. जेहाहा गरू ु विसष्ठा परत आहे , तेहाहा तयांनी तिनमीने यज्ञाला प्रारं भ

केलेला पाहून शाप ददला क्, "स्वतःला शहाणा समजणार्या तिनमीचा दे ह पडो." तिनमीनेही धमावप्रमाणे न वागणार्या गषा ु ं ना शाप ददला क्, "लोभामळ ु े धमव न जाणणार्या आपलेही शरीर पडो." असे म्हणून आतमववद्येत तिनपुण असलेल्या तिनमीने आपल्या शरीराचा तयाग केला. इकडे आमच्या पणजोबा विसष्ठाांनीसुद्धा आपल्या

शरीराचा तयाग करून िमत्रावषाणांपासून उववशीच्या दठाकाणी जन्म घेतला. श्रेष्ठा मुनींनी

तिनिमराजाचे शरीर सुगंधी वस्तूंमध्ये ठाे वले. जेहाहा याग समाप्त झाला, तेहाहा आलेल्या दे वांनी तयांना प्राथवना केली. "हे दे वांनो ! जर तुम्ही समथव असाल आणण प्रसन्न

असाल, तर राजा तिनमीचे हे शरीर पुन्हा क्जवंत होऊ दे ." दे व म्हणाले - "तथास्तु." तयावेळी तिनमी म्हणाला, "मला दे हाचे बंधन नको. मुतिनजन आपल्या बुद्धीला श्रीभगवंतांमध्ये क्स्थर करून तयांच्याच चरणकमलांचे भजन करतात. हे शरीर नाहीसे

होणार, या िभतीने ते या शरीराशी कधीही संबंध ठाे वीत नाहीत. म्हणन ू मी आता

दःु ख, शोक आणण भयाचे मळ ू कारण असणारे हे शरीर धारण करू इक्च्छत नाही.


जसा पाण्यामध्ये माशाला सगळीकडेच मतृ यू येण्याची शतयता आहे , तयाचप्रमाणे या शरीरालासुद्धा सगळीकडे मतृ यूच मतृ यू आहे . (१-१०)

दे व म्हणाले - तिनिमराजा शरीरािशवाय प्राण्यांच्या डोळ्यांमध्ये आपल्या

इच्छे नस ु ार राहील. तो तेथे राहून सक्ष् ू मशरीराने भगवंतांचे गचंतन करील. पापण्यांच्या उघडझापेवरून तयाच्या अक्स्ततवाची कल्पना येईल. राजा नसेल तर लोकांमध्ये अराजकता माजेल, असा ववचार करून महर्षींनी तिनमीच्या शरीराचे मंथन केले. तया

मंथनातून एक कुमार उतपन्न झाला. अलौककक रीतीने जन्म घेतल्यामुळे तयाचे नाव

’जनक’ झाले. दे हरदहत अशा तिनमीपासून उतपन्न झाल्यामुळे ’वैदेह’ आणण मंथनातून

उतपन्न झाल्यामुळे तया बालकाचे नाव ’िमगथल’ असे पडले. तयानेच ’िमगथलापुरी’ वसववली. (११-१३)

परीक्षिता ! जनकाचा उदावस,ू तयाचा नंददवधवन, नंददवधवनाचा महावीयव,

महावीयावचा सुधत ृ ी, सुधत ृ ीचा धष्ृ टकेत,ू धष्ृ टकेचा हयवश्व आणण तयाचा मरू नावाचा

पुत्र झाला. मरूचा प्रतीपक, प्रतीपकाचा कृतितरथ, कृतितरथाचा दे वमीढ, दे वमीढाचा

ववश्रुत आणण ववश्रुतापासून महाधत ृ ीचा जन्म झाला. महाधत ृ ीचा कृतितरात, कृतितराताचा

महारोमा, महारोमाचा स्वणवरोमा, आणण स्वणवरोमाचा पुत्र झाला ह्रस्वरोमा. ह्याच ह्रस्वरोमाचा पुत्र सीरध्वज होता. तो जेहाहा यज्ञासाठाी जमीन खणत होता, तेहाहा तयाच्या सीराचा म्हणजे नांगराचा ध्वज म्हणजे टोक लागन ू सीता प्रकट झाली.

म्हणन तयाचे नाव "सीरध्वज" असे पडले. सीरध्वजाचा कुशध्वज, कुशध्वजाचा ू धमवध्वज आणण धमवध्वजाचे कृतध्वज आणण िमतध्वज असे दोन पुत्र झाले. कृतध्वजाचा केिशध्वज आणण िमतध्वजाचा खांडडतय झाला. केिशध्वज आतमववद्येत प्रवीण होता. (१४-२०)

खांडडतय कमवकांड जाणणारा होता. केिशध्वजाला िभऊन तो पळून गेला.

केिशध्वजाचा पुत्र भानम ु ान आणण भानम ु ानाचा शतद्यम् ु न होता. शद्यम् ु नापासन ू शच ु ी, शच ऊधवकेतू, ऊध्ववकेतप अज, अजापासन ु ीपासून सनद्वाज, सनद्वाजापासन ू ू ासन ू ू

पुषाक्जत, पुषाक्जतापासन ू अररष्टनेमी, अररष्टनेमीपासन ू श्रत ु ाय,ू श्रत ु ायप ू ासन ू सप ु ाश्ववक, सप ु ाश्ववकापासन ू गचत्ररथ आणण गचत्ररथापासन ू िमगथलागधपती िेमधीचा जन्म झाला.


िेमधीपासून

समरथ,

समरथापासून

सतयरथ,

सतयरथापासून

उपगुरू

उपगुरूपासून उपगुप्त नावाचा पुत्र झाला. हा अग्नीचा अंश होता. (२१-२४)

आणण

उपगप्ु तापासन ू वस्वनन्त, वस्वनन्ताचा यय ु ध ु , यय ु ध ु ाचा सभ ु ार्षण, सभ ु ार्षणाचा

श्रत ु , श्रत ु ाचा जय, जयाचा ववजय आणण ववजयाचा ीत नावाचा पुत्र झाला. (२५)

ीताचा शुनक, शुनकाचा वीतहहाय, वीतहहायाचा धत ृ ी, धत ृ ीचा बहुलाश्व, बहुलाश्वाचा कृती आणण कृतीचा पुत्र महावशी झाला. (२६) परीक्षिता ! िमगथल वंशांत उतपन्न झालेले हे सवव राजे "मैगथल" म्हणववले

जातात. हे सवव आतमज्ञानाने संपन्न आणण गहृ स्थाश्रमी असन ू सुद्धा सुख दःु ख इतयाची द्वंद्वांपासून मुतत होते. कारण तयांच्यावर योगेश्वरांची कृपा होती. (२७)

अध्याय तेरावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय १४ वा चंद्रवंशाचे वणवन श्रीशुकाचायव म्हणतात - परीक्षिता ! आता मी तुला चंद्राच्या पावन वंशासंबंधी

सांगतो. या वंशामध्ये पुरूरवा इतयादी मोठा-मोथ्या पववत्रक्तितव राजांचे वणवन आहे . (१) हजारो

मस्तके

असणार्या

ववराटपुषार्ष

नारायणांच्या

नािभसरोवरातील

कमळापासून ब्रह्मदे वांची उतपतती झाली. ब्रह्मदे वांचे पुत्र अत्री आपल्या गुणांमळ ु े ब्रह्मदे वांसारखेच होते. तयाच अत्रींच्या नेत्रांपासून अमत ृ मय अशा चंद्राचा जन्म झाला. ब्रह्मदे वांनी चंद्राला ब्राह्मण, वनस्पती आणण नित्रांचा अगधपती बनववले. तयाने

तितन्ही लोकांवर ववजय िमळवून राजसूय यज्ञ केला. यामुळे तो गवववष्ठा झाला आणण

तयाने बळजबरीने बहृ स्पतीची पतनी तारा दहचे हरण केले. दे वगुरू बह ृ स्पतींनी आपली पतनी परत दे ण्याववर्षयी तयाला वारं वार ववनंती केली. परं तु तो इतका मस्तवाल झाला होता क्, तयाने तितला मुळीच परत ददले नाही. याच कारणाने दे व आणण दानव यांच्यामध्ये यद्ध ु झाले. बह ु े शरमा ु ाचायाांनी असरु ांसह चंद्राची बाजू ृ स्पतींच्या द्वेर्षामळ


घेतली आणण महादे वांनी स्नेहामुळे सवव भूतगणांसह आपले ववद्यागुरू अंगगरा यांचे पुत्र बह ृ स्पतींची बाजू घेतली. दे वराज इंद्रानेसुद्धा सवव दे वांसह आपले गुरू बह ृ स्पती

यांची बाजू घेतली. अशा प्रकारे तारे च्या तिनिमतताने दे व आणण असुरांचा संहार करणारा संग्राम झाला. (२-७)

तयानंतर अंगगरा ीर्षींनी ब्रह्मदे वांकडे जाऊन हे युद्ध बंद करण्याची तयांना

प्राथवना केली. यावर ब्रह्मदे वांनी चंद्राची तिनभवतसवना करून तारे ला तितच्या पतीच्या

स्वाधीन केले. तेहाहा तारा गभववती आहे , असे जाणन ू बह ृ स्पती तितला म्हणाले, "दष्ु टे !

माझ्या अगधकार िेत्रातील हा दस ु र्याचा गभव तू ताबडतोब बाहे र टाक. हे क्स्त्रये, मी तुला जाळून टाकणार नाही. कारण एक तर तू स्त्री आहे स आणण दस ु रे म्हणजे मला संतानप्राप्तीची

इच्छा

आहे . पतीचे

म्हणणे

ऐकून

तारे ला

लाज

वाटली.

तितने

सोन्यासारखा चमकणारा बालक गभावतून बाहे र टाकला. तयाला पाहून बह ृ स्पती आणण चंद्र दोघांनाही वाटू लागले क्, हा आपल्याला िमळावा. आता ते एकमेकांशी "हा तझ ु ा

नाही, माझा आहे ." असे म्हणत जोरजोराने भांडू लागले. ीर्षींनी आणण दे वांनी तारे ला ववचारले असता, लक्जजत होऊन तितने काहीच उततर ददले नाही. आपल्या मातेच्या

ददखावू लजजेने रागावून बालक म्हणाला, "दरु ाचाररणी ! तू बोलत का नाहीस ? मला लवकर सांग तुझे कुकमव." तयाच वेळी ब्रह्मदे वांनी तारे ला एकांतात बोलावून तितची

समजूत घालून ववचारले. तेहाहा तारा हळूच म्हणाली ’चंद्राचा.’ म्हणून चंद्राने तया बालकाला घेतले. परीक्षिता ! ब्रह्मदे वांनी तया बालकाचे नाव ’बुध’ असे ठाे वले. कारण

तयाची बुद्धी तीक्ष्ण होती. असा पुत्र प्राप्त झाल्याने चंद्राला अतितशय आनंद झाला. (८१४)

परीक्षिता ! बुधापासन ू इलेला पुरूरवा झाला. याचे वणवन मी यापूवीच केले

आहे . एके ददवशी इंद्राच्या सभेमध्ये दे वर्षी नारद पुरूरहायाचे रूप, गुण, उदारता, शील, संपतती आणण परारमामाचे वणवन करीत होते. ते ऐकून उववशीच्या हृदयात कामभाव

उतपन्न झाला आणण तयाने पीडडत होऊन ती दे वांगना पुरूरहायाकडे आली. उववशीला जरी िमत्रावषाणांच्या शापामळ ु े च मतृ यूलोकात यावे लागले होते, तरीसुद्धा पुषार्षश्रेष्ठा

पुरूरवा मूतितवमंत कामदे वाप्रमाणेच सुंदर आहे , असे ऐकून उववशी धैयव धरून तयाच्याकडे


आली. दे वांगना उववशीला पाहून पुरूरहायाचे डोळे आनंदाने ववस्फारले. तयाच्या शरीरावर रोमांच उभे रादहले. गोड श्ब्दांत तो म्हणाला, (१५-१८) पुरूरवा म्हणाला - हे संद ु री ! तझ ु े स्वागत असो. बैस. मी तझ ु ी काय सेवा

करू ? तू माझ्याबरोबर रममाण हो आणण आपल्या दोघांचा हा ववहार अनंत काळापयांत चालत राहो. (१९)

उववशी म्हणाली - हे सुंदरा ! कोणतया सुंदर स्त्रीची दृष्टी आणण मन

आपल्यात आसतत होणार नाही ? कारण आपल्याजवळ येताच आपल्याशी रममाण

होण्याच्या इच्छे ने आपल्या छातीचा आश्रय घेतलेले माझे मन तेथन ू दरू होऊ इक्च्छत

नाही. राजन ् ! जो पुषार्ष रूप-गण इतयादी कारणांमळ ु ु े प्रशंसनीय असतो, तोच क्स्त्रयांना हवाहवासा वाटतो. म्हणून मी आपल्याबरोबर अवश्य रमेन. परं तु महाराज !

मी आपल्याकडे माझी ठाे व म्हणून हे दोन मेंढे सोपवीत आहे . आपण यांचे रिण करावे. (२०-२१)

हे वीरिशरोमणे ! मी फतत तप ू खाईन. आणण मैथन ु ाहायतितररतत कोणतयाही

वेळी आपण मला वववस्त्र ददसता कामा नये. मनस्वी पुरूरहायाने "ठाीक आहे " असे

म्हणन तितची अट मान्य केली. आणण नंतर तो उववशीला म्हणाला - "पुषार्षांना ू

मोहववणारे तुझे हे सौंदयव अद्भुत आहे . तुझा भावही अलौककक आहे . तर मग हे दे वी ! स्वतःहून आलेल्या तुझा कोणता मनुष्य स्वीकार करणार नाही ?" (२२-२३)

तो पुषार्षश्रेष्ठा दे वांची ववहारस्थळे असलेल्या चैत्ररथादी उपवनांमध्ये तितच्यासह

स्वच्छं दपणे ववहार कऊ लागला. उववशीच्या शरीरातन ू कमलकेसरासारखा सग ु ंध येत होता. राजा परू ु रहायाने तितच्याबरोबर पष्ु कळ वर्षेपयांत आनंदववहार केला. तितच्या

मुखकमलाच्या सुगंधाने तयाचे शुद्ध हरपून जात असे. उववशी नाही असे पाहून इंद्राने तितला आणण्यासाठाी गंधवाांना पाठाववले. "उववशीखेरीज मला हा स्वगव सुना सुना वाटतो, असे तो म्हणाला. मध्यरात्रीच्या घोर अंधाराच्या वेळी ते गंधवव तितकडे गेले आणण

उववशीने जया दोन मेंढ्यांना राजाजवळ अनामत म्हणून ठाे वले होते, ते तयांनी चोरले.

पुत्रासमान असलेल्या दोन मेंढ्यांना गंधवव घेऊन जात असता तयांचे ओरडणे उववशीने


ऐकले. तेहाहा ती म्हणाली, अरे रे ! स्वतःला वीर समजणार्या पण नपुंसकासारख्या असणार्या या िभत्रया माणसाला आपला पती केल्यामुळे माझा घात झाला. याच्यावर ववश्वास ठाे वल्याकारणाने माझा सववनाश झाला. लुटारूंनी माझ्या मुलांना पळवून नेले.

पहाना ! हा ददवसा तेवढा मदव असतो आणण रात्री क्स्त्रयांप्रमाणे िभऊन झोपून राहतो. जसा एखाद्या हततीवर अंकुशाने प्रहार करावा, तयाचप्रमाणे उववशीने आपल्या

वागबाणां नी राजाला घायाळ केले. तेहाहा रागाने हातात तलवार घेऊन वस्त्रहीन ् अवस्थेतच तो तयांच्यावर धावून गेला, तेहाहा तयांनी ताबडतोब मेंढ्यांना सोडून ददले

आणण तेहाहाच ववजा चमकू लागल्या. राजा मेंढ्यांना घेऊन परत येताना उववशीने तया

उजेडात तयाला वस्त्रहीन अवस्थेत पादहले. (झाले ! ती तयाला लगेच सोडून तिनघन ू गेली.) (२४-३१)

बबछान्यावर उववशी नाही, असे पाहून राजा णखन्न झाला. तयाचे गचतत उववशीकडेच लागले होते. तो तितच्यासाठाी शोकववह्वल झाला आणण वेड्याप्रमाणे पथ् ृ वीवर इकडे तितकडे भटकू लागला. एके ददवशी कुषािेत्रामध्ये सरस्वती नदीच्या

तटावर तयाने उववशी आणण तितच्या पाच प्रसन्नमख मैबत्रणींना पादहले आणण गोड ु

शब्दात म्हटले, "वप्रये ! थांब, थांब. हे तिनष्ठाुरे ! तिनदान आज तरी मला सख ु ी केल्यावाचून तू जाऊ नकोस. ये. आपण तू याला आता लांब फेकून ददले आहे स. म्हणून लांडगे व गगधाडे याला खाऊन टाकतील." (३२-३५)

उववशी म्हणाली - "तू पुषार्ष आहे स. असा मरू नकोस. या लांडग्यांनी तल ु ा

खाऊ नये. क्स्त्रयांची कोणाशीही मैत्री नसते. क्स्त्रया आणण लांडगे या दोघांचे हृदय

अगदी एकसारखे असते. क्स्त्रया तिनदवय, रमाूर, असहनशील आणण धाडसी कामे

आवडणार्या असतात. थोड्याश्या स्वाथावसाठाीही तया ववश्वास संपादन करून आपल्या पतीला आणण भावालासुद्धा मारतात. सौजन्य यांच्या हृदयात बबलकुल नसते. भोळ्याभाबड्यांना खोटा ववश्वास दाखवून तया फसवतात आणण नवनवीन पुषार्षांच्या

आकर्षवणाने कुलटा आणण स्वैर बनतात. हे राजा, प्रतयेक एक वर्षावनंतर एक रात्र तू माझ्या संगतीत राहशील. तेहाहा तुला आणखीही मुले होतील. (३६-३९)


उववशी गभववती आहे , हे जाणन ू राजा राजधानीकडे परत आला. एक वर्षावनंतर

पुन्हा तितकडे गेला. तोपयांत उववशी एका वीर-पुत्राची माता झाली होती. उववशीबरोबर रादहल्याने तयाला अतितशय सुख िमळाले आणण तो एक रात्र तिनच्याबरोबर रादहला.

पुन्हा ववरहदःु खाने अतयंत दीन झालेल्या तयाला उववशी म्हणाली. "तू या गंधवाांची स्तुती कर. हे मला तुझ्याकडे सोपवतील." तेहाहा पुरूरहायाने गंधवाांची स्तुती केली. परीक्षिता ! पुरूरहायाच्या स्तुतीने प्रसन्न होऊन गंधवाांनी तयाला एक अक्ग्नकंु ड ददले.

ही उववशी आहे , असे वाटून ते हृदयाशी धरून तो एका वनातन ू दस ु र्या वनात कफरू लागला. (४०-४२)

जेहाहा तो सावध झाला, तेहाहा ते पात्र वनातच टाकून आपल्या महालात

परतला आणण रात्रीच्या वेळी उववशीचे ध्यान करीत रादहला. अशा प्रकारे जेहाहा त्रेतायुग सुरू झाले, तेहाहा तयाच्या हृदयात तितन्ही वेद प्रगट झाले. नंतर जेथे तयाने अक्ग्नपात्र

टाकले होते, तेथे तो गेला. आता तया दठाकाणी शमीवि ू एक वपंपळाचा वि ृ ातन ृ

उगवला होता, तो पाहून तयाने तयापासन ू दोन अरणी (मंथन करण्याची लाकडे) तयार केल्या. नंतर उववशीलोकाची प्राप्ती हाहावी, या इच्छे ने खालील अरणीला उववशी, वरच्या अरणीला पुरूरवा आणण मध्ये लाकडाचे पुत्ररूपाने गचंतन करीत अग्नी प्रजविलत करण्यार्या मंत्रांनी मंथन केले. तया मंथनामुळे "जातवेदा" नावाचा अग्नी प्रगट झाला. राजा पुरूरहायाने अक्ग्नदे वतेची तीन वेदांनी संस्कार करून आहवनीय, गाहवपतय आणण

दक्षिणाग्नी अशा तीन भागात ववभागणी केली व तयाचा पुत्ररूपाने स्वीकार केला. नंतर उववशीलोकाची प्राप्ती हाहावी या इच्छे ने पुरूरहायाने तया तीन अग्नींच्या द्वारे सववदेवतास्वरूप, इंदद्रयातीत, यज्ञपती, भगवान श्रीहरींना उद्देशून यज्ञ केला. (४३-४७)

त्रेतायुगापूवी सतययग ु ामध्ये ॐकार हाच वेद होता. सवव वेद-शास्त्रे तयाच्याच

अंतभत ूव होती. दे व फतत नारायणच होता. आणखी कोणी नहाहते. अग्नी एकच होता आणण "हं स" हा एकच वणव होता. (४८)

परीक्षिता ! त्रेतायग ु ाच्या सषा ु वातीला पुरूरहायापासन ू तीन वेद आणण तीन अग्नी

यांचा आववभावव झाला. पुरूरहायाने अग्नीचा संतानरूपाने स्वीकार करून गंधववलोकाची प्राप्ती करून घेतली. (४९)


अध्याय चौदावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय १५ वा ीचीक, जमदग्नी आणण परशरु ाम यांचे चररत्र श्रीशुकाचायव म्हणतात - परीक्षिता ! उववशीपासून, आयू, श्रुतायू. सतयाय,ू रय,

ववजय आणण जय असे पुरूरहायाला सहा पुत्र झाले. (१)

श्रूतायूचा पुत्र वसुमान, सतयायूचा श्रुतंजय, रयाचा एक आणण जयाचा अिमत.

ववजयाचा भीम, भीमाचा कांचन, कांचनाचा होत्र आणण होत्राचा पुत्र जह्नू होता. जयाने गंगेला आपल्या ओंजळीत घेऊन वपऊन टाकले, तोच हा जह्नू होय. जह्नूचा पुत्र पूरू होता, पुरूचा बलाक आणण बलाकाचा अजक. अजकाचा पुत्र कुश. कुशांबू, तनय, वसू आणण कुशनाभ हे कुशाचे चार पुत्र होते. यांपैक् कुशांबूचा पुत्र गाधी होता. (२-४)

गाधीच्या कन्येचे नाव सतयवती होते. ीचीक ीर्षींनी तितला मागणी घातली. हा वर कन्येसाठाी योग्य नाही, असे वाटून गाधी ीचीकाला म्हणाला. "मुनीश्वर ! आम्ही कुिशक आहोत. आमच्या कन्येसाठाी आपण मला एक हजार घोडे शुल्करूपाने

द्या. तयांचे शरीर पांढरे परं तु एक कान मात्र काळा असावा." गाधी असे म्हणाला, तेहाहा ीचीक मुनींना तयाचा आशय समजला आणण वषाणाकडे जाऊन तयांनी तसेच घोडे आणले आणण ते दे ऊन सुंदरी सतयवतीशी वववाह केला. एकदा महर्षी ीचीकांना

तयांची पतनी आणण सासू दोघींनीही पुत्रप्राप्तीसाठाी प्राथवना केली. महर्षी ीचीकांनी तयांच्या प्राथवनेचा स्वीकार करून दोघींसाठाी वेगवेगळ्या मंत्रांनी चरू िशजववला आणण

ते स्नान करण्यासाठाी तिनघन ू गेले. सतयवतीच्या आईला वाटले क्, ीर्षींनी आपल्या

पतनीसाठाी श्रेष्ठा प्रतीचा चरू िशजववला असेल, म्हणन ू तितने तितच्याकडून तितचा चरू मागून घेतला. तेहाहा सतयवतीने आपला चरू आईला ददला आणण आईचा चरू स्वतः

खाल्ला. जेहाहा मुनींना ही गोष्ट समजली, तेहाहा ते सतयवतीला म्हणाले, "तू मोठाा अनथव केलास ! आता तुझा पुत्र लोकांना शासन करणारा रमाूर स्वभावाचा होईल आणण तुझा भाऊ एक जयेष्ठा ब्रह्मवेतता होईल."


सतयवतीने ीचीक मुनींना प्रसन्न करून प्राथवना केली क्, "असे होऊ नये."

तेहाहा ते म्हणाले - "ठाीक आहे . पुत्राऐवजी तुझा नातू तसा होईल." नंतर सतयवतीला

जमदग्नी झाला. सतयवती सवव लोकांना पववत्र करणारी परम पुण्यमयी ’कौिशक्’ नदी झाली. रे णू ीर्षींची कन्या रे णुका होती. जमदग्नींनी तितचे पाणणग्रहण केले. जमदग्नी

ीर्षींना रे णुकेपासून वसुमान इतयादी अनेक पुत्र झाले. तयातील सवाांत लहान परशुराम

होते. तयांचे यश सवव जगात प्रिसद्ध आहे . असे म्हणतात क्, है हयवंशाचा नाश करण्यासाठाी स्वतः भगवंतांनीच हा अंशावतार ग्रहण केला होता. तयांनी या पथ् ृ वीला

एकवीस वेळा िबत्रयहीन केले. िबत्रयांनी जरी तयांचा थोडासाच अपराध केला होता, तरीसद्ध ु ा ते िबत्रय दष्ु ट, ब्राह्मणांचे द्वेष्टे , रज-तमांनी हायापलेले आणण याच

कारणामुळे ते पथ् ृ वीला भारभूत झाले होते. म्हणून तयांचा नाश करून पथ् ृ वीचा भार उतरववला. (५-१५)

परीक्षिताने ववचारले - तयावेळच्या संयमशन् ू य िबत्रयांनी परशरु ामांचा असा

कोणता अपराध केला होता क्, जया कारणाने तयांनी वारं वार िबत्रयांच्या वंशाचा संहार केला ? (१६)

श्रीशुक सांगू लागले - तयावेळी है हयवंशाचा अगधपती अजन ुव होता. तो एक

श्रेष्ठा िबत्रय होता. तयाने अनेक प्रकारे

सेवाशुश्रूर्षा करून भगवान नारायणांचे

अंशावतार दततात्रेयांना प्रसन्न करून घेतले आणण तयांच्याकडून एक हजार हात आणण शत्रप ू ासन ू पराक्जत न होण्याचा वर मागन ू घेतला. तयाचबरोबर इंदद्रयांचे अबागधत

बळ, अतल ु संपतती, तेजक्स्वता, वीरता, क्तितव आणण शारीररक बळसद्ध ु ा तयाने प्राप्त करून घेतले. तो योगेश्वर झाला होता. अणणमादी सवव िसद्धी तयाला प्राप्त होतया.

जगात तो वायप्र ू माणे सगळीकडे बेधडकपणे ववहार करीत असे. एकदा गळ्यात वैजयंती माळ घालन ू सहस्रबाहू अजन ुव पुष्कळशा सुंदर क्स्त्रयांसह नमवदा नदीमध्ये जलववहार करीत होता. तयावेळी मदोन्मतत होऊन सहस्रबाहूने आपल्या हातांनी नदीचा प्रवाह अडववला. सहस्राजन ुव ाच्या सामथ्यावने नदीचा प्रवाह उलट वाहू लागल्यामळ ु े आपले िशबबर बुडू लागले, ही गोष्ट परारमामी रावणाला सहन झाली नाही. जेहाहा रावणाने अजन ुव ाची कळ काढली, तेहाहा तयाने तया क्स्त्रयांच्या दे खतच तयाला पकडले


आणण

मादहष्मतीत

नेऊन

वानरासारखे

सांगण्यावरून सोडून ददले. (१७ -२२)

कैद

केले

आणण

नंतर

पुलस्तयांच्या

एके ददवशी सहस्रबाहू अजन िशकार करण्यासाठाी जंगलात गेला होता. ुव दै ववशात तो जमदग्नींच्या श्रमात जाऊन पोहोचला. तपस्वी जमदग्नी मन ु ींनी आश्रमातील कामधेनच् ू या प्रतापाने सेना, मंत्री आणण वाहनांसह है हयागधपतीचे आतितथ्य

केले. जमदग्नी मुनींचे ऐश्वयव आपल्यापेिाही मोठाे असल्याने पाहून तयाने तयांच्या आदरसतकाराचा मान न ठाे वता कामधेनूच घेऊन जाण्याचे ठारववले. तयाने उमवटपणाने मुनींची कामधेनू बळे च नेण्याची सेवकांना आज्ञा केली. तेहाहा तयाच्या सेवकांनी

हं बरणार्या कामधेनूला वासरासह बळजबरीने मादहष्मतीपुरीला नेले. तो तेथून तिनघन ू गेल्यावर परशरु ाम आश्रमात आले आणण तयाच्या दष्ु टपणाची हक्कत ऐकून जखमी झालेल्या सापाप्रमाणे संतापले. ते आपला भयंकर परश,ू बाणांचा भाता, ढाल आणण

धनष्ु य घेऊन कोणालाही न जम ु ानणारा िसंह हततींच्या राजाच्या मागे धावतो, तयाप्रमाणे तयाच्या पाठाोपाठा धावू लागले. (२३-२८)

अजन ुव नुकताच आपल्या नगरात प्रवेश करीत होता, तेवढ्यात तयाने पादहले

क्, परशुराम अतयंत वेगाने आपल्याकडेच धावत येत आहे त. तयांनी हातात धनष्ु य-

बाण आणण परशू घेतला होता, शरीरावर काळे मग ृ चमव धारण केले होते आणण

तयांच्या जटा सूयकव करणांप्रमाणे चमकत होतया. तयांना पाहताच तयाने गदा, खड्ग,

बाण, ीष्टी, तोफा, शतती इतयादी आयध ु ांनी सस ु जज हतती, घोडे, रथ, पायदळ यांनी यत ु त अशी अतयंत भयंकर सतरा अिौदहणी फौज पाठाववली. भगवान परशरु ामांनी एकट्याने ती सवव फौज नष्ट करून टाकली. भगवान परशरु ामांचा वेग मन आणण

वायू यांप्रमाणे होता. बस्स ! क्जथे क्जथे ते आपल्या परशूचा प्रहार करीत तितथे तितथे

सारथी आणण वाहनांसह वीरांचे हात, मांड्या आणण खांदे तुटून जिमनीवर पडत होते. (२९-३१)

है हयागधपती अजन ुव ाने जेहाहा पादहले क्, आपल्या सेनेतील सैतिनक, तयांचे

धनष्ु य-बाण, ध्वज आणण ढाली भगवान परशरु ामांच्या परशन ू े आणण बाणांनी तक ु डे तक ु डे होऊन रणभम ू ीवर रतताच्या थारोळ्यात पडले आहे त, तेहाहा तयाला अतितशय


रमाोध आला आणण तो स्वतः तयांच्याशी लढण्यासाठाी येऊन थडकला. तयाने एकाच

वेळी आपल्या हजार हातांनी पाचशे धनुष्यांना बाण लावले आणण ते परशुरामांवर सोडले. परं तु परशरु ाम सवव अस्त्रे धारण करणार्यांत अग्रगण्य होते. तयांनी आपल्या

एका धनष्ु याने सोडलेल्या बाणानेच ते सवव एकदम तोडून टाकले. आता अजन ुव हातांनीच पहाड आणण झाडे उपटून घेऊन वेगाने युद्धभूमीवर जाऊन परशुरामांवर टाकणार, तोच परशुरामांनी आपल्या तीक्ष्ण धारे च्या परशूने अतयंत वेगाने सापासारखे तयाचे हात तोडून टाकले. तयाचे हात तट ु ल्यावर परशरु ामांनी पववताच्या िशखरासारखे असलेले तयाचे उं च मस्तक धडापासन ू वेगळे केले. वडील मारले गेल्यानंतर तयाचे दहा हजार पुत्र िभऊन पळून गेले. (३२-३५)

शत्रच ूं ा नाश करणार्या परशुरामांनी वासरासह कामधेनू परत घेतली. ती

अतयंत दःु खी होती. तयांनी तितला आश्रमात आणून वडडलांकडे सोपववले आणण मादहष्मती नगरीत आपण जे काही केले, ते सवव आपल्या वडडलांना आणण भावांना

सांगगतले. ते ऐकून जमदग्नी म्हणाले, "महावीरा परशरु ामा ! तू मोठाे च पाप केलेस. कारण सवव दे वमय राजाचा तू ववनाकारण वध केलास. पुत्रा ! आपण ब्राह्मण आहोत. एवढे च काय, सवाांचे वपतामह ब्रह्मदे वसद्ध ु ा िमेच्या बलावरच ब्रह्मपदाला प्राप्त झाले

आहे त. िमेमुळेच ब्राह्मणांचे तेज सूयावच्या प्रभेप्रमाणे चमकते. भगवान श्रीहरीसद्ध ु ा िमावान लोकांवरच लवकर प्रसन्न होतात. (३६-४०)

पुत्रा ! साववभौम राजाचा वध ब्राह्मणाच्या हतयेपेिाही अगधक पापमय आहे .

जा ! भगवंतांचे स्मरण करीत तीथवयात्रा करून आपले पाप धऊ ु न टाक." (४१)

अध्याय पंधरावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय १६ वा परशुरामांकडून िबत्रयांचा संहार आणण ववश्वािमत्रांच्या वंशाची कथा श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - परीक्षिता ! आपल्या वपतयाने ददलेल्या या िशिेचा

भगवान परशरु ामांनी "जशी आपली आज्ञा" म्हणन ू स्वीकार केला. तयानंतर एक


वर्षवपयांत तीथवयात्रा करून ते आपल्या आश्रमात परत आले. एकदा रे णुका गंगेवर गेली होती. गंधववराज गचत्ररथ कमळपुष्पांची माळ घालून अप्सरांसह ववहार करीत आहे त,

असे तितने तेथे पादहले. ती पाणी आणण्यासाठाी नदीवर गेली होती. परं तु तेथे जलरमा्डा

करीत असलेल्या गंधवावला उतकंठाे ने पाहू लागल्यामुळे हवनाच्या वेळेचा तितला ववसर पडला. हवनाची वेळ टळून गेली असे पाहून ती महर्षी जमदग्नी शाप दे तील असे वाटून भयभीत झाली. लगेच येऊन पाण्याचा कलश महर्षींच्या समोर ठाे वून ती हात जोडून उभी रादहली. पतनीचा मानिसक हायिभचार जाणन ू जमदग्नी रमाोधाने म्हणाले -

"पुत्रांनो ! या पावपणीला ठाार करा." परं तु तयांनी तसे केले नाही. यानंतर वपतयाच्या आज्ञेनस ु ार परशरु ामांनी मातेसह सवव भावांनाही मारून टाकले. कारण आपल्या

वपतयाचे योगसामथ्यव आणण तपश्चयेचा प्रभाव ते चांगल्या रीतीने जाणत होते. या

कृतयामुळे सतयवतीनंदन जमदग्नी प्रसन्न झाले आणण म्हणाले - "पुत्रा ! तुझी इच्छा

असेल तो वर माग." परशुराम म्हणाले - "तात ! माझी आई आणण सवव बंधू क्जवंत होवोत. तसेच मी तयांना मारले होते, याची तयांना आठावण न राहो." परशुरामांनी असे म्हणताच झोपेतून उठाावे, तयाप्रमाणे सगळे

सहजासहजी सुखरूप उठाून बसले.

परशुरामांनी आपल्या वपतयाचे तपोबल जाणूनच आपल्या आई आणण बंधूंचा वध केला होता. (१-८)

परीक्षिता ! सहस्राजन ुव ाचे जे पुत्र परशुरामांकडून हार खाऊन पळून गेले होते,

तयांना आपल्या वपतयाच्या वधाची आठावण होऊन एक िणभरसुद्धा चैन पडत नसे.

एके ददवशी परशुराम आपल्या भावांसह आश्रमाच्या बाहे र वनामध्ये गेले होते. ही संधी साधून सूड उगववण्यासाठाी सहस्रबाहूची मुले तेथे येऊन पोहोचली. तयावेळी जमदग्नी अक्ग्नशाळे मध्ये पववत्रक्तितव भगवंतांचेच गचंतन करण्यात मग्न होऊन बसले

होते. तयाच वेळी तया पाप्यांनी तयांना मारले. परशुरामाची माता रे णुका दीनपणे

तयांना प्राथवना करीत होती, परं तु ते नीच िबत्रय बळजबरीने जमदग्नींचे मस्तक तोडून घेऊन गेले. सती रे णक ु ा शोकाने अतयंत हायाकूळ झाली. ती हातांनी आपली छाती बडवीत "रामा ! पुत्रा रामा ! लवकर ये." अशा हाका मारीत जोरजोराने रडू

लागली. परशरु ामांनी लांबूनच आईचा "हे राम !" असा कषाण आरमाोश ऐकला आणण

तातडीने आश्रमात येऊन पादहले तर वपतयाला मारले आहे . तयावेळी परशुरामांना


अतयंत

दःु ख

झाले.

तयाचबरोबर

रमाोध,

असदहष्णुता,

मानिसक

हायथा

आणण

शोकावेगाने ते ददङमुढ झाले. "हाय तात ! आपण महातमे व धमवतिनष्ठा होता. आपण

आम्हांला येथे सोडून स्वगावत का बरे तिनघून गेलात !" अशाप्रकारे ववलाप करून तयांनी वपतयाचे शरीर आपल्या भावांकडे सोपववले आणण स्वतः हातात परशू घेऊन िबत्रयांचा संहार करण्याचा तिनश्चय केला. (९-१६)

परीक्षिता ! परशुरामांनी मादहष्मती नगरीत जाऊन सहस्रबाहू अजन ुव ाच्या मुलांच्या (छाटलेल्या) मस्तकांनी नगरीच्या मधोमध एका मोठाा पववतच उभा केला. तया नगराची लक्ष्मी तया ब्रह्मघाती, नीच िबत्रयांच्यामुळे नष्ट झालीच होती. तयांच्या

रतताची एक मोठाी नदी वाहू लागली. तितला पाहूनच ब्राह्मणद्रोह्यांचे हृदय भयाने कापत असे. भगवंतांनी पादहले क्, सध्या िबत्रय अतयाचारी झाले आहे त. म्हणून हे राजन ! तयांनी आपल्या वपतयाच्या वधाचे तिनिमतत करून एकवीस वेळा पथ्ृ वी तिनःिबत्रय केली आणण समंतपंचकात नऊ डोह रतताने भरून टाकले. परशरु ामांनी आपल्या वपतयाचे मस्तक आणन ू ते तयांच्या धडाला जोडले आणण यज्ञांच्याद्वारे

सववदेवमय आतमस्वरूप भगवंतांचे पूजन केले. यज्ञामध्ये तयांनी पव ू दव दशा होतयाला, दक्षिण ददशा ब्रह्मदे वाला, पक्श्चम ददशा अध्वयल ूव ा आणण उततर ददशा सामगान करणार्या उद्गातयाला ददली. तसेच आग्नेय इतयादद उपददशा ीक्तवजांना ददल्या.

कश्यपांना मध्यभूमी ददली. उपद्रष्ट्याला आयाववतव ददले आणण दस ु र्या सदस्यांना रादहलेले भूभाग ददले. तयानंतर यज्ञाचे शेवटचे स्नान करून ते सवव पापांतून मत ु त

झाले आणण ब्रह्मनदी सरस्वतीच्या तटावर ढग नसणार्या आकाशातील सूयावप्रमाचे शोभू लागले. महर्षी जमदग्नींना स्मतिृ तरूप शरीराची प्राप्ती झाली. परशुरामांकडून सन्मातिनत होऊन सप्तर्षींच्या मंडळात सातवे ीर्षी झाले . परीक्षिता ! कमललोचन

जमदक्ग्ननंदन भगवान परशुराम पुढील मन्वंतरामध्ये सतर्षींच्या मंडळात राहून वेदांचा ववस्तार करतील. ते आजसद्ध ु ा कोणालाही शासन करण्याचा ववचार न करता

शांत गचतताने महें द्र पववतावर तिनवास करीत आहे त. तेथे िसद्ध, गंधवव आणण चारण तयांच्या चररत्राचे मधरु स्वरात गायन करीत असतात. शववशक्ततमान ववश्वातमा

भगवान श्रीहरींनी अशाप्रकारे भग ु ंशामध्ये अवतार घेऊन पथ्ृ वीला भारभत ू झालेल्या ृ व राजांचा अनेक वेळा वध केला. (१७-२७)


प्रजविलत अग्नीप्रमाणे परम तेजस्वी ववश्वािमत्र गाधीचे पुत्र झाले. तयांनी

आपल्या तपोबलाने िबत्रयतवाचा तयाग करून ब्रह्मतेज प्राप्त करून घेतले. परीक्षिता

! ववश्वािमत्रांना शंभर पुत्र होते. तयांपैक् मधल्या पुत्राचे नाव ’मधुच्छं द’ होते. म्हणून सवव पुत्र ’मधुच्छं द’ नावानेच प्रिसद्ध झाले. भग ृ ुवंशी अजीगतावचा पुत्र जो शुनःशेप

तयाचा ववश्वािमत्रांनी पुत्र म्हणून स्वीकार केला. तयाचे एक नाव दे वरात असेही होते. ववश्वािमत्र आपल्या पुत्रांना म्हणाले, "तुम्ही याला आपला थोरला भाऊ समजा." जो

हररश्चंद्राच्या यज्ञामध्ये यज्ञपशू म्हणन ू ववकत आणला होता, तोच हा प्रिसद्ध भग ु ंशी ृ व शन ु ःशेप होय. ववश्वािमत्रांनी प्रजापती, वषाण इतयादी दे वांची स्तत ु ी करून तयाला पाशबंधनातन ू सोडववले. हाच शन ु ःशेप दे वतांच्या यज्ञात दे वांनी ववश्वािमत्राला ददला

होता. म्हणून ’दे वैःरातः’ या हायुतपततीनुसार गागधवंशामध्ये हा तपस्वी दे वरात नावाने ववख्यात झाला. ववश्वािमत्रांच्या पुत्रांमध्ये जे जयेष्ठा होते, तयांना, शुनःशेपाला मोठाा भाऊ मानावा ही गोष्ट आवडली नाही. यावर ववश्वािमत्रांनी रागावून तयांना शाप ददला

क्, "दष्ु टांनो ! तुम्ही म्लेंच्छ हाहा." अशाप्रकारे जेहाहा एकोणपन्नास भाऊ म्लेंच्छ

झाले, तेहाहा ववश्वािमत्रांचा मधला मुलगा मधुच्छं द आपल्या लहान पन्नास भावांसह म्हणाला क्, "तात ! आपण आम्हाला जी आज्ञा कराल, तितचे पालन करण्यास आम्ही

तयार आहोत." असे म्हणून मधुच्छं दाने मंत्रद्रष्ट्या शुनःशेपाला मोठाा भाऊ म्हणून

स्वीकारले आणण म्हटले, "आम्ही सवव तुझे लहान भाऊ आहोत." तेहाहा ववश्वािमत्र आपल्या या आज्ञाधारक मल ु ांना म्हणाले "तम् ु ही माझे म्हणणे ऐकून माझ्या सन्मानाचे रिण केले. म्हणन ू तम ु च्यासारखे सप ु ुत्र प्राप्त होऊन मी धन्य झालो आहे .

मी तम् ु हाला आशीवावद दे तो क्, तम् ु हांलासद्ध ु ा सप ु ुत्र प्राप्त होतील. हा दे वरात तम ु च्याच

गोत्राचा आहे . तुम्ही याच्या आज्ञेत राहा." ववश्वािमत्रांचे अष्टक, हारीत, जय, रमातुमान इतयादद आणखीही पुत्र होते. अशा प्रकारे ववश्वािमत्रांच्या पुत्रांमुळे कौिशक गोत्रामध्ये

पुष्कळसे भेद झाले आणण दे वराताला मोठाा भाऊ मानल्याकारआणाने तयाचे प्रवरदह अन्य झाले. (२८-३७)

अध्याय सोळावा समाप्त


स्कंध ९ वा - अध्याय १७ वा क्ष्रत्रवद्ध ृ , रजी इतयादी राजांच्या वंशांचे वणवन श्रीशुक म्हणतात - पुरूरहायाचा आयू नावाचा एक पुत्र होता. तयाला नहुर्ष, ित्रवद्ध ृ , रजी, शक्ततशाली रं भ आणण अनेना असे पाच पुत्र झाले. राजा, आता ित्रवद्ध ु ोत्र. सह ु ोत्राला काश्य, कुश आणण गतृ समद असे ृ ाचा वंश ऐक. ित्रवद्ध ृ ाचा पुत्र सह

तीन पुत्र झाले. गतृ समदाचा शन ु क पुत्र झाला. याच शन ु काचे पुत्र ीग्वेदीयांमध्ये श्रेष्ठा शौनक झाले. (१-३)

काश्यपाचा पुत्र काशी, काशीचा राष्र, राष्राचा दीघवतमा, आणण दीघवतमाचा

धन्वन्तरी. हे च आयव ु ेदाचे प्रवतवक आहे त. हे यज्ञातील भागाचे भोतते आणण भगवान वासुदेवांचे अंश आहे त. यांचे स्मरण केल्यानेच रोग दरू होतात. धन्वन्तरीचा पुत्र झाला केतम ु ान आणण केतुमानाचा भीमरथ. (४-५)

भीमरथाचा ददवोदास आणण ददवोदासाचा द्युमान. तयाचे एक नाव प्रतदव न

असेसुद्धा आहे . हाच द्युमान शत्रक्ु जत, वतस, ीतध्वज आणण कुवलयाश्व या नावांनीही

प्रिसद्ध

आहे .

द्युमानाचेच

अलकव

इतयादी

पुत्र

झाले.

परीक्षिता

!

अलकावखेरीज दस ु र्या कोणतयाही राजाने सहासष्ट हजार वर्षे ताषाण्यावस्थेत राहून पथ् ृ वीचे राजय उपभोगले नाही. अलकावचा पुत्र झाला संतती. संततीचा सुनीथ. सन ु ीथाला सक ु े तन. सक ु े तनाचा धमवकेतू आणण धमवकेतच ू ा सतयकेत.ू (६-८) सतयकेतूपासून

धष्ृ टकेतु,

धष्ृ टकेतूपासन ू

राजा

सुकुमार,

सुकुमारापासून

वीतितहोत्र, वीतितहोत्रापासून भगव आणण भगावपासून राजा भागवभूमीचा जन्म झाला. (९)

हे सवव ित्रवद्ध ृ ाच्या वंशात काशीपासून उतपन्न झालेले राजे होते. रं भाच्या

पुत्राचे नाव होते रभस, तयाच्यापासून गंभीर आणण गंभीरापासून अकरमायाचा जन्म झाला. अकरमायाच्या पतनीपासून ब्राह्मणवंश चालू झाला. आता अनेना याचा वंश ऐक.

अनेनाचा पुत्र होता शुद्ध, शुद्धाचा शुची, शुचीचा बत्रककुद आणण बत्रककुदाचा धमवसारथी.


धमवसारथीचा पुत्र होता शांतरय. शांतरय आतमज्ञानी असल्याकारणाने कृतकृतय झाला होता. रजीचे अतयंत तेजस्वी असे पाचशे पुत्र होते. (१०-१२)

दे वतांनी प्राथवना केल्यावरून रजीने दै तयांचा वध करून इंद्राला स्वगावचे राजय

ददले. परं तु आपल्या प्रह्लाद इतयादी शत्रप ंू ासन ू भीत असल्यामळ ु े तयाने ते स्वगावचे राजय पुन्हा रजीला ददले आणण तयाचे पाय धरून आपल्या रिणाचा भार तयाच्यावरच सोपववला. जेहाहा रजीचा मतृ यू झाला, तेहाहा इंद्राने मागणी करूनसुद्धा रजीच्या पुत्रांनी स्वगावचे राजय तयाला परत ददले नाही. ते स्वतःच यज्ञातील भागसुद्धा ग्रहण करू

लागले. तेहाहा इंद्राच्या प्राथवनव े रून गुरू बहृ स्पतींनी अिभचार-ववधीने हवन केले. यामुळे

ते धमवमागावपासून भ्रष्ट झाले. तेहाहा इंद्राने सहजपणे रजीच्या सवव पुत्रांना मारून टाकले. तयांच्यापैक् कोणीही क्जवंत रादहला नाही. ित्रवद्ध ृ ाचा नातू कुश याच्यापासून

प्रती, प्रतीपासून संजय आणण संजयापासून राजा हयववन, हयववनापासून सहदे व, सहदे वापासन ू हीन आणण हीनापासन ू जयसेन नावाचा पुत्र झाला. जयसेनाचा संकृती,

संकृतीचा पुत्र झाला महारथी जय. ित्रवद्ध ृ ाच्या वंशपरं परे मध्ये एवढे च राजे झाले. आता नहुर्षवंशाचे वणवन ऐक. (१३-१८)

अध्याय सतरावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय १८ वा ययातित - चररत्र श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - जशी शरीर धारण करणार्याची सहा इंदद्रये असतात,

तसे नहुर्षाचे यती, ययाती, संयाती, आयती, ववयती आणण कृती असे सहा पुत्र होते. जयेष्ठा पुत्र यतीला नहुर्ष राजय दे ऊ इक्च्छत होता, परं तु तयाने तयाचा स्वीकार केला नाही. कारण राजय चालवण्याचा पररणाम तो जाणत होता. जो राजयकारभारात प्रवेश करतो, तो आतमस्वरूपाला ववसरतो. जेहाहा इंद्रपतनी शचीशी सहवास करण्याचा प्रयतन

केल्यामुळे नहुर्षाला ब्राह्मणांनी इंद्रपदापासून पदच्युत केले आणण तयाला अजगर बनववले, तेहाहा राजिसंहासनावर ययाती बसला. ययातीने आपल्या चार धाकट्या

भावांना चार ददशांना तिनयत ु त केले आणण स्वतः शुरमााचायावची कन्या दे वयानी आणण


दै तयराज वर्ष ृ पहायावची कन्या शिमवष्ठाा यांच्याशी वववाह करून तो पथ् ृ वीचे रिण करू लागला. (१-४) परीक्षिताने ववचारले - भगवन, शुरमााचायव ब्राह्मण होते आणण ययाती िबत्रय. तर मग ब्राह्मण कन्या आणण िबत्रय वर असा प्रतितलोम (उलटा) वववाह कसा

झाला. (५) श्रीशुकदे व म्हणाले - दानवराज वर्ष ृ पहायावची शिमवष्ठाा नावाची कन्या एके ददवशी

आपल्या

गुरूंची

कन्या

दे वयानी

आणण

हजारो

मैबत्रणींसह

आपल्या

राजधानीतील श्रेष्ठा बगीच्यामध्ये ववहार करीत होते. तयामध्ये एक मोठाे सरोवर होते.

सरोवरात कमळे उमललेली होती आणण तयावर भ्रमर मधरु गंज ु ारव करीत होते.

सरोवराजवळ गेल्यानंतर तया संद ु र कन्यांनी आपापली वस्त्रे घाटावर ठाे वली आणण

सरोवरात प्रवेश करून तया एक-मेक्ंवर पाणी उडवून खेळू लागल्या. (६-८) तयाचवेळी तेथे पाववतीसह नंदीवर आरूढ झालेले भगवान शंकर येऊन पोहोचले. तयांना पाहून सवव कन्या लक्जजत झाल्या आणण ताबडतोब वर येऊन तयांनी आपापली वस्त्रे पररधान

केली. शिमवष्ठाे ने घाईने नकळत दे वयानीचे वस्त्र आपले समजून पररधान केले. यावर दे वयानी गचडून म्हणाली, " अग ! पहाना या दासीचे हे भलतेच धाडस ! कुत्रयाने यज्ञातील हववष्यान्न खावे, तयाप्रमाणे दहने माझे वस्त्र पररधान केले आहे ! जया

ब्राह्मणांनी आपल्या तपोबलाने ही सष्ृ टी तिनमावण केली, जे परमपुषार्ष परमातम्याचे मुख आहे त, जे आपल्या हृदयामध्ये नेहमी जयोतितमवय परमातम्याला धारण करतात आणण

जयांनी

लोकांना

कल्याणाचा

मागव दाखववला,

लोकपाल,

दे वराज

आणण

लक्ष्मीदे वीचे परमपावन ववश्वातमा भगवानसद्ध ु ा जयांच्या चरणांना वंदन करून तयांची

सेवा करतात, तया ब्राह्मणांमध्ये श्रेष्ठा आम्ही भग ु ंशी. तयात दहचा वपता वर्ष ृ व ृ पवाव आमचा िशष्य. असे असतानाही शद्र ू ाने वेदपठाण करावे, तयाप्रमाणे दहने माझी वस्त्रे पररधान केली." जेहाहा दे वयानी अशाप्रकारे अद्वातद्वा बोलू लागली, तेहाहा शिमवष्ठाा

रमाोधाने डडवचलेल्या नागगणीप्रमाणे तिनःश्वास टाक्त, दात-ओठा खात तितला म्हणाली, "ए िभकाररणी ! स्वतःला न ओळखता तू ककती बडबड करतेस ? कावळ्याकुत्रयांप्रमाणे तू आमच्या घराकडे आशाळभूतपणे पाहात नाहीस काय ?" शिमवष्ठाे ने

अशाप्रकारे अतितशय कडवट शब्दांनी गषा ु कन्या दे वयानीला फटकारले आणण रागाने तितच्या अंगावरील वस्त्र दहसकावून घेऊन तितला ववदहरीत ढकलून ददले. (९-१७) शिमवष्ठाा घरी तिनघन ू गेल्यानंतर िशकार करीत योगायोगाने राजा ययाती तेथे येऊन पोहोचला. तयाला तहान लागल्यामुळे तो ववदहरीजवळ आला असता ववदहरीत पडलेल्या


दे वयानीला तयाने पादहले. तयावेळी तितच्या अंगावर वस्त्र नहाहते; म्हणून तयाने आपला शेला तितला ददला आणण दयाळू अंतःकरणाने आपल्या हाताने तितचा हात पकडून तितला वर काढले. अतयंत प्रेमळ शब्दांत वीर ययातीला दे वयानी म्हणाली, "हे वीरिशरोमणे

राजन ! आज आपण माझा हात धरलात. आता आपण माझा हात धरला आहे , म्हणून दस ु र्या कोणीही तो धरू नये. हे वीरश्रेष्ठाा ! ववदहरीत पडल्याकारणाने मला जे अचानकपणे आपले दशवन झाले, तो ईश्वराने ठारववलेला संबंध होय, असेच समजले

पादहजे. यामध्ये मनष्ु य प्रयतन नाहीत. हे वीरश्रेष्ठाा ! मी यापव ू ी बह ृ स्पतीचा पुत्र कच

याला शाप ददला होता. म्हणन ू तयानेसद्ध ु ा मला शाप ददला होता क्, ब्राह्मण माझे पाणणग्रहण करणार नाही." हा संबंध शास्त्रववषाद्ध असल्याने ययातीला मान्य नहाहता.

परं तु प्रारब्धानेच आपल्याला ही भेट ददली असून आपले मनसुद्धा दहच्यकडे ओढ घेत

आहे , असे पाहून ययातीने तितचे म्हणणे मान्य केले. वीर राजा ययाती जेहाहा तिनघून गेला, तेहाहा दे वयानी रडत वपतयाकडे गेली आणण शिमवष्ठाा जे काही म्हणाली, आणण जे तितने केले, ते सवव तितने तयांना सांगगतले. ते ऐकून भगवान शुकाचायाांचेसुद्धा मन

उद्ववग्न झाले. ते पौरोदहतयाची तिनंदा करू लागले. तयांनी असा ववचार केला क्, यापेिा कबुरताप्रमाणे धान्य वेचून खाणेसुद्धा चांगले. म्हणून ते कन्या दे वयानीला

बरोबर घेऊन नगराच्या बाहे र पडले. वर्ष ू ा जाऊन ृ पहायावला हे समजले, तेहाहा गुरू शत्रल िमळू नये, म्हणून तयांना प्रसन्न करण्यासाठाी तयाने रस्तयातच तयांच्या चरणांवर

लोटांगण घातले. भगवान शरमा ु ाचायाांचा रमाोध तातकािलक होता. ते वर्ष ृ पहायावला म्हणाले, "राजन ! मी दे वयानीला सोडू शकत नाही. म्हणन ू तितची जी इच्छा असेल, ती तू परु ी कर." "ठाीक आहे " असे वर्ष ृ पहायावने म्हटल्यावर दे वयानीने आपले मनोगत सांगगतले.

ती म्हणाली, "वडील मला जेथे दे तील आणण मी जेथे जेथे जाईन, तेथे शिमवष्ठाा आपल्या सख्यांसह माझ्या सेवेसाठाी येऊ दे ." (१८-२८) आपल्या पररवारासह आलेले

संकट आणण तयाच्या कायावचे महततव पाहून शिमवष्ठाे ने दे वयानीचे म्हणणे मान्य केले आणण एक हजार सख्यांसह ती दासीप्रमाणे तितची सेवा करू लागली. (२९) शुरमााचायाांनी दे वयानीचा वववाह ययातीबरोबर लावून ददला आणण शिमवष्ठाे ला दासी

म्हणून दे ऊन तयाला सांगगतले क्, "राजन ! दहला तुझ्या शय्येवर कधीही घेऊ

नकोस. परीक्षिता ! थोड्याच ददवसानंतर दे वयानी पुत्रवती झाली. हे पाहून एक ददवस शिमवष्ठाे ने सुद्धा आपल्या ीतुकाळात दे वयानीच्या पतीकडे एकांतात सहवासाची ववनंती


केली. शिमवष्ठाे ने पुत्रासाठाी केलेली प्राथवना धमावशी सुसंगत आहे , हे पाहून शरमा ु ाचायाांचे वचन लिात असूनही, धमवज्ञ ययातीने प्रारब्धावर भरवसा ठाे वला. यद ू आणण तुवस व ू

असे दे वयानीला दोन पुत्र झाले आणण शिमवष्ठाे ला द्रह्ु य,ू अनू आणण पुरू असे तीन पुत्र

झाले. मानी दे वयानीला जेहाहा समजले क्, शिमवष्ठाे ला सुद्धा आपल्या पतीपासूनच गभव रादहला होता, तेहाहा ती रागाने जळफळत वपतयाच्या घरी गेली. कामी ययातीने गोड

श्ब्दांनी, पाय चेपणे इतयादी पद्धतींनी दे वयानीची समजून घालण्याचा प्रयतन केला,

तितच्या पाठाोपाठाही तो गेला. परं तु तितचे मन वळवू शकला नाही. शरमा ु ाचायवसद्ध ु ा रमाोधाने ययातीला म्हणाले, "तू अतयंत स्त्रीलंपट, मंदबुद्धी आणण खोटारडा आहे स. म्हणन ू

मनष्ु याला कुरूप करणारे वद्ध ु ा येवो." (३०-३६) ययाती म्हणाला - "ब्रह्मन ् ! ृ तव तल

आपल्या कन्येबरोबर ववर्षयोभोगात अजन ू मी तप्ृ त झालो नाही." यावर शुरमााचायव म्हणाले, "ठाीक आहे , जो तुला आपले ताषाण्य दे ईल, तयाला वद्ध ृ तव दे ऊन बदल्यात खुशाल ताषाण्य घे." शुरमााचायाांनी जेहाहा अशी हायवस्था सांगगतली, तेहाहा ययाती

आपल्या जयेष्ठा यद ू नावाच्या पुत्रास म्हणाला, "पुत्रा ! तू तुझे ताषाण्य दे आणण

तुझ्या आजोबांनी ददलेले हे म्हातारपण तू स्वीकार; कारण हे पुत्रा, मी अजून ववर्षय भोगून तप्ृ त झालो नाही; म्हणून तुझे आयुष्य घेऊन मी काही वर्षे ववर्षयानंदाचा उपभोग घेईन." (३७-३९) यद ू म्हणाला - "तात ! आपले हे म्हातारपण अकालीच

घेऊन मी क्जवंतही राहू इक्च्छत नाही; कारण कोणताही मनुष्य जोपयांत ववर्षयसुखाचा अनभ ु व घेत नाही, तोपयांत तयाला तयापासन ू वैराग्य प्राप्त होत नाही." परीक्षिता ! अशा प्रकारे तव व ,ू द्रह् ु स ु यू आणण अनन ू ेसद्ध ु ा आपल्या वपतयाचे म्हणणे मान्य केले नाही. खरे म्हणाल तर तया मल ु ांना धमावचे तततव माहीत नहाहते. या अतिनतय शरीरालाच ते तिनतय मानीत होते. शेवटी ययातीने सवाांत धाकटा परं तु गुणांनी श्रेष्ठा अशा आपल्या

पुरू नावाच्या पुत्राला ववचारले आणण म्हटले, "पुत्रा ! आपल्या मोठ्या भावांप्रमाणे तू माझे म्हणणे टाळू नकोस." (४०-४२) पुरू म्हणाला - तात ! जयांच्या कृपेने मनुष्याला परमपदाची प्राप्ती होऊ शकते आणण जयाने आपल्याला शरीर ददले, अशा वडडलांच्या उपकाराची परतफेड या जगात कोण करू शकेल " जो वपतयाच्या मनाप्रमाणे न

सांगताही वागतो तो उततम पुत्र. सांगगतल्यानंतर आज्ञापालन करणार्या पुत्राला

मध्यम म्हटले जाते. जो आज्ञा केल्यानंतरसुद्धा मनात नसताना तितचे पालन करतो, तो अधम पुत्र होय आणण जो कोणतयाही प्रकारे वपतयाच्या आज्ञेचे पालन करीत नाही,


तयाला पुत्र म्हणणेच चूक आहे . परीक्षिता ! असे म्हणून पुरूने मोठ्या आनंदाने

आपल्या वडडलांचे म्हातारपण स्वीकारले. राजा ययातीसुद्धा तयाचे ताषाण्य घेऊन पूवीप्रमाणेच ववर्षयसेवन करू लागला. तो सातही द्वीपांचा एकछत्री सम्राट होता.

प्रजेचे पुत्रवत पालन करीत होता. आणण आपल्या समथव इंदद्रयांनी ववर्षयांचा यथेच्छ उपभोग घेत होता. दे वयानी तयांची वप्रयतमा पतनी होती. तीही आपल्या वप्रयतमाला

आपले मन, वाणी, शरीर आणण वस्तूंच्या द्वारा ददवसेंददवस एकांतात अगधकागधक

सख दे ऊ लागली. राजा ययातीने सवव वेदांचा प्रतितपाद्य, सववदेवतास्वरूप यज्ञपुषार्ष ु श्रीहरींचे पुष्कळ दक्षिणांनी यत ु त यज्ञांनी पूजन केले. जशा आकाशात कधी ढगांच्या झंड ु ी ददसतात तर कधी ददसत नाहीत, तयाचप्रमाणे परमातम्याच्या स्वरूपात जे जग स्वप्न, माया आणण मनोराजयाप्रमाणे केवळ कल्पनाच आहे . हे कधी अनेक नामे

आणण रूपांनी प्रतीत होते कर कधी नाही. ते परमातमा सवाांच्या हृदयात ववराजमान

आहे त. तयांचे स्वरूप सूक्ष्माहूनही सूक्ष्म आहे . तया सववशक्ततमान, सववहायापी भगवान श्रीनारायणांना आपल्या हृदयात स्थापन करून ययातीने तिनष्काम भावाने तयांचे पूजन केले. अशाप्रकारे हजारो वर्षे तयाने आपल्या उच्छृंखल इंदद्रयांना मनाच्या अधीन करून तयाचे वप्रय ववर्षय उपभोगले. परं तु एवढ्याने सुद्धा चरमावती सम्राट ययातीची भोगांच्या बाबतीत तप्ृ ती होऊ शकली नाही. (४३-५१)

अध्याय अठारावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय १९ वा ययातीचा गहृ तयाग श्रीशुकाचायव म्हणतात - अशा प्रकारे स्त्रीला वश होऊन ययाती ववर्षयांचा

उपभोग घेत असता एकदा आपला अधःपात तयाच्या लिात आला. तेहाहा वैराग्य

उतपन्न होऊन तो दे वयानीला म्हणाला. हे भग ृ ुनंददनी ! पथ्ृ वीवरील माझ्यासारख्या ववर्षयी लोकांची ही शोकाक्न्तका ऐक. अशाच गहृ स्थांववर्षयी वनात राहणार्या क्जतेंदद्रय

पुषार्षांना खप ू वाईट वाटते. एक बोकड होता. तो आपल्याला वप्रय वाटणार्या वस्तू शोधत जंगलात एकटाच कफरत होता. तयाने स्वतःच्या कमावने एक बकरी ववदहरीत


पडली आहे , असे पादहले. तो कामातुर बोकड बकरीला ववदहरीतून वर कसे काढावे

ं ांनी ववदहरीजवळची जमीन खोदन याचा ववचार करू लागला. तयाने आपल्या िशग ू

रस्ता तयार केला. जेहाहा ती बकरी ववदहरीतून वर आली, तेहाहा तितला तो बोकड आवडला. तो दाढी-िमशावाला बोकड धष्ट-पुष्ट, तषाण आणण ववहार करण्यात कुशल

असल्यामुळे बकर्यांना अतयंत वप्रय होता. ववदहरीत पडलेल्या बकरीने तयाला वप्रयकर

म्हणून तिनवडलेले पाहून तयांनीही तयाला आपला पती केले. तया बोकडाच्या डोतयावर कामरूपी वपशाच्च स्वार झाले होते. तो एकटाच अनेक बकर्यां सह रमू लागला आणण आपली शद्ध ु हरवून बसला. (१-६)

ववदहरीतन वर आलेल्या बकरीने जेहाहा पादहले क्, हा बोकड दस ू ु र्या

बकर्यांबरोबर रमत आहे , तेहाहा तितला तयाचे ते कृतय सहन झाले नाही. तितने ववचार केला क्, हा तातपुरते प्रेम दाखववणारा कामी िमत्ररूपी शत्रच ू आहे . म्हणून तया

बकरीने तया इंदद्रयलोलप ु बोकडाला सोडून ददले आणण दःु खाने ती आपल्या मालकाकडे तिनघन ू गेली. तो दीन कामी बोकड तितची मनधरणी करण्यासाठाी "बें-बें" करीत तितच्या पाठाोपाठा गेला. परं तु वाटे त तो तितची समजन ू घालू शकला नाही. तया बकरीचा मालक एक ब्राह्मण होता. तयाने रागावून बोकडाचा लटकता अंडकोर्ष कापन ू टाकला. परं तु

नंतर तया बकरीच्या सुखासाठाी पुन्हा तो जोडला. तयाला अशा प्रकारचे पुष्कळ उपाय माहीत होते. वप्रये ! अशाप्रकारे अंडकोर्ष जोडल्यानंतर तया बोकडाने पुन्हा ववदहरीतून

बाहे र आलेल्या बकरीबरोबर पुष्कळ ददवसपयांत उपभोग घेतले. परं तु अजूनही तो तप्ृ त झाला नाही. हे सुंदरी ! माझीसुद्धा अशीच दशा झाली आहे . तुझ्या प्रेमपाशात

बांधला जाऊन मीसद्ध ु ा अतयंत दीन झालो आहे . तुझ्या मायेने मोदहत होऊन मी स्वतःलाच ववसरलो आहे . (७-१२)

वप्रये ! पथ् ू , जव इतयादी धान्ये, सुवणव, पशू आणण ृ वीवर क्जतके म्हणून तांदळ

क्स्त्रया आहे त, ते सववही कामनाग्रस्त माणसाला संतुष्ट करून शकत नाहीत. ववर्षय भोगल्याने भोगवासना कधीही शांत होऊ शकत नाही; जशी तप ु ाने आग आणखीच

भडकते, तयाचप्रमाणे भोगवासनासुद्धा भोग घेतल्यामुळे अगधक वाढतात. जेहाहा मनुष्य कोणतयाही प्राण्याबद्दल द्वेर्षभाव ठाे वीत नाही, तेहाहा तो समदशी होतो आणण तयाला

सगळीकडे सुखच ददसते. ववर्षयांची इच्छाच दःु खाचे उगमस्थान आहे . अज्ञानी लोकांना


तितचा तयाग करणे जमत नाही. शरीर म्हातारे होत जाते, पण इच्छा नाही होत.

म्हणून जो आपले कल्याण इक्च्छतो, तयाने तातकाळ या वासनांचा तयाग केला

पादहजे. आपली आई, बहीण ककंवा मुलीबरोबरसुद्धा एकांतात एका आसनावर बसू नये.

कारण इंदद्रये इतक् बलवान आहे त क्, ती मोठामोठ्या ववद्वानांनाही ववर्षयांकडे ओढून नेतात. ववर्षयांचे वारं वार सेवन करीत करीत माझी एक हजार वर्षे पुरी झाली. तरीसुद्धा िणािणाला तया भोगांची लालसा वाढतच चालली आहे . म्हणून मी आता

भोगांच्या वासनांचा तयाग करून आपले अंतःकरण परमातम्यात ठाे वून शीत-उष्ण, सख ु -दःु ख इतयादी द्वंद्वांच्या पलीकडे जाऊन, अहं कारातन ू मत ु त होऊन, हररणांसह वनात ववहार करीन. इहलोक-परलोकाचे भोग िमथ्या आहे त, असे समजन ू तयांचा

उपभोग घेऊ नये इतकेच नहाहे तयांचे गचंतनही करू नये. तयांच्या गचंतनानेच जन्ममतृ यूरूप संसाराची प्राप्ती होऊन आतमनाश होतो, हे समजून तयापासून अिलप्त राहणाराच आतमज्ञानी होय. (१३-२०)

आपल्या पतनीला असे सांगन ू ययातीने पुरूला तयाचे ताषाण्य परत केले आणण

तयाच्याकडून आपले म्हातारपण परत घेतले. कारण आता तयाच्या गचततामध्ये

ववर्षयवासना रादहली नहाहती. यानंतर तयाने आग्नेय ददशेकडे द्रह्ु यल ू ा, दक्षिणेकडे यदल ू ा,

पक्श्चमेकडे

तुवस व ूला

आणण

उततरे कडे

अनूला

राजय

ददले.

सगळ्या

भूमंडलावरील संपततीला योग्य अशा पुरूचा आपल्या िसंहासनावर राजयािभर्षेक करून तसेच थोरल्या भावांना तयाच्या स्वाधीन करून तो वनामध्ये तिनघन ू गेला. ययातीने

जरी पुष्कळ वर्षेपयांत इंदद्रयांद्वारा ववर्षयसुख उपभोगले होते, तरीसुद्धा जयाप्रमाणे पंख फुटल्यावर पिी आपले घरटे सोडून दे तो, तयाप्रमाणे तयाने एका िणातच सवव काही

सोडून ददले. ययातीने वनात जाऊन सवव आसततींपासून आपली सुटका करून घेतली. आतमसािातकारामुळे तयाचे बत्रगुणमय िलंगशरीर नष्ट झाले. तिनमवळ अशा परब्रह्म वासद ु े वांमध्ये एकरूप होऊन जाऊन, जी भगवंतांच्या भततांना प्राप्त होते, ती गती तयाला िमळाली. दे वयानीने जेहाहा ही कथा ऐकली, तेहाहा तितला असे वाटले क्, हे

मला तिनवक्ृ तत-मागाववरून जाण्यासाठाी प्रोतसाहन दे त आहे त; कारण स्त्री-पुषार्षांमध्ये

प्रेमामळ ु े ववरह झाल्यावर दःु ख होते, म्हणून मला सावरण्यासाठाी यांनी ही कथा थट्टे त सांगगतली. पाणपोईवर जसे वाटसरू येतात, तयाप्रमाणे ईश्वराच्या अधीन असणारे


बांधव एकत्र येतात. हा भगवंतांच्या मायेचा खेळ असून स्वप्नवत आहे , असे जाणून दे वयानीने सवव पदाथाांच्या आसततीचा तयाग केला आणण आपले मन भगवान

श्रीकृष्णांमध्ये तन्मय करून, बंधनाला हे तू असलेल्या िलंगशरीराचा तयाग केला. ती

म्हणाली, "सवव जगाचे तिनमावणकते, सवावन्तयावमी, सवाांचे आश्रयस्वरूप, सववशक्ततमान

भगवान वासुदेवांना नमस्कार असो. जे परम शांत आणण अनंत तततव आहे त, तयांना मी नमस्कार करते." (२१-२९)

अध्याय एकोणणसावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय २० वा परू ु चा वंश, राजा दष्ु यंत आणण भरताच्या चररत्राचे वणवन श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! आता मी राजा पुरूच्या वंशाचे वणवन करीन.

याच वंशात तुझा जन्म झाला आहे . याच वंशातील वंशज पुष्कळसे राजर्षी आणण ब्रह्मर्षीसद्ध ु ा झाले आहे त. पुरूचा पुत्र जनमेजय झाला. जनमेयाचा प्रगचन्वान, प्रगचन्वानाचा

प्रवीर,

प्रवीराचा

नमस्यू

आणण

नमस्यच ू ा

पुत्र

चाषापद

झाला.

चाषापदापासन ू संयाती, संयातीपासन ू अहं याती आणण अहं यातीपासन ू रौद्राश्व झाला. (१३)

ववश्वातमा असलेल्या प्रधान प्राणापासून जशी दहा इंदद्रये उतपन्न होतात,

तयाचप्रमाणे घत ृ ाची अप्सरे पासून रौद्राश्वाचे ीतेयू, कुिेय,ू स्थंडडलेयू, कृतेयू, जलेयू, संततेयू, धमेय,ू सतयेय,ू व्रतेयू आणण सवाांत लहान वनेय,ू असे दहा पुत्र झाले. (४-५)

परीक्षिता ! तयांपैक् ीतेयूचा पुत्र रं तितभार झाला आणण रं तितभाराचे सुमती, ध्रुव

आणण अप्रतितरथ असे तीन पुत्र झाले. अप्रतितरथाच्या पुत्राचे नाव कण्व होते. कण्वाचा मेधातितथी झाला. याच मेधातितथीपासून प्रस्कण्व इतयादी ब्राह्मण उतपन्न झाले. सुमतीचा पुत्र रै भ्य झाला. याच रै भ्याचा पुत्र दष्ु यंत होता. (६-७)


एकदा दष्ु यंत िशकारीसाठाी म्हणून काही सैतिनकांसह वनात गेला होता. तेथे तो

कण्व मुनींच्या आश्रमात जाऊन पोहोचला. तया आश्रमात दे वमायेप्रमाणे मनोहर अशी एक स्त्री बसली होती. तितच्या लक्ष्मीप्रमाणे असणार्या अंगकांतीने तो आश्रम शोभत

होता. तया सुंदरीला पाहताच दष्ु यंत मोदहत झाला आणण तितच्याशी वातावलाप करू लागला. तयाच्या मनात कामवासना जागत ृ झाली. थकवा नाहीसा झाल्यानंतर अतयंत

मधुर वाणीने क्स्मत हास्य करीत तितला तयाने ववचारले, "कमलदलाप्रमाणे सुंदर नेत्र असलेल्या हे दे वी ! तू कोण आहे स आणण कुणाची कन्या आहे स ? माझे हृदय

आपल्याकडे आकवर्षवत करून घेणार्या हे संद ु री ! या तिनजवन वनात तू कशासाठाी राहतेस ? हे संद ु री ! मला तिनक्श्चतपणे असे वाटते क्, तू कोणा िबत्रयाची कन्या आहे स. कारण पुषावंशीयांचे गचतत कधी अधमावकडे झक ु त नाही. (८-१२)

शकंु तला म्हणाली - "आपले म्हणणे बरोबर आहे . मी ववश्वािमत्रांची कन्या

आहे . मेनकेने मला वनामध्ये सोडून ददले होते. महर्षी कण्वांना हे माहीत आहे . मी

आपली काय सेवा करू ? हे कमलनयना ! आपण येथे बसावे आणण आमच्या कडून आदरातितथ्य स्वीकारावे. आश्रमात अन्न आहे . आपली इच्छा असेल तर भोजन करावे आणण योग्य वाटत असेल तर येथेच राहावे. (१३-१४)

हे सुंदरी ! तू कुिशकवंशात जन्मलेली असल्याकारणाने हे आदरातितथ्य तुझ्या

दृष्टीने योग्यच आहे . कारण राजकन्या स्वतःच आपल्याला योग्य असा पती वरतात."

शकंु तलेची संमती िमळाल्यानंतर दे श, काल आणण शास्त्र जाणणार्या दष्ु यंताने गांधववववधीने धमावनस ु ार तितच्याशी वववाह केला. अमोघवीयव दष्ु यंताने शकंु तलेशी सहवास केला आणण दस ु र्या ददवशी सकाळी तो आपल्या राजधानीकडे परत गेला. योग्यवेळी शकंु तलेला एक पुत्र झाला. (१५-१७) वनामध्ये

कण्वांनी

राजकुमाराचे

जातकमावदी

संस्कार

केले.

लहानपणीच िसंहांना बळजबरीने बांधन ू तयांच्याशी खेळत असे. (१८)

तो

मुलगा

भगवंतांचा अंशांशावतार असलेल्या तया अमयावद परारमामी मुलाला बरोबर

घेऊन रमणीरतन शकंु तला पतीकडे आली. आपली तिनददोषर्ष पतनी आणण पुत्र यांचा


दष्ु यंताने जेहाहा स्वीकार केला नाही, तेहाहा सवाांना समि आकाशवाणी झाली. "माता

केवळ कातडी वपशवीप्रमाणे आहे . वास्तववक पुत्र हा वपतयाचाच असतो. कारण वपताच

पुत्ररूपाने उतपन्न होतो; म्हणून दष्ु यंता ! तू शकंु तलेचा तयाग करू नकोस. आपल्या

पुत्राचे पालन-पोर्षण कर. राजन ! वंशाची वद्ध ृ ी करणारा पुत्र वपतयाला नरकापासून वाचवतो. शकंु तलेचे म्हणणे खरे आहे . हा गभव तुझ्यापासूनच धारण झालेला आहे ." (१९-२२)

दष्ु यंताच्या मतृ यूनंतर तो बालक यशस्वी चरमावती सम्राट झाला. तयाचा जन्म

भगवंतांचा अंशापासन ू झाला होता. आजसुद्धा पथ् ृ वीवर तयाची थोरवी गाइली जाते. तयाच्या

उजहाया

हातावर

चरमााचे

गचह्न

होते

आणण

पायांवर

कमलपुष्पाचे.

महािभर्षेकाच्या ववधीने राजागधराजाच्या पदावर याला अिभर्षेक झाला. भरत अतितशय

शक्ततशाली राजा होता. ममतेचे पुत्र दीघवतमा मुनींना भरताने पुरोदहत नेमून गंगा तीरावर पंचावन्न आणण यमन ु ा तीरावर अठ्ठय ् ाहततर अश्वमेध यज्ञ केले. या यज्ञांमध्ये

तयांनी धनाचे दान केले. भरताने अक्ग्नस्थापना अतितशय पववत्र स्थानांमध्ये केली होती. तया दठाकाणी भरताने एक हजार ब्राह्मणांना प्रतयेक् एक एक बद्व (१३०८४) गाई ददल्या होतया. अशा प्रकारे भरताने १३३ यज्ञ करून सवव राजांना आश्चयवचककत

केले. शेवटी तयाने आतमज्ञानाने मायेवरही ववजय िमळवून श्रीहरींना प्राप्त करून

घेतले. यज्ञामध्ये ’मष्णार’ नावाचे एक कमव असते, तयामध्ये भरताने सुवणव ववभूवर्षत, पांढर्या दाताचे आणण काळ्या रं गाचे चौदा लाख हतती दान केले. भरताने जे महतकायव केले, ते यापूवी कोणताही राजा करू शकला नाही ककंवा पुढेही कोणी करू शकणार नाही. स्वगावला कोणी हात लावू शकतो काय ? भरताने ददक्ग्वजय करतेवेळी ककरात,

हूण, यवन, अंध्र, कंक, खश, शक, म्लेंच्छ इतयादी सवव ब्राह्मणद्रोही राजांना मारून टाकले. पूवी बलवान असुरांनी दे वांवर ववजय िमळवून ते रसातळात राहू लागले होते. तयावेळी ते दे वांगनांना रसातळात घेऊन गेले होते. भरताने तयांना पुन्हा सोडवून आणले. तयाच्या राजयामध्ये पथ् ृ वी आणण आकाश प्रजेच्या सवव गरजा पूणव करीत होते. भरताने सततावीस हजार वर्षेपयांत सवव ददशांचे एकछत्री राजय केले. शेवटी साववभौम संपतती, अखंड साम्राजय आणण हे जीवनसद्ध ु ा िमथ्या आहे , असा तिनश्चय करून तो संसारातून तिनवतृ त झाला. (२३-३३)


परीक्षिता ! ववदभवराजाच्या तीन कन्या भरताच्या आवडतया पतन्या होतया.

जेहाहा भरताने तयांना सांगगतले क्, "तुमचे पुत्र मला अनुरूप नाहीत," तेहाहा सम्राट कदागचत आपला तयाग करील, हा िभतीने तयांनी आपल्या पुत्रांना मारून टाकले. अशा

प्रकारे भरताचा वंश खंडडत होऊ लागला, तेहाहा तयाने संतानप्राप्तीसाठाी ’मषातसोम’

नावाचा यज्ञ केला. तेहाहा मषाद्गणांनी प्रसन्न होऊन भरताला भरद्वाज नावाचा पुत्र

ददला. एकदा बह ृ स्पतीने आपला भाऊ उतथ्य याच्या गभववती पतनीशी सहवास करण्याची इच्छा केली. तया वेळी गभावमध्ये जो बालक दीघवतमा होता, तयाने ववरोध

केला. परं तु बह ृ स्पतीने तयाच्याकडे लि न दे ता तयाला "तू आंधळा हो" असा शाप दे ऊन बळजबरीने गभावधान केले. आता आपला पती आपला तयाग करील असे वाटून उतथ्याच्या पतनीने नहाया मुलाचा तयाग करावा असे ठारववले. तयावेळी दे वांनी गभवस्थ

िशशूच्या नावाची हायतु पतती करतेवेळी असे म्हटले. बह ृ स्पती म्हणाले - "हे मूखव क्स्त्रये

! हा माझा औरस आणण माझ्या भावाचा िेत्रज - अशा प्रकारे दोघांचा पुत्र (द्वाज)

आहे , म्हणून तू याचे भरण पोर्षण कर." यावर ममता म्हणाली - "बह ृ स्पते ! हा माझ्या पतीचा नहाहे , तर आपल्या दोघांचाच पुत्र आहे म्हणन ू आपणच तयाचे भरण पोर्षण करावे." अशाप्रकारे आपापसात वाद करीत माता-वपता असे दोघेही तयाला सोडून तिनघन ू गेले. म्हणून मुलाचे नाव ’भरद्वाज’ असे पडले. दे वांनी नावाची अशी

हायुतपतती करूनही ममता असे समजली क्, माझा हा पुत्र ववतथ म्हणजेच अन्यायाने

उतपन्न झाला आहे . म्हणन ू तितने तया बालकाला सोडून ददले. आता मषाद्गणांनी तयाचे पालन-पोर्षण केले आणण जेहाहा भरताचा वंश नष्ट होऊ लागला, तेहाहा तयाला आणन ू तयाच्याकडे ददले. हाच ववतथ (भरद्वाज) भरताचा दततक पुत्र झाला. (३४-३९)

अध्याय ववसावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय २१ वा भरतवंशाचे वणवन, राजा रं तितदे वाची कथा श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - ववतथाचा पुत्र मन्यू, मन्यल ू ा बह ृ तित्र, जय, महावीयव,

नर आणण गगव असे पाच पुत्र झाले. नराचा पुत्र संकृती होता. परीक्षिता ! गरू ु आणण


रं तितदे व असे संकृतीचे दोन पुत्र होते. रं तितदे वाचे तिनमवल यश या लोकात आणण परलोकातही

गाइले

जाते.

रं तितदे व

काहीही

उद्योग

न

करता

आकाशाप्रमाणेच

दै वयोगाने जे प्राप्त होईल, तयाचा उपभोग घेत असे. तयामुळे ददवसेंददवस तयाची पुंजी कमी होऊ लागली. स्वतः उपाशी राहूनही जे काही िमळे ल तेही तो दे ऊन टाक्त असे. दाररद्र्यामुळे कुटुंबासह दःु ख भोगीत असूनही तो खंबीर होता. एकदा अठाे ठाे चाळीस

ददवस असे गेले क्, तयांना पाणीसुद्धा िमळाले नाही. एकोणपन्नासाहाया ददवशी सकाळीच तयांना थोडेसे तप ू , शीर, हलवा आणण पाणी िमळाले. संकटात असलेले ते

कुटुंब तहान आणण भक ु े ने हायाकूळ होऊन कापत होते. तयांनी भोजन करण्याचे तयारी केली, तेवढ्यात एक ब्राह्मण अतितथी आला. रं तितदे व सवाांमध्ये श्रीभगवंतांचेच दशवन

करीत असे. म्हणून तयाने अतयंत श्रद्धेने, आदरपूवक व , तया अन्नातील पुरेसे भोजन तया ब्राह्मणाला ददले. ब्राह्मण भोजन करून तिनघून गेला. (१-६)

परीक्षिता ! आता उरलेले अन्न वाटून घेऊन भोजनाची तयारी केली,

तयाचवेळी एक दस ु रा शद्र ू अतितथी आला. भगवंतांचे स्मरण करीत रं तितदे वाने तया उरलेल्या अन्नातील काही भाग तया अतितथीला खाऊ घातला. (७)

शूद्र तिनघून गेल्यावर कुत्रयांना घेऊन आणखी एक अतितथी आला. तो म्हणाला.

"राजन ! मी आणण माझे हे कुत्रे भुकेलेले आहोत. आम्हांला काहीतरी ख्यायला द्या."

जे काही िशल्लक रादहले होते, ते सवव रं तितदे वाने आदरपूवक व तयाला ददले आणण ते कुत्रे आणण तयांचा मालक यांना ईश्वर मानन ू नमस्कार केला. आता फतत पाणीच उरले होते आणण ते सद्ध ु ा एकाच माणसाला पुरण्याइतकेच. ते आपापसात वाटून घेणार इततयात एक चांडाळ येऊन म्हणाला, "मी चांडाळ आहे . मला पाणी द्यावे." जे

उच्चारताना तयाला अतयंत कष्ट होत होते, अशी तया चांडाळाची कषाणापूणव वाणी ऐकून रं तितदे वाचे हृदय दयेने भरून आले आणण तो असे अमत ृ शब्द बोलला. आठा

िसद्धी, परम गती, ककंवा मोि मी भगवंतांकडून इक्च्छत नाही. मी फतत एवढे च

इक्च्छतो क्, मी सवव प्राण्यांच्या हृदयात राहून तयांचे सवव दःु ख मीच सहन करावे, जेणेकरून तयांना दःु ख होणार नाही. हा दीन प्राणी पाणी प्याल्यानेच क्जवंत राहणार असल्यामुळे मी पाणी ददल्यामुळेच तयाचा जीव वाचणार आहे आणण तयामुळे आता माझी तहान-भूक, शरीराचा अशततपणा, दीनता, ग्लानी, शोक, ववर्षाद आणण मोह हे


सवव नाहीसे होणार. रं तितदे व स्वतः जरी पाण्यावाचन तडफडत होता, तरीसुद्धा ू स्वभावतःच तयाचे हृदय कषाणेने भरलेले असल्यामुळे तयाने ते पाणीही तया चांडाळाला ददले. वास्तववक हे अतितथी भगवंतांनी रचलेल्या मायेचीच वेगवेगळी रूपे होती. परीिा पूणव झाल्यानंतर आपल्या भततांची अिभलार्षा पूणव करणारे

बत्रभुवनाचे स्वामी

ब्रह्मदे व, ववष्णू आणण महे श, असे तितघेही तयाच्यासमोर प्रकट झाले. तो अनासतत व

तिनःस्पह ृ असल्यामुळे तयाने भक्ततभावाने आपले मन भगवान वासुदेवांमध्ये तन्मय केले. परीक्षिता ! इतर कोणतयाच वस्तच व णे ू ी इच्छा न करता तयाने आपले मन पूणप

भगवंतांकडे लावले, म्हणन ू तयाच्या बाबतीत बत्रगण ु मय माया, जागत ृ ीनंतर स्वप्न नाहीसे हाहावे, तशी नाहीशी झाली. रं तितदे वाच्या बरोबर असणारे ही तयाच्या संगतीच्या प्रभावाने भगवन्मय योगी झाले. (८-१८)

गगावपासून िशनी आणण िशनीपासून गाग्यावचा जन्म झाला. गाग्यव जरी िबत्रय

होता, तरीसद्ध ु ा तयाच्यापासन ू ब्राह्मणवंश चालला. महावीयावचा पुत्र दरु रतिय होता.

दरु रतियाचे त्रय्याषाणी, कवी आणण पष्ु कराषाणी असे तीन पुत्र झाले. हे तितघेही ब्राह्मण

झाले. बह ृ तित्राचा पुत्र हस्ती झाला, तयानेच हक्स्तनापूर वसववले होते. हस्तीचे अजमीढ, द्ववमीढ आणण पुषामीढ असे तीन पुत्र होते. अजमीढाच्या पुत्रांपैक् वप्रयमेध

इतयादी ब्राह्मण झाले. याच अजमीढाच्या एका पुत्राचे ना बह ृ ददर्षू होते. बह ृ ददर्षूचा पुत्र

बह ृ द्धनू झाला. बह ृ द्धनूचा बह ृ तकाय आणण बह ृ तकायाचा जयद्रथ हाला. जयद्रथाचा पुत्र ववशद आणण ववशदाचा सेनक्जत. सेनक्जताचे षागचराश्व, दृढहनू, काश्य आणण वतस असे चार पुत्र झाले. षागचराश्वाचा पुत्र पार होता आणण पाराच पथ ृ ुसेन. पाराच्या

दस ु र्या पुत्राचे नाव नीप असे होते. तयाचे शंभर पुत्र होते. याच नीपाने शुक यांची कन्या कृतवी दहच्याशी वववाह केला होता. तितच्यापासून ब्रह्मदतत नावाचा पुत्र झाला.

ब्रह्मदतत योगी होता. तयाला पतनी सरस्वतीपासून ववष्वक् सेन नावाच पुत्र झाला. याच

ववष्वक् सेनाने

जैगीर्षहायाच्या

उपदे शानस ु ार

योगशास्त्राची

रचना

केली.

ववष्वक् सेनाचा पुत्र उदक् स्वन. उदक् स्वनाचा भल्लाद. हे सववजण बह ृ ददर्षूचे वंशज होते. (१९-२६)

द्ववमीढाचा पुत्र यवीनर होता, यवीनराचा कृतीमान. कृतीमानाचा सतयधत ृ ी,

सतयधत ु ती, ृ ीचा दृढनेमी आणण दृढनेमीचा पुत्र सुपाश्वव झाला. सुपाश्वावपासून सम


सुमतीपासून सन्नतितमान, सन्नतितमानपासून कृती झाला. तयाने दहरण्यनाभापासून योगववद्या प्राप्त केली होती आणण "प्राच्यसाम" नावाच्या ीचांच्या सहा संदहता

रचल्या होतया. कृतीचा पुत्र नीप. नीपाचा उग्रायुध, उग्रायुधाचा िेम्य, िेम्याचा सुवीर आणण सव ु ीराचा पुत्र ररपुंजय होता. ररपुंजयाचा पुत्र बहुरथ होता. द्ववमीढाचा भाऊ पुषामीढ. याला काही संतान झाले नाही. अजमीढाच्या दस ु र्या पतनीचे नाव निलनी होते. तितच्यापासून नीलाचा जन्म झाला. नीलाचा पुत्र शांती, शांतीचा सुशांती,

सश ु ांतीचा पुषाज, पषा ु जाचा अकव आणण अकावचा पुत्र भम्यावश्व झाला. भम्यावश्वाचे मद् ु गल, यवीनर, बहृ ददर्षू, कांवपल्य आणण संजय असे पाच पुत्र होते. भम्यावश्व

म्हणाला - "हे माझे पाच पुत्र पाच दे शांचे शासन करण्यासाठाी समथव आहे त." म्हणन ू

हे "पांचाल" नावाने प्रिसद्ध झाले. यांच्यापैक् मुद्गलपासून "मौद्गल्य" नावाचे ब्राह्मणगोत्र सुरू झाले. (२७-३३)

भम्यावश्वाचा पुत्र मद् ु गल याला जळ ु े झाले. तयांपैक् पुत्राचे नाव ददवोदास

आणण कन्येचे नाव अहल्या होते. अहल्येचा वववाह गौतमांशी झाला. गौतमाचा पुत्र शतानंद.

शतानंदाचा

पुत्र

सतयधत ृ ी

होता.

तो

धनवु ववद्येमध्ये

तिनपुण

होता.

सतयधत ृ ीच्या पुत्राचे नाव शरद्वान होते. एके ददवशी उववशीला पाहताच शरद्वानाचे

वीयव गवतावर पडले, तयापासून एका शुभलिणी पुत्र आणण कन्येचा जन्म झाला. तितकडे िशकारीसाठाी गेलेल्या शंतनूची दृष्टी तयांच्यावर पडली. दयाळू अंतःकरणाने

तयने दोघांनाही उचलून घेतले. तयांपैक् जो पुत्र होता, तयाचे नाव कृपाचायव झाले. आणण जी कन्या होती, तितचे नाव कृपी झाले. हीच कृपी द्रोणचायाांची पतनी झाली. (३४-३६)

अध्याय एकववसावा समाप्त

स्कंध ९ वा - अध्याय २२ वा पांचाल, कौरव आणण मगध-दे शीय राजांच्या वंशांचे वणवन श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! ददवोदासाचा पुत्र िमत्रेयू होता. िमत्रेयूचे च्यवन,

सुदास, सहदे व आणण सोमक असे चार पुत्र होते. सोमकाचे शंभर पुत्र होते; तयापैक्


सवाांत थोरला जंतू आणण सवाांत लहान पर्ष ु द होता. द्रप ु दाची ृ त होता. पर्ष ृ ताचा पुत्र द्रप द्रौपदी नावाची कन्या आणण धष्ृ टद्युम्न इतयादी पुत्र होते. धष्ृ टद्युम्नाचा पुत्र धष्ृ टकेतू होता. भम्यावश्वाच्या वंशात उतपन्न झालेले हे राजे ’पांचाल’ म्हणववले

जातात. अजमीढाचा दस ु रा पुत्र ीि होता. तयाचा पुत्र संवरण. संवरणाचा वववाह

सूयावची कन्या तपती दहच्याशी झाला. कुरूचे परीक्षित, सुधन्वा, जह्नू आणण तिनर्षधाश्व असे चार पुत्र होते. (१-४)

सुधन्वाला सुहोत्र, सुहोत्राला च्यवन. च्यवनाला कृती, कृतीला उपररचरवसू

आणण उपररचरवसूला बह ृ द्रथ इतयादद अनेक पुत्र झाले. तयामध्ये बह ृ द्रथ, कुशांब,

मतस्य, प्रतयग्र, चेददप इतयादद चेदददे शाचे राजे झाले. बह ृ द्रथाचा पुत्र कुशाग्र होता.

कुशाग्राचा ीर्षभ, ीर्षभाचा जहू नावाचा पुत्र होता. बह ु र्या पतनीच्या ृ द्रथाच्या दस गभावपासून एका शरीराचे दोन तुकडे उतपन्न झाले. (५-७) तयांना तयांच्या मातेने बाहे र फेकून ददले. तेहाहा "जरा" नावाच्या रािसीने

"क्जवंत हो, दहवंत हो" म्हणून खेळत खेळत ते दोन्ही तुकडे एकमेकांना जोडले. तया

जोडलेल्या बालकाचे नाव जरासंध असे झाले. जरासंधाचा पुत्र सहदे व, सहदे वाचा सोमापी आणण सोमापीचा पुत्र श्रुतश्रवा झाला. कुरूचा जयेष्ठा पुत्र परीक्षित याला काही संतान झाले नाही. जह्नूचा पुत्र सरु थ होता. सुरथाचा ववदरू थ, ववदरू थाचा साववभौम, साववभौमाचा जयसेन, जयसेनाचा रागधक आणण रागधकाचा पुत्र अयुत होता. (८-१०)

अयुताचा रमाोधन, रमाोधनाचा दे वातितथी, दे वातितथीचा ीष्य, ीष्याचा ददलीप

आणण ददलीपाचा पुत्र प्रतीप. प्रतीपाचे दे वापी, शंतनू आणण बाक्ह्लक असे तीन पुत्र होते. दे वापी आपल्या वपतयाचे राजय सोडून वनात गेला. म्हणून तयाचा लहान भाऊ

शंतनू राजा झाला. पूवज व न्मी शंतनूचे नाव महािभर्ष असे होते. तो जया वद्ध ृ ाला आपल्या हाताने स्पशव करी, तो तषाण होऊन तयाला पूवीसारखा आनंद िमळत असे.

याच अद्भत ु शततीमळ ु े तयाचे नाव ’शंतन’ू पडले. एकदा शंतनच् ू या राजयात बारा वर्षे इंद्राने पाऊस पाडला नाही. यावर ब्राह्मण शंतनल ू ा म्हणाले, "तू थोरला भाऊ दे वापी याच्या अगोदर वववाह करून अक्ग्नहोत्र स्वीकारलेस, म्हणन ू तू ’पररवेतता’ आहे स. म्हणन ू तझ् ु या राजयात पाऊस पडत नाही. आता जर आपले नगर आणण राष्र यांची


उन्नती पादहजे असेल तर ताबडतोब मोठ्या भावाला राजय परत दे ." जेहाहा

ब्राह्मणांनी शंतनूला असे सांगगतले, तेहाहा तयाने वनात जाऊन दे वापीला राजय

स्वीकारण्याची ववनंती केली. परं तू शंतनूचा मंत्री अश्मरात याने अगोदरच तयाच्याकडे काही ब्राह्मण असे पाठाववले होते क्, जयांनी वेदांना दर्ष ू ण दे णार्या वचनांनी दे वापीला वेदमागावपासून परावतृ त केले होते. तयामळ ु े तो वेदांची तिनंदा करू लागला. म्हणून तो

राजयािभर्षेकाला अपात्र ठारला. आणण मग शंतनूच्या राजयात पाऊस पडला. दे वापी

अजन ू ही योगसाधना करीत कलापग्रामात राहात आहे . जेहाहा किलयग ु ात चंद्रवंशाचा नाश होईल, तेहाहा सतययग ु ाच्या प्रारं भी तो तयाची पुन्हा स्थापना करील. शंतनच ू ा

लहान भाऊ बाह्लीक याला सोमदतत पुत्र झाला. सोमदतताला भरू ी, भरू े श्रवा आणण शल असे तीन पुत्र झाले. शंतनूपासून गंगेला नैक्ष्ठाक ब्रह्मचारी भीष्म नावाचा मोठाा पुत्र झाला. तो सवव धमव जाणणार्यांत अग्रगण्य, भगवंतांचा भतत आणण परमज्ञानी

होता. तो वीरसमूहांचा अग्रगण्य, नेता होता. तयाने आपले गुरू परशुराम यांनासुद्धा युद्धात परारमामाने संतुष्ट केले होते. शंतनूला दाशराजाची कन्या सतयवतीपासून दोन

पुत्र झाले. (सतयवती ही उपररचरवसूची मुलगी एका मासोळीपासून जन्मली होती.

तितचे पालन एका कोळ्याने केले होते. म्हणून तितला दाशकन्या म्हटले आहे ) गचत्रांगद आणण ववगचत्रवीयव. गचत्रांगदाला गचत्रांगद नावाच्या गंधवावने मारले. शंतनूशी वववाह

होण्यापूवी याच सतयवतीपासून पराशरांना भगवंतांचे सािात कलावतार, वेदसंरिक भगवान

कृष्णद्वैपायन

हायासमन ु ी

झाले.

मी

तयांच्याकडूनच

या

श्रीमद्भागवत

महापुराणाचे अध्ययन केले. हे पुराण अतयंत रहस्यमय आहे . म्हणन ू च माझे वडील

भगवान हायासांनी आपल्या पैल इतयादी िशष्यांना सोडून शांत अशा मला िशकववले. शंतनूचा

दस ु रा

पुत्र

ववगचत्रवीयव.

याने

स्वयंवरातून

बळजबरीने

आणलेल्या

कािशराजाच्या कन्या अंबबका आणण अंबािलका यांच्याशी वववाह केला. ववगचत्रवीयव

तयांच्यात अतयंत आसतत झाल्यामुळे तयाला ियरोग झाला आणण तयाचा मतृ यू झाला. माता सतयवतीच्या आज्ञेनुसार भगवान हायासांनी आपल्या संतानहीन भावाच्या पतन्यांपासून धत ृ राष्र आणण पांडू अशा दोन पुत्रांना जन्म ददला. तसेच तयाच्या दासीपासून ववदरु ाला जन्म ददला. (११-१५)


परीक्षिता ! धत ृ राष्राची पतनी होती गांधारी. तितला शंभर पुत्र आणण एक कन्या

झाली. तयांपैक् सवाांत थोरला दय ु दोषधन. कन्येचे नाव दःु शला होते. पांडूची पतनी कंु ती.

शावपत पांडू स्त्रीसहवास करू शकत नहाहता. तयाची पतनी कंु ती दहला यमधमव, वायू

आणण इंद्र यांच्यापासून अनरमा ु मे युगधक्ष्ठार, भीमसेन आणण अजन ुव नावाचे तीन पुत्र झाले. हे तितघेही महारथी होते. (२६-२७)

पांडूच्या दस ु र्या पतनीचे नाव माद्री असे होते. दोन्ही अक्श्वनीकुमारांपासून

तितला नकुल आणण सहदे व असे दोन पुत्र झाले. या पाच पांडवांच्या द्वारा द्रौपदीपासून तुझ्या पाचही चुलतयांचा जन्म झाला. यांपैक् युगधक्ष्ठाराच्या पुत्राचे नाव प्रतितववंध्य

होते. भीमसेनाचा पुत्र श्रुतसेन, अजन ुव ाचा श्रुतक्ती, नकुलाचा शतानीक आणण सहदे वाचा श्रुतकमाव. यांखेरीज युगधक्ष्ठाराला पौरवी नावाच्या पतनीपासून दे वक आणण

भीमसेनाला दहडडंबेपासून घटोतकच व कालीपासून सववगत नावाचा पुत्र झाला.

पववतकुमारी ववजयेपासन सहदे वाचा सह ू ु ोत्र आणण मणणपुर नरे शाच्या कन्येपासन ू बभ्रव ु ाहनाचा जन्म झाला. बभ्रव ु ाहन कराराप्रमाणे मातामहाचाच पुत्र मानला गेला.

कारण अगोदरच तसा तिनणवय झाला होता. अजन ुव ाला सभ ु द्रा नावाच्या पतनीपासन ू तझ ु ा वपता अिभमन्यू झाला. वीर अिभमन्यन ू े सवव अतितरथींना क्जंकले होते. तयाच्यापासन ू च

उततरे च्या दठाकाणी तुझा जन्म झाला. जयावेळी कुषावंश नष्ट झाला होता, तेहाहा अश्वतथाम्याच्या ब्रह्मास्त्राने तू सुद्धा जळून गेला होतास. परं तु भगवान श्रीकृष्णांनी आपल्या प्रभावाने तल ु ा मतृ यूच्या जबड्यातून सोडववले. (२८-३४)

हे राजा ! तझ ु े हे जनमेजय, श्रत ु सेन, भीमसेन आणण उग्रसेन असे परारमामी

पुत्र आहे त. (३५)

तिक डसल्यामुळे तुझा मतृ यू झाला, हे समजल्यानंतर जनमेजय रमाोधाने

सपव-यज्ञ करून अक्ग्नकंु डात सपाांचे हवन करील. तो कावयेर्ष तुराची पुरोदहत म्हणून नेमणक ू करून अश्वमेध यज्ञ करील आणण सगळीकडून सवव पथ् ृ वीवर ववजय प्राप्त करून यज्ञांच्या द्वारा भगवंतांची आराधना करील. (३६-३७)


हे राजा जनमेजयाचा पुत्र शतानीक होईल. तो याज्ञ वल्तय ीर्षींपासून तितन्ही

वेदांचे आणण कमवकांडाचे तसेच कृपाचायाांनतडून अस्त्रववद्येचे िशिण प्राप्त करील

आणण शौनकांकडून आतमज्ञान संपादन करून परमातम्याची प्राप्ती करून घेईल.

शतानीकाचा सहस्रानीक, सहस्रानीकाचा अश्वमेधज, अश्वमेधजाचा असीमकृष्ण आणण

असीमकृष्णाचा पुत्र नेिमचरमा होईल. जेहाहा हक्स्तनापूर गंगा नदीत वाहून जाईल, तेहाहा तो कौशांबीपुरीमध्ये सुखाने राहील. नेिमचरमााचा पुत्र होईल गचत्ररथ. गचत्ररथाचा

कववरथ, कववरथाचा वक्ृ ष्टमान, वक्ृ ष्टमानाचा राजा सर्ष ु ेण, सर्ष ु ेणाचा सन ु ीथ, सन ु ीथाला

नच ु ीनल, सख ु ीनलाचा पररप्लव, पररप्लवाचा सन ु य, सन ु याचा मेधावी, ृ िू, नच ृ िूचा सख मेधावीचा नप ू व आणण दव ू ावचा पुत्र तितमी होईल. तितमीपासन ू बह ृ ंजय, नप ृ ंजयाचा दव ृ द्रथ,

बह ु व मन, दद ु व मनापासून ृ द्रथापासून सुदास, सुदासापासून शतानीक, शतानीकापासून दद तिनमी आणण तिनमीपासून राजा िेमकाचा जन्म होईल. अशाप्रकारे मी तुला ब्राह्मण आणण िबत्रय अशा दोघांचे उतपततीस्थान असलेल्या सोमवंशाचे वणवन ऐकववले. दे व

आणण ीर्षी या वंशाचा आदर करतात. हा वंश किलयुगामध्ये राजा िेमकाच्या बरोबर समाप्त होईल. आता मी भववष्यात होणार्या मगध राजांचे वणवन करून सांगतो. (३८४५) सहदे वापासून माजावरी, माजावरीपासून श्रुतश्रवा, श्रुतश्रवापासून अयुतायू आणण

अयुतायूपासून तिनरिमत्र नावाचा पुत्र होईल तिनरिमत्राचा सुरित्र, सुरित्राचा बह ृ तसेन, बह ृ तसेनाचा कमवक्जत, कमवक्जताचा सत ृ ंजय, सत ृ ंजयाचा ववप्र आणण ववप्राचा पुत्र शुची होईल. शुचीपासून िेम, िेमापासून सुव्रत, सुव्रतापासून धमवसूत्र, धमवसूत्रापासून शम,

शमापासून द्युमतसेन, स्युमतसेनापासून सुमती आणण सुमतीपासून सुबलाचा जन्म होईल.

सुबलाचा

सुनीथ,

सुनीथाचा

सतयक्जत,

सतयक्जताचा

ववश्वक्जत

आणण

ववश्वक्जताचा पुत्र ररपुंजय होईल. हे सवव बह ृ द्रथवंशाचे राजे होतील. यांचा शासनकाल एक हजार वर्षाांचा असेल. (४६-४९)

अध्याय बाववसावा समाप्त


स्कंध ९ वा - अध्याय २३ वा अन,ू द्रह्ु य,ू तव व ू आणण यदच् ु स ु या वंशाचे वणवन श्रीशुकाचायव सांगतात - अनूला सभानर, चिू आणण परोि असे तीन पुत्र

झाले. समानराचा कालनर, कालनराचा संज ृ य, संज ृ याचा जनमेजय, जनमेजयाचा महाशील, महाशीलाचा पुत्र महामना. महामनाला उशीनर अणण तिततितिू असे दोन पुत्र झाले. उशीनराला िशबी, बन, शमी आणण दि असे चार पुत्र झाले. िशबीला वर्ष ृ ादभव,

सव ु ीर, मद्र आणण कैकेय असे चार पत्र ु झाले. तिततितिूला षाशद्रथ, षाशद्रथाचा हे म, हे माच सत ु पा आणण सत ु पाचा बली नावाचा पुत्र होता. (१-४)

राजा बलीच्या पतनीच्या दठाकाणी दीघवतमा मुनींनी अंग, वंग, किलंग, सुह्म,

पुंड्रु आणण अंध्र असे सहा पुत्र उतपन्न केले. यांनी आपापल्या नावाने पूवव ददशेकडे सहा दे श वसववले. अंगाचा पुत्र झाला खनपान. खनपानाचा ददववरथ, ददववरथाचा धमवरथ आणण धमवरथाचा गचत्ररथ. हा गचत्ररथच रोमपाद या नावाने प्रिसद्ध होता.

तयाचा िमत्र दशरथ याने आपली शांता नावाची कन्या तयाला दततक ददली. शांतच े ा

वववाह ीष्यशंग ु ीबरोबर झाला. ववभांडक ीर्षींना हररणीपासून झालेला मल ु गा ृ मन ीष्यशंग ृ .

रोमापादाच्या

राजयात

ककतयेक

ददवस

पाऊस

झाला

नाही,

तेहाह

गणणकांकरवी नतृ य, संगीत, वाद्ये, हाव-भाव, आिलंगन आणण ववववध भेटवस्तूंनी ीष्यशंग ृ ाला रोमपादाने आणववले, तेहाहा पाऊस पडला. जेहाहा तयानेच इंद्र-दे वतेला

उद्देशून यज्ञ केला, तेहाहा संतानहीन राजा रोमपादाला पुत्र झाला आणण पुत्रहीन दशरथानेही तयाच्याचकरवी यज्ञ करवून चार पुत्र प्राप्त करून घेतले. रोमपादाला चतुरंग नावाचा पुत्र झाला आणण चतुरंगाला पथ ृ ुलाि. (५-१०)

पथ ृ ुलािाचे बह ृ द्रथ, बह ृ तकमाव आणण बह ृ द्भानू असे तीन पुत्र झाले. बह ृ द्रथाचा

बह ृ न्मना झाला आणण बह ृ न्मनाचा जयद्रथ. जयद्रथाच्या पतनीचे नाव संभूती होते.

तितच्यापासून ववजय झाला. ववजयाचा धत ृ ी, धत ृ ीचा धत ृ व्रत, धत ृ व्रताचा सतकमाव आणण सतकमावला अगधरथ झाला. (११-१२)


अगधरथाला संतान नहाहते. एके ददवशी तो गंगातटाक् ववहार करीत असता

तयाने कंु तीने एका पेटीत ठाे वून सोडलेला मुलगा पादहला. कंु तीला तो कुमारी अवस्थेत

झाला होता. अगधरथाने तयालाच आपला पुत्र मानले. तयाच राजा कणावच्या पुत्राचे नाव वर्ष ृ सेन होते. ययातीचा पुत्र द्रह्ु यूपासून बभ्रूचा जन्म झाला. बभ्रूचा सेत,ू सेतूचा

आरब्ध, आरब्धाचा गांधार, गांधाराचा धमव, धमावचा धत व ा आणण ु न ृ , धत ृ ाचा दम दम व ाचा पुत्र प्रचेता होय. प्रचेताला शंभर पुत्र झाले. ते उततर ददशेला म्लेंच्छांचे राजे ु न

झाले. तव व च ु स ू ा वह्नी, वह्नीचा भगव, भगावचा भानम ु ान, भानम ु ानाचा बत्रभान,ू बत्रभानच ू ा

उदारबुद्धी करं धम आणण करं धमाचा पुत्र मषातत होता. मषातत तिनपुबत्रक होता, म्हणन ू तयाने पुषावंशातील दष्ु यंताला आपला पुत्र मानले होते. परं तु दष्ु यंत आपल्याला राजय िमळावे या इच्छे ने आपल्याच वंशात परत आला. परीक्षिता ! आता मी ययातीचा जयेष्ठा पुत्र यद ू याच्या वंशाचे वणवन करतो. (१३-१८)

यदच ू ा वंश परम पववत्र आणण मनष्ु यांची सवव पापे नाहीशी करणारा आहे . जो

मनष्ु य याचे श्रवण करील, तो सवव पापांपासन ू मत ु त होईल. या वंशात स्वतः भगवान

परमातमा श्रीकृष्णांनी मनष्ु याच्या रूपाने अवतार घेतला आहे . यदल ू ा सहस्रक्जत, रमाोष्टा, नल आणण ररपू असे चार पुत्र होते. सहस्रक्जतापासन ू शतक्जत याचा जन्म झाला. शतक्जताचे महाहय, वेणुहय आणण है हय असे तीन पुत्र होते. है हयाचा धमव, धमावचा नेत्र, नेत्राचा कंु ती, कंु तीचा सोहंजी, सोहं जीचा मदहष्मान आणण मदहष्मानाचा

भद्रसेन पुत्र होता. धनकाला कृतवीयव, कृताग्नी, कृतवमाव आणण कृतौजा असे चार पुत्र झाले. कृतवीयावचा पुत्र अजन ुव सातही द्वीपांचा एकछत्री सम्राट होता. तयाने भगवंतांचे

अंशावतार श्रीदततात्रेय यांचक े डून योगववद्या आणण िसद्धी प्राप्त करून घेतल्या होतया. पथ् ृ वीवरील कोणताही सम्राट यज्ञ, दान, तपश्चयाव, योग, शास्त्रज्ञान, परारमाम, ववजय इतयादी गुणांच्या बाबतीत कातववीयव अजन ुव ाची मुळीच बरोबरी करू शकणार नाही. सहस्रबाहू अजन ुव पंचाऐंशी हजार वर्षेपयांत सहाही इंदद्रयांमाफवत ववर्षयांचा अियपणे भोग घेत रादहला. या कालावधीत तयाच्या शरीरातील बळ कमी झाले नाही. तयाचे

स्मरण करताच हरवलेले धन सापडते [कातववीयावजन ुव ो नाम राजा बाहुसहस्रवान ् । तस्य स्मरणमात्रेण गतं नष्टं च लभ्यते ॥] तयच्या हजारो पुत्रांपैक् फतत पाचच क्जवंत रादहले. जयध्वज, शूरसेन, वर्ष ृ भ, मधू आणण ऊक्जवत. (१९-२७)


जयध्वजाच्या पुत्राचे नाव तालजंघ होते. तालजंघाला शंभर पुत्र झाले. तया

तालजंघ नावाच्या िबत्रयांचा सगराने संहार केला. तया शंभर पुत्रांमध्ये वीतितहोत्र सवाांत थोरला होता. वीतितहोत्राचा पुत्र मधू. मधूचे शंभर पुत्र होते. तयातील सवाांत थोरला

वष्ृ णी होता. राजा ! ह्याच मध,ू वष्ृ णी आणण यद ू यांच्या मळ ु े हा वंश माधव, वाष्णेय

आणण यादव या नावांनी प्रिसद्ध झाला. यदन ु ंदन कृष्टूच्या पुत्राचे नाव वक्ृ जनवान होते. वक्ृ जनवानाचा पुत्र श्वाही, श्वाहीचा षाशेकू, षाशेकूचा गचत्ररथ आणण गचत्ररथाच्या पुत्राचे नाव शशबबंद ू होते. तो परम योगी, महान भोगैश्वयवसप ं न्न आणण अतयंत परारमामी

होता. तो चौ रतनांचा स्वामी चरमावती आणण यद्ध ु ामध्ये अक्जंतय होता. परम यशस्वी

शशबबंदच्ू या दहा हजार पतन्या होतया. तयापैक् प्रतयेक्ला एक एक लाख मल ु े झाली होती. अशी तयाची शंभर कोटी मुले होती. तयांपैक् पथ ृ ुश्रवा इतयादी सहा पुत्र मुख्य होते. पथ ृ ुश्रहायाच्या पुत्राचे नाव धमव होते. धमावचा पुत्र उशना. तयाने शंभर अश्वमेध

यज्ञ केले होते. उशनाचा पुत्र षाचक. षाचकाला पाच पुत्र झाले. तयांची नावे ऐक.

पुषाक्जत, षातम, षातमेर्षु, पथ ृ ू आणण जयामघ. जयामघाच्या पतनीचे नाव शैब्या असे होते. जयामघाला पुष्कळ ददवसपयांत काहीच संतान झाले नाही. परं तु तयाने आपल्या

पतनीच्या िभतीने दस ु रा वववाहही केला नाही. एकदा तयाने आपल्या शत्रच् ू या घरून भोजया नावाच्या कन्येचे अपहरण केले. जेहाहा शैब्याने पतीच्या रथावर तया कन्येला

पादहले, तेहाहा ती गचडून आपल्या पतीला म्हणाली. "कपट्या ! माझ्या बसण्याच्या

जागेवर आज कुणाला बसवून आणले आहे स ?" जयामघ म्हणाला - "ही तझ ु ी सन ू आहे ." शैब्या हसन ू पतीला म्हणाली, (२८-३७)

"मी तर पदहल्यापासूनच वांझ आहे आणण मला कोणी सवतही नाही. तर मग

ही माझी सून कशी होईल ?" जयामघ म्हणाला, "राणी ! तुला जो पुत्र होईल, तयाची ही पतनी होईल." राजा जयामघाच्या या म्हणण्याला ववश्वेदेव आणण वपतरांनी दज ु ोरा ददला. योग्यवेळी शैब्याला गभव रादहला आणण तितने अतितशय संद ु र बालकाला जन्म ददला. तयाचे नाव ववदभव ठाे वले. तयाने साध्वी भोजया दहच्याशी वववाह केला. (३८-३९)

अध्याय तेववसावा समाप्त


स्कंध ९ वा - अध्याय २४ वा अववदभावच्या वंशाचे वणवन श्रीशुक म्हणतात - राजा ववदभावला भोजया नावाच्या पतनीपासून कुश, रमाथ

आणण रोमपाद असे तीन पुत्र झाले. ववदभववंशात रोमपाद हा कुलदीपक होता. (१)

रोमपादाचा पुत्र बभ्र,ू बभ्रूचा कृती, कृतीचा उिशक आणण उिशकाचा चेदी.

राजन ! या चेदीच्या वंशातच िशशुपाल इतयादी राजे झाले. रमाथाचा पुत्र झाला कंु ती, कंु तीचा धष्ृ टी, धष्ृ टीचा तिनवतव ृ ती. तिनवतव ृ तीचा दशाहव आणण दशाहावचा हायोम. (२-३)

आणण

हायोमाचा जीमत ू , जीमत ू ाचा ववकृती, ववकृतीचा भीमरथ, भीमरथाचा नवरथ नवरथाला

दशरथ

झाला.

दशरथापासून

शकुनी,

शकुनीपासून

करं भी,

करं भीपासून दे वरात, दे वरातापासून दे वित्र, दे वित्रापासून आयू आणण आयूपासून सातवताचा जन्म झाला. परीक्षिता ! सातवताला भजमान, भजी, ददहाय, वष्ृ णी,

दे वावध ृ , अंधक आणण महाभोज असे सात पुत्र झाले. भजमानाच्या दोन पतन्या होतया. एक्पासन ू

तिनम्लोची,

ककंककण

आणण

धष्ृ टी

असे

तीन

पत्र ु

झाले.

दस ु र्या

पतनीपासूनसुद्धा शताक्जत, सहस्राक्जत आणण अयुताक्जत असे तीन पुत्र झाले. (४-८) दे वावध ृ ाच्या पुत्राचे नाव बभ्रू होते. दे वावध ृ आणण बभ्रू यांच्यासंबंधी असे

म्हटले जाते क्, "आम्ही लांबून जसे ऐकले होते, तसेच आता जवळून पाहात आहोत." (९)

बभ्रू मनष्ु यांमध्ये श्रेष्ठा आहे आणण दे वावध ृ दे वांच्या समान आहे . कारण बभ्रू

आणण दे वावध ृ ाकडून उपदे श घेऊन चौदा हजार पासष्ट माणसांनी परमपद प्राप्त करून

घेतले आहे . सातवताच्या पुत्रांमध्ये महाभोजसुद्धा मोठाा धमावतमा होता. तयाच्याच वंशात भोजवंशी यादव झाले. (१०-११)

परीक्षिता ! वष्ृ णीचे सिु मत्र आणण यध ु ाक्जत असे दोन पुत्र झाले. यध ु ाक्जताचे

िशनी आणण अनिमत्र असे दोन पुत्र होते. अनिमत्रापासन ू तिनम्न जन्मला. (१२)


तिनम्नाचेच सत्राक्जत आणण प्रसेन नावाचे पुत्र होते. अनिमत्राचा िशनी नावाचा

पुत्र होता. िशनीपासूनच सतयकाचा जन्म झाला. (१३)

याच सतयकाचा यय ु ध ु ान नावाचा पुत्र होता, तो सातयक् नावाने प्रिसद्ध झाला.

सातयक्चा जय, जयाचा कुणी आणण कुणीचा पुत्र यग ं र झाला. अनिमत्राच्या ु ध तितसर्या पुत्राचे नाव वष्ृ णी होते. श्वफल्काच्या पतनीचे नाव गांददनी होते. तितला सवाांत

जयेष्ठा अरमाूराहायतितररतत आसंग, सारमेय, मद ृ रु , मद ृ वु वद, गगरी, धमववद्ध ृ , सुकमाव, िेत्रोपेि, अररमदव न, शत्रर्घ ु न, गंधमादन आणण प्रतितबाहू असे बारा पुत्र झाले. तयांना सुचीरा नावाची एक बहीणसुद्धा होती. अरमाूराचे दे ववान आणण उपदे व असे दोन पुत्र

होते. श्वफल्काचा भाऊ गचत्ररथ. याला पथ ृ ू, ववदरू थ इतयादद पुष्कळ पुत्र झाले. ते वक्ृ ष्णवंशीय होते. (१४-१८)

सातवताचा पुत्र अंधक. याचे कुकुर, भजमान, शुची आणण कंबलबही असे चार

पुत्र होते. तयांमध्ये कुकुराचा पुत्र वह्नी, वह्नीचा ववलोमा, ववलोमाचा कपोतरोमा आणण कपोतरोमाचा अनू होता. अनूचा िमत्र तुंबुरू. अनूचा पुत्र अंधक. अंधकाचा

दं द ु भ ु ी, दं द ु भ ु ीचा अररद्योत, अररद्योताचा पुनववसू आणण पुनववसूचा आहुक नावाचा एक पुत्र आणण आहुक् नावाची एक कन्या होती. आहुकाचे दे वक आणण उग्रसेन असे दोन पुत्र होते. दे वकाला दे ववान, उपदे व, सुदेव आणण दे ववधवन असे चार पुत्र झाले. (१९२१)

यांच्या धत ृ दे वा, शांतितदे वा, उपदे वा, श्रीदे वा, दे वरक्षिता, सहदे वा आणण दे वक्

अशा सात बदहणी होतया. वसुदेवांनी या सवाांशी वववाह केला होता. (२२-२३)

उग्रसेनाचे कंस, सन ु ामा, न्यग्रोध, कंक, शंकू, सह ु ू , राष्रपाल, सष्ृ टी आणण तुक्ष्टमान असे नऊ पुत्र होते आणण कंसा, कंसावती, कंका, शूरभू आणण राष्रपािलका अशा पाच कन्या होतया. तयांचा वववाह दे वभाग इतयादी वसद ु े वांच्या लहान भावांशी झाला होता. (२४-२५)

ववदरू थापासन भजमान, भजमानापासन िशनी, िशनीपासन ू शरू , शरू ापासन ू ू ू

स्वयंभोज आणण स्वयंभोजापासन ू हृदीक झाले. हृदीकाला दे वबाहू, हतधन्वा आणण


कृतवमाव असे तीन पुत्र झाले. दे वमीढाचा पुत्र शूर. याच्या पतनीचे नाव माररर्षा होते.

शूराला तितच्यापासून वसुदेव, दे वभाग, दे वश्रवा, आनक, संज ृ य, श्यामक, कंक, शमीक, वतसक आणण वक ृ असे दहा पुण्यवान पुत्र झाले. वसुदेवांच्या जन्माच्यावेळी दे वतांचे

नगारे आणण नौबती आपोआप वाजू लागल्या होतया. म्हणून तयांचे आनकदं द ु भ ु ी असे नाव पडले. तेच भगवान श्रीकृष्णांचे वडील. वसुदेव इतयादींच्या पथ ृ ा, श्रुतदे वा, श्रुतक्ती, श्रुतश्रवा आणण राजागधदे वी अशा पाच बदहणी होतया. वसुदेवाचे वडील

शरू सेन. यांचा कंु तितभोज नावाचा िमत्र होता. कंु तितभोज तिनपुबत्रक होता, म्हणन ू शरू सेनाने आपली पथ ू तितचे नाव कंु ती. ृ ा नावाची कन्या तयाला दततक ददली. म्हणन (२६-३१)

कंु तीने दव ु ावस ीर्षींना प्रसन्न करून घेऊन तयांच्याकडून दे वतांना बोलावण्याची

ववद्या िमळवली. एके ददवशी तया ववद्येच्या प्रभावाची परीिा घेण्यासठाी तितने पववत्र

होऊन सय व ंत्राने सय व े व तेथे आले. तांना पाहून ू म ू ावचे आवाहन केले. तयाचवेळी सय ू द कंु तीचे हृदय आश्चयावने भरून गेले. ती म्हणाली, "भगवन ! मला िमा करा. मी परीिा घेण्यासाठाीच या ववद्येचा प्रयोग केला होता. आता आपण परत जावे." सय व ेव ू द

म्हणाले - "दे वी ! माझे दशवन तिनष्फळ होऊ शकत नाही. म्हणन ू हे संद ु री ! आता

माझ्यापासून तुला एक पुत्र होईल. पण तुझे कौमायव नष्ट होणार नाही, असे मी करीन." (३२-३४)

असे म्हणन व े व आकाशात तिनघन ू तितच्या उदरात गभव स्थापन करून सय ू द ू गेले.

तयाचवेळी

तितच्यापासन ू

एक

सय ू ावसारखा

तेजस्वी

पुत्र

उतपन्न

झाला.

कंु तीने

लोकतिनंदेच्या िभतीने जड अंतःकरणाने तया बालकाला नदीच्या प्रवाहात सोडले. तितचा वववाह तुझे पणजोबा परारमामी पांडू यांच्याशी झाला. (३५-३६)

श्रुतदे वेचा वववाह करूर्ष दे शाचा राजा वद्ध ृ शमाव याच्याशी झाला. हाच पूवी

सनकादी ीर्षींच्या शापामळ ु े दहरण्याि झाला होता. केलय दे शाचा राजा धष्ृ टकेतू याने

श्रत ु क्तीशी वववाह केला. तितच्यापासन ू तयाला संतदव न इतयादी पाच कैकय राजकुमार झाले. राजागधदे वीचा वववाह जयसेनाशी झाला. तयाला ववंद आणण अनवु वंद असे दोन

पुत्र झाले. ते दोघेही अवंती नगरीचे राजे झाले. चेददराज दमघोर्ष याने श्रत ु श्रवेचे


पाणणग्रहण केले. तयाचा पुत्र होता िशशुपाल. याचे वणवन पूवीच केलेले आहे .

दे वभागाची पतनी कंसा. दहच्यापासून तयाला गचत्रकेतू आणण बह ृ द्बल असे दोन पुत्र झाले. दे वश्रवाची पतनी कंसवती. दहच्यापासून सुवीर आणण इर्षुमान नावाचे दोन पुत्र

झाले. आनकाची पतनी कंका. दहच्यापासून शत्रदु हत आणण पुषाक्जत असे दोन पुत्र झाले. संज व ण व इतयादी अनेक पुत्र झाले. ु र्ष ृ याला पतनी राष्रपालीपासून वर्ष ृ , दम

श्यामकाला शूरभूमी नावाच्या पतनीपासून हररकेश आणण दहरण्याि नावाचे दोन पुत्र झाले. िमश्रकेशी अप्सरे पासन इतयादी पुष्कळ पुत्र झाले. वक ू वतसकाला वक ृ ृ ाला

दव ु ाविीपासन ू ति, पुष्कर, शाल इतयादी अनेक पुत्र झाले. शमीकाला सद ु ािमनीपासन ू सिु मत्र, अजन ुव पाल इतयादी अनेक पुत्र झाले. कंकाला कणणवकेपासन ू ीतधाम आणण जय असे दोन पुत्र झाले. (३७-४४)

वसद ु े वांच्या पौरवी, रोदहणी, भद्रा, मददरा, रोचना, इला दे वक् इतयादी पतन्या

होतया. तयांत दे वक् मख् व , ु य होती. रोदहणीपासन ू वसद ु े वांना बलराम, गद, सारण, दम ु द ववपुल, ध्रव ु , कृत इतयादी पुत्र झाले होते. (४५-४६)

पौरवीपासून तयांना भूत, सुभद्र, भद्रवाह, दम व , भद्र इतयादी बारा पुत्र झाले. ु द

कौसल्येला वंशाचा ददवा असा कोशी नावाचा एकच पुत्र झाला होता. तयांना

रोचनेपासून हस्त, हे मांगद इतयादी आणण इलेपासून उषावल्क इतयादी प्रधान यदव ु ंशी पुत्र झाले. परीक्षिता ! धत ृ दे वेपासून वसुदेवांना ववपष्ृ ठा नावाचा एकच पुत्र झाला आणण

शांतितदे वेपासन ू श्रम आणण प्रतितश्रत ु इतयादी अनेक पुत्र झाले. उपदे वेचे पुत्र कल्पवर्षव इतयादी दहा राजे झाले आणण श्रीदे वेचे वसू, हं स, सव ु ंश इतयादी सहा पुत्र झाले. हे

राजा ! दे वरक्षितेपासन ू गद इतयादी नऊ पुत्र झाले. धमावने जसा आठा वसंन ू ा जन्म

ददला, तसा वसुदेवांनी सहदे वेपासून पुषाववश्रुत इतयादी आठा पुत्रांना जन्म ददला.

वसुदेवांना दे वक्पासन ू आठा पुत्र झाले. क्तितवमान, सुर्षेण, भद्रसेन, ीज,ू संतदव न, भद्र, शेर्षावतार श्रीबलराम आणण आठावा पुत्र म्हणजे स्वतः श्रीभगवानच होते. तसेच तुझी आजी भाग्यशाली सुभद्रा हीसुद्धा वसुदेवांचीच कन्या होती. (४७-५५)

जगात जेहाहा जेहाहा धमावचा र्हास आणण पापाची वद्ध ृ ी होते, तेहाहा तेहाहा

सववशक्ततमान भगवान श्रीहरी अवतार ग्रहण करतात. परीक्षिता ! भगवान सवाांचे


सािी असे आतमाच आहे त; तयांच्या आतमस्वरूवपणी योगमाये हायतितररतत तयांच्या

जन्म ककंवा कमावचे दस ु रे कोणतेही कारण नाही. तयांच्या मायेचा ववलासच जीवांचा जन्म, क्स्थती आणण मतृ यूला कारण आहे ; आणण तयांची कृपाच मायेचा तिनरास करून

आतमस्वरूप प्राप्त करून दे णारी आहे . जेहाहा राजांच्या रूपांतील असुर ककतयेक अिौदहणी सेना एकत्र करून सगळ्या पथ् ृ वीला पीडा दे ण्यास सुषावात करू लागले.

तेहाहा पथ् ृ वीवरील भार उतरववण्यासाठाी भगवान मधुसूदन बलरामांसह अवतीणव झाले

आणण तयांनी मोठामोठ्या दे वांना मनाने कल्पनासद्ध ु ा करता येणार नाही, अशी काये केली. (५६-६०)

तयाचबरोबर

किलयग ु ात

जन्म

घेणार्या

भततांवर

अनग्र ु ह

करण्यासाठाी

भगवंतांनी आपल्या भततांचे दःु ख, शोक आणण अज्ञान नाहीसे करणार्या परम पववत्र यशाचा ववस्तार केला. तयांचे यश लोकांना पववत्र करणारे श्रेष्ठा तीथव आहे . संतांच्या

कानांचे ते सािात अमत ृ च आहे . एकदा जरी कानांच्या ओंजळींनी तयाचे आचमन

केले, तरी कमावच्या वासना समळ ू नष्ट होतात. भोज, वष्ृ णी, अंधक, मध,ू शरू सेन, दशाहव, कुरू, संज व स्तत ु ी करीत ृ य आणण पांडव नेहमी भगवंतांच्या लीलांची आदरपूवक असत. तयांनी आपल्या सवाांगसंद ु र शरीराने, तसेच आपल्या प्रेमळ हास्य, मधरु

अंतःकरण, प्रसादपूणव वचन आणण परारमामपूणव लीलांच्या द्वारा सवव भूलोकाला आनंदववभोर केले होते. सुंदर कानातील मकराकृती कंु डलांनी चमकणार्या गालांनी

शोभणारे आणण ववलासपूणव हास्याने आनंदाला उधाण आणणारे तयांचे मुखकमल ककतीही पाहून स्त्री-पुषार्ष तप्ृ त होत नसत. ते आनंददत तर होतेच, परं तु पापण्यांच्या लवण्यावरही रागावत. भगवान मथरु े मध्ये वसद ु े वांच्या घरी अवतीणव होऊन

गोकुळामध्ये गेले. तेथील कायव पूणव केले. नंतर अनेक शत्रच ूं ा संहार केला. अनेक क्स्त्रयांबरोबर वववाह करून हजारो पुत्रांना जन्म ददला. तयाचबरोबर लोकांमध्ये आपल्या स्वरूपाचा सािातकार करून दे णार्या वेदांची लोकांत स्थापना करण्यासाठाी

अनेक यज्ञ करून स्वतःच स्वतःचे पूजन केले. तयांनी कौरव आणण पांडव यांच्यात

आपापसात उतपन्न झालेल्या कलहातन ू पथ् ृ वीवरील पुष्कळसा भार हलका करण्यासाठाी यद्ध ु ाची योजना केली. तसेच तया यद्ध ु ामध्ये आपल्या नजरे नेच राजांच्या पष्ु कळ


सैन्याचा ववध्वंस करून पथ् ुव ाच्या ववजयाचा डंका वाजववला. नंतर उद्धवाला ृ वीवर अजन आतमतततवाचा उपदे श करून ते परमधामाला गेले. (६१-६७)

अध्याय चोववसावा समाप्त

स्कंध १० वा - अध्याय १ ला भगवंतांचे पथ्ृ वीला आश्वासन,

वसद ु े व- दे वक्वववाह आणण कंसाकडून दे वक्पत्र ु ांची हतयाराजा पररक्षिताने ववचारले - भगवन ! आपण चंद्रवंश आणण सूयव व ंशाचा

ववस्तार,

दोन्ही

वंशांच्या

राजांची

अद्भुत

चररत्रे,

तसेच

धमवप्रेमी

यदं च े ुद्धा ू स

ववस्तारपूवक व वणवन केले. आता तयाच वंशात, आपला अंश असलेल्या श्रीबलरामांसह अवतीणव झालेल्या भगवान ् श्रीकृष्णांचे चररत्र आम्हांला ऐकवावे. प्राण्यांचे जीवनदाते

आणण सवावतमा अशा भगवंतांनी यदव ु ंशात अवतार घेऊन जया जया लीला केल्या, तया ववस्ताराने आम्हांला सांगा. अनासतत लोक जयाचे गायन करीत असतात, जे भवरोगावरील और्षध आहे , जे कानाला आणण मनाला परम आल्हाद दे णारे आहे अशा

भगवंतांच्या गुणवणवनाला, आतमघाती माणसाहायतितररतत दस ु रा कोण कंटाळे ल ?

युद्धात दे वांनासुद्धा क्जंकणारे भीष्मादद अतितरथीरूपी प्रचंड मासे जयात होते, असा कौरवसेनेचा अपार सागर, माझ्या आजोबांनी जयांच्या चरणरूप नौकेच्या साह्याने,

वासराच्या खरु ाने तयार झालेल्या खड्ड्यातील पाणी ओलांडावे, इतयतया सहजतेने पार केला. कौरव आणण पांडव या दोन्ही वंशांचे बीज, असे माझे हे शरीर अश्वतथाम्याच्या

ब्रह्मास्त्राने जळून गेले होते, तयावेळी माझी माता भगवंतांना शरण गेली. तेहाहा तयांनी हातात चरमा घेऊन माझ्या मातेच्या गभावत प्रवेश केला आणण माझे रिण केले.

हे ववद्वन ! सवव शरीर धारण करणार्याच्या आत आतमरूपाने राहून अमत ृ ततवाचे आणण बाहे र कालरूपाने राहून मतृ यच ू े दान करणार्या आणण मनष्ु यरूपाने प्रगट होणार्या तयांच्या लीलांचे आपण वणवन करावे. (१-७)


आपण आताच सांगगतले क्, बलराम रोदहणीचे पुत्र होते (९.२४.४६). तयानंतर

दे वक्च्या पुत्रांमध्येसद्ध ु ा आपण तयांची गणना केलीत. दस ु रे शरीर धारण केल्यािशवाय

दोन मातांना पुत्र होणे कसे शतय आहे ? भगवान श्रीकृष्ण वपतयाच्या घरातन ू व्रजभूमीकडे का गेले ? तसेच भततवतसल प्रभूंनी नातलगांसह कोठाे कोठाे तिनवास केला

? केशवांनी गोकुळात आणण मथुरेत राहून कोणकोणतया लीला केल्या ? तसेच तयांनी कंस हा मामा असल्यामुळे तयाला मारणे योग्य नसूनही का मारले ? मनुष्यदे ह

धारण करून द्वारकापुरीमध्ये यादवांसह तयांनी ककती वर्षे तिनवास केला ? आणण तयांना ककती पतन्या होतया ? हे सववज्ञ मतिु नवर ! श्रीकृष्णांवर तिनतांत श्रद्धा असणार्या

मला तयांच्या या व इतरही सवव कथा ववस्ताराने सांगाहायात. आपल्या मख ु कमलातन ू पाझरणार्या, भगवंतांच्या अमत ु े पाणीही न वपणार्या ृ कथेचे पान करीत असल्यामळ मला असह्य अशी ही तहानभूक मुळीच सतावीत नाही. (८-१३)

सत म्हणतात ! शौनका ! भगवंतांच्या भततात अग्रगण्य अशा सववज्ञ ू

शक ु दे वांनी परीक्षिताचा हा उततम प्रश्न ऐकून तयाचे कौतक ु केले आणण किलमलांना नाहीसे करणार्या श्रीकृष्ण चररत्राचे वणवन करण्यास प्रारं भ केला. (१४)

श्रीशुकाचायव म्हणाले - हे श्रेष्ठा राजर्षे ! तू जो काही तिनश्चय केला आहे स, तो

अतितशय सुंदर आहे ; कारण श्रीकृष्णांच्या कथा श्रवण करण्यामध्ये तुला गाढ प्रीती

तिनमावण झाली आहे . भगवान श्रीकृष्णांच्या कथेसंबंधीचा प्रश्न वतता, प्रश्नकताव आणण श्रोता अशा तितघांनाही गंगाजलाप्रमाणे पववत्र करतो. (१५-१६)

तयावेळी लाखो दै तय गवववष्ठा राजांचे रूप धारण करून पथ् ृ वीला भारभूत झाले

होते. तयापासून आपले रिण हाहावे म्हणून ती पथ् ृ वी ब्रह्मदे वांना शरण गेली. तयावेळी

तितने गाईचे रूप धारण केले होते. तितच्या डोळ्यांतून आसवे वाहात होती. ती णखन्न होऊन कषाण स्वरात हं बरडा फोडीत होती. ब्रह्मदे वांकडे जाऊन तितने तयांना आपले

संकट सांगगतले. ब्रह्मदे वांनी ते ऐकून तितला बरोबर घेतले आणण ते भगवान शंकर व अन्य दे वांसह िीरसागराच्या ककनार्यावर गेले. तेथे जाऊन ब्रह्मदे वांनी एकाग्रगचतत

होऊन पुषार्षसूतताने जगतपालक, सवाांतयावमी, दे वागधदे व श्रीववष्णंच ू ी स्तत ु ी केली. तयांनी समाधी अवस्थेत असतानाच आकाशवाणी ऐकली. तयानंतर ब्रह्मदे व दे वांना


म्हणाले, दे वांनो ! भगवंतांची आज्ञा तुम्ही माझ्याकडून ऐका आणण तयाप्रमाणे करा.

वेळ लावू नका. पथ् ृ वीच्या कष्टांची भगवंतांना पूवीच कल्पना होती. ते दे वागधदे व

आपल्या कालशततीच्या द्वारा पथ् ृ वीचा भार हलका करीत जोपयांत पथ् ृ वीवर राहतील, तोपयांत तुम्ही यदक ु ु लात अंशरूपाने जन्म घेऊन राहा. वसुदेवांच्या घरी स्वतः भगवान पुषार्षोततम प्रगट होतील. तयांना आनंद दे ण्यासाठाी दे वांगनांनीही जन्म र्घयावा. (१७-२३)

स्वयंप्रकाश भगवान शेर्षसुद्धा, जे भगवंतांची कला असल्याकारणाने अनंत

आहे त आणण जयांची सहस्र मुखे आहे त, ते भगवंतांचे वप्रय कायव करण्यासाठाी तयांच्या

अगोदरच अवतार घेतील. क्जने सार्या जगाला मोदहत केले आहे , ती भगवंतांची

ऐश्वयवशािलनी योगमायासुद्धा, तयांच्या आज्ञेने तयांचे लीलाकायव संपन्न करण्यासाठाी, अंशरूपाने अवतार घेईल. (२४-२५)

श्रीशुकदे व म्हणतात - प्रजापतींचे स्वामी भगवान ब्रह्मदे वांनी दे वतांना अशी

आज्ञा केली आणण पथ् ृ वीची समजून घालून तितला धीर ददला. तयानंतर ते आपल्या

परम धामाकडे गेले. पूवी यदव ु ंशी राजा शरू सेन मथुरानगरीत राहून माथुर शूरसेन या दे शांवर राजय करीत होता. तया वेळेपासन ू मथुरा ही सवव यादवांची राजधानी झाली होती. भगवान श्रीहरी नेहमी तेथे ववराजमान असतात. एकदा शरू सेनाचे पुत्र वसुदेव

मथुरेमध्ये वववाह करून आपल्य नवपररणीत पतनी दे वक्सह घरी जाण्यासाठाी म्हणून

रथावर आरूढ झाले. उग्रसेनाचा पुत्र कंस, याने आपली चुलत बहीण दे वक् दहला खर्ष ू करण्यासाठाी शेकडो सोन्याचे रथ तितला दे ऊन तितच्या रथाच्या घोड्याचे लगाम

आपल्या हातात घेतले. दे वकाचे (दे वक्चा वपता) आपल्या कन्येवर प्रेम होते, म्हणन ू

तितला सासरी पाठाववते वेळी तयाने तितला सोन्याच्या हारांनी अलंकृत केलेले चारशे हतती, पंधरा हजार घोडे, अठाराशे रथ तसेच सुंदर सुंदर वस्त्रालंकारांनी ववभूवर्षत

दोनशे सुकुमार दासी हुंड्याच्या रूपाने ददल्या. तिनघण्याच्या वेळी वर-वधूंचे मंगल होण्यासाठाी एकाच वेळी शंख, नौबती, मद ु भ ु ी वाजू लागल्या. वाटे मध्ये ृ ं ग आणण दं द

जयावेळी घोड्यांचे लगाम पकडून कंस रथ चालवीत होता, तयावेळी तयाला संबोधून आकाशवाणी झाली क्, अरे मूखाव ! क्जला तू रथात बसवून घेऊन चालला आहे त, तितचा आठावा पुत्र तल ु ा मारील. (२६-३४)


कंस अतयंत पापी व दष्ु ट होता, तो भोजवंशाला कलंकच होता. आकाशवाणी

ऐकताच तयाने तलवार उपसली आणण बदहणीची वेणी पकडून तितला मारायला तो तयार झाला. तो रमाूर, तिनलजजपणे तिनंद्यकमव करायला उद्युतत झालेला पाहून महातमा वसुदेव तयाला शांत करीत म्हणाले. (३५-३६)

वसुदेव म्हणाले - तू भोजवंशाची क्तितव वाढववणारा आहे स. अनेक शूर तुझ्या

गुणांची क्तितव गातात. असे असता एका स्त्रीला, तेही स्वतःच्या बदहणीला या

वववाहाच्या शुभसमयी मारायला तू कसा तयार झालास ? हे वीरा ! जे जन्म घेतात, तयांच्या शरीराबरोबरच मतृ यूसुद्धा उतपन्न होतो. आज ककंवा शंभर वर्षावनंतर प्राण्यांना मतृ यू अटळ आहे . जेहाहा शरीराचा अंत होतो, तेहाहा जीव आपल्या कमावनुसार दस ु रे

शरीर ग्रहण करतो आणण आपले पदहले शरीर सोडतो. तयाची इच्छा नसली तरी

तयाला असे करावेच लागते. जयाप्रमाणे चालतेवेळी माणूस एक पाय जिमनीवर ठाे वूनच दस ु रा उचलतो, ककंवा जशी अळी दस ु री गवताची काडी पकडते आणण मगच अगोदरची

काडी

सोडते,

तयाचप्रमाणे

जीवसद्ध ु ा

कमावनस ु ार

दस ु रे

शरीर

प्राप्त

केल्यानंतरच हे शरीर सोडतो. जयाप्रमाणे एखादा पुषार्ष जागत ृ अवस्थेमध्ये राजाचे ऐश्वयव पाहून आणण इंद्राददकांचे ऐश्वयव ऐकून मनाने तयाची अिभलार्षा करू लागतो आणण तयाचे गचंतन करीत करीत तयाच गोष्टींमध्ये गंत ु न ू तयांच्याशी एकरूप होतो आणण स्वप्नामध्ये स्वतः राजा ककंवा इंद्र बनतो आणण आपले मूळ स्वरूप ववसरतो.

तयाचप्रमाणे जीव कमावनुसार कामना करून दस ु र्या शरीराला जाऊन िमळतो आणण

पदहल्या शरीराला ववसरतो. दे हांताच्या वेळी जीवाचे वासनायत ु त मन जन्मांच्या संगचत आणण प्रारब्ध कमाांच्या वासनांच्या अधीन होऊन मायेने रचलेल्या अनेक पांचभौतितक

शरीरांकडे धावता धावता फलािभमुख कमावप्रमाणे जया शरीराच्या गचंतनामध्ये तल्लीन होते, तेच शरीर ग्रहण करते आणण तया मनाशी तादातम्य पावलेला जीव तेच शरीर

धारण करतो. जयाप्रमाणे सय ू -व चंद्रादद वस्तू पाणी, तेल इतयादद द्रव पदाथाांमध्ये

प्रतितबबंबबत होतात आणण वार्याने द्रवपदाथव हलल्याने तया प्रतितबबंबबत वस्तस ू द्ध ु ा हलताना

ददसतात,


जीव

आपल्या

स्वरूपाच्या

अज्ञानाने

रचलेल्या

शरीरांवर प्रेम करून ते आपणच आहे , असे मानतो आणण मोहाने तयाच्या येण्या-

जाण्याला आपले येणे-जाणे मानू लागतो. म्हणून जयाला आपले कल्याण हाहावे असे


वाटते, तयाने कोणाचाही द्रोह करता कामा नये. कारण जीव कमावच्या अधीन असतो

आणण जो द्रोह करील, तयाला या जीवनात शत्रक ू डून आणण जीवानंतर परलोकापासून

भय असतेच. ही तुझी धाकटी बहीण अजून लहान असून बबचारी बाहुलीसारखी दीन झाली आहे . म्हणून तुझ्यासारख्या दीनवतसल पुषार्षाने ह्या बबचारीचा वध करणे बरे नहाहे ! (३७-४५)

श्रीशुकदे व म्हणतात - परीक्षिता ! वसुदेवांनी अशा प्रकारे सामोपचाराने आणण

भय दाखवून कंसाला समजाववले. परं तु तो रमाूर, रािसांच्या मताप्रमाणे वागणारा

असल्यामुळे तयाने आपला तिनश्चय सोडला नाही. (४६) कंसाचा हा हट्ट पाहून वसुदेवांनी ववचार केला क्, कोणतयाही प्रकारे ही वेळ तर टाळली पादहजे. तेहाहा तयांनी ठारववले क्, "जोपयांत बुद्धी आणण शतती यांची जोड आहे , तो पयांत बुवद्धमान

माणसाने मतृ यू टाळण्याचा प्रयतन केला पादहजे. प्रयतन करूनही जर तो टळला नाही, तर तयात प्रयतन करणार्याचा काही दोर्ष नाही. म्हणन ू या मतृ यरू ु प कंसाला आपले

पुत्र दे ऊन या बबचारीला वाचवावे. जर मला पुत्र झाले, आणण तोपयांत हा कंस मेला नाही तर (तिनदाह ही तरी वाचेल). न जाणो उलटही होईल. कारण ववधातयाचे ववधान

समजणे अतयंत कठाीण आहे . प्रसंगी मतृ यू समोर येऊन सद्ध ु ा टळतो आणण टळलेला

सुद्धा परत येतो. जयावेळी जंगलात आग लागते, तयावेळी कोणते लाकूड जळे ल आणण कोणते जळणार नाही, या गोष्टीला अदृष्टािशवाय दस ु रे कोणतेच कारण नाही. तयाचप्रमाणे प्राण्याचा शरीराशी होणारा संयोग व ववयोग यांचे कारण कळणे अतयंत

अवघड आहे ." आपल्या बुद्धीनुसार असा तिनश्चय करून वसुदेवांनी अतयंत सन्मानपूवक व

तया दष्ु ट कंसाची अतितशय प्रशंसा केली. कंस अतितशय रमाूर आणण तिनलवजज होता, म्हणून असे करतेवेळी वसुदेवांच्या मनाला तलेश होत होते, तरीसुद्धा तयांनी वरवर आपला चेहरा प्रफुक्ल्लत करीत, हसत हसत ते म्हणाले, (४६-५३)

वसुदेव म्हणाले - हे सौम्य ! आकाशवाणी झाल्याप्रमाणे तल ु ा दे वक्पासून

काही िभती नाही. भय तर पुत्रापासून आहे , म्हणून दहचे पुत्र मी तुझ्याकडे आणून सोपवीन. (५४)


श्रीशुकदे व म्हणतात - वसुदेव खोटे बोलणार नाही, हे कंस जाणून होता

म्हणून तयाने बदहणीला मारण्याचा ववचार सोडून ददला. तेहाहा वसुदेवांनी प्रसन्न

मनाने तयाची स्तुती करून ते आपल्या घरी आले. योग्य वेळी सववदेवतास्वरूप दे वक्ने प्रतितवर्षी एक याप्रमाणे आठा पुत्रांना आणण एका कन्येला जन्म ददला.

पदहल्या पुत्राचे नाव क्तितवमान असे होते. वसुदेवांनी तयाला मोठ्या कष्टाने कंसाकडे आणून ददले. कारण तयाला असतयाचे अगधक भय वाटत होते. सजजनांना असह्य

असे काय असते ? ज्ञानी पुषार्षांना कोणतया गोष्टीची अपेिा असते ? नीच पुषार्षांना

न करण्यासारखे काय असते ? आणण क्जतेंदद्रयांना तयाग न करण्यासारखे काय असते ? हे राजा ! वसद ु े वांचा जीवन-मतृ यम ू धील समान भाव आणण सतयाशी एकतिनष्ठाता पाहून कंस प्रसन्न होऊन हसत म्हणाला. आपण या बालकाला परत घेऊन जा. याच्यापासून मला काहीही िभती नाही; कारण तुमच्या आठाहाया मुलाकडून माझा मतृ यू नेमलेला आहे . "ठाीक आहे " असे म्हणून वसुदेव तया बालकाला घेऊन परत आले.

परं तु कंस दष्ु ट आणण चंचल स्वभावाचा असल्यामुळे तयांनी तयाच्या शब्दावर ववश्वास ठाे वला नाही. (५५-६१)

पररक्षिता ! इकडे दे वर्षी नारद कंसाकडे आले आणण तयाला म्हणाले क्, " अरे

कंसा ! गोकुळात राहणारे नंद इतयादद गोप, तयांच्या पतन्या, वसुदेव इतयादद वक्ृ ष्णवंशी यादव, दे वक् इतयादद यदव ु ंशातील क्स्त्रया आणण नंद, वसुदेव या दोघांचेही

नातलग हे सववजण दे व आहे त. यावेळी जे तुझी सेवा करीत आहे त, तेसुद्धा दे वच आहे त." तयांनी असेही सांगगतले क्, "दै तयांच्यामुळे पथ् ृ वीवरील भार वाढला आहे , म्हणून दे व आता तयांच्या वधाची तयारी करीत आहे त." असे म्हणून नारद जेहाहा तिनघून गेले, तहाहा कंसाचा तिनश्चयच झाला क्, हे यादव दे व आहे त आणण दे वक्च्या

गभावपासून ववष्णूच मला मारण्यासाठाी जन्म घेणार आहे . म्हणून तयाने दे वक्ला आणण वसद ु े वांना बेड्या घालन ू कैदे त टाकले आणण तया दोघांना जे पुत्र होत गेले, तयांना ववष्णू समजन ू मारून टाकले. पथ्ृ वीवर बहुधा स्वतःचेच पोर्षण करणारे लोभी राजे स्वाथावसाठाी माता-वपता, बंधू ककंवा इष्ट-िमत्र यांचीही हतया करतात. कंसाला हे माहीत होते क्, आपण पूवज व न्मी कालनेमी नावाचा असरु होतो आणण ववष्णन ू े आपल्याला मारले होते. म्हणूनच तयाने यादवांशी वैर मांडले होते. बलवान कंसाने


यद,ू भोज आणण अंधक वंशांचे राजे असलेल्या आपल्या वपतयाला - उग्रसेनाला कैद केले आणण तो स्वतः शूरसेनदे शाचे राजय करू लागला. (६२-६९)


स्कंद १० वा- अध्याय २ रा भगवंतांचा गभव प्रवेश आणण दे वतांकडून तयांची स्तुती श्रीशुकदे व म्हणतात - बलवान कंसाने जरासंधाच्या साहाय्याने प्रलंबासुर,

बकासुर, चाणूर, तण ृ ावतव, अघासुर, मुक्ष्टक, अररष्टासुर, द्ववववद, पूतना, केशी, धेनुक

बाणासुर, भौमासुर इतयादद पुष्कळसे दै तय व राजे यांना हाताशी धरून तो यादवांचा संहार करू लागला. (१-२)

तेहाहा ते भयभीत होऊन कुरू, पंचाल, केकय, शाल्व, ववदभव, तिनर्षध, ववदे ह

आणण कौशल या दे शांत जाऊन रादहले. काही नातलग वरवर तयाच्या मनासारखे

वागून तयाची सेवा करीत रादहले. कंसाने जेहाहा एक-एक करून दे वक्ची सहा मुले मारली, तेहाहा दे वक्च्या सातहाया गभावत भगवंतांचे अंशस्वरूप श्रीशेर्ष, जयांना अनंत

असेही म्हणतात, ते आले. तयामुळे दे वक्ला स्वाभाववकच आनंद झाला, पण कंस कदागचत यालाही मारील, या िभतीने दःु खही झाले. (३-५)

मलाच आपले सववस्व मानणारे यादव कंसामुळे त्रस्त झाले आहे त असे पाहून ववश्वातमा भगवंतांनी योगमायेला आज्ञा केली. "दे वी ! कल्याणी ! तू गोकुळात जा. गवळी आणण गायी यांनी तो प्रदे श सुशोिभत झाला आहे . तेथे नंदांच्या गोकुळात

वसुदेवांची पतनी रोदहणी राहात आहे . तयांच्या इतर पतन्याही कंसाच्या िभतीने गुप्त जागी रहात आहे त. सध्या माझा शेर्ष नावाचा अंश दे वक्च्या उदरात गभवरूपाने

रादहला आहे . तयाला तेथून काढून तू रोदहणीच्या पोटात नेऊन ठाे व. हे कल्याणी !

नंतर मी माझ्या सवव शततींसह दे वक्चा पुत्र होईन आणण तू नंदपतनी यशोदे च्या

दठाकाणी जन्म घे. सवव वर दे ण्यास समथव असणार्या तुला माणसे आपल्या सवव


कामना पूणव करणारी समजून धप ू , दीप, नैवेद्य इतयादद अपवण करून तुझी पूजा

करतील. लोक पथ् ु ाव, ृ वीवर पुष्कळ दठाकाणी तुझी स्थापना करतील आणण तुला दग भद्रकाली, ववजया, वैष्णवी, कुमुदा, चंडडका, कृष्णा, माधवी, कन्या, माया, नारायणी, ईशानी, शारदा, अंबबका इतयादद अनेक नावे ठाे वतील. दे वक्च्या गभावतून काढून घेतल्यामुळे

शेर्षाला

लोक

जगात

’संकर्षवण’

म्हणतील,

तो

लोकरं जन

करणार

असल्यामुळे तयाला राम म्हणतील, आणण बलवानांमध्ये श्रेष्ठा असल्यामुळे ’बल’ सुद्धा म्हणतील. (६-१३)

जेहाहा भगवंतांनी अशी आज्ञा केली, तेहाहा योगमायेने "जशी आपली आज्ञा’

असे म्हणून तयांचे म्हणणे िशरोधायव मानले आणण तयांना प्रदक्षिणा घालून पथ् ृ वीवर

आली आणण भगवंतांनी जसे सांगगतले तसे तितने केले. जेहाहा योगमायेने दे वक्चा गभव नेऊन रोदहणीच्या उदरात ठाे वला, तेहाहा तेथील नागरीक दःु खी अंतःकरणाने दे वक्चा गभवपात झाला, असे म्हणू लागले. (१४-१५)

भततांना अभय दे णारे ववश्वरूप भगवान वसुदेवांच्या मनामध्ये आपल्या सवव

कलांसह प्रववष्ट झाले. भगवंतांचे तेज धारण केल्यामुळे वसुदेव सूयावप्रमाणे तेजस्वी झाले. तयांना पाहून लोकांचे डोळे ददपून जात. तयांना कोणीही क्जंकू शकत नहाहते. जगाचे मंगल करणार्या, सवावतमक व आतमरूप भगवंतांच्या अंशाला वसुदेवांनी मनाने प्रदान केल्यानंतर जशी पूवव ददशा चंद्राला धारण करते, तयाचप्रमाणे दे वक्ने ववशुद्ध मनानेच तयांना धारण केले. (येथे भौतितक शरीराचा कोणताही संबंध नहाहता.) घड्यामध्ये बंद केलेल्या ददहायाचा प्रकाश ककंवा आपली ववद्या दस ु र्याला न देणार्या

गवववष्ठा ज्ञान्याच्या श्रेष्ठा ववद्येचा प्रकाश जसा सगळीकडे पसरत नाही, तयाचप्रमाणे कंसाच्या कारागहृ ात बंद असलेल्या दे वक्चासुद्धा प्रभाव जगक्न्नवास तितच्यामध्ये

राहात असूनही लोकांना जाणवला नाही. (हा आनंद बाहे र प्रगट न करता दे वक्

अंतमवनातच तो अनभ ु वत होती.) दे वक्च्या अंतरं गात भगवंत ववराजमान झाले होते.

तितच्या दे हर्यावर पववत्र हास्य होते; आणण तितच्या शरीराच्या कांतीने कारागहृ

झगमगत होते. कंसाने जेहाहा तितला पादहले, तेहाहा तो मनात म्हणू लागला क्, "यावेळी माझे प्राण घेणारे ववष्णूच दहच्यात रादहले आहे त. कारण यापूवी कधीही दे वक् अशी ददसत नहाहती. आता या बाबतील मला लवकरात लवकर काय केले


पादहजे बरे ? दे वक्ला मारणे तर उगचत होणार नाही. कारण स्वाथावसाठाी वीरपुषार्ष आपलापरारमाम कलंककत करीत नाही. िशवाय ही स्त्री असून, माझी बहीण आहे . तसेच गभववती आहे . दहला मारल्याने माझी लक्ष्मी आणण आयष्ु य ततकाळ नष्ट होऊन

जाईल आणण माझी कायमची अपक्ती होईल. जो अतयंत रमाूरपणे वागतो, तो माणूस क्जवंत असूनही मेल्यासारखाच आहे . तयाच्या मतृ यूनंतर लोक तयाला िशहायाशाप दे तात, इतकेच नहाहे तर तो दे हािभमान्यांसाठाी योग्य अशा नरकात तिनक्श्चतच जातो."

कंस जरी दे वक्ला मारू शकत होता, तरीसद्ध ु ा तो स्वतःच या अतयंत रमाूर ववचारापासन परावतृ त झाला. आता भगवंतांच्याबद्दल दृढ वैरभाव बाळगणारा तो ू

तयांच्या जन्माची वाट पाहू लागला. (भगवत ् साक्न्नध्यामळ ु े च तयाचे दष्ु ट ववचार मावळले.) तो उठाता, बसता, खाता-वपता, जागेपणी-झोपेत आणण चालता-कफरताना नेहमी श्रीकृष्णांचाच ववचार करीत असे. तयामुळे तयाला सारे जगच श्रीकृष्णमय ददसत असे. (१६-२४)

भगवान शंकर, ब्रह्मदे व, सवव दे वता आणण नारदादद ीर्षी तेथे आले आणण श्रीहरींची स्तत ु ी करू लागले." प्रभो ! आपण सतयसंकल्प आहात. सतय हे च आपल्या प्राप्तीचे श्रेष्ठा साधन आहे . सष्ृ टीच्यापव ू ी, प्रलयानंतर आणण सष्ृ टी असताना या तितन्ही

वेळी आपणच सतय असता. (म्हणून असतय सष्ृ टी सतय वाटते.) पथ् ृ वी, जल, तेज, वायू आणण आकाश या पाच भासमान सतयांचे आपणच कारण आहात आणण अंतयावमीरूपाने तयांमध्ये ववराजमान सुद्धा आहात." आपण या दृश्यमान जगाचे आधार

आहात. आपणच मधुर वाणी आणण समदृष्टीचे प्रवतवक आहात. आम्ही सववजण

आपल्याला शरण आलो आहोत. हा संसार एक सनातन वि ृ आहे . एक प्रकृती ही या

वि ृ ाचा आधार आहे . सुख आणण दःु ख ही याला दोनफळे आहे त. सततव, रज आणण

तम ही तीन मुळे आहे त. धमव, अथव, काम आणण मोि हे चार रस आहे त. कान, तवचा, नेत्र, जीभ आणण नाक हे याला जाणण्याचे पाच प्रकार आहे त. उतपन्न होणे, क्स्थर असणे, वाढणे, बदलणे, िय होणे आणण नष्ट होणे हे याचे सहा स्वभाव

आहे त. रस, रतत, मांस, मेद, अस्थी, मजजा आणण शरमा ु अशा सात धातू या वि ृ ाच्या साली आहे त. पंचमहाभत ू ,े मन, बुद्धी आणण अहं कार या आठा फांद्या आहे त. याला

मुख, डोळे , कान, नाक, गुद, िशश्न अशी नऊ द्वारे म्हणजेच ढोली आहे त. प्राण,


अपान, हायान, उदान, समान, नाग, कूमव, कृकल, दे वदतत आणण धनंजय हे दहा प्राण ही याची दहा पाने आहे त. या संसाररूप वि ृ ावर जीव व ईश्वर हे दोन पिी आहे त.

या संसाररूप वि ृ ावर जीव आणण ईश्वर हे दोन पिी आहे त. या संसाररूप वि ृ ाच्या उतपततीचा आधार एकमात्र आपणच आहात. आपल्यामध्येच याचा प्रलय होतो आणण

आपल्या कृपेनेच याचे रिण सुद्धा होते. जयांचे गचतत आपल्या मायेने झाकले गेले

आहे , तेच उतपतती, क्स्थती आणण प्रलय करणार्या ब्रह्मदे व इतयादद दे वांना अनेक

रूपांत पाहतात, ते ज्ञानी नहाहे त. आपण ज्ञानस्वरूप आतमा असन ू चराचर जगाच्या

कल्याणासाठाीच अनेक रूपे धारण करता. आपली ती रूपे ववशद्ध ु सततवमय असन ू ती

संतांना सख ु दे णारी व दष्ु टांचे अकल्याण करणारी असतात. हे कमलनेत्र ! सवव पदाथव

आणण प्राण्यांच्या आश्रयस्वरूप आपल्या रूपात पूणव एकाग्रतेने आपले गचतत लावू शकणारे आणण आपल्या चरणकमलरूपी जहाजाचा आश्रय घेऊन या संसार सागराला, वासराच्या खुराने पडलेला खड्डा ओलांडावा तसे, सहजपणे पार करणारे ववरळाच होत. संतांनी हाच मागव पतकरला आहे . हे प्रकाशरूप परमातमन ! आपले भतत जगाचे खरे

दहतैर्षी असतात. ते स्वतः तर या भयंकर आणण कष्टाने पार करता येण्यासारख्या संसार सागराला आपल्या चरणकमलांच्या नैकेने पार करतातच; परं तु इतरांच्या कल्याणासाठाी ती येथेच ठाे वतात. कारण आपण भततांवर अनुग्रह करणारे आहात. हे

कमलनयन ! जे लोक आपल्या चरणकमलांना शरण येत नाहीत, तसेच आपल्याबद्दल

जयांच्या मनात भतती नाही, तयांची बुद्धीसद्ध ु ा शद्ध ु होत नाही. ते स्वतःला खोटे -खोटे च आपण मत ु त आहोत असे मानतात. तयामळ ू े उततम कुळ, तपश्चयाव, ज्ञान इतयादद साधने प्राप्त होऊनसद्ध ु ा कोणतयाही प्रकारे का होईना, मोिपदाच्या जवळ पोहोचले

तरी तयांचे पतन होते. परं तु हे माधवा ! जयांचे आपल्या चरणांवर तिनस्सीम प्रेम आहे , असे आपले भतत कधीही मोिाच्या मागावपासून ढळत नाहीत. कारण हे प्रभो ! आपण तयांचे रिण करत असल्यामुळे ते ववर्घनकतयाांच्या डोतयावर पाय ठाे वून तिनभवयपणे

ववहार करतात. आपण जगाच्या क्स्थतीसाठाी, सवव प्राण्याचे कल्याण करणारे ववशद्ध ु

सततवमय, मंगलरूप धारण करता. ते रूप प्रगट होण्यानेच आपल्या भततांना वेद, कमवकांड, अष्टांगयोग, तपश्चयाव, समाधी इतयादद साधनांनी तया रूपाचा आधार घेऊन

आपली आराधना करता येत.े हे प्रभो ! आपले हे ववशुद्ध सततवमय तिनजस्वरूप जर

नसेल, तर अज्ञान आणण तयामुळे उतपन्न होणारी भेदबुद्धी नष्ट करणारे प्रतयि ज्ञान


कोणालाच होणार नाही. तीन गुणही आपलेच आहे त आणण आपल्यामुळेच ते प्रकािशत

होतात, परं तु या गण ु ांच्या प्रकाशात आपल्या स्वरूपाचे फतत अनुमानच बांधता येत.े

हे भगवन ! मन आणण वेद-वाणी यांच्या योगाने आपल्या स्वरूपाचे केवळ अनुमान

करता येत.े कारण आपण तयांचे सािी आहात. म्हणून आपले गुण, जन्म आणण कमव यांमुळे आपल्या नाम आणण रूपाचे तिनरूपण करता येत नाही. तरीसुद्धा आपले भतत उपासनेने आपला सािातकार करून घेतात. जो मनुष्य आपल्या मंगल नामांचे आणण

रूपांचे श्रवण, क्तवन, स्मरण आणण ध्यान करतो, तसेच आपल्या चरणकमलातच आपले गचतत गंत ु वन ू ठाे वतो, तयाला पन् ु हा जन्माला यावे लागत नाही. हे हरे ! आमच्या भाग्यामल ु े सवेश्वर अशा आपल्या अवताराने आपल्या चरणरूप पथ् ृ वीचा भार

नाहीसा झाला. प्रभो ! आम्हांला आपल्या सुंदर चरणकमलांनी ववभूवर्षत झालेली पथ्ृ वी पाहायला िमळणार आणण आपल्या कृपेने स्वगवलोकही कृताथव झालेला पाहायला

िमळणार, हे आमचे केवढे सौभाग्य ! हे प्रभो ! आपण अजन्मा असून जन्म घेता, याचे कारण ही आपली एक लीला आहे , असेच आम्हांला वाटते. कारण, हे तिनतयमुतत ! जगाची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलय हे आपल्यावर अज्ञानामळ ु े आरोवपत केले

जातात. प्रभो ! आपण जसे अनेक वेळा मतस्य, हयग्रीव, कूमव, निृ संह, वराह, हं स,

राम परशुराम आणण वामन अवतार धारण करून आमचे आणण तितन्ही लोकांचे रिण केलेत, तयाचप्रमाणे यावेळीसुद्धा पथ् ु ेष्ठा ! आम्ही ृ वीचा भार हलका करावा. हे यदश्र आपल्या चरणांना वंदन करीत आहोत. हे दे वक्माते ! आपल्या उदरामध्ये आम्हा

सवाांचे कल्याण करण्यासाठाी स्वतः भगवान पुषार्षोततम आपल्या शततींसह आले

आहे त, ही मोठाी भाग्याची गोष्ट आहे . आता आपण मतृ यच् ू या दारी असलेल्या कंसाला अक्जबात िभऊ नका. आपला पुत्र यदव ु ंशाचे रिण करील. (२५-४१)

श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! ब्रह्मदे वादद दे वांनी जयांच्याववर्षयी तिनक्श्चतपणे

काही सांगता येत नाही, अशा भगवंतांची अशी स्तत ु ी केली आणण ते स्वगावकडे गेले. (४२)


स्कंध १० वा

अध्याय३ रा-

भगवान श्रीकृष्णांचा प्रादभ ु ावव श्रीशुकाचायव म्हणतात - नंतर जेहाहा सवव गुणांनी यत ु त अशी अतितशय उततम

वेळ आली, तेहाहा रोदहणी नित्र होते, आकाशातील सवव नित्रे, ग्रह आणण तारे उच्चक्स्थतीत होते, तयावेळी भगवान ् प्रगट झाले. (१)

तयावेळी ददशा प्रसन्न होतया. आकाशामध्ये तारे तेजाने झगमगत होते.

पथ् ृ वीवरील शहरे , गावे, गवळीवाडे आणण खाणी अतयंत मंगलमय झाल्या होतया.

नद्यांचे पाणी स्वच्छ झाले होते, सरोवरांमध्ये कमळे उमलली होती, वनांतील वि ृ ांच्या रांगा फुलांच्या गुच्छांनी लहडल्या होतया, तयावर पिी ककलबबल करीत होते, तर कुठाे भ्रमर गुणगुणत होते. पववत्र आणण सुगंधी वारा आपल्या स्पशावने लोकांना सख ु ी करीत वाहात होता. ब्राह्मणांच्या अक्ग्नहोत्रांचे कधीही न ववझणारे अग्नी कंसाच्या अतयाचारांनी ववझले होते, ते यावेळी प्रजविलत झाले. (२-४)

असुरांचा नाश इक्च्छणार्या सजजनांची मने एकदम प्रसन्न झाली. अजन्मा

जन्माला येण्याची वेळ आली, तेहाहा स्वगावमध्ये दे वतांच्या दं द ु भ ु ी वाजू लागल्या. ककन्नर आणण गंधवव गाऊ लागले. िसद्ध आणण चारण स्तुती करू लागले आणण

ववद्याधरांच्या क्स्त्रया अप्सरांबरोबर नाचू लागल्या. दे व आणण ीर्षी आनंददत होऊन पुष्पवर्षावव करू लागले. पाण्याने भरलेले ढग समद्र ु ाजवळ जाऊन सौम्य गजवना करू लागले. जनादव नांच्या अवताराची वेळ होती मध्यरात्र ! सगळीकडे अंधकाराचे साम्राजय

पसरले होते. तयाचवेळी सवाांच्या हृदयामध्ये ववराजमान असणारे भगवान ववष्णू दे वरूवपणी दे वक्च्या दठाकाणी पूवव ददशेला पूणव चंद्राचा उदय हाहावा, तसे प्रकट झाले. (५-८)

वसद ु े वांनी पादहले क्, तयांच्यासमोर एक अद्भत ु बालक आहे . तयाचे नेत्र

कमलाप्रमाणे असन ू तयाला चार हात आहे त. तयाने हातांमध्ये शंख, गदा आणण चरमा ही उतकृष्ट आयध गळ्यामध्ये ु े घेतली आहे त. विःस्थळावर श्रीवतसगचह्न असन ू

कौस्तभ ु मणी झगमगत आहे . पावसाळ्यातील मेघांप्रमाणे संद ु र श्यामल शरीरावर


मनोहर पीतांबर झळकत आहे . मौल्यवान असे वैडूयवमणी जडवलेला ककरीट आणण

कंु डले यांच्या तेजाने दाट कुरळे केस चमकत आहे त. चमकणारा कमरपट्टा, दं डावर

बाजूबंद आणण मनगटांमध्ये कंकणे यांनी तो ववशेर्ष शोभन ू ददसत होता. पुत्राच्या रूपाने स्वतः भगवंतच आले आहे त, असे पाहताच वसुदेवांचे डोळे

आश्चयावने

ववस्फारले. श्रीकृष्णांचा अवतार झाला, या अतयानंदाच्या भरात तयांनी तयाचवेळी

ब्राह्मणांना दहा हजार गाई दान दे ण्याचा संकल्प केला. परीक्षिता ! भगवान श्रीकृष्ण आपल्या अंगकांतीने जन्मगहृ ात झगमगाट करीत होते. वसद ु े वांना भगवंतांचा प्रभाव माहीत असल्याने तयांची सवव िभती नाहीशी झाली. आपली बुद्धी क्स्थर करून तयांनी

परमपुषार्ष भगवंतांच्या चरणांवर आपले मस्तक नमववले आणण हात जोडून ते तयांची स्तुती करू लागले. (९-१२)

वसुदेव म्हणाले, आपण प्रकृतीच्या पलीकडे असे सािात पुषार्षोततम आहात, हे

मी जाणले. आपण केवलस्वरूप अनभ ु वगम्य व आनंदस्वरूप आहात. आपण सवव बुद्धींचे एकमेव सािी आहात. आपणच सवावच्या सषा ु वातीला आपल्या मायेपासन ू या बत्रगण ु ातमक जगाची तिनिमवती करता. नंतर तयात आपण पदहल्यापासन ू च असन ू ही नहायाने

प्रववष्ट

झालात

असे

वाटते.

जोपयांत

महततततव

इतयादद

कारणतततवे

वेगवेगळी असतात तोपयांत तयांची शततीसुद्धा वेगवेगळी असते. पण जेहाहा ती इंदद्रये इतयादद सोळा ववकारांशी एकरूप होतात तेहाहा या ब्रह्मांडाची रचना करतात आणण

याची उतपतती करून यांत ती प्रववष्ट झाली आहे त असे वाटते. परं तु ती कोणतयाही

पदाथावत प्रवेश करीत नाहीत. कारण तयांच्यापासून तयार झालेली जी जी वस्तू आहे , तीमध्ये ती अगोदर पासूनच असतात. तयामुळे तयांची उतपतती संभवत नाही. तयाचप्रमाणे बुद्धीने फतत गुणांच्या लिणांचेच अनुमान केले जाते आणण इंदद्रयांच्या

द्वारा फतत गुणमय ववर्षयांचेच ग्रहण होते. आपण जरी तयामध्ये असता, तरीसुद्धा

तया गण ु ांच्या ग्रहणाने आपले ग्रहण होत नाही. कारण आपण सवव काही आहात, सवांचे अंतयावमी आणण आतमस्वरूप आहात. गण ु ांचे आवरण आपल्याला झाकून टाकू शकत नाही. म्हणन ू आपण बाहे र नाहीत क् आत नाहीत. तर मग आपण कशामध्ये

प्रवेश कराल ? जो आपल्या या दृश्य गण ु ांना आपल्यापासन ू वेगळे समजन ू सतय

आहे असे मानतो, तो अज्ञानी होय; कारण ववचार केल्यावर हे दृश्य पदाथव


वाक्ग्वलासाखेरीज दस ु रे काहीहे नाही हे िसद्ध होते. ववचारांतून जया वस्तूचे अक्स्ततव िसद्ध होत नाही, परं तु जी बागधत होते, तितला खरे समजणारा मनुष्य बुवद्धमान कसा

असू शकेल ? हे प्रभो ! आपण स्वतः सवव करमाया, गुण आणण ववकारांपासून अिलप्त

असून या जगाची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलय आपल्यापासूनच होतात, असे म्हणतात. ही गोष्ट सववसतताधीश परब्रह्म अशा आपल्याशी ववसंगत नाही. कारण तितन्ही

गुणांचे

आश्रय

आपण

आहात.

म्हणून

तया

गुणांचे

कायव

इतयादींचा

आपल्यावरच आरोप केला जातो. आपणच तितन्ही लोकांचे रिण करण्यासाठाी आपल्या मायेने सततवमय शत ु लवणव (पोर्षणकारी

ववष्णरू ु प) धारण

करता, उतपततीसाठाी

रजःप्रधान रततवणव (सज ु प्रधान ृ नकारी ब्रह्मारूप) आणण प्रलयाच्या वेळी तमोगण कृष्णवणव (संहारकारी षाद्ररूप) यांचा स्वीकार करता. प्रभो ! आपण सवव शक्ततमान आणण सवाांचे स्वामी आहात. या जगाच्या रिणासाठाीच आपण माझ्या घरी अवतार

घेतला आहे . आजकाल कोटी कोटी असुर सेनापतींनी स्वतः राजे होऊन आपल्या अगधपतयाखाली मोठामोठ्या सेना तयार केल्या आहे त. आपण तया सवाांचा संहार

कराल. हे दे वागधदे वा ! दष्ु ट कंसाने तुमचा अवतार आमच्या घरी होणार हे ऐकून

तुमच्या िभतीने तुमच्या मोठ्या भावांना मारून टाकले. आता तयाचे दत ू , तुमच्या अवताराची बातमी तयाला सांगतील आणण तो आतताच्या आता हातात शस्त्र घेऊन धावत येईल. (१३-२२)

श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! इकडे दे वक्ने पादहले क्, आपल्या पुत्रामध्ये

पुषार्षोततमाची सवव लिणे आहे त. सुषावातीला तितला कंसाची थोडीशी िभती वाटली. परं तु नंतर अतयंत पववत्र हास्य करीत ती स्तुती करू लागली. (२३)

दे वक् म्हणाली प्रभो ! वेदांनी जया रूपाला अहायतत आणण सवाांचे कारण

संबोधले आहे , जे ब्रह्म, जयोतितःस्वरूप असून समस्त गुण आणण ववकार यांनी रदहत आहे , जे अतिनववचनीय, तिनक्ष्रमाय व फतत ववशुद्ध सततेच्या रूपात आहे ते, बुद्धी

इतयादींचे प्रकाशकरूप म्हणजेच ववष्ण,ू आपण स्वतः आहात. ब्रह्मदे वाचे पूणव आयुष्य - दोन पराधव वर्षे - समाप्त झाल्यावर सवव लोक नष्ट होतात, पंचमहाभूते प्रकृतीमध्ये

लीन होऊन जातात, कालशततीच्या प्रभावाने दृश्य ववश्व अदृश्य होते, तयावेळी एकमेव आपणच शेर्ष (िशल्लक) राहता. म्हणून आपले नाव "शेर्ष’ असेही आहे . हे


प्रकृतीचे सहाय्यक प्रभो ! तिनिमर्षापासून वर्षावपयांत अनेक भागांत ववभागलेला असा जो

हा महान काल आहे , जयाच्यामुळे हे संपूणव ववश्व कायवरत होत आहे , ती आपली एक लीला आहे . आपण सववशक्ततमान आणण कल्याणाचे आश्रय आहात. मी आपणास

शरण आले आहे . प्रभो ! हा जीव मतृ यरू ु प कराल सपावपासन ू भयभीत होऊन अनेक लोकांमध्ये भटकत आहे . परं तु याला कोठाे ही तिनभवय स्थान िमळू शकले नाही. आज

मोठ्या भाग्याने हा आपल्या चरणारववंदांना शरण आल्यामुळे स्वस्थ होऊन सुखाने झोप घेत आहे . तयामळ ु े मतृ यस ू द्ध ु ा याला घाबरून पळून गेला आहे . प्रभो ! आपण

भततांचे भय हरण करणारे आहात; म्हणन ू भ्यालेल्या आमचे दष्ु ट कंसापासन ू रिण करावे. आपले हे चतभ ु ज ुव ददहायरूप ध्यानाची गोष्ट आहे . भौतितक शरीरावरच दृष्टी

ठाे वणार्या माणसांसमोर हे प्रगट करू नका. हे मधुसूदना ! तुझा जन्म झाला, ही गोष्ट तया पापी कंसाला कळता कामा नये. माझे धैयव खचू लागले आहे . तुझ्यासाठाी

मी कंसाला अतितशय घाबरत आहे , हे ववश्वातमन ् ! आपले हे शंख, चरमा, गदा आणण कमल यांनी शोभणारे चतुभज ुव अलौककक रूप आवरा. जसे एकादा मनष्ु य आपल्या

शरीरातील तिछद्ररूप आकाशाला स्वाभाववकपणे धारण करतो, तयाचप्रमाणे प्रलयाच्या वेळी आपण या संपूणव ववश्वाला आपल्या शरीरामध्ये धारण करता. तेच परम पुषार्ष

आपण माझ्या गभावत रादहलात, ही आपली अद्भुत मनुष्य-लीलाच नाही का ? (२४३१)

श्री भगवान ् म्हणाले - हे माते ! स्वायंभुव मन्वंतरामध्ये पूवज व न्मी तू पश्ृ नी

आणण हा वसुदेव सत ु पा नावाचा पुण्यशील प्रजापती होता. जेहाहा ब्रह्मदे वांनी तम् ु हा

दोघांना संतती उतपन्न करण्याची आज्ञा केली, तेहाहा तुम्ही दोघांनी इंदद्रयतिनग्रह करून तीव्र तपश्चयाव केली. तुम्ही पाऊस, वारा, ऊन, थंडी, उन्हाळा इतयादद तया तया काळाचे गुणधमव सहन केले आणण प्राणायामाने आपल्या मनाचे दोर्ष धुऊन टाकले. तम् ु ही दोघे कधी वाळलेली पाने खाऊन तर कधी वारा वपऊनच रादहलात. माझ्याकडून

इष्ट वस्तू प्राप्त करण्यासाठाी शांत गचतताने माझी आराधना केलीत. माझ्या दठाकाणी

गचतत एकाग्र करून असे अतितशय कठाीण आणण घोर तप करता करता दे वांची बारा हजार वर्षे तिनघन ू गेली. हे पुण्यमयी दे वी ! तयावेळी मी तम् ु हा दोघांवर प्रसन्न झालो; कारण तुम्ही दोघांनी श्रद्धायुतत तपश्चयेने आणण प्रेममय भततीने आपल्या हृदयामध्ये


तिनतय माझेच गचंतन केले होते. तया वेळी तुम्हा दोघांची अिभलार्षा पूणव करण्यासाठाी

वर दे णार्यांचा राजा असा मी याच रूपाने तुमच्यासमोर प्रगट झालो होतो आणण ’वर मागा’ म्हणताच तुम्ही माझ्यासारखा पुत्र मागगतलात. तयावेळेपयांत ववर्षयभोगांशी

तुमचा काहीही संबंध आला नहाहता. तुम्हांला संततीही नहाहती. म्हणून माझ्या मायेने

मोदहत होऊन तुम्ही माझ्याकडून मोि मागगतला नाही. माझ्यासारखा पुत्र होण्याचा वर तुम्हांला प्राप्त झाला आणण मी तेथन ू तिनघून गेलो. आता आपले मनोरथ सफल

झाले असे समजन ू तम् ु ही ववर्षयांचा भोग घेणे सरू ु केले. या जगात स्वभाव, औदायव तसेच अन्य गण ु ांच्या बाबतीत माझ्यासारखा दस ु रा कोणी नाही, हे पाहून मीच तम् ु हा दोघांचा पुत्र झालो आणण तयावेळी मी ’पक्ृ ष्नगभव’ या नावाने प्रख्यात झालो. नंतर

पुढील जन्मामध्ये तू अददती झालीस आणण वसुदेव कश्यप झाले. तया वेळीसुद्धा मी तुमचा पुत्र झालो. माझे नाव उपें द्र होते. शरीर ठाें गू असल्यामुळे मला वामनसुद्धा

म्हणत. हे माते ! तुमच्या या तितसर्या जन्मातसुद्धा मी तयाच रूपाने पुन्हा तुमचा पुत्र

झालो. माझे वचन नेहमी सतय असते. (तीन वेळा का ? श्रीकृष्णांनी म्हणजेच वर दे तव े ेळी भगवंतांनी ववचार केला क्, ’माझ्यासारखा पुत्र होईल’ असा मी वर ददला खरा; पण माझ्यासारखा दस ु रा कोणी नसल्यामुळे मी माझे वचन सतय करू शकत

नाही. अशावेळी मागगतलेल्या वस्तूच्या तितप्पट वस्तू ददली असता असतयाचा दोर्ष

लागत नाही. तेहाहा आपण स्वतःच तीन वेळा तयांचा पुत्र हाहावे, म्हाणजे आपले वचन सतय होईल.) (३२-४३)

मी तुम्हाला माझे हे रूप यासाठाी दाखववले क्, तुम्हांला माझ्या पूवीच्या

अवतारांचे स्मरण हाहावे. मी जर असे केले नसते, तर केवळ मनुष्य शरीरावरून माझा

अवतार ओळखू शकला नसता. तुम्ही दोघांनी माझ्याबद्दल पुत्रभाव आणण ब्रह्मभाव नेहमी ठाे वावा. अशा प्रकारे स्नेह आणण गचंतन केल्याने तुम्हांला माझ्या परमपदाची प्राप्ती होईल. (४४-४५)

श्रीशुकदे व म्हणतात - एवढे बोलून भगवान गप्प रादहले आणण माता-वपता

तयांच्याकडे पहात असतानाच तयांनी आपल्या योगमायेने ताबडतोब एका सामान्य

बालकाचे रूप धारण केले. तेहाहा वसुदेवांनी भगवंताच्या प्रेरणेने तया मुलाला घेऊन सूतितकागहृ ाच्या

बाहे र

तिनघावे,

असे

ठारववले.


नंदपतनी

यशोदे पासून


जन्मरदहत योगमाया प्रगट झाली. तयाच योगमायेने द्वारपाल आणण नगरातील

लोकांच्या सवव इंदद्रयांच्या वतृ ती खेचून घेतल्या. तयामुळे ते सववजण गाढ झोपी गेले.

कारागहृ ाचे सवव दरवाजे बंद होते. तयांना मोठामोठ्या फळ्या, लोखंडाच्या साखळ्या आणण कुलपे लावलेली होती. तयामुळे बाहे र जाणे अतितशय अवघड होते. परं तु वसद ु ेव

श्रीकृष्णांना घेऊन जसे तया दरवाजांजवळ पोहोचले, तसे ते सवव दरवाजे आपोआप

उघडले. सूयदोषदय होताच अंधार नाहीसा होतो तयाप्रमाणे. तयावेळी ढग हळू हळू गजवना करीत वर्षावव करीत होते, म्हणन ू शेर्ष आपल्या फणांनी पाऊस अडवीत भगवंतांच्या

पाठाोपाठा चालू लागला. तया ददवसात वारं वार पाऊस पडत होता, तयामळ ु े यमन ु ेचे पाणी वाढले होते. तितचा प्रवाह गंभीर आणण वेगवान झाला होता. पाण्याच्या लाटांमळ ु े

तयावर फेसच फेस ददसत होता. शेकडो भयानक भोवरे तिनमावण झाले होते. तरीही जयाप्रमाणे सीतापती श्रीरामांना समुद्राने वाट करून ददली होती, तयाचप्रमाणे यमुना नदीने भगवंतांना वाट करून ददली. नंदांच्या गोकुळात गेल्यावर वसुदेवांनी पादहले क्,

सगळे गोप गाढ झोपी गेले आहे त. तयांनी तया मुलाला यशोदे च्या अंथषाणावर

झोपववले आणण तयांच्या कन्येला घेऊन ते कारागहृ ात परत आहे . कारागहृ ात आल्यावर वसुदेवांनी तया कन्येला दे वक्च्या अंथषाणावर झोपववले आणण आपल्या पायात बेड्या अडकवन ू ते पदहल्यासारखे कारागहृ ात बंददस्त झाले. तितकडे नंदपतनी

यशोदे ला मूल झालाचे समजले. परं तु दमल्यामुले व योगमायेने मोदहत झाल्यामळ ु े ते मल ू पुत्र क् कन्या हे समजले नाही. (४६-५३)


स्कंद १० वा- अध्याय ४ था कंसाच्या हातून सट ु ू न योगमायेचे आकाशात जाऊन भववष्यकथन श्रीशुकाचायव म्हणतात - परीक्षिता ! जेहाहा वसुदेव परत आले, तेहाहा नगराच्या

बाहे रील आणण आतील सवव दरवाजे आपोआप पदहल्याप्रमाणे बंद झाले. यानंतर

बालकाच्या रडण्याचा आवाज ऐकून द्वारपाल उठाले. ते ताबडतोव कंसाकडे गेले आणण


दे वक्ला मूल झाल्याचे तयांनी सांगगतले. भयभीत कंस याच गोष्टीची वाट पहात

होता. ते ऐकताच तो ताबडतोब पलंगावरून उठाून लगबगीने सूतितकागहृ ाकडे गेला. हा

आपल्या काळाचाच जन्म आहे , असे समजून तो हायाकूळ झाला होता आणण यामुळे केस ववस्कटलेल्या अवस्थेतच तो अडखळत चालला होता. तेथे येताच सती दे वक् दीनवाणी होऊन रडत रडत तया आपल्या भावाला म्हणाली, "हे माझे दहत गचंतितणार्या

बंधो ! ही कन्या तल ु ा सुनेप्रमाणे आहे . िशवाय स्त्रीला मारणे मुळीच योग्य नाही. हे

बंधो ! तू माझ्या पष्ु कळ अग्नीसमान तेजस्वी बालकांना दै ववशात मारले आहे सच.

तिनदान आता ही कन्या तरी मला दे . हे राजा, माझी अनेक मल ु े मारल्यामळ ु े दःु खी झालेली मी तझ ु ी बबचारी धाकटी बहीण आहे . म्हणन ू हे बंधो ! मला अभागगनीला हे शेवटचे मूल तरी दे ." (१-६)

श्रीशुकदे व म्हणतात - मुलीला कवटाळून दे वक्ने अतयंत दीनपणे रडत रडत

अशी याचना केली. परं तु दष्ु ट कंसाने तितला अपशब्द बोलन ू तितच्या हातातन ू ती

मल ु गी दहसकावून घेतली. आपल्या तया नवजात भाचीचे पाय पकडून तितला जोराने एका खडकावर आपटले. तयाच्या हृदयातील प्रेमाला जणू स्वाथावने मळ ु ासकट उपटून

टाकले होते. परं तु श्रीकृष्णाची ती धाकटी बहीण तयाच्या हातातन ू तिनसटून ताबडतोब आकाशात गेली आणण तीच, आपल्या आठा हातात शस्त्रास्त्रे घेतलेली मोठाी दे वी

झालेली तयाला ददसली. ती ददहाय माळा, वस्त्रे, चंदन आणण रतनमय अलंकारांनी

ववभूवर्षत होती. तितच्या हातामध्ये धनुष्य, बत्रशूळ, बाण, ढाल, तलवार, शंख चरमा आणण गदा ही आठा आयुधे होती. िसद्ध, चारण, गंधवव, अप्सरा, ककन्नर आणण नाग

तितची स्तुती करीत होते. दे वी कंसाला म्हणाली, "अरे मूखाव ! मला मारून तुला काय िमळणार आहे ? तुझ्या मागील जन्मातील शत्रू तुला मारण्यासाठाी दस ु र्या दठाकाणी कोठाे तरी जन्माला आला आहे . आता तू तिनददोषर्ष बालकांची ववनाकारण हतया करू नकोस." असे म्हणन ू भगवती योगमाया तेथन ू अंतधावन पावली आणण पथ् ृ वीवरील अनेक दठाकाणी तिनरतिनराळ्या नावांनी प्रिसद्ध झाली. (७-१३)

दे वीचे हे म्हणणे ऐकून कंसाला अतितशय आश्चयव वाटले. तयाने तयाचवेळी

दे वक् आणण वसुदेव यांना कैदे तून मुतत केले आणण नम्रतेने तो तयांना म्हणाला. अग ताई ! अहो भावोजी ! अरे रे ! मी अतयंत पापी आहे . जयाप्रमाणे रािस आपल्याच


मुलांना मारून टाकतो, तयाचप्रमाणे मी तुमची बरीच मुले मारून टाकली. मी इतका दष्ु ट आहे क्, माझ्यामध्ये कषाणेचा लवलेशही नाही. मी माझ्या बांधवांचा आणण

िमत्रांचाही तयाग केला आहे . आता मला कोणतया नरकात जावे लागेल बरे ! मी तर ब्रह्मघातक् माणसाप्रमाणे क्जवंत असूनही मेल्यासारखाच आहे . फतत माणसेच खोटे

बोलतात असे नाही, तर ववधाताही खोटे बोलतो. तयाच्यावर ववश्वास ठाे वूनच मी पाप्याने बदहणीची मल ु े मारली. तुम्ही दोघेही महातमे आहात. आपल्या पुत्रांसाठाी शोक करू नका. तयांना तयांच्या कमावचेच फळ िमळाले. सवव प्राणी प्रारब्धाच्या अधीन

आहे त. म्हणन ू च ते सववकाळ एकमेकांबरोबर राहू शकत नाहीत. जशा मातीच्या वस्तू तयार होतात आणण मातीत िमसळतात, परं तु मातीमध्ये काही बदल होत नाही.

तयाचप्रमाणे शरीरांचे उतपन्न होणे, नाहीसे होणे, हे चालूच असते. परं तु आतम्यावर याचा काही प्रभाव पडत नाही. (१४-१९)

जे लोक हे तततव जाणत नाहीत, ते या शरीरालाच आतमा समजतात.

यामळ ु े च पुत्रादद दे हांशी संयोग व ववयोग होतो, तेहाहा सख ु -दःु खरूपी संसारातन ू सट ु का होत नाही. म्हणन ू हे ताई ! मी जरी तझ् ु या पुत्रांना मारले असले तरी तू तयांच्यासाठाी शोक करू नकोस; कारण सवव प्राण्यांना पराधीनपणे आपापल्या कमाांचे फळ भोगावेच

लागते. आपले स्वरूप न जाणल्यामुळे जोपयांत जीव असे मानतो क् ’आपण मरणारा

आहे ककंवा मारणारा आहे ’ तो पयांत शरीराच्या जन्म-मतृ यूचा अिभमान धरणारा हा

अज्ञानी जीव पीडा दे णारा वा पीडा भोगणारा होतो. माझ्या या दष्ु टतेला तुम्ही दोघांनी

िमा करावी; कारण तुम्ही सजजन आहात. असे म्हणून कंसाने दे वक्-वसुदेवांचे पाय धरले. तयावेळी तयाच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहात होते. यानंतर तयाने योगमायेच्या वचनावर ववश्वास ठाे वून स्वतःच्या सौजन्याने दे वक् आणण वसुदेव यांना कैदे तून

सोडून ददले. कंसाला पश्चातताप झालेला पाहून दे वक्ने तयाला िमा केली. तितचा राग मावळला. तयाचवेळी वसद ु े व हसन ू तयाला म्हणाले, "हे कंसा ! तू म्हणतोस ते खरे आहे . अज्ञानामळ ु े च जीव शरीर इतयाददंना ’मी’ असे समजतो. यामळ ु े च आप-परभाव

तिनमावण होतो. आणण अशी भेददृष्टी झाल्यानेच शोक, हर्षव, भय, द्वेर्ष, लोभ, मोह आणण मदाने लोक आंधळे होतात. आणण सवाांना प्रेरणा दे णारे भगवंतच एका वस्तन ू े दस ु र्या वस्तूचा परस्पर नाश करीत आहे त, याचे तयांना भान राहात नाही. (२०-२७)


श्रीशुकदे व म्हणतात - अशा प्रकारे जेहाहा प्रसन्न होऊन तिनष्कपट भावाने

वसुदेव आणण दे वक् कंसाशी बोलले, तेहाहा तयांची अनुमती घेऊन तो आपल्या महालाकडे तिनघून गेला. ती रात्र उलटून गेल्यावर कंसाने आपल्या मंत्रयांना बोलावले आणण योगमायेने जे सांगगतले होते, ते सवव कथन केले. कंसाचे मंत्री फारसे शहाणे

नहाहते. दै तय असल्यामुळे स्वभावतःच ते दे वांचा द्वेर्ष करीत होते. आपल्या स्वामींचे म्हणणे ऐकल्यावर ते दे वशत्रू कंसाला म्हणाले. "भोजराज ! असे असेल तर आम्ही

आजच शहरे , गावे, गवळ्यांच्या वस्तया इतयादद ठाीकाणी जेवढी लहान मल ु े असतील, मग ती दहा ददवसांच्या आतील ककंवा बाहे रची असोत, सवाांना आजच मारून टाकतो. रणांगणाला िभणारे दे वगण यद्ध ु ाची तयारी करूनही काय करणार आहे त ? ते तर

आपल्या धनष्ु याचा टणतकार ऐकूनच नेहमी घाबरलेले असतात. जेहाहा आपण तयांच्यावर बाणवर्षावव करून तयांना घायाळ करता, तेहाहा आपल्या प्राणांचे रिण

करण्यासाठाी युद्धभूमी सोडून दे व पळू लागतात. काही दे व तर आपली शस्त्रास्त्रे

जिमनीवर टाकून हात जोडून दीनपणा प्रगट करू लागतात. तर काही जण शेंड्या

सोडून कासोटे फेडून आपल्याला शरण येतात आणण म्हणतात क्, "आम्ही भयभीत

झालो आहोत, आमचे रिण करा." जे शत्रू शस्त्रास्त्रप्रयोग ववसरले आहे त, जयांचे रथ

मोडून पडले आहे त, जे भयभीत झाले आहे त, जे लोक युद्ध सोडून ववमनस्क क्स्थतीत आहे त, जयांची आयध ु े मोडली आहे त ककंवा जयांनी युद्धाकडे पाठा कफरववली आहे , अशांना आपण मारीत नाही. क्जथे भांडण तंटा नसेल तेथेच दे वांचे शौयव. रणभम ू ीच्या

बाहे रच ते फुशारक् मारतात. ते, तसेच एकांतवासात राहणारा ववष्ण,ू वनवासी शंकर,

अल्प सामथ्यव असणारा इंद्र आणण तपस्वी ब्रह्मदे व यांच्यापासन ू आपल्याला काय भय असणार आहे ? आमचे मत असे आहे क्, असे असले तरी दे वांची उपेिा करता

कामा नये; कारण ते आपले शत्रू आहे त. म्हणून तयांचे मळ ू च उखडून टाकण्यासाठाी आपण आमच्यासारख्या ववश्वासपात्र सेवकांची नेमणूक करावी. जेहाहा शरीरात रोग उतपन्न होतो आणण तयाची उपेिा केल्यामुळे आपले मूळ घट्ट धरतो आणण मग असाध्य होतो, ककंवा इंदद्रयांची उपेिा केल्यावर तयांचे तिनयंत्रण करणे कठाीण होते,

तयाप्रमाणे जर शत्रच ू ी आधी उपेिा केली तर मग तो आपले सामथ्यव वाढववतो आणण

मग तयाचा प्रभाव करणे अवघड होऊन बसते. दे वांचा आधार ववष्णू आहे आणण क्जथे सनातन धमव आहे , तितथे तो राहतो. वेद, गाय, ब्राह्मण, तपश्चयाव आणण जयामध्ये


दक्षिणा ददली जाते ते यज्ञ; ही सनातन धमावची मुळे होत. म्हणून हे भोजराज ! वेदवेतते ब्राह्मण, तपस्वी, याक्षज्ञक आणण यज्ञासाठाी तप ू इतयादद हववद्रवहाय देणार्या

गाईंचा आम्ही संपूणव तिनःपात करू. ब्राह्मण, गाई, वेद, तपश्चयाव, सतय, इंदद्रयदमन,

मनोतिनग्रह, श्रद्धा, दया, सहनशीलता आणण यज्ञ ही ववष्णूची शरीरे आहे त. तो ववष्णच ू

सवव दे वांचा स्वामी आणण असुरांचा द्वेर्ष करणारा आहे . परं तु तो कुठाे तरी गुहेत लपून राहतो. महादे व, ब्रह्मदे व आणण सवव दे वतांचे मळ तोच आहे . सवव ीर्षींना मारून ू टाकणे, हाच तयाला मारण्याचा उपाय आहे . (२८-४२)

श्रीशुकदे व म्हणतात - अशा रीतीने दष्ु ट मंत्रयांशी सल्ला - मसलत करून

काळाच्या फासात सापडलेल्या दष्ु ट कंसाने ब्राह्मणांनाच मारणे योग्य ठारवले. तयाने इच्छे नुसार रूप धारण करणार्या दहंसाप्रेमी रािसांना सववत्र जाऊन संतपुषार्षांची दहंसा

करण्याची आज्ञा केली व आपल्या महालात प्रवेश केला. तया असुरांचा स्वभाव रजोगण ु ी होता. तमोगण ु ामळ ु े तयांचे गचतत, वववेक करू शकत नहाहते. मतृ यू तयांच्या

डोतयावर नाचत होता; म्हणन ू च तयांनी संतांचा द्वेर्ष केला. जे लोक संचाचा अनादर करतात, तयांचे ते कुकमव, तयांचे आयष्ु य, लक्ष्मी, क्तितव, धमव, इह-परलोक, आशाआकांिा आणण संपण ू व कल्याण नष्ट करते. (४३-४६)

अध्याय चवथा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ५ वा गोकुळात भगवंतांचा जन्म महोतसव श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - उदार नंदमहाराजांना मल ु गा झाल्याचे कळताच

अतितशय आनंद झाला. तयांनी स्नान केले आणण पववत्र होऊन नवीन वस्त्रालंकार

पररधान केले. नंतर वेदवेततया ब्राह्मणांना बोलावून पुण्याहवाचन करवून आपल्या

पुत्राचा जातकमव-संस्कार केला. तयाचबरोबर दे वता आणण वपतरांची ववगधपूवक व पूजा केली. तयांनी ब्राह्मणांना वस्त्रालंकारांनी सुशोिभत दोन लाख गाई दान ददला. तसेच

रतने आणण सुंदर वस्त्रांनी झाकलेले तितळांचे सात ढीग दान ददले. कालगतीने (नवीन

पाणी, अशुद्ध भूमी इ.), स्नानाने (शरीर इ.) तपश्चयेने (इंदद्रये इ.) संस्कारांनी (गभव


इ.) यज्ञाने (ब्राह्मण इ.) दानाने (धन, धान्य इ.) आणण संतोर्षाने (मन इ.) द्रहाये शद्ध ु

होतात. आणण आतम्याची शुद्धी आतमज्ञानाने होते. तयावेळी ब्राह्मण, मंगलमय

आशीवावद दे ऊ लागले. पौराणणक, वंशाचे वणवन करणारे व स्तुतितपाठाक स्तुती करू लागले. गायक गाऊ लागले. भेरी आणण दं द ु भ ु ी वारं वार वाजू लागल्या. गोकुळातील सवव घरांची दारे , अंगणे आणण आतील भाग झाडून पुसून घेतले गेले. तयामध्ये

ं डली गेली. तयांना ध्वज, पताका, फुलांच्या माळा, रं गी-बेरंगी वस्त्रे सुगंधीत द्रहाये िशप आणण झाडांच्या पानांच्या तोरणांनी सजववले गेले. गाई, बैल आणण वासरांच्या अंगांना

हळद तेलाचा लेप ददला गेला आणण तयांना गेरूने रं गववले. तसेच मोरपंख, फुलांचे

हार, तर्हे तर्हे ची संद ु र वस्त्रे आणण सोन्याच्या साखळ्यांनी सजववले गेले. राजा ! सवव गोप बहुमूल्य वस्त्रे, अलंकार, अंगरखे आणण पगड्यांनी नटून थटून हातात नजराणे घेऊन नंदांच्या घरी आले. (१-८)

यशोदे ला पुत्र झाला हे ऐकून गोपींनासद्ध ु ा अतितशय आनंद झाला. तयांनी वस्त्रे,

अलंकार आणण डोळ्यात काजळ वगैरे घालन तया नटल्या. गोपींची मख ू ु कमले

नक ु तयाच लावलेल्या कंु कूरूपी परागांनी अतितशय संद ु र ददसत होती. मोठामोठ्या तिनतंब असलेल्या तया, भेटवस्तू घेऊन लगबगीने यशोदे कडे गेल्या; तयामळ ु े तयांची विःस्थळे

हालत होती. गोपींच्या कानांमध्ये चमकणार्या वस्त्रांची कंु डले झगमगत होती. गळ्यामध्ये सुवणावहार चमचम करीत होते. तयांनी सुंदर वस्त्रे पररधान केली होती.

तयांनी वेण्यांमध्ये घातलेली फुले वाटे त ओघळून पडत होती. हातामध्ये बांगड्या

चमकत होतया. लगबगीमुळे तयांच्या कानांतील कंु डले, विःस्थळे आणण हार हलत होते. अशा प्रकारे नंदांच्या घरी जाताना तयांची आगळीच शोभा ददसत होती. तया

बाळाला आशीवावद दे त होतया क्, "भगवान याचे दीघव काळ रिण करो." असे म्हणून ं डीत तया उच्च स्वरात श्रीकृष्णाला हळद-तेल-िमगश्रत पाणी आजब ू ाजूच्या लोकांवर िशप उद्देशन ू गीत गात होतया. (९-१२)

सवव जगताचे स्वामी अनंत भगवान श्रीकृष्ण जेहाहा नंदराजाच्या व्रजामध्ये

प्रगट झाले, तेहाहा तयांच्या जन्माचा महान उतसव साजरा केला गेला. तयावेळी तिनरतिनराळी मंगल वाद्ये वाजववण्यात येऊ लागली. आनंदाने बेहोर्ष होऊन गोपगण

एकमेकांवर दही, दध ू , तूप आणण पाणी उडवू लागले. एकमेकांच्या तोंडाला लोणी माखू


लागले आणण लोणी फेकून आनंदोतसव साजरा करू लागले. नंद अतितशय उदार होते.

तयांनी गोपांना पुष्कळशी वस्त्रे, अलंकार आणण गाई ददल्या. सूत, मागध, बंदीजन तसेच नतृ य, वाद्य इतयादद कलांवर उदरतिनवावह करणार्यांना नंदांनी आनंदाने तयांनी तयांनी मागगतलेल्या वस्तू दे ऊन तयांचा यथोगचत सतकार केला. यामुळे भगवान ववष्णू प्रसन्न होऊन आपल्या मुलाचे कल्याण हाहावे, असे तयांना वाटत होते. नंदांनी अिभनंदन

केलेली

भाग्यवती

रोदहणीसद्ध ु ा

ददहाय

वस्त्रे,

हार

आणण

गळ्यातील

वेगवेगळ्या अलंकारांनी नटून थटून वावरत होती. परीक्षिता ! तयाच ददवसापासन ू

नंदांच्या व्रजामध्ये सवव प्रकारची समद्ध ृ ी आली आणण भगवान ् श्रीकृष्णांचा तिनवास असल्यामळ ु े तसेच आपल्या स्वाभाववक गण ु ांमळ ु े ते लक्ष्मीचे रमा्डास्थान बनले. (१३१८)

परीक्षिता ! काही ददवसांनंतर गोकुळाच्या संरिणाची कामगगरी दस ु र्या गोपांवर

सोपवून नंद कंसाला वावर्षवक कर दे ण्यासाठाी मथरु े ला गेले. आपला िमत्र नंद मथरु े मध्ये आला आहे , असे जेहाहा वसद ु े वांना समजले, तेहाहा कंसाला कर दे ऊन आलेल्या

नंदाच्या वसतितस्थानाकडे ते गेले. वसद ु े वांना पाहताच नंद ताबडतोव उठाून उभे रादहले.

जणक ू ाही मेलेल्या शरीरात प्राण परत आला आहे . तयांनी मोठ्या प्रेमाने आपल्या

वप्रयतम वसुदेवांना दोन्ही हात धरून छातीशी कवटाळले. हे राजा ! नंदांनी वसुदेवांचा

मोठाा आदर-सतकार केला. ते आरामात बसले, तयावेळी वसुदेवांचे गचतत आपल्या पुत्राकडे लागले होते. नंदांना खुशाली ववचारून ते म्हणाले. (१९-२२)

(वसद ु े व म्हणाले) - "बंधो ! तझ ु े वय झाले होते आणण आतापयांत तल ु ा

मल ू बाळ झाले नहाहते. एवढे च काय, आता तल ु ा संतान होण्याची आशाही नहाहती. पण तुला आता मुलगा झाला, ही मोठाी भाग्याची गोष्ट आहे . आज आपली भेट झाली ही

सुद्धा अतितशय आनंदाची गोष्ट आहे . आपल्या वप्रयजनांची भेट होणे हे सुद्धा अतितशय दल व आहे . या संसाराचे चरमा असेच आहे . याला तर एक प्रकारचा पुनजवन्मच समजले ु भ

पादहजे. जसे नदीच्या प्रवाहात वाहणार्या गवताच्या काड्या नेहमी एकमेकांबरोबर राहू शकत नाहीत, तयाचप्रमाणे वेगवेगळ्या प्रारब्ध असणार्या वप्रयजनांचेसुद्धा इच्छा

असूनही एका दठाकाणी राहाणे संभवत नाही. हल्ली तू आपल्या बांधवांसह आणण स्वजनांसह जया महावनात राहतोस, तेथे पाणी, गवत आणण झाडे वेली भरपूर आहे त


ना ? ते जनावरांना अनुकूल आणण रोगराईपासून मुतत आहे त ना ? बंधो ! माझा मुलगा तयाच्या (रोदहणी) आईबरोबर तम ु च्या व्रजामध्ये राहात आहे . तयाचे पालन-

पोर्षण तू आणण यशोदा करीत आहात. म्हणून तो तुम्हांलाच आपले माता-वपता मानीत असेल. तो सुखरूप आहे ना ? जयामुळे स्वजनांना सुख िमळते, तोच धमव,

अथव आणण काम शास्त्रववदहत आहे . जयामुळे स्वजनांना त्रास होतो, तो धमव, अथव आणण काम दहतकारक नाही. (२३-२८)

नंद म्हणाले - कंसाने दे वक्चे अनेक पुत्र मारले. शेवटी एक मुलगी वाचली

होती, तीसुद्धा स्वगावकडे गेली. प्राण्यांचे सुख-दःु ख तयांच्या भाग्यावरच अवलंबून असते

यात काहीही संशय नाही. भाग्य हे च प्राण्याचा एकमेव आश्रय आहे . जीवनाच्या सख ु दःु खाचे कारण भाग्यच आहे . हे जो जाणतो, तो ते प्राप्त झाल्यावर मोदहत होत नाही. (२९-३०)

वसुदेव म्हणाले - बंधो ! आता तू राजा कंसाला तयाचा वावर्षवक कर चक ु ता

केलास. आपली भेटही झाली. आता तू येथे अगधक ददवस राहू नकोस. कारण आजकाल गोकुळात मोठामोठाे अपशकुन होऊ लागले आहे त. (३१)

श्रीशक ु दे व म्हणतात - वसद ु े व जेहाहा असे म्हणाला, तेहाहा नंदादद गोपांनी

तयांचा तिनरोप घेतला आणण बैल जोडलेल्या छकड्यांवर स्वार होऊन तयांनी गोकुळाची वाट धरली. (३२)


स्कंद १० वा- अध्याय ६ वा पत ू ना उद्धार श्रीशुकाचायव म्हणतात - नंद मथुरेहून तिनघाले तेहाहा वाटे त ववचार करू लागले क्, वसुदेवांचे म्हणणे खोटे नाही; म्हणून संकट येईल, या िभतीने ते मनोमन

भगवंतांना शरण गेले. पूतना नावाची एक अतयंत रमाूर रािसी होती. ल्हान मुलांना


मारणे एवढे एकच तितचे काम होते. कंसाच्या आज्ञेवरून ती नगरे , गावे आणण

गवळ्यांच्या वस्तयांमधून लहान मुले मारण्यासाठाी कफरत असे. जेथील लोक आपल्या दै नंददन कामांमध्ये रािसांची िभती घालववणार्या भततवतसल भगवंतांचे स्मरण करीत

नाहीत, तेथेच रािसांचे फावते. आकाशमागावने जाऊ शकणारी ती पूतना इच्छे नुसार रूप धारण करीत होती. एके ददवशी नंदांच्या गोकुळाजवळ येऊन मायेने स्वतःला एक

सुंदर तषाणी बनवून ती गोकुळात िशरली. तितने अंबाड्यावर मोगर्याची वेणी माळली

होती. संद ु र वस्त्रे पररधान केली होती. जेहाहा तितची कणवफुले हालत असत, तेहाहा तयांच्या चमकण्याने तोंडावर आलेले तितचे कुरळे केस शोिभवंत ददसत होते. तितचे

तिनतंब आणण स्तन उभार होते, तर कंबर बारीक होती. आपले मधरु हास्य आणण कटािांनी ती व्रजवािसयांचे गचतत वेधून घेत होती. हातात कमळ घेऊन येणार्या तया

रूपवती रमणीला पाहून गोपींना वाटले क्, जणू स्वतः लक्ष्मीच आपल्या पतीचे दशवन घेण्यासाठाी आली आहे . (१-६) बालग्रहासारखी ती इकडे तितकडे लहान मल ु ांना शोधीत सहजपणे नंदांच्या

घरात िशरली. तेथे दष्ु टांचे काळ बालक श्रीकृष्ण पाळण्यात झोपलेले तितने पादहले. परं तु राखेच्या दढगात लपलेला अग्नी असतो, तयाचप्रमाणे तयावेळी तयांनी आपले

प्रचंड तेज लपवून ठाे वले होते. चराचराचा आतमा असणार्या तयांनी लहान मुलांना मारणारा हा ग्रह आहे , हे जाणून आपले डोळे बंद केले. जसे एखाद्याने नकळत, झोपलेल्या सापाला दोरी समजून उचलून र्घयावे, तयाचप्रमाणे आपल्या काळरूप श्रीकृष्णांना पूतनेने उचलून मांडीवर घेतले. (७-८)

मखमली म्यानात लपववलेल्या तीक्ष्ण धारे च्या तलवारीप्रमाणे पूतनेचे हृदय

रमाूर होते. परं तु वरवर मात्र ती अतयंत मधुर हायवहार करीत होती. रोदहणीने आणण यशोदे ने तितला पादहले, पण तितच्या सौंदयवप्रभावाने हतप्रभ होऊन स्तब्धपणे तया तितला पाहातच रादहल्या. इकडे तितने तया बालकाला भयंकर मांडीवर घेऊन तयाच्या तोंडात

आपला स्तन ददला. तया स्तनाला अतितशय भयंकर आणण कोणतयाही प्रकारे न पचू शकणारे ववर्ष लावलेले होते. तेहाहा भगवंतांनी रागाने दोन्ही हातांनी तितचा स्तन

जोरात दाबून तितच्या प्राणांसह तितचे दध ू प्राशन केले. तितची सवव ममवस्थाने णखळणखळी झाली. "अरे सोड ! सोड ! पुरे कर !" असे ओरडत वारं वार आपले हात-पाय आपटीत


ती रडू लागली. तितने डोळे कफरवले आणण तितचे शरीर घामाने थबथबले. तितच्या

महाभयंकर आरमाोशाने डोंगरांसह पथ् ृ वी आणण ग्रहांसह अंतररि डगमगू लागले. सातही

पाताळे आणण ददशा दम ु दम ु ून गेल्या. ववजा कोसळतात क् काय या शंकेने पुष्कळसे

लोक जिमनीवर कोसळले. परीक्षिता ! अशा प्रकारे पूतनेच्या स्तनांमध्ये इततया वेदना झाल्या क्, ती गतप्राण झाली. ती मूळ रूपाने प्रगट झाली, केस ववस्कटले.

इंद्राच्या वज्राने घायाळ होऊन वत्र ृ ासुर जसा पडला होता, तशीच ती सुद्धा बाहे र गोठ्यात हातपाय पसरून पडली. (९-१३)

राजेंद्रा ! पूतनेच्या शरीराने खाली पडता पडता सुद्धा सहा कोस अंतरातील

झाडे उन्मळून पाडली. ही तर मोठाीच अद्भुत घटना घडली. पूतनेचे शरीर अतयंत भयानक होते. तितचे तोंड नांगराच्या फाळाप्रमाणे तीक्ष्ण आणण भयंकर दाढा असलेले

होते. तितच्या नाकपुड्या डोंगरातील गुहेप्रमाणे खोल होतया आणण स्तन पहाडावरून तिनखळलेल्या कड्यांप्रमाणे होते. लाल लाल केस चारी बाजंन ू ा ववस्कटून पसरले होते.

डोळे अंधार्या ववहीरीप्रमाणे खोल, तिनतंब नदीच्या उं च ककनार्याप्रमाणे भयंकर, हात, जांघा आणण पाय नदीच्या पुलांप्रमाणे वाटत होते. तसेच पोट, पाणी नसलेल्या

डोहाप्रमाणे ददसत होते. पूतनेचे ते शरीर पाहून गवळी आणण गोपी भयभीत झाले. तितची भयंकर ककंकाळी ऐकून तयांचे हृदय, कान आणण डोके अगोदरच फुटल्यासारखे झाले होते. जेहाहा गोपींनी पादहले क्, बाल श्रीकृष्ण तिनभवयपणे तितच्या छातीवर खेळत आहे त, तेहाहा अतयंत घाबरून लगबगीने तेथे जाऊन तयांनी श्रीकृष्णांना उचलून घेतले. (१४-१८)

यानंतर यशोदा आणण रोदहणीसह गोपींनी गाईचे शेपूट अंगावरून कफरववणे

इतयादद उपायांनी तया बाळाचे सववप्रकारे (दष्ु ट शततींपासून) रिण केले. तयांनी प्रथम तयाला गोमूत्राने स्नान घातले. नंतर सवव अंगाला गायीच्या अंगावरील धूळ लावली

आणण तयानंतर बाराही अंगांना भगवंताच्या नामांनी शेण लावून पीडा शमन केले. तयानंतर गोपींनी आचमन करून अंगन्यास आणण करन्यास केले. तसेच बालकाच्या अंगावर बीजन्यास केले. (१९-२१)


गोपी म्हणू लागल्या - "अजन्मा भगवान तुझ्या पायांच,े मणणमान गुडर्घयांच,े

यज्ञपुषार्ष मांड्यांच,े अच्युत कमरे च,े हयग्रीव पोटाचे, केशव हृदयाचे, ईश विस्थळाचे, सूयव कंठााचे, ववष्णू हातांचे, उषारमाम तोंडाचे आणण ईश्वर मस्तकाचे रिण करोत.

तुझ्या रिणासाठाी चरमाधर भगवान तझ् ु या पुढे राहोत, गदाधारी श्रीहरी पाठाीमागे,

धनुष्य आणण खड्ग धारण करणारे भगवान मधुसूदन आणण अजन दोघे दोन बाजन ूं ा, शंखधारी उषागाय चारी कोपर्यांमधे, उपें द्र वर, गषाड पथ् ृ वीवर आणण भगवान परमपुषार्ष तझ् ंू ी रिणासाठाी राहोत. हृर्षीकेश इंदद्रयांचे आणण नारायण प्राणांचे रिण ु या सवव बाजन

करोत. श्वेतद्वीपाचे अगधपती गचतताचे आणण योगेश्वर मनाचे रिण करोत. पक्ृ ष्नगभव तझ् ु या बुद्धीचे आणण परमातमा भगवान तझ् ु या अहंकाराचे रिण करोत. खेळताना गोववंद रिण करोत. तिनद्रे च्या वेळी माधव रिण करोत. चालताना वैकंु ठा आणण

बसलेल्यावेळी श्रीपती तुझे रिण करोत. सवव ग्रहांना भयभीत करणारे यज्ञभोतते भगवान भोजनाचे वेळी तुझे रिण करोत. डाककनी, रािसी, कूष्मांडा इतयादद बालग्रह, भूत, प्रेत, वपशाच्च, यि, रािस आणण ववनायक, कोटरा, रे वती, जयेष्ठाा, पूतना,

मातक ृ ा इतयादद, शरीर, प्राण तसेच इंदद्रयांचा नाश करणारे उन्माद, अपस्मार इतयादद रोग, स्वप्नात पादहलेले महान उतपात, वद्ध ृ ग्रह आणण बालग्रह इतयादद सवव अतिनष्ट घटक, भगवान ववष्णूंच्या नावाचा उच्चार केल्याने भयभीत होऊन नष्ट होऊन जावोत. (२२-२९)

श्रीशुकाचायव


-

अशा


प्रेम

करणार्या

गोपींनी

रिामंत्र

म्हटल्यावर यशोदे ने आपल्या मुलाला दध ू पाजून पाळण्यात तिनजववले. तयाचवेळी नंद

वगैरे गोप मथुरेहून गोकुळात पोहोचले. तेहाहा पूतनेचे ते भयंकर शरीर पाहून ते चककत झाले. ते म्हणू लागले, वसुदेवाच्या रूपात तिनक्श्चतच कोण्या ीर्षीने जन्म घेतला असेल. ककंवा हे ही शतय आहे क्, वसुदेव पूवज व न्मीचे कोणी योगेश्वर असतील.

कारण ते जसे म्हणाले होते, तसेच संकट येथे ददसन ू आले. तोपयांत व्रजवासींनी कुर्हाडींनी पूतनेच्या शरीराचे तक ु डे तक ु डे केले आणण लांब नेऊन एकेक अवयव गचतेवर ठाे वून जाळून टाकले. कृष्णाने दध ू प्याल्यामळ ु े जयाची सवव पापे ततकाळ नष्ट झाली, असा तो तितचा दे ह जळत असता, तयातन ू धप ु ासारखा सग ु ंधी धरू तिनघू लागला. पूतना एक रािसी होती. लोकांच्या लहान मुलांना मारणे आणण तयांचे रतत वपणे हे च


तितचे काम होते. श्रीकृष्णांनासुद्धा तितने मारून टाकण्याच्या इच्छे नेच स्तनपान करववले होते. तरीसुद्धा तितला सद्गती िमळाली. तर मग जे लोक परमातमा श्रीकृष्णांना श्रद्धा

आणण भततीने मातेप्रमाणे प्रेमपूवक व अतितशय वप्रय असणारी वस्तू समवपवत करतात, तयांच्यासंबंधे काय बोलावे ? सवाांना वंदनीय आणण भततांच्या हृदयातील ठाे वा असणार्या चरणांनी पूतनेचे शरीर दाबून, भगवंतांनी तितचे स्तनपान केले होते. जरी

ती रािसी होती, तरीसुद्धा मातेला िमळणारी स्वगवगती तितला िमळाली. तर मग जयांच्या स्तनांचे दध ू भगवंत (ब्रह्मदे वाने वासरे व गोपबालक यांना लपवून ठाे वले

तयावेळी) प्रेमाने प्याले, तया गाई आणण मातांची गोष्ट काय सांगावी ? पुत्रप्रेमाने

आपणहून पाझरणारे जयांचे दध ू भगवंत भरपरू प्याले, तयांना भगवान दे वक्नंदनांनी मोिापयांत सवव काही ददले. राजन ् ! जया गोपी व गाई तिनतय भगवान श्रीकृष्णांना आपल्या पुत्राच्या रूपातच पाहात होतया, तया अज्ञानजतिनत संसारचरमाात कधीही अडकू शकत नाहीत. (३०-४०)

नंद वगैरे गोपांना जेहाहा गचतेच्या धरु ाचा सग ु ंध येऊ लागला, तेहाहा, ’हे काय

आहे ? हा सग ु ंध कोठाून येत आहे ?’ असे म्हणत ते व्रजामध्ये पोहोचले. तितथे

गोपांनी तयांना पूतनेच्या येण्यापासन ू ते मरे पयांत सवव वतृ तांत सांगगतला. पूतनेचा

मतृ यू आणण श्रीकृष्णाचे सुखरूप असणे, हे ऐकून ते लोक अतितशय ववस्मयचककत झाले. परीक्षिता ! मतृ यूच्या तावडीतून सुटून आलेल्या आपल्या मुलाला, उदार नंदांनी

उचलून घेतले आणण वारं वार तयाचे मस्तक हुंगून ते अतितशय आनंददत झाले. हा ’पूतना-मोि’ भगवान श्रीकृर्षणाची अद्भुत बाललीला आहे . जो मनष्ु य श्रद्धेने याचे श्रवण करतो, तयाला भगवान श्रीकृष्णांबद्दल प्रेम वाटू लागते. (४१-४४)


स्कंद १० वा- अध्याय ७ वा छकडा मोडणे आणण तण ृ ावतव उद्धार राजाने म्हटले - गुषावयव ! सवव शक्ततमान भगवान श्रीहरींनी जे जे अवतार

धारण करून पुष्कळशा मनोहर आणण श्रवणीय लीला केल्या; जयांचे श्रवण केल्याने


प्रेम वाढते आणण ववर्षयांची आशा नाहीशी होते, मनुष्याचे अंतःकरण ततकाळ शुद्ध होते. भगवंतांववर्षयी भतती आणण तयांच्या भततांशी मैत्री जडते, तया मनोहर लीलांचे

आपल्याला योग्य वाटल्यास वणवन करावे. भगवान श्रीकृष्णांनी मनुष्यलोक् प्रगट होऊन मनुष्य स्वभावाचे अनुकरण करीत जया बाललीला केल्या, तयाही अद्भुत असतील. तरी आपण तयासुद्धा मला सांगाहायात. (१-३)

श्रीशुकदे व म्हणतात - एकदा भगवान श्रीकृष्णांचा कूस बदलण्याचा अिभर्षेक-

उतसव साजरा केला जात होता. तयाच ददवशी तयांचे जन्मनित्रही होते. तयामुळे घरात पुष्कळ क्स्त्रयांची गदी झालेली होती. गाणे बजावणे चालले होते. ब्रह्माणांचा मंत्रघोर्ष

चालू होता. तयावेळी यशोदे ने मुलाला अिभर्षेक केला. नंदराणीने ब्राह्मणांचा मोठाा सन्मान केला. तयांना अन्न, वस्त्रे, पुष्पमाळा, गाई इतयादद वप्रय वस्तू दे ऊन उततम प्रकारे ब्राह्मणपूजन केले. तेहाहा तयांनी मंगल स्नान घातलेल्या तया बाळाला आशीवावद

ददले. नंतर लाडतयाच्या डोळ्यांवर झोप आली आहे , असे पाहून तितने हळूवारपणे अंथषाणावर झोपववले. थोड्याच वेळात जाग येऊन तो स्तनपान करण्यासाठाी रडू लागला. तयावेळी यशोदा उतसवासाठाी आलेल्या गोपगोपींचे स्वागत करण्यात गंत ु ली

होती; तयामळ ु े तितला तयाचे रडणे ऐकू आले नाही. तेहाहा रडत रडतच श्रीकृष्ण आपले पाय झटकू लागला. बाळ श्रीकृष्णाला एका छकड्याखाली झोपवले होते. तयाचे

पालवीसारखे लाल गचमुकले पाय आपटताच तो छकडा उलटला. तयाच्यावर दध ू , दही

वगैरे पदाथव घालून ठाे वलेली भांडी होती, ती इकडे तितकडे ववखरून गेली. तसेच तया छकड्याची चाके, कणा, जोखड मोडून अस्ताहायस्त होऊन पडली. उतसवासाठाी आलेल्या क्स्त्रया, यशोदा, रोदहणी आणण नंद वगैरे गोप ही ववगचत्र घटना पाहून घाबरून गेले. ते म्हणू लागले, "अरे हा छकडा आपोआप कसा काय उलटला बुवा !" तयांना याचे कोणतेच कारण कळले नाही. तेहाहा तेथे असलेली मुले गोप-गोपींना

म्हणाली, "या कृष्णानेच रडताना आपल्या पायाने ठाोकरून हा उलटववला, यात शंका नाही." परं तु तया गोपांनी ’ती पोरांची बडबड’ मानन ू तयावर ववश्वास ठाे वला नाही. कारण तया मल ु ाचा असामान्य परारमाम तयांना माहीत नहाहता. (४-१०)

हा ग्रहांचा कोप आहे , असे यशोदे ला वाटले. तितने रडणार्या लाडतयाला मांडीवर

घेऊन ब्राह्मणांकडून वेदमंत्रांनी शांतितपाठा करववला आणण तयाला दध ू पाजले. बलाढ्य


गोपांनी छकडा पुन्हा हायवक्स्थत ठाे वून तयाच्यावर पदहल्याप्रमाणे सवव सादहतय ठाे वले. ब्राह्मणांनी हवन केले आणण दही, अिता, दभव आणण पाणी घेऊन तया छकड्याची पूजा केली. असूया, दं भ, ईष्याव, दहंसा आणण अिभमान नसलेल्या सतयशील ब्राह्मणांचे आशीवावद कधी ववफल होत नाहीत, असा ववचार करून नंदांनी मुलाला उचलून घेतले आणण


ब्राह्मणांकडून

सामवेद,

ीग्वेद

आणण

यजुवेदाच्या

मंत्रांच्याद्वारे

अिभमंबत्रत आणण पववत्र और्षधींनी यत ु त पाण्याने तयाला स्नान घालून पुण्याहवाचन करववले; आणण हवन करवून ब्राह्मणांना पंचपतवान्नांचे भोजन घातले. तेहाहा कोठाे

नंदांचे समाधान झाले. नंतर तयांनी मल ु ाच्या उतकर्षावसाठाी ब्राह्मणांना सववगण ु संपन्न, वस्त्रे, पुष्पमाळा आणण सोन्याच्या साखळ्यांनी सजववलेल्या गाई दान ददल्या. तेहाहा ब्राह्मणांनी तयांना आशीवावद ददले. जे वेदवेतते आणण सदाचारी ब्राह्मण असतात, तयांचे आशीवावद कधी तिनष्फळ होत नाहीत, ही गोष्ट स्पष्टच आहे . (११-१७)

एके ददवशी यशोदा आपल्या मल ु ाला मांडीवर घेऊन तयाचे लाड करीत होती.

तयावेळी एकदम मोठ्या िशलाखंडाप्रमाणे तो जड वाटू लागला. तया भाराने कासावीस होऊन तितने श्रीकृष्णाला जिमनीवर बसववले. याचे तितलाही आश्चयव वाटले. यानंतर तितने भगवंतांचे स्मरण केले आणण ती घरकामाला लागली. (१८-१९)

तण ृ ावतव नावाचा एक दै तय कंसाचा सेवक होता. कंसाच्या सांगण्यावरून प्रचंड

वावटळीच्या रूपाने तो आला आणण बसलेल्या बालकाला उडवून घेऊन गेला. तयाने सगळे गोकूळ झाकळून टाकले. तयामळ ु े लोकांचे डोळे धळ ु ीने भरून तयांना काहीसे

ददसेनासे झाले. तयाने प्रचंड आवाजाने दाही ददशांचा थरकाप उडववला. संपूणव गोकूळ थोडा वेळ धळ ु ीने आणण अंधाराने झाकोळून गेले होते. यशोदे ने मल ु ाला जेथे ठाे वले

होते, तेथे जाऊन पादहले, तर तेथे तो नहाहता. तण ृ ावतावने उडववलेल्या धुळीने सववजण

इतके त्रस्त झाले क्, दस ु र्याला तर सोडाच, पण स्वतःलाही ते पाहू शकत नहाहते. ते जोरदार वादळ आणण धुळीच्या वर्षाववात मुलाचा पतता नाही, हे पाहून यशोदे ला अतयंत शोक झाला. पुत्राच्या आठावणीने ती अतयंत हायाकुळ झाली आणण वासरू मेल्यावर

गाईची जी अवस्था होते, तशी तितची दशा झाली व ती जिमनीवर कोसळली. तुफान शांत झाल्यावर धळ ू कमी झाली, तेहाहा यशोदे च्या रडण्याचा आवाज ऐकून अन्य गोपी


धावत तेथे आल्या. नंदनंदन न ददसल्याने तया अतयंत शोकाकुल झाल्या व तयांच्या डोळ्यांतून अश्रुधारा वाहू लागला. तयाही रडू लागल्या. (२०-२५)

इकडे तण ृ ावतव वावटळीच्या रूपाने जेहाहा श्रीकृष्णाला आकाशात घेऊन गेला,

तेहाहा तयाचे प्रचंड वजन तयाला सहन न झाल्याने तयाचा वेग शांत झाला. तो अगधक चालू शकला नाही. (२६)

स्वतःपेिाही जास्त वजनदार असल्याने तण ृ ावतव श्रीकृष्णाला िशलाखंड समजू

लागला. कृष्णाने तयाचा गळा असा पकडला क्, तो तया अद्भत बालकाला ु आपल्यापासन ू बाजल ू ा करू शकला नाही. श्रीकृष्णाने इततया जोराने तयाचा गळा

पकडला होता क् तो दै तय तिनश्चेष्ट झाला. तयाची बब ु ुळे बाहे र आली, बोलणे बंद झाले व प्राण तिनघून गेले. अखेर तया बालकासह तो व्रजामध्ये येऊन पडला. तेथे जया

क्स्त्रया रडत होतया, तयांनी पादहले क्, एक आरमााळववरमााळ रािस आकाशातून एका मोठ्या िशळे वर येऊन आपटला आणण तयाचे सवव अवयव मोडून पडले. जणू श्रीशंकरांच्या

बाणांनी

घायाळ

होऊन

पडलेला

बत्रपुरासरु च.

श्रीकृष्ण

तयाच्या

विःस्थलावर लोंबकळत होते, हे पाहून नंदादी गोप-गोपींना ववस्मय वाटला. लगबगीने तेथे जाऊन तयांनी श्रीकृष्णांना उचलून मातेकडे आणून ददले. मतृ यूमुखातून बालक

सुखरूपपणे परत आले. जरी रािस तयाला आकाशात घेऊन गेला होता, तरीसुद्धा तो

मतृ यूच्या तोंडून सुटून सुखरूप परत आला, हे पाहून सवाांना अतयंत आनंद झाला. ते म्हणू लागले - "अहो ! हे केवढे आश्चयव ! ककती अद्भत ु घटना घडली ते पहा ना ! या मल ु ाला रािसाने मतृ यच् ू या मख ु ात टाकले होते, परं तु हा परत आला आणण तया

दहंसाचारी दष्ु टाला तयाच्या पापानेच गगळून टाकले. साधप ु षा ु र्ष आपल्या समतेनेच भयांपासून वाचतात, हे च खरे ! आम्ही असे कोणते तप ककंवा भगवंतांची पूजा केली होती ? ककंवा पाणपोई घालणे, धमवशाळा बांधणे इतयादद लोकोपयोगी कामे केली होती

? ककंवा यज्ञ, दान वगैरे केले होते ? ककंवा लोकांचे भले केले होते क् जयामुळे हा

बालक मतृ यूच्या तावडीतून सुटून आपल्या स्वजनांना सुखी करण्यासाठाी पुन्हा परत आला. काय आमचे भाग्य ! तया महावनामध्ये पुष्कळशा अद्भुत घटना घडताहे त हे पाहून नंदाला आश्चयव वाटले. तयाला वसुदेवाचे म्हणणे पुन्हा पटले. (२७-३३)


एकदा यशोदा आपल्या बाळाला मांडीवर घेऊन मोठ्या प्रेमाने तयाला दध ू

पाजत होती. हे राजा ! तयाचे जवळ जवळ दध ू वपऊन झाले होते. तेहाहा यशोदा तयाचे

मधुर हास्ययुतत मुख कुरवाळत होती. तयाचवेळी श्रीकृष्णांना जांभई आली आणण मातेने तयांच्या मुखात असे पादहले क्, तयात आकाश, अंतररि, जयोतितमांडल, ददशा,

सूय,व चंद्र, अग्नी, वाय,ू समुद्र, द्वीप, पववत, नद्या, भवने आणण सवव चराचर पदाथव भरले आहे त. परीक्षिता ! आपल्या पुत्राच्या मुखामध्ये अशा प्रकारे अचानक सवव जग

पाहून यशोदा थरथर कापू लागली. तितने अतयंत आश्चयवचककत होऊन आपले डोळे बंद करून घेतले. (३४-३७)


स्कंध १० वा अध्याय - ८ वा नामकरण- संस्कार आणण बाललीलाश्रीशुकदे व म्हणतात - परीक्षिता ! यदं च ू े कुलपुरोदहत महातपस्वी श्रीगगावचायव

वसुदेवांच्या सांगण्यावरून नंदांच्या गोकुळात आले. तयांना पाहून नंदांना अतितशय आनंद झाला. ते हात जोडून उठाून उभे रादहले. नंतर तयांच्या चरणांना वंदन करून तयांना भगवतस्वरूप मानून तयांनी तयांची पूजा केली. आदरातितथ्यानंतर जेहाहा गगावचायव आरामात बसले, तेहाहा नंदांनी अतयंत मधुर शब्दात तयांचे अिभनंदन करून

म्हटले - "भगवन ! आपण तर स्वतः पूणक व ाम आहात. तरीसुद्धा, मी आपली काय सेवा करू ? आपल्यासारख्या महातम्यांचे आमच्यासारख्या सामान्य गहृ स्थांच्या घरी

येणे हे आमच्याच परम कल्याणासाठाी होय. एरहाही आपले येणे कठाीणच. प्रभो ! जी गोष्ट साधारणपणे इंदद्रयांनी जाणण्याच्या पलीकडील आहे , तीसद्ध ु ा माणसाला जयोतितर्ष शास्त्राच्याद्वारे प्रतयि जाणता येत.े आपण तयाच जयोतितर्षशास्त्राची रचना केली आहे .

आपण ब्रह्मवेततयांमध्ये श्रेष्ठा आहात; म्हणून माझ्या या दोन्ही मुलांचे नामकरणादी संस्कार आपणच करावेत. कारण ब्राह्मण जन्मानेच मनुष्यमात्राचा गुरू असतो. (१-६)


गगावचायव म्हणाले - मी सगळीकडे यदव ु ंशीयांचा पुरोदहत म्हणून प्रिसद्ध आहे .

मी जर तुझ्या पुत्राचे संस्कार केले, तर लोकांना वाटे ल क्, हा दे वक्चा पुत्र आहे . कंस दष्ु ट बुद्धीचा आहे . वसुदेवाबरोबर तझ ु ी घतिनष्ठा मैत्री आहे . दे वक्च्या कन्येकडून

जेहाहापासून तयाने ऐकले आहे क्, तयाला मारणारा दस ु रीकडे कोठाे तरी जन्मला आहे , तेहाहापासून तो असाच ववचार करीत आहे क्, दे वक्च्या आठाहाया गभावपासून कन्येचा जन्म झाला नसला पादहजे. जर मी तुझ्या पुत्राचा संस्कार केला, तर तो हा बालक वसद ु े वाचा पुत्र समजन ू तयाला मारील. तो आपल्याकडून मोठााच अन्याय होईल. (७-९)

नंद म्हणाले, आपण गुपचूपपणे या एकांत गोशाळे मध्ये स्वक्स्तवाचन करून

या बालकाचा द्ववजातीला योग्य असा नामसंस्कार करावा. इतरांची गोष्ट कशाला, माझ्या लोकांनाही ही गोष्ट समजणार नाही हे मी पाहीन. (१०)

श्रीशुकदे व म्हणतात - संस्कार करणे हे आपले कतवहाय आहे , असे गगावचायाांना

वाटत होतेच. नंदांनी जेहाहा तयांना अशी प्राथवना केली, तेहाहा तयांनी एकांतात बसून गुप्तपणे दोन्ही बालकांचा नामकरण संस्कार केला. (११)

गगावचायव म्हणाले - हा रोदहणीचा मल ु गा आपल्या िमत्रांना आपल्या गण ु ांनी

आनंददत करील, म्हणन ू याचे नाव ’राम’ असे राहील. याच्या शततीला काही सीमा

नाही, म्हणून लोक याला ’बल’ असे म्हणतील. हा यादव आणण तुमच्यामध्ये काही भेदभाव ठाे वणार नाही म्हणून याचे एक नाव ’संकर्षवण’ असेही असेल. आणण हा जो सावळ्या वणावचा आहे , हा प्रतयेक युगामध्ये शरीर धारण करतो. मागील युगांमध्ये तयाने अनुरमामे पांढरा, तांबडा आणण वपवळा असे तीन वेगवेगळे रं ग स्वीकारले होते.

यावेळी तयाचा कृष्णवणव आहे , म्हणून याचे नाव ’कृष्ण’ असेल. नंद महोदय ! हा

तुझा पुत्र पूवी कधी वसुदेवांचा पुत्र होता, म्हणून हे रहस्य जाणणारे लोक याला ’श्रीमान वासुदेव’ असेही म्हणतील. तुझ्या पुत्राची पुष्कळ नावे आणण रूपेसुद्धा आहे त. क्जतके गण ु आणण क्जतक् कमे, तया सवाांना अनस ु रून वेगवेगळी नावे आहे त. ती मी

जाणतो, सववसामान्य लोक जाणत नाहीत. हा तम् ु हा लोकांचे परम कल्याण करील. सवव गोप आणण गाईंना हा अतितशय आनंददत करील. याच्या साहाय्याने तम् ु ही

मोठामोठ्या संकटांतन ू अगदी सहज पार पडाल. हे व्रजराज ! पूवी एकदा पथ् ृ वीवर


राजा नहाहता, तेहाहा डाकंू ची पीडा ददलेल्या सजजनांचे ह्यानेच रिण केले आणण याच्याकडूनच बळ प्राप्त करून तया लोकांनी लुटारूंवर ववजय िमळववला होता. जे भाग्यवान मनुष्य याच्यावर प्रेम करतात, तयांचा शत्रू पराभव करू शकत नाहीत. जसे

ववष्णूंच्या छत्रछायेखाली राहणार्या दे वांना असुर क्जंकू शकत नाहीत. नंद महोदय !

गुण, संपतती, सौंदयव, क्तितव आणण प्रभाव यांमध्ये तझ ु ा हा मुलगा भगवान नारायणांसारखाच आहे . तू अतयंत सावधपणे याचे रिण कर. अशा प्रकारे नंदाला

समजावून सांगन ू गगावचायव आपल्या आश्रमाकडे परत गेले. तयांचे म्हणणे ऐकून

नंदाला अतितशय आनंद झाला. तयाला वाटले क्, आपल्या सवव आशा-आकांिा पूणव झाल्या. (१२-२०)

परीक्षिता ! थोड्याच ददवसांत गोकुळात रामकृष्ण हात व गुडघे टे कून रांगू

लागले. (२१)

ते दोघे भाऊ रांगत रांगत गोकुळातील धुळीतून चालत असत. तयावेळी

तयांच्या पायातील घग ंु रू षाणझुण वाजत असत. तया कणवमधुर आवाजाने आनंददत

होऊन नकळत एकाद्या अनोळखी माणसाच्या मागे जात. नंतर जेहाहा पाहात हा दस ु राच कोणीतरी आहे , तेहाहा ते थांबत आणण भ्यालासारखे आपल्या मातांकडे परत

येत. तयांना पाहून मातांचा स्नेह दाटून येत असे. तयांच्या स्तनांतून दध ु ाच्या धारा वाहू लागत. तयावेळी माता तयांना दोन्ही हातांनी हृदयाशी कवटाळीत आणण स्तनपान दे त. जेहाहा ते दध ू वपऊ लागत आणण अधन ू मधन ू आपल्या मातांकडे पाहात, तेहाहा

तयांचे ते मंद मंद हास्य, कंु दकळ्यांसारखे दात आणण भाबडा चेहरा पाहून तया आनंद समद्र ं ू लागत. जेहाहा ते दोघे आणखी थोडे मोठाे झाले, तेहाहा गोकुळात अशा ु ात डुब काही बाललीला करू लागले क्, तया गोपी पाहातच राहात. कधी कधी ते वासरांचे

शेपूट धरून ठाे वीत आणण वासरे िभऊन इकडे तितकडे पळू लागली क्, ते दोघेही तयांच्याकडून ओढले जात. गोपी आपल्या घरातील कामधंदा सोडून जेहाहा हे सगळे

पाहत असत, तेहाहा हसून हसून तयांची मुरकंु डी वळत असे आणण तया आनंदात मग्न होत असत. कन्है य्या आणण बलराम दोघेही अतितशय चंचल आणण फारच खोडकर

ं े असणार्या जनावरांकडे पळत जात तर कधी होते. ते कधी हरीण, गायींसारख्या िशग

धगधगणार्या आगीजवळ जात. कधी दाताने चावणार्या प्राण्यांजवळ जात तर कधी


तलवारी उचलून घेत. कधी पाण्याकडे जात, कधी पक्ष्यांजवळ जात, तर कधी काट्याकुट्यांत जात. तयांच्या माता तयांना तयापासून अडवू पाहात, पण तयांचे काही चालत

नसे. अशा क्स्थतीत तया घरातील कामसुद्धा धड करू शकत नहाहतया. अशा द्ववधा मनःक्स्थतीत तया फारच वेचैन राहात. (२२-२५)

हे राजर्षे ! थोड्याच ददवसात रांगणे संपवून राम-कृष्ण सहजपणे गोकुळात

दहंडू-कफरू लागले. आता भगवान कृष्ण आणण बलराम आपल्याच वयाच्या गवळ्यांच्या मुलांना बरोबर घेऊन खेळण्यासाठाी बाहे र पडत आणण व्रजातील गोपींना आनंददत

करीत तिनरतिनराळे खेळ खेळत. तयांच्या लहानपणाच्या मनोहर खोड्या पाहून तया यशोदे च्या घरी येऊन तितला सांगू लागत. (२६-२८) अग यशोदे ! हा तुझा कान्हा अतितशय खोडकर झाला आहे . गाईची धार

काढण्याची वेळ झालेली नसतानासुद्धा हा वासरांना सोडतो आणण आम्ही रागावलो क्, खो खो करून हसू लागतो. हा चोरीच्या तिनरतिनराळ्या युततया योजून आमचे गोड गोड

दही-दध ू चोरून खातो. तयाने स्वतः खाल्ले तर गोष्ट वेगळी; परं तु तो वानरांना घालतो आणण जेहाहा पोट भरल्यामुळे ते खाऊ शकत नाहीत तेहाहा आमचे माठा फोडून

टाकतो. तयाला घरात जर एकादी वस्तू िमळाली नाही, तर तो घरातल्या लोकांवर

ं यावर रागावतो आणण आमच्या मुलांना रडवून पळून जातो. जेहाहा आम्ही दध ू -दही िशत ठाे वतो आणण याचे हात तितथपयांत पोहोचत नाहीत, तेहाहा हा वेगवेगळ्या युततया

योजतो. कुठाे दोन-चार चौरं ग एकावर एक ठाे वतो. कुठाे उखळावर चढतो, तर कधी उखळावर चौरं ग ठाे वतो. एवढे करूनही जेहाहा काम भागत नाही, तेहाहा हा तया

ं यावर कोणतया भांड्यांत काय ठाे वले आहे , याची भांड्यांना तिछद्र पाडतो. कोणतया िशत तयाला पूणव मादहती असते. जेहाहा आम्ही या वस्तू अंधारात लपवून ठाे वतो, तेहाहा तू याला जे पुष्कळे रतनांचे अलंकार घातले आहे स, तयांच्या प्रकाशातच हा सवव काही पाहतो. जेहाहा गोपी घरकामामध्ये हायग्र असतात, तेहाहा हा हे सारे करतो. एवढे

करूनही आपण तया गावचेच नसल्याचे भासवतो. काही वेळा घरामध्ये लघवी वगैरेही करतो. तिनरतिनराळ्या उपायांनी चोर्या करूनही पुतळ्यासारखा कसा स्तब्ध उभा आहे

पाहा !" श्रीकृष्णाच्या भ्यालेल्या सुंदर मुखकमलाकडे पाहात गोपी याप्रमाणे यशोदे कडे


तरमाारी सांगत असत. यशोदा मात्र तयाच्याकडे पाहून केवळ हसत असे. तयाला रागवण्याचे गोष्ट तितच्या मनातसुद्धा येत नसे. (२९-३१) एके ददवशी बलराम वगैरे गवळ्यांची मल ु े श्रीकृष्णांबरोबर खेळत होती. तयांनी

यशोदे ला सांगगतले, "आई ! कन्हैयाने माती खाल्ली आहे." मल ु ाचे दहत इक्च्छणार्या

यशोदे ने श्रीकृष्णाचा हात पकडला. तयावेळी श्रीकृष्णाचे डोळे िभतीने गंगरले होते.

यशोदे ने रागावून ववचारले, "काय रे खोडसाळा ! तू कोणाला नकळत माती का खाल्लीस ? पहा तझ् ु या बरोबरीची मुले काय म्हणतात ते ! तुझा बलरामदादा सुद्धा तेच सांगतो." (३२-३४)

श्रीकृष्ण म्हणाले - " आई ! मी माती खाल्ली नाही. हे सववजण खोटे बोलत

आहे त. तुला जर यांचेच म्हणणे खरे वाटत असेल, तर तू आपल्या डोळ्यांनीच माझ्या

तोंडात पाहा!" यशोदा म्हणाली, "ठाीक आहे . असे जर आहे , तर तोंड उघड पाहू !" मातेने असे म्हटल्याबरोबर भगवान श्रीकृष्णांनी आपले तोंड उघडले. अनंत ऐश्वयवसंपन्न असे ते केवळ लीला करण्यासाठाीच मनुष्यबालक बनले होते. (३५-३६)

तयांच्या मख ु ामध्ये चराचर ववश्व, आकाश, ददशा, डोंगर, द्वीप आणण

समद्र ु ांसदहत सवव पथ् ृ वी, वाय,ू अग्नी, चंद्र आणण तार्यांसह संपूणव जयोतितमंडल, पाणी,

तेज, पवन, आकाश, वैकाररक अहं काराचे कायव असणारी इंदद्रये, पंचतन्मात्रा, तीन गुण, जीव, काल, स्वभाव, कमव, वासना, शरीर इतयादद वविभन्न रूपात ददसणारे हे

ववश्व आणण स्वतःसह सारे गोकुळ श्रीकृष्णांच्या उघडलेल्या लहानशा मुखात पाहून यशोदा साशंक झाली. ती ववचार करू लागली, ’हे स्वप्न आहे क् भगवंतांची माया ? माझ्या बुद्धीत तर काही भ्रम तिनमावण झाला नाही ना ? का माझ्या या मुलातच जन्मतः काही योगिसद्धी आहे ? जे गचतत, मन, कमव आणण वाणीच्याद्वारा पूणप व णे

व सुलभतेने अनुमानाचा ववर्षय असू शकत नाही, ते हे सवव ववश्व जयाच्या आश्रयाने

आहे आणण जयाच्या सततेनेच याची प्रचीती येते, जयाचे स्वरूप सववथैव अगचंतय आहे ,

तया परमपदाला मी नमस्कार करते. ही मी आहे आणण हे माझे पती आहे त , तसेच

हा माझा मल ु गा आहे , तयाचबरोबर मी व्रजराजाच्या सवव संपततीची स्वािमनी, धमवपतनी आहे , या गोपी, गोप आणण गोधन माझे आहे - अशा प्रकारची माझी कुबुद्धी


ही जयांची आश्रय आहे त, तयांनाच मी शरण आहे ." अशा प्रकारे जेहाहा यशोदे ला ईश्वरी

तततवाचे ज्ञान झाले, तेवढ्यात सववशक्ततमान प्रभूंनी आपल्या पुत्रस्नेहरूप वैष्णवी योगमायेचा तितच्या हृदयात संचार केला. यशोदा ती घटना ताबडतोब ववसरली. तितने आपल्या लाडतयाला उचलून मांडीवर घेतले. तितच्या हृदयाला पूवीप्रमाणेच प्रेमाचा पान्हा फुटला. (३७-४४)

सवव वेद, उपतिनर्षदे , सांख्य, योग आणण भततजन जयांच्या महातम्याचे गीत

गातात तया श्रीहरींना ती आपला पुत्र मानू लागली. (४५)

राजाने ववचारले - ब्रह्मर्षे ! नंदाने असे कोणते फार मोठाे पण् ु य केले होते ?

तसेच भाग्यवती यशोदे नेसद्ध ु ा अशी कोणती तपश्चयाव केली होती क्, क्जच्यामळ ु े स्वतः श्रीहरींनी तितचे स्तनपान केले. भगवान श्रीकृष्णांनी जया बाललीला केल्या, तया इततया पववत्र आहे त क्, तयांचे श्रवण क्तवन करणार्या लोकांचेसुद्धा सवव पाप-ताप नाहीसे होतात. बत्रकालदशी ज्ञानी पुषार्ष आजसुद्धा तयांचे गायन करीत असतात. तयांच्या जन्मदातयांनाही तया पाहायला िमळाल्या नाहीत. (आणण नंद यशोदा मात्र तयांचे सुख लुटीत आहे त, याचे कारण काय ?) (४६-४७)

आणण

श्रीशक ु दे व म्हणाले - नंद पव ू ी एक श्रेष्ठा वसू होते. तयांचे नाव द्रोण होते तयांच्या पतनीचे नाव

धरा

होते.

तयांनी ब्रह्मदे वांच्या

आदे शांचे पालन

करण्याच्या इच्छे ने तयांना म्हटले - "भगवन ! आम्ही जेहाहा पथ् ृ वीवर जन्म घेऊ,

तेहाहा जगदीश्वर भगवान श्रीकृष्णांचेवर आमची अनन्य भतती तिनमावण होवो; क्जच्या

योगाने संसारातील लोक सहजपणे दग व ीला पार करून जातात." ब्रह्मदे व म्हणाले, ु त "ठाीक आहे ." तेच परम यशस्वी द्रोण व्रजामध्ये नंद नावाने जन्मले आणण तीच धरा

यशोदा झाली. परीक्षिता ! भगवान आता तयांचे पुत्र झाले आणण सवव गोपगोपींच्यापेिा नंद आणण यशोदा यांचे तयांच्यावर अतयंत प्रेम जडले. ब्रह्मदे वांचे वचन

सतय करण्यासाठाी भगवान श्रीकृष्ण बलराम यांचेसह व्रजामध्ये राहून तयांना आपल्या बाललीलांनी आनंददत करू लागले. (४८-५२)



स्कंद १० वा- अध्याय ९ वा श्रीकृष्णाला उखळाला बांधणे -

श्रीशुकदे व म्हणतात - एकदा नंदराणी यशोदा घरच्या दासींना दस ु र्या कामाला

लावून स्वतः दही घस ु ळत होती. आतापयांत भगवंतांच्या जया जया बाललीलांचे वणवन

केले, तया सवाांचे दही घस ु ळण्याच्या वेळी स्मरण करीत ती तयांचे गायनही करीत असे. (१-२)

यशोदा जेहाहा दही घस ु ळत होती, तेहाहा स्थूल कमरे वर ती रे शमी वस्त्र नेसली

होती आणण तयावर तितने सुती कमरपट्टा धारण केला होता. पुत्राबद्दलच्या स्नेहामुळे

तितच्या स्तनातून दध पाझरत होते आणण ते हलत होते. रवीची दोरी वारं वार ू

ओढल्याने तितचे हात िशणले होते. हातातील बांगड्या आणण कानातील कणवफुले हलत

होती. चेहर्यावर घामाचे थेंब उठाून ददसत होते. वेणीत घातलेली मोगर्याचे फुले गळून पडत होती. (३)

श्रीकृष्ण तयाचेवळी स्तनपान करण्यासाठाी दही घुसळीत असलेल्या आईजवळ

आला. तितच्या हृदयाला प्रेमाचा पाझर आणीत तयाने रवी पकडली आणण आईचे दही घस ु ळणे थांबवले. यशोदे ने श्रीकृष्णाला मांडीवर घेतले व स्तनातन ू पाझरणारे दध ू ती

तयाला पाजू लागली आणण तयाचे मंद हास्ययत न्याहाळू लागली. इततयात ु त मख ु

चल ु ीवर ठाे वलेले दध ू उतू जाऊ लागल्याने यशोदे ने तयाचे वपणे संपण्याआधीच तयाला

खाली ठाे वून गडबडीने दध ू उतरववण्यासाठाी ती तिनघन ू गेली. यामळ ु े श्रीकृष्णाला राग आला. थरथरणारे लालचुटुक ओठा दातांनी चावीत तयाने जवळच पडलेल्या दगडाने


दह्याचे मडके फोडून टाकले, डोळ्यात खोटे अश्रू आणले आणण माजघरात जाऊन कोणाला नकळत तो लोणी खाऊ लागला. (४-६)

उतू जाणारे दध ू खाली उतरवून यशोदा पुन्हा तया खोलीत आली. तेथे पादहले

तर दह्याचे मडके फुटलेले. ही आपल्या लाडतयाचीच करामत आहे , हे तितने ओळखले.

तयाचबरोबर तोही तेथे नाही, हे पाहून तितला हसू आवरे ना. इकडे तितकडे शोधल्यावर ं यावरचे लोणी समजले क्, एका पालथ्या उखळावर श्रीकृष्ण उभा आहे आणण िशत वानरांना घालीत आहे . िशवाय आपली चोरी उघडक्ला येईल, याच्या िभतीने चारी बाजूंना पाहात आहे . हे पाहून यशोदा पाठाीमागून येऊन हळूच तयाच्याजवळ जाऊन पोहोचली. श्रीकृष्णाने जेहाहा पादहले क्, आई हातात छडी घेऊन आपल्याकडेच येत

आहे , तेहाहा उखळावरून तयाने खाली उडी मारली आणण घाबरल्यासारखे दाखवून तो

पळाला. योगी तपस्येने शुद्ध झालेल्या मनानेसुद्धा जयामध्ये प्रवेश करू शकत नाहीत ककंवा जयाला प्राप्त करू शकत नाहीत, तयाला पकडण्यासाठाी यशोदा तयाच्यामागे

धावली. अशाप्रकारे जेहाहा यशोदा श्रीकृष्णाच्या मागे धावू लागली, तेहाहा थोड्याच वेळात स्थल ू व हलणार्या तिनतंबांच्यामळ ु े तितची चाल मंदावली. जोराने धावण्यामळ ु े वेणी दढली होऊन तीत माळलेली फुले खाली पडू लागली. अखेर कसेबसे तितने तयाला

पकडले. श्रीकृष्णाचा हात पकडून ती तयाला रागावू लागली. तयावेळी हातून चूक

घडल्यामुळे रडत रडत तो हाताने डोळे चोळीत होता. डोळ्यांतून काजळ वाहून तोंडावर आले होते. नजर वर केली, तर ती िभतीने बावरलेली ददसत होती. बाळ फार घाबरला आहे , असे पाहून तितच्या हृदयात माया दाटून आली. तितने छडी फेकून ददली. पण असा ववचार केला क्, याला जरब बसववणासाठाी दोरीने बांधले पादहजे. खरे पाहू जाता यशोदे ला तयाच्या सामथ्यावची कल्पना नहाहती. (७-१२) जयाला बाहे र नाही क् आत नाही, आदी नाही क् अंत नाही, जो जगाच्या

आदद-अंती, आत-बाहे र असून जगद्रूपातही आहे , जो सवव इंदद्रयांच्या पलीकडे असून अहायतत आहे , तयाच भगवंताने मनुष्यरूप घेतल्याने तयाला पुत्र समजून, एखाद्या

साधारण बालकाला बांधावे, तसे यशोदा तयाला दोरीने उखळाला बांधू लागली. जेहाहा यशोदा तया खोडकर मुलाला दोरीने बांधू लागली, तेहाहा ती दोरी दोन बोटे कमी

पडली. तेहाहा तितने दस ु री दोरी तया दोरीला बांधली. जेहाहा तीसुद्धा कमी पडू लागली,


तेहाहा तितने आणखी एक तितला जोडली. अशाप्रकारे जी जी दोरी आणून ती जोडत असे, ती ती पुन्हा दोन बोटे कमीच पडत असे. यशोदे ने घरातील सवव दोर्या जोडल्या तरीसुद्धा तया कमीच पडल्या. हे पाहून गोपी हसू लागल्या. तयामुळे तितलाही हसू आले आणण आश्चयवही वाटले. श्रीकृष्णांनी पादहले क्, आईचे शरीर घामाने ओले गचंब झाले

आहे , वेणी सैल होऊन फुलांची वेणी गळून पडली आहे . तेहाहा तितची कषाणा येऊन तयाने स्वतःच स्वतःला बांधून घेतले. परीक्षिता ! श्रीकृष्ण पूणव स्वतंत्र असून ब्रह्मदे व

इद्याददंसह हे संपूणव ववश्व तयांच्या अधीन आहे . तरीसद्ध ु ा अशा प्रकारे बांधले जाऊन

तयांनी आपण भततांच्या अधीन असल्याचे दशवववले. गोपी यशोदे ने मक्ु ततदातया मक ु ंु दांकडून

जो

कृपाप्रसाद


करून

घेतला,

तो

ब्रह्मदे व,

शंकर

आणण

विःस्थळावर असलेली लक्ष्मी यांनासुद्धा प्राप्त झाला नाही. हे गोवपकानंदन अनन्य भततांना क्जतले सुलभ आहे त, तिततके दे हािभमानी कमवकांडी ककंवा स्वरूपभूत झालेले ज्ञानी यांनासुद्धा नाहीत. (१३-२१)

यानंतर आई घरातील काम करण्यात हायग्र झाली असता उखळाला बांधलेल्या कृष्णाने, जे अगोदर कुबेराचे पुत्र यि होते, ते दोन अजन ुव वि ृ पादहले. नलकूबर आणण मणणग्रीव अशी तयांची नावे होती. तयांच्याजवळ ववपुल ऐश्वयव होते. तयांना झालेला गवव पाहूनच दे वर्षी नारदांनी तयांना शाप दे ऊन वि ृ केले होते. (२२-२३)


स्कंद १० वा- अध्याय १० वा यमलाजन ुव ांचा उद्धार राजाने ववचारले - भगवन ! आपण मला हे सांगा क्, नलकूबर आणण

मणणग्रीव यांना शाप का िमळाला ? तयांनी असे कोणते तिनंद्यकमव केले होते क्, जयामुळे दे वर्षींनाही रमाोध आला होता ? (१)


श्रीशुकाचायव म्हणाले - नलकूबर आणण मणणग्रीव हे दोघे कुबेराचे पुत्र होते. ते

षाद्राचे गण असूनही तयांचा गवव वाढतच गेला. एके ददवशी ते दोघेजण मंदाककनी नदीच्या तटावर कैलास पववताच्या रमणीय उपवनामध्ये वाषाणी मददरा वपऊन मदोन्मतत

झाले

होते.

नशेमुळे

तयांचे

डोळे

िभरिभरत

होते.

पुष्कळ

क्स्त्रया

तयांच्याबरोबर गाणे-बाजावणे करीत होतया आणण ते फुलांनी लहडलेल्या वनामध्ये

तयांच्याबरोबर ववहार करीत होते. तयावेळी कमळांच्या ताटहायांनी शोभणार्या गंगेमध्ये

क्स्त्रयांसह िशरून, हक्ततणींसह हतती जसे जलरमा्डा करतात, तयाप्रमाणेच ते जलरमा्डा करू लागले. परीक्षिता ! कमवधमवसंयोगाने दे वर्षी नारदांनी तयांना पाहून ते उन्मतत झाले आहे त, हे जाणले. नारदांना पाहून वववस्त्र अप्सरा लाजला. शापाच्या िभतीने तयांनी ताबडतोब कपडे पररधान केले. परं तु तया नग्न यिांनी मात्र नाही. जेहाहा दे वर्षी नारदांनी पादहले क्, ते दे वपुत्र असूनसुद्धा ऐश्वयवमदाने आंधळे आणण मददरापान करून

उन्मतत झाले आहे त; तेहाहा नारदांनी तयांच्यावर कृपा करण्यासाठाी तयांना शाप दे त म्हटले. (२-७) नारद

म्हणाले

-

जे

लोक

ववर्षयांचे

सेवन

करतात,


बुद्धीला

बबघडववणारा महततवाचा दोर्ष म्हणजे संपततीची नशा, रजोगण ु ी कमे आणण कुलीनता इतयाददंचा अिभमानसुद्धा तयापेिा अगधक बुवद्धभ्रंश करणारा नाही. कारण संपततीच्या पाठाोपाठा स्त्री, जुगार आणण मद्य ही असतातच. श्रीमदाने अंध होऊन इंदद्रयांचे गुलाम

झालेले रमाूर पुषार्ष आपल्या नाशवान शरीराला अजरामर समजून आपल्याच सारख्या दे हधारी पशूंची हतया करतात. जया शरीराला ’भूदेव’, ’नरदे व’, ’दे व’ इतयादद नावांनी

संबोगधले जाते, तयाची शेवटी काय अवस्था होते ? तयात क्डे पडतात, पशुपक्ष्यांनी खाऊन तयाची ववष्ठाा बनते ककंवा ते जळून राखेचा ढीग होते. तयाच शरीरासाठाी प्राण्यांशी द्रोह करण्यामध्ये मनुष्याला कोणता स्वाथव वाटतो ? असे केल्याने शेवटी नरकाचीच प्राप्ती हाहायची. हे शरीर कोणाची संपतती आहे ते सांगा तर खरे ! अन्न

दे ऊन पालन-पोर्षण करणार्याची आहे क् गभावधान करणार्या वपतयाची ? हे शरीर तयाला नऊ मदहने पोटात बाळगणार्या मातेचे आहे क् तितच्याही आईवडडलांचे ? जो बलवान पुषार्ष बळजवरीने याच्याकडून काम करवून घेतो तयाचे, क् पैसे दे ऊन खरे दी

करणार्याचे. हे जाळणार्या आगीचे आहे क् तयाला खाऊ इक्च्छणार्या कोल्ह्या-कुत्रयांचे


? हे शरीर प्रकृतीपासून उतपन्न होऊन तीमध्येच सामावून जाणारी एक सामान्य वस्तू आहे . अशा क्स्थतीत मूखाविशवाय दस ु रा कोण बुवद्धमान मनुष्य याला आपला आतमा मानन ू तयाच्यासाठाी दस ु र्यांचे प्राण घेईल ? जो उन्मतत श्रीमदाने आंधळा झालेला आहे , तयाला दृष्टी येण्यासाठाी दाररद्र्य हे च सवाांत प्रभावी अंजन आहे . कारण

दररद्री मनुष्यच इतरांना आपल्यासारखे मानतो. च्या शरीराला एकदा काटा टोचलेला

असतो, तो कोणतयाही प्राण्याला असा काटा टोचू नये, असे मानतो. कारण

आपल्याला झालेल्या पीडेवरून दस ु र्या जीवालासद्ध ु ा असेच दःु ख होते, हे तयाला कळते.

परं तु जयाला कधी काटा टोचलाच नाही, तो तया दःु खाची काय कल्पना करणार ? दररद्र्याला गवव असत नाही. सवव प्रकारच्या मदांपासन ू तो दरू असतो. उलट दै वशात तयाला जो त्रास सोसावा लागतो, तीच तयाच्यासाठाी मोठाी तपश्चयाव असते. जयाला

रोजच्या भोजनाची मारामार असते, भुकेने जयाचे शरीर दब ु ळे झालेले असते, तया ददद्रद्री माणसाची इंदद्रयेसुद्धा अशतत झालेली असतात. आणण तयामुळे भोगांसाठाी तो

दस े ासून परावतृ त होतो. साधप ु र्या प्राण्यांना दःु ख दे त नाही. अशा रीतीने तो दहंसप ु ुषार्ष जरी समदशी असले तरीसुद्धा तयांचा सहवास दररद्री माणसांना सुलभ आहे . कारण तयाचे

भोग

लालसासुद्धा

तर

अगोदरच

नाहीशी

होते

सुटलेले

आणण

असतात.

लवकरच

आता

तयाचे

संतांच्या

अंतःकरण

संगतीने

शुद्ध

होते.

तयाची जया

महातम्यांच्या गचततांमध्ये सवाांबद्दल समभाव आहे . जे फतत भगवंतांच्या चरणात लीन

असतात, तयांना, दग व ाची खाण असणार्या आणण धनाच्या मदाने उन्मतत झालेल्या ु ुण दष्ु टांशी काय कतवहाय आहे ? तयांची उपेिा करणेच योग्य. हे दोन्ही यि वाषाणी मददरे चे पान करून उन्मतत आणण धनाच्या मदाने आंधळे झाले आहे त. इंदद्रयांचे गुलाम असणार्या या स्त्री-लंपटांचा अज्ञानजतिनत मद आपण नाहीसा करवा. हे

लोकपाल कुबेराचे पुत्र असूनही मदोन्मतत होऊन अज्ञानात बुडालेले आहे त. आपण वववस्त्र आहोत याचेही तयांना भान नाही. म्हणून हे दोघेजण आता वि ृ होण्याच्याच

योग्यतेचे आहे त. तसे झाले तर यांना पुन्हा असा अिभमान तिनमावण होणार नाही. तेथेसुद्धा माझ्या कृपेने यांना भगवंतांची स्मत ृ ी राहील अणण माझ्या अनुग्रहामुळे

दे वांची शंभर वर्षे झाल्यानंतर यांना श्रीकृष्णांचे साक्न्नध्य लाभेल. मग पुन्हा

भगवंतांच्या चरणांववर्षयी प्रेम उतपन्न होऊन हे आपल्या लोक् तिनघन ू जातील. (८२२)


श्रीशुकदे व म्हणतात - असे म्हणून दे वर्षी नारद नारायणांच्या आश्रमाकडे

तिनघून गेले. नलकूबर आणण मणणग्रीव हे दोघे एकाच वेळी अजन होऊन ुव वि ृ यमलाजन ुव नावाने प्रिसद्ध झाले. आपल्या परम भतत दे वर्षी नारदांचे वचन सतय

करण्यासाठाी श्रीकृष्ण हळू हळू उखळ ओढीत जेथे यमलाजन ुव वि ृ होते, तितकडे जाऊ लागले. (२३-२४)

भगवंतांनी ववचार केला क्, "दे वर्षी नारद मला अतयंत वप्रय आहे त आणण हे

दोघेजणसुद्धा माझा भतत कुबेर याचे पुत्र आहे त. म्हणून महातमा नारद जे म्हणाले, ते मी तसेच सतय करीन." असा ववचार करून श्रीकृष्ण दोन्ही वि ृ ांच्या मधून तिनघाले.

ते तेथून बाहे र पडले. परं तु उखळ मात्र तितरपे होऊन अडकून बसले. कमरे ला दोरी

बांधलेल्या तया मुलाने आपल्या पाठाीशी असलेल्या उखळाला जोराने ओढले मात्र, तोच झाडांची सवव मुळे उखडली गेली. सवव बलववरमामाचे केंद्र ते भगवान तयांचा थोडासा धतका लागताच झाडांच्या फांद्या, खोडे, डहाळ्या आणण पाने यांचा थरकाप होऊन

दोन्ही वि जोराने कडकडाट करीत जिमनीवर कोसळले. तया दोन्ही वि ू ृ ृ ांमधन अग्नीप्रमाणे तेजस्वी असे दोन िसद्ध पुषार्ष बाहे र पडले. तयांच्या चमकणार्या कांतीने

ददशा उजळून तिनघाल्या. तयांनी सवव लोकांचे स्वामी भगवान श्रीकृष्णांच्या जवळ येऊन, तयांच्या चरणांवर डोके टे कवून नमस्कार केला आणण हात जोडून शुद्ध हृदयाने ते तयांची स्तुती करू लागले. (२५-२८) ते

म्हणाले,

"हे

महायोगेश्वर


!

आपण

प्रकृतीच्या

पलीकडील

पुषार्षोततम आहात. हे हायतत आणण अहायतत संपूणव ववश्व आपलेच रूप आहे , असे वेदवेतते जाणतात. आपणच सवव प्राण्यांचे शरीर, प्राण, अंतःकरण आणण इंदद्रयांचे स्वामी आहात. आपणच सववशक्ततमान काल, सववहायापक, तसेच अववनाशी ईश्वर

आहात. आपणच महततततव आणण सततवगुण, रजोगुण व तमोगुणरूप सूक्ष्म प्रकृती आहात. आपणच समस्त स्थूल आणण सूक्ष्म शरीरांची कमे, भाव, धमव आणण सततेला

जाणणारे सवाांचे सािी परमातमा आहात. वतृ तींनी ग्रहण केल्या जाणार्या प्रकृतीचे गुण आणण ववकारांचे द्वारा आपले ज्ञान होऊ शकत नाही. स्थूल आणण सूक्ष्म शरीराच्या आवरणाने

झाकला

गेलेला

कोणता

मनुष्य

तयांच्याही

आधीपासून

असलेल्या

आपल्याला जाणू शकेल ? सवव प्रपंचाच्या तिनमावतया तया तुम्हा भगवान वासुदेवांना


आम्ही नमस्कार करीत आहोत. हे प्रभो ! आपल्या द्वारा प्रकािशत होणार्या गुणांनीच जयांनी आपले माहातम्य लपवून ठाे वले आहे , तया परब्रह्मस्वरूपाला आम्ही नमस्कार

करीत आहोत. आपण प्राकृत शरीरदहत आहात; तरीसुद्धा जेहाहा आपण असे असामान्य

परारमाम प्रगट करीत असता क् जे शरीर धारण करणार्यांना अशतय आहे त. आणण

तयांच्यामुळेच तया शरीरांमध्ये आपला अवतार आहे , हे लिात येत.े प्रभो ! तेच सवव अिभलार्षा पूणव करणारे आपण, सवव लोकांचे लौककक आणण अलौककक कल्याण

करण्यासाठाी यावेळी आपल्या संपूणव शततीतिनशी अवतीणव झाला आहात. हे परम

कल्याणस्वरूप ! हे परममंगलस्वरूप ! आपणास नमस्कार असो ! शांत, सवाांच्या हृदयात वास करणार्या यदव ु ंशागधपती श्रीकृष्णांना नमस्कार असो. हे अनंता ! आम्ही

आपल्या दासांचे दास आहोत. दे वर्षी नारदांच्या अनुग्रहामळ ु े च आम्हांला आपले दशवन झाले. आपण आम्हांला जाण्याची अनुमती द्यावी. हे प्रभो ! आमची वाणी आपल्या

गुणांचे वणवन करीत राहो. आमचे कान आपल्या कथा ऐकण्याकडे लागून राहोत. आमचे हात आपल्या सेवेत आणण मन आपल्या चरणकमलांचे स्मरण करण्यात रममाण होवो ! आमचे मस्तक आपले तिनवासस्थान अशा जगासमोर नम्र राहो आणण आमचे नेत्र आपले प्रतयि शरीर अशा संतांचे दशवन घेत राहोत." (२९-३८) श्रीशुकदे व म्हणतात - तयांनी गोकुळे श्वर श्रीकृष्णांची अशा प्रकारे स्तुती

केल्यानंतर दोरीने उखळाला बांधलेले भगवान हसत हसत तयांना म्हणाले. (३९)

श्रीभगवान म्हणाले - "तम् ु ही मदाने आंधळे झाला होतात. अगोदरपासन ू च

मला हे माहीत होते क्, परम काषाणणक दे वर्षी नारदांनी शाप दे ऊन तम ु चे ऐश्वयव नष्ट केले आणण हीच तम ु च्यावर कृपा केली. जे समदशी आहे त आणण जयांचे हृदय

पूणप व णे मला समवपवत आहे , तया साधप ु ुषार्षांच्या दशवनाने संसारबंधन नाहीसे होते. जसा सूयद व शवनाने अंधार नाहीसा होतो. म्हणून नलकूबरा आणण मणणग्रीवा ! तुम्ही

माझेच अनन्यगचंतन करीत आपापल्या घरी जा. जी तुमच्यासाठाी कल्याणकारी आहे , तया, तुम्हांला इष्ट असलेल्या व संसारचरमाातून सोडववणार्या अनन्य भततीची प्राप्ती तुम्हाला झालेली आहे ." (४०-४२)


श्रीशुकदे व म्हणतात - भगवान असे म्हणाले, तेहाहा तया दोघांनी तयांना

प्रदक्षिणा घातली आणण वारं वार नमस्कार केला. यानंतर उखळाला बांधलेल्या तयांची आज्ञा घेऊन ते उततर दे शल े ा तिनघून गेले. (४३)


स्कंद १० वा- अध्याय ११ वा यमलाजन ुव ांचा उद्धार श्रीशुकदे व म्हणतात - परीक्षिता ! वि ृ पडताना जो प्रचंड आवाज झाला, तो

ऐकून नंदाददक गोप वीजच पडली क् काय असे वाटून तेथे आले. तेथी गेल्यावर तया

लोकांना, दोन्ही अजन ु व वि ृ जिमनीवर उन्मळून पडलेले ददसले. वि ृ उनळून पडण्याचे

कारण जरी कळण्यासारखे होते, तरी ते स्पष्ट न कळल्याने तयांची बुद्धी चरमाावून गेली. तेथे तयांच्या समोरच दोरीने बांधलेला मुलगा उखळ ओढीत होता. "हे कोणाचे काम आहे , ही आश्चयवकारक घटना कशी काय घडली ? असा ववचार करून ते भयभीत झाले. (१-३)

तेथे असलेली मुले म्हणाली - "अहो, याचेच हे काम आहे . हा दोन्ही वि ृ ांच्या

मधून जात होता. उखळ तितरपे झाल्यावर याने जोराने ओढले आणण झाडे उन्मळून पडली. तयातून बाहे र पडलेले दोन पुषार्षसुद्धा आम्ही पादहले." परं तु गोपांनी मुलांच्या

बोलण्यावर ववश्वास ठाे वला नाही. ते म्हणू लागले - "एवढा लहानसा मुलगा, इतक् मोठाी झाडे पाडील हे कधीच शतय नाही. श्रीकृष्णाच्या अगोदरच्या लीलांची आठावण

येऊन कोणाकोणाला ती शतयताही वाटू लागली. नंदांनी पादहले क्, तयांच्या दोरीने बांधलेला मल ु गा उखळ ओढीत घेऊन चालला आहे . ते हसू लागले आणण तयांनी

लागलीच तयाला सोडवले. कधी कधी गोपींनी फूस लावल्यावर भगवान सामान्य बालकाप्रमाणे नाचू लागत. कधी भाबडेपणाने गाऊ लागत. जणू ते तयांच्या हातातील

कठापुतळी झाले होते. कधी तयांच्या आज्ञेवरून पाट आणीत, तर कधी तराजू आणीत. कधी पादत्राणे आणीत तर कधी आपल्या लोकांना आनंदीत करण्यासाठाी दं ड थोपटीत.

भगवान अशा प्रकारे बाललीलांनी व्रजवािसयांना आनंददत करीत आणण जगातील जे


लोक तयांना जाणणारे आहे त, तयांना असे दाखवीत क्, आपण आपल्या सेवकांच्या अधीन असतो. (४-९)

एके दे वशी एक फळे ववकणारी बाई "फळे र्घया फळे " म्हणत आली. हे

ऐकताच सवव फळे दे णारा अच्यत ु फळे खरे दी करण्यासाठाी ओंजळीत धान्य घेऊन

गेला. तयाच्या ओंजळीतून धान्य वाटे तच सांडले; पण फळे ववकणार्या बाईने मात्र तयाचे दोन्ही हात फळांनी भरून टाकले. इकडे भगवंतांनी तितची फळांची टोपली रतनांनी भरून टाकली. (१०-११)

एके ददवशी यमलाजन ु व वि ु ांसह खेळत ृ पाडणारा श्रीकृष्ण आणण बलराम मल

खेळत यमन ु ेच्या तीरावर गेले आणण खेळातच दं ग झाले. तेहाहा रोदहणीदे वीने तयांना

हाका मारल्या. परं तु खेळात रमल्यामळ ु े रोदहणीच्या बोलावण्याने ते आले नाहीत.

तेहाहा रोदहणीने मुलाचे लाड करणार्या यशोदे ला पाठावले. श्रीकृष्ण आणण बलराम मुलांबरोबर पुष्कळ वेळ खेळत होते. यशोदे ने जाऊन तयांनी मोठ्याने हाका मारल्या.

तयावेळी पुत्राबद्दलच्या स्नेहामुळे तितच्या स्तनांतून दध ू णझरपत होते. "ए लाडतया

कृष्णा ! कमलनयना ! बाळा ये, दध ू पी. खेळून खेळून दमला असशील. आता खेळ पुरे कर. भुकेने तू कासावीस झाला असशील. बाळ रामा ! कुलनंदना ! ये. लहान

भावाला घेऊन लगेच ये. पहा, पुत्रा, आज तू अगदी सकाळीच न्याहारी केली होतीस. आता तू जेवायला चल. बलरामा ! बाबा भोजनासाठाी पानावर बसले आहे त. ते तम ु ची

वाट पहात आहे त. या, आणण आम्हांला आनंद द्या. मल ु ांनो ! आता तम् ु हीही

आपापल्या घरी जा. मल ु ांनो पहा तर खरे , तम ु चे अंग कसे धळ ु ीने माखले आहे ते ! लवकर स्नान करा. आज तम ु चे जन्मनित्र आहे . आंघोळ करून ब्राह्मणांना गोदान

करा. पहा ! पहा ! तुमच्या िमत्रांना तयांच्या आयांनी न्हाऊ-माखू घालून कसे सुंदर सुंदर दागगने घातले आहे त ते. आता तुम्हीसुद्धा न्हाऊन छान छान कपडे घालून, खाऊन, वपऊन मग खेळायला जा. परीक्षिता ! चराचराचे िशरोमणी असलेल्या

भगवंतांना प्रेमामळ ु े ती आपला पुत्र समजत होती. तितने एका हाताने बलरामाला आणण

दस ु र्या हाताने श्रीकृष्णाला पकडून तयांना ती आपल्या वाड्यात घेऊन आली. नंतर तितने मुलांना न्हाऊ घालून तयांचे औिण केले. (१२-२०)


नंदादद वद्ध ृ गोपांनी महावनामध्ये मोठामोठाी संकटे येऊ लागली आहे त, असे

पाहून सवाांनी एकत्र येऊन यापुढे काय केले पादहजे, याववर्षयी ववचारववतिनमय सुरू केला. तयापैक् उपनंद नावाचा वयाने व ज्ञानाने मोठाा एक गोप होता व तो दे श , काल व पररक्स्थती यांचे रहस्य जाणणारा असून राम-कृष्णांचे कल्याण इक्च्छणारा

होता. तो म्हणाला, सध्या येथे मोठामोठाी संकटे येऊ लागली आहे त. ती मुख्यतः लहान

मुलांच्या

नाशाला

कारणीभूत

ठारणारी

आहे त.

म्हणून,

गोकुळ

आणण

गोकुळवासी यांचे कल्याण इक्च्छणार्या आपण इथन ू दस ु रीकडे गेले पादहजे. पहा ! मल हा मल ु ांना मारणार्या रािसीच्या तडाख्यातन ू ु गा कसाबसा वाचला. तयानंतर

भगवंताच्या कृपेनेच याच्यावर हा मोठाा छकडा पडला नाही. वादळरूपी दै तयाने याला

आकाशात नेऊन घोर संकटातच टाकले होते. तेथून पुन्हा हा दगडावर आपटला,

तेहाहासुद्धा दे वाने याला वाचवले. यमलाजन ुव ांच्या मध्ये येऊनसुद्धा हा ककंवा दस ु रे मूल मेले नाही. हे सुद्धा भगवंतांनीच आमचे रिण केल्यामुळे. म्हणून जोपयांत एखादे फार मोठाे अतिनष्टकारक संकट या व्रजाला नष्ट करीत नाही, तोपयांतच आपण आपल्या

मुलांना घेऊन सहपररवार येथून दस ु रीकडे तिनघून जाऊ. वंद ृ ावन नावाचे एक वन आहे . तेथे पववत्र पववत, गवत आणण वनस्पती आहे त. ते आमच्या जनावरांसाठाी दहतकारक

आहे . गोप, गोपी आणण गाईंसाठाी ते योग्य स्थान आहे . जर हे म्हणणे तुम्हांला पटत

असेल, तर आजच आपण तितकडे जावयास तिनघू. उशीर करू नका. छकडे जोडा आणण आमची गरु े -वासरे पढ ु े जाऊ दे त. (२१-२९)

उपनंदाचे म्हणणे ऐकून सवव गोप एकमताने ’छान ! छान !’ म्हणाले. तयांनी

आपल्या गाईंचे कळप एकबत्रत केले आणण छकड्यांवर सवव सामग्री ठाे वून ते वंद ृ ावनाकडे तिनघाले. परीक्षिता ! गवळ्यांनी वद्ध ृ , मुले, क्स्त्रया यांना आणण सवव सामान

छकड्यांवर ठाे वले आणण स्वतः तयांच्या पाठाोपाठा ते धनुष्यबाण घेऊन अतयंत

सावधानपणे चालू लागले. गाई-वासरांनी तयांनी पुढे घातले आणण तयांच्या पाठाोपाठा ं े आणण तत रणिशग ु ार्या जोरजोराने वाजवीत पुरोदहतांसह ते चालले. विःस्थळांवर ताजी केशराची उटी लावून, संद ु र वस्त्रे पररधान करून, गळ्यामध्ये सोन्याचे दागगने

घालन ू , रथांवर बसलेल्या गोपी आनंदाने श्रीकृष्णांच्या लीला गात चालल्या होतया. तसेच यशोदा आणण रोदहणी श्रीकृष्ण आणण बलराम यांच्यासह एका छकड्यात


बसल्या होतया. तया आपल्या दोन्ही मुलांचे बोबडे बोल ऐकण्यात गुंग झाल्या होतया. सववकाळ आनंद दे णार्या वंद ृ ावनात गेल्यावर गोपांनी आपले छकडे अधवचंद्रकार उभे

केले आणण गुरांना राहण्यासाठाी योग्य जागा तयार केल्या. परीक्षिता ! वंद ृ ावन, गोवधवन पववत आणण यमुना नदीचे ववशाल वाळवंट पाहून श्रीकृष्ण आणण बलराम यांना खप ू आनंद झाला. (३०-३६) दोघेही

राम-कृष्ण

आपल्या

बाललीलांनी

आणण

बोबड्या

बोलण्याने

व्रजविसयांना आनंद दे त योग्य वेळी वासरे चारावयास नेऊ लागले. गवळ्यांच्या

मुलांबरोबर खेळण्यासाठाी तिनरतिनराळे सादहतय घेऊन ते घराबाहे र पडत आणण व्रजभूमी

जवळच वासरांना चारीत. ते कधी बासरी वाजवीत, तर कधी गोफणीने दगड फेक्त.

काही वेळा आपल्या पायातील घुंघरांच्या नादावर नाचत तर कधी गाय-बैलांचे सोंग घेऊन खेळत. कधी वळू बनून हं बरत. आपापसात लढत तर कधी पश-ु पक्ष्यांचे आवाज काढून सामान्य मल ु ांसारखे खेळत. (३७-४०)

एकदा कृष्ण आणण बलराम आपल्या िमत्रांबरोबर यमुनातटावर वासरे चारीत

असताना तयांना मारण्यासाठाी एक दै तय आला. श्रीकृष्णांनी पादहले क्, हा खोट्या वासराचे रूप घेऊन वासरांच्या कळपात िशरला आहे . तयांनी बलरामाला दाखववले

आणण हळू हळू ते तयाच्यावर भाळल्यासारखे दाखवून तयाच्याजवळ पोहोचले.

श्रीकृष्णांनी शेपटासह तयाचे दोन्ही पाय पकडून तयाला आकाशात कफरववले आणण

मेल्यानंतर कवठााच्या झाडावर आपटले. तयाचे ते लांब-षां द दै तयशरीर कवठााची

ककतयेक फळे पाडत स्वतः खाली पडले. हे पाहून मल ु ांच्या आश्चयावला पारावार रादहला नाही. "वाः ! वाः !" करून ते कन्है य्याची प्रशंसा करू लागले. दे वसद्ध ु ा आनंदाने पुष्पवर्षावव करू लागले. (४१-४४)

जे सवव लोकांचे एकमेव रिक आहे त, तेच आता गुराखी बनले. ते पहाटे च

उठाून न्याहारीचे पदाथव घेऊन वासरांना चारीत वनात कफरत असत. एके ददवशी गवळ्यांची मल ु े आपापल्या वासरांचे कळप घेऊन तयांना पाणी पाजण्यासाठाी नदीकाठाी

घेऊन गेले. तयांनी अगोदर वासरांना पाणी पाजले आणण नंतर ते स्वतः पाणी प्याले. तया मल ु ांनी, तेथे एक प्रचंड प्राणी बसलेला पादहला.तो जणू काही व्रजाने तट ु ून


पडलेला पववताचा तक ु डाच वाटत होता. तो बक नावाचा एक मोठाा असुर होता. तो

बक नावाचा एक मोठाा असुर होता. तयाने बगळ्याचे रूप घेतले होते. तयाची चोच अतयंत तीिण होती आणण तो अतितशय बलवान होता. तयाने एकदम झेप घेऊन

श्रीकृष्णाला गगळून टाकले. जेहाहा बलराम वगैरे मुलांनी बगळ्याने श्रीकृष्णाला गगळून

टाकलेले पादहले, तेहाहा प्राण तिनघून गेल्यावर इंदद्रयांची जशी अवस्था होते, तशी तयांची अवस्था झाली. वपतामह ब्रह्मचेवाचासुद्धा वपता असलेला तो गोपाल-बालक जेहाहा बगळ्याच्या टाळूखाली पोहोचला, तेहाहा तो आगीप्रमाणे तयाची टाळू जाळू लागला. म्हणन ू तया दै तयाने श्रीकृष्णाला शरीरावर कोणतयाही प्रकारे इजा न करता लगेच बाहे र टाकले आणण नंतर अतितशय रमाोधाने आपल्या कठाोर चोचीने तयांना मारण्यासाठाी

तो

तयांच्यावर

तुटून

पडला.

कंसाचा

िमत्र

बकासुर

भततवतसल

श्रीकृष्णांवर झडप घालणार, इततयात दोन्ही हातांनी तयाच्या दोन्ही चोची पकडल्या

आणण मुलांच्या दे खत गवताची काडी फाडावी तसे तयाला फाडले. यामुळे दे वांना

आनंद झाला. तेहाहा सवव दे व श्रीकृष्णांबर नंदवनातील मोगरा इतयादद फुलांचा वर्षावव

करू लागले. तसेच नगारे , शंख इतयादद वाजवून आणण स्तोत्रांनी तयांना प्रसन्न करू लागले. हे पाहून गवळ्यांची मुले आश्चयवचककत झाली. श्रीकृष्ण बगळ्याच्या तोंडातून तिनघून आपल्याकडे आलेले पाहून बलराम वगैरेंना आनंद झाला. जणू प्राणाचा संचार झाल्याने इंदद्रयांत चैतन्य यावे. तयांनी श्रीकृष्णांना िमठ्या मारल्या. नंतर आपापली वासरे वळवून सववजण व्रजामध्ये आले आणण तेथे तयांनी घरच्या लोकांना सवव घटना सांगगतली. (४५-५३)

ते ऐकून गोपी-गोप आश्चयवचककत झाले. कन्है या जणू मतृ यूच्या जबड्यातूनच

परत आला, असे वाटून अतितशय उतसुकता, प्रेम आणण आदराने ते श्रीकृष्णांना अतप्ृ त

नेत्रांनी तिनरखून पाहू लागले. ते आपापसात म्हणू लागले - "पहा ना ! या बालकाला ककती वेळा मतृ यम ु ख ु ात जावे लागले ! परं तु जयांनी याचे अतिनष्ट करण्याचे इक्च्छले, तयांचेच अतिनष्ट झाले; कारण तयांनी पदहल्यापासन ू च दस ु र्यांचे वाईट केले होते. एवढे

सगळे होऊनही ते भयंकर असरु याचे काहीच वाकडे करू शकले नाहीत. याला

मारण्याच्या उद्देशाने येतात, परं तु जयोतीवर झडप घालणार्या पतंगाप्रमाणे स्वतःच

नष्ट होतात. ब्रह्मवेततया महातम्यांची वचने खोटी होत नाहीत, हे च खरे ! पहा ना !


महातम्या गगावचायाांनी जे सांगगतले होते, ते सवव तंतोतंत खरे ठारले." अशा प्रकारे नंद

इतयादद गोपगण मोठ्या आनंदाने राम-कृष्णांसंबंधी गोष्टी करीत. ते तयात इतके

तन्मय होऊन जात क्, तयांना संसारातील दःु खांचा ववसर पडे. अशाप्रकारे कृष्ण आणण बलराम गवळ्यांच्या मुलांबरोबर कधी लपंडाव खेळत, कधी पूल बांधीत तर

कधी वानरांप्रमाणे उड्या मारीत. अशाप्रकारे बालोगचत खेळ खेळून तया दोघांनी व्रजामध्ये आपली बाल्यावस्था हायतीत केली. (५४-५९)


स्कंद १० वा- अध्याय १२ वा अघासरु ाचा उद्धार श्रीशुकाचायव म्हणतात - एके ददवशी नंदनंदनाने वनातच भोजन करण्याच्या

ववचाराने सकाळी उठाून तुतारीच्या मधुर आवाजाने बरोबरीच्या गवळ्यांच्या मुलांना

जागववले आणण वासरांना पुढे करून तो व्रजमंडलातून बाहे र पडला. तयाच्याबरोबर

ं ्, वेताच्या काठ्या, तत तयाच्यावर प्रेम करणारी हजारो मल ंु र िशक ु े सद ु ार्या आणण बासर्या घेऊन तसेच आपली हजारो वासरे बरोबर घेऊन मोठ्या आनंदाने घरातन ू

बाहे र पडली. श्रीकृष्णाच्या असंख्य वासरांत आपापली वासरे िमसळून तयांना चारीत दठाकदठाकाणी बाललीला करीत ते चालू लागले. तया मल ु ांची जरी काचा, गज ुं ा, रतने

आणण सोन्याचे दागगने आंगावर घातले होते, तरीसुद्धा तयांनी वंद ृ ावनातील फळे , पालवी, रं गी-बेरंगी फुले, मोरपंख तसेच गेरूसारख्या रं गीत मातीनेही स्वतःला सजववले

ं े चोरून घेई, तर कोणी कोणाची काठाी ककंवा बासरी ! होते. कोणी एखाद्याचे िशक

जेहाहा तयाच्या मालकाला हे कळे , तेहाहा ते घेणारा दस ु र्याकडे लांब फेक्त असे, दस ु रा तितसर्याकडे आणण तितसरा आणखी लांब चौथ्याकडे. नंतर ते हसत हसत जयाचे तयाला

दे त. श्रीकृष्ण जरा वनाची शोभा पहात थोडा जरी पुढे तिनघून गेला तर "अगोदर मी तयाला िशवणार ! अगोदर मी िशवणार !" असे म्हणत सववजण तयाच्याकडे पळत

जात आणण तयाला िशवून आनंदमग्न होऊन जात. कोणी बासरी वाजवीत, तर कोणी


ं े फुंक्त, कोणी कोणी भ्रामरांच्याबरोबर गुणगुणत तर कोणी कोककळांच्यासारखे िशग

"कुहु-कुहु" करीत. काही मुले आकाशात उडणार्या पक्ष्यांच्या सावलीबरोबर धावत, तर काहीजण हं सांच्या बरोबर तयांच्यासारख्या सुंदर गतीने चालत. काहीजण बगळ्यांच्या

जवळ तयांच्यासारखेच डोळे िमटत बसत, तर काहीजण मोरांना नाचताना पाहून तयांच्याचसारखे नाचत. काहीजण वानरांचे शेपूट धरून ओढीत तर दस ु रे तयांच्याबरोबरीने झाडांवर चढत. काहीजण तयांच्यासारख्या माकडचेष्टा करीत तर

दस ु रे काही तयांच्या बरोबरीने एका डहाळीवरून दस ु र्या डहाळीवर उड्या मारीत. काही

मल ु े नदीच्या प्रवाहात बेडकांबरोबर पोहोत तयांना मागे टाकून पुढे जात, कोणी

पाण्यात आपली प्रतितबबंबे पाहून तयांना हसत; तर काहीजण आपल्याच आवाजाच्या प्रतितध्वनीला नावे ठाे वत. श्रीकृष्ण ज्ञानी संतांच्यासाठाी ब्रह्मानंदाचा मूतितवमंत अनुभव आहे त, दास्य करणार्या भततांचे ते आराध्यदै वत आहे त, आणण मायेने मोदहत झालेल्या लोकांच्या दृष्टीने मनुष्य-बालक आहे त. तयाच भगवंतांच्याबरोबर ते पुण्यातमे बालक

खेळत

होते.

पुष्कळ

जन्म

श्रम

करून

क्जतेंदद्रय

योग्यांनाही

जयांच्या

चरणकमलांची धळ ू िमळणेही शतय नाही, तेच भगवान व्रजवासी गवळ्यांना आपणहून दशवन दे त आहे त, तयांच्या भाग्याचा मदहमा काय वणाववा ? (१-१२) एवढ्यात अघासरु

नावाचा महान दै तय येऊन थडकला. तयाला तया मुलांची चाललेली सुखमय रमा्डा पाहवली नाही. तो इतका भयंकर होता क्, अमत ृ पान करून अमर झालेल्या

दे वतासद्ध ु ा आपल्या जीवाचे रिण करण्यासाठाी तयाच्या मतृ यच ू ी वाट पहात. होते. अघासरु हा पूतना आणण बकासरु ाचा लहान भाऊ असन ू कंसाने तयाला पाठाववले होते.

श्रीकृष्ण इतयादद मल ु ांना पाहून तो ववचार करू लागला क्, ’माझ्या सख्ख्या भावाला आणण बदहणीला मारणारा हाच होय. म्हणून आज मी याला बलरामासह मारून टाक्न. हे जर मरून माझ्या भाऊ-बदहणीसाठाी तितलांजली बनले, तर बाक् व्रजवासी आपोआप मेल्यासारखेच होतील. कारण संतान हे च प्राण्यांचे प्राण होत. जर प्राणच

रादहले नाहीत, तर शरीराची काळजी कशाला ?’ असा तिनश्चय करून तया दष्ु ट दै तयाने प्रचंड अजगराचे रूप धारण करून तो रस्तयावर पडून रादहला. तयाचे ते शरीर एक

योजन लांब व मोठ्या पववताप्रमाणे प्रचंड होते. ते अतयंत अद्भुत होते. सवव बालकांना गगळून टाकावे, या इच्छे ने तयाने गुहेप्रमाणे आपले अवाढहाय तोंड उघडून ठाे वले होते. तयाचा खालचा जबडा जिमनीला आणण वचाव ओठा आभाळाला टे कला होता. तयाचे


जबडे गुहांप्रमाणे होते आणण दाढा पववतिशखराप्रमाणे वाटत होतया. तोंडात घोर

अंधकार होता. लांबलचक जीभ सडकेप्रमाणे ददसत होती. श्वास तुफानाप्रमाणे आणण डोळे दावाग्नीप्रमाणे धगधगत होते. (१३-१७) अघासुराचे असे रूप पाहून मुलांना वाटले क्, हा सुद्धा वंद ृ ावनाचाच एखादा दे खावा असावा. ते गमतीने कल्पना करू लागले

क्, हे अजगराचे उघडलेले तोंड तर नसेल ! कोणी म्हणू लागला, ’िमत्रांनो ! सांगा

पाहू ! हा जो आमच्यासमोर एकाद्या जीवाप्रमाणे बसला आहे , तो आम्हांला गगळून टाकण्यासाही अजगराच्या उघडलेल्या तोंडाप्रमाणे ददसत नाही का ?’ दस ु रा म्हणाला. ’सय ू ावची ककरणे पडल्याने खरोखरच हे जे लाल झालेले ढग ददसत आहे त, ते असे वाटत आहे त क्, तो याचा वरचा ओठा आहे ; आणण तयाच आभाळाच्या सावलीने ही

जी जमीन लाल ददसत आहे , तो तयाचा खालचा ओठा आहे .’ तितसरा म्हणाला, "होय ! खरे च आहे ! पहा ना ! या डाहाया-उजहाया बाजूच्या गुहा अजगराच्या जबड्यांसारख्या नाहीत काय. आणण ही उं च उं च िशखरे तर तयाच्या दाढाच वाटतात." चौथा म्हणाला, "अरे िमत्रा ! ही लांब-षां द सडक तर नेमक् अजगराच्या क्जभेसारखी वाटते आणण या

पववत िशखरांच्यामधील अंधकार तर तयाच्या तोंडातील आतल्या भागावरही मात करीत आहे ." आणखी एकाने म्हटले, "पहा ! पहा ! या जंगलाला आग लागल्यामळ ु े ही गरम, जळजळीत हवा येऊ लागली आहे . ती म्हणजे या अजगराचा श्वासच

वाटतो. आणण तया आगीने जळालेल्या प्राण्यांची दग ां ी तर अशी वाटत आहे , क् जणू ु ध काही अजगराच्या पोटात मेलेल्या जीवांच्या मासाचीच ती दग ां ी आहे ." मग ु ध

तयांच्यापैक् एकजण म्हणाला - "आम्ही जर याच्या तोंडात िशरलो, तर हा आम्हांला गगळून टाक्ल काय ? अरे ! हा काय गगळून टाकणार ? जर याने तशी आगळीक

केली, तर मग हा एका िणात कृष्णाकडून बकसासुरा प्रमाणे मारला जाईल. असे म्हणत ती मुले बकासुरालाला मारणार्या श्रीकृष्णांचे सुंदर मख ु पाहात पाहात टाळ्या

वपटीत मोठ्याने हसत हसतच अघासुराच्या तोंडात घुसली. तया अज्ञानी मल ु ांनी

आपापसात केलेली भ्रामक वततहाये ऐकून भगवान श्रीकृष्णांनी ववचार केला क्, "अरे , यांना हा खरा अजगरसद्ध ु ा खोटा वाटतो." सवव प्राण्यांच्या हृदयात तिनवास करणार्या

तयांनी, तो रािस आहे , हे ओळखून आपल्या िमत्रांना तयाच्या तोंडात जाण्यापासून अडववण्याचे ठारववले. तेवढ्यात सारी मल ु े वासरांसह तया असुराच्या पोटात घस ु ली. परं तु अघासुराने तयांना गगळले नाही. कारण आपल्या भाऊ-बदहणीच्या वधाची आठावण


होऊन, तयांना मारणारा श्रीकृष्ण केहाहा मुखात येईल, याचीच अघासुर वाट पाहात होता. सवाांना अभय दे णार्या श्रीकृष्णांनी, पादहले क्, जयांचे रिण करणारे केवळ आपणच,

ती

बबचारी

मुले

आपल्या

हातातून

तिनसटून

मतृ युरूप

अघासुराच्या

जठाराग्नीचे भक्ष्य बनली. तेहाहा दै वाच्या या ववगचत्र लीलेचा तयांना ववस्मय वाटला

आणण तयांचे हृदय दयेने द्रवले. ते ववचार करू लागले, ’आता काय करावे ? जयामुळे

या दष्ु टाचा मतृ यू तर हाहावा आणण या भाबड्या मुलांची हतयासद्ध ु ा होऊ नये. ही दोन्ही

कामे कशी होऊ शकतील ?" सवव काही प्रतयि पाहणार्या श्रीहरींनी काय करायचे ते ठारवून ते स्वतः तयाच्या मख ु ात िशरले. तया वेळी ढगांआड लपलेल्या दे वता िभतीने "हाय ! हाय !" म्हणू लागल्या आणण अघासरु ाचे दहतैर्षी कंस वगैरे रािस आनंददत

झाले. (१८-२९) अघासुर, वासरे आणण मुले यांच्यासह श्रीकृष्णांना आपल्या दाढांनी चावून तयांचे पीठा करू इक्च्छत होता, परं तु तयाचवेळी अववनाशी श्रीकृष्णांनी, दे वतांचा हाहाकार ऐकून अतयंत वेगाने आपले शारीर तयाच्या गळ्यात नेऊन खूप फुगववले.

यानंतर भगवंतांच्या शरीरामुळे, तया महाकाय अजगराच्या गळ्याचा श्वासमागव बंद झाला. बुबुळे उलटी झाली. तो हायाकूळ होऊन इकडेतितकडे वळवळू लागला. शेवटी

आतल्या आत रोखला गेलेला श्वास ब्रह्मरं ध्र फोडून बाहे र पडला. तयाच मागावने

तयाची सवव इंदद्रयेसुद्धा शरीरातून बाहे र पडली. तयाच वेळी भगवन मुकंु दांनी आपल्या अमत ृ दृष्टीने मेलेली वासरे व िमत्र यांना क्जवंत केले आणण तया सवाांना बरोबर घेऊन

ते अघासरु ाच्या मख ु ातन ू तिनघन ू बाहे र आले. तया अजगराच्या स्थल ू शरीरातन ू एक अद्भत ु अशी मोठाी जयोत बाहे र पडली. तयावेळी तया जयोतीच्या प्रकाशाने दाही ददशा

झगमगल्या. ती थोडावेळ आकाशात क्स्थर होऊन भगवंतांच्या बाहे र येणाची वाट पाहू लागली. जेहाहा ते बाहे र आले, तेहाहा ती जयोत सवव दे वतांच्या दे खत तयांच्यामध्ये िमसळून गेली. तयावेळी दे वतांनी फुलांचा वर्षावव करून, अप्सरांनी नतृ य करून, गंधवाांनी गाऊन, वादकांनी वाद्ये वाजवून, ब्राह्मणांनी स्तुतितपाठा म्हणून आणण

पार्षवदांनी जयजयकार करून अतितशय आनंदाने भगवान श्रीकृष्णांचे पूजन केले. कारण

तयांनी अघासुराला मारून तया सवाांवर मोठाे उपकार केले होते. ते अद्भुत स्तुतितपाठा, सुंदर वाद्ये, मंगलमय गीते, जयजयकार इद्यादद आनंदोतसवाचे अनेक मंगल ध्वनी

ब्रह्मलोक् जाऊन पोहोचले. ते ऐकून ब्रह्मदे व ताबडतोब तेथे आले आणण श्रीकृष्णांचा

हा मदहमा पाहून चककत झाले. परीक्षिता ! जेहाहा अजगराचे ते अद्भुत कातडे


वंद ृ ावनात सुकून गेले, तेहाहा ते व्रजवािसयांसाठाी पुष्कळ ददवसपयांत खेळण्याची एक अद्भुत गुहा बनून रादहले होते.भगवंतांनी हे जे आपल्याला मतृ यूरूप अजगराच्या

मुखातून वाचववले होते आणण अघासरु ाला संसार बंधनातून सोडववले होते, ती लीला भगवंतांनी आपल्या कुमार अवस्थेत म्हणजेच वयाच्या पाचहाया वर्षीच केली होती. परं तु पौगंड अवस्थेत म्हणजे सहाहाया वर्षी तयांनी आश्चयवचककत होऊन व्रजामध्ये

येऊन ती नुकतीच घडल्याचे सांगगतले. अघासुर मूतितवमत ं अघ (पाप)च होता. भगवंताच्या केवळ स्पशावने तयाची सवव पापे धत ु ली गेली आणण तयाला पापी लोकांना

कधीही प्राप्त न होणारी सारूप्यमत ु तीची प्राप्ती झाली. परं तु ही आश्चयावची गोष्ट नाही; कारण माणसाच्या बालकासारखी लीला रचणारे हे तेच परमपुषार्ष परमातमा आहे त, जे हायतत-अहायतत आणण कायवकारणरूप अशा सवव ववश्वाचे एकमात्र ववधाता आहे त. जयांच्या कोणतयाही एका अंगाची भावतिनिमवत प्रतितमा जर ध्यानाच्या द्वारा

एकदा जरी हृदयामध्ये क्स्थर केली, तरी तीच केवळ भततांना िमळणारी मुतती प्रदान

करते. तर मग आतमानंदाच्या तिनतय अनुभवाने जयांनी मायेचा तिनरास केला, तेच

अंतरं गात िशरल्यामळ ु े अघासरु ाला सद्गती िमळाली, यात काय आश्चयव ! (३०-३९) सूत म्हणतात - शौनकादद ीर्षींनो ! श्रीकृष्णांनी जयाला जीवदान ददले होते, तया

आपल्या रिणकतयावचे हे अद्भुत चररत्र ऐकले तेहाहा तयाने पुन्हा श्रीशुकांना तयांच्याच पववत्र

लीलांसंबंधी

प्रश्न

ववचारला.

कारण


लीलांनी

परीक्षिताचे

गचतत

आपल्याकडे आकवर्षवत करून घेतले होते. (४०) परीक्षिताने ववचारले - मतिु नवयव ! आपण म्हणालात क्, भगवंतानी केलेली पाचहाया वर्षावतील लीला मल ु ांनी व्रजामध्ये सहाहाया

वर्षी

नक ु तीच

घडल्याप्रमाणे

सांगगतली.

भत ू काळी

केलेली

लीला

वतवमानकाळाप्रमाणे तयांनी कशी काय सांगगतली ? महायोगी गुषादे व ! हे जाणून घेण्याचे मला मोठाे च कुतुहल वाटत आहे . आपण कृपा करून सांगावे. ही दे खील तया

श्रीकृष्णांचीच माया असावी. कारण याखेरीज असे होऊ शकत नाही.गुषादे व ! मी

नाममात्र िबत्रय असूनही आमचे भाग्य एवढे मोठाे क्, आम्ही आपल्याकडून परम

पववत्र श्रीकृष्णलीलामत ृ ाचे वारं वार पान करीत आहोत. (४१-४३) सूत म्हणतात भगवंतांच्या भततांमध्ये श्रेष्ठा शौनका ! परीक्षिताने जे हाहा असे ववचारले, तेहाहा श्रीशुकांना भगवंतांची ती लीला आठावली; तयामुळे तयांची सवव इंदद्रये व अंतःकरण


भगवंतांच्या लीलेने स्वतःकडे खेचले. थोड्या वेळाने हळू-हळू मोठ्या कष्टाने पुन्हा भानावर आल्यावर ते परीक्षिताला सांगू लागले. (४४)


स्कंद १० वा- अध्याय १३ वा ब्रह्मदे वांचा मोह आणण तयाचा तिनरास श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! तू फार भाग्यवान आहे त. भगवंतांच्या

भततांमध्ये तुझे स्थान श्रेष्ठा आहे . म्हणन ू तर तू इतका सुंदर प्रश्न ववचारलास. तुला

वारं वार भगवंतांच्या कथा ऐकावयास िमळतातच. तरीसुद्धा तू तयांच्यासंबंधी प्रश्न ववचारून तयांत आणखी नाववन्य आणतोस. जीवनाचे सार जाणणार्या संतांची वाणी, कान आणण हृदय भगवंतांच्या लीलेची गान, श्रवण आणण गचंतन करीत असते. तयांचा

हा स्वभावच असतो क्, तयांना प्रतितिणी भगवंतांच्या अपूवव लीला नहायाप्रमाणे

वाटतात. जयाप्रमाणे स्त्रीलंपट पुषार्षांना क्स्त्रयांसंबंधीच्या गोष्टी आबडतात. राजा ! तू एकाग्र गचतताने श्रवण कर. भगवंतांची ही लीला रहस्यमय असन ू सद्ध ु ा मी तल ु ा ती

ऐकववतो; कारण गषा ु जन वप्रय िशष्याला गप्ु त गोष्टीसद्ध ु ा सांगत असतात. भगवान

श्रीकृष्णांनी वासरांना व मुलांचा मतृ यूरूप अघासुराच्या जबड्यातून वाचववले आणण तयांना यमुना नदीच्या ककनारी आणून सोडले. िमत्रांनो ! यमुनेचे हे वाळवंट अतयंत

रमणीय आहे . पहा ना ! इथली वाळू मऊ आणण स्वच्छ आहे . आम्हांला खेळण्यासाठाी

उपयुतत सामग्री येथे ववद्यमान आहे . पहा ! एक्कडे रं गी-बेरंगी कमळे उमलली आहे त आणण तयांच्या सुगंधाने आकवर्षवत झालेले भ्रमर गज ुं ारव करीत आहे त; तर दस ु रीकडे पिी मधुर ककलबबलाट करीत आहे त. तयांच्या प्रतितध्वनीने सुशोिभत झालेले वि ृ या स्थानाची शोभा वाढवीत आहे त. आता आपण भोजन करू. कारण ददवस बराच वर आला आहे आणण आपण भुकेने हायाकूळ झालो आहोत. वासरे पाणी वपऊन जवळपास सावकाश चारा खात राहतील. (१-६)

"ठाीक आहे ." असे म्हणून मुलांनी वासरांना थांबवून पाणी पाजून दहरहायागार

गवतावर सोडून ददले आणण आपापल्या िशदोर्या उघडून भगवंतांच्याबरोबर मोठ्या


आनंदाने ते जेवू लागले. गवळ्यांच्या मल ु ांनी श्रीकृष्णाच्या चारी बाजन ूं ी पुष्कळ्शा

गोलाकार पंतती बनववल्या आणण ते श्रीकृष्णांकडे तोंडे करून बसले. यावेळी सवाांच्या डोळ्यांतून आनंद ओसंडत होता. कमळाच्या गड्ड्याच्या चारी बाजन ूं ी तयाच्या

पाकळ्या शोभून ददसाहाया, तसे ते सारे कृष्णाभोवती शोभून ददसत होते. कोणी फुले,

ं ्, साली, दगड यांची पात्रे कोणी जून पाने, कुणी कोवळी पाने, अंकूर, फळे , िशक तयार करून ते भोजन करू लागले. भगवान श्रीकृष्ण आणण बाल-गोपाल असे सववजण

एकमेकांना आपापल्या पदाथाांची वेगवेगळी चव दाखवत, एकमेकांना हसत हसवत

ं भोजन करू लागले. तयावेळी श्रीकृष्णांनी मुरली कमरे च्या शेल्यात खोचली होती. िशग

आणण वेताची काठाी डाहाया बगलेत धरली होती. संद ु र हातात दहीभाताचा घास होता. बोटांमध्ये जेवताना खाण्याची फळे धरली होती. आणण ते सवाांच्या मध्ये बसून

आपल्या ववनोदपूणव बोलण्याने आपल्या सवंगड्यांना हसवीत होते. जे सवव यज्ञांचे भोतते तेच आज मल ु ांसमवेत बाल लीला करीत भोजन करीत होते आणण स्वगावतील दे व तयांची ही लीला पहात होते. (७-११)

हे भारता अशा प्रकारे बाल गोपाल भगवंतांशी तन्मय होऊन जेवत असता

तयांची वासरे दहरहायागार गवताच्या लोभाने जंगलात लांब तिनघन ू गेली. गोपालांचे जेहाहा तितकडे लि गेले, तेहाहा ते घाबरले. तयावेळी ववश्वातील भयाला िभवववणारे

श्रीकृष्ण म्हणाले, "िमत्रांनो ! तुम्ही जेवण भांबवू नका. मी वासरांना येथे घेऊन येतो."

भगवंत श्रीकृष्ण एवढे बोलून हातात घास घेऊनच पहाड, दर्या, कंु ज, गुहा इतयादद दठाकाणी आपल्या वासरांना शोधत तिनघाले. परीक्षिता ! ब्रह्मदे व आधीच येऊन

आकाशात रादहले होते. प्रभूंच्या प्रभावाने अघासुराचा झालेला मोि पाहून तयांना अतयंत आश्चयव वाटले. लीलेने मनुष्य-बालक झालेल्या भगवंतांचा आणखी एकादा

मनोहर मदहमा पहावा, असा ववचार करून तयांनी अगोदर वासरांना आणण श्रीकृष्ण तिनघन ू गेल्यावर गोपालांना दस ु रीकडे नेऊन ठाे वले आणण स्वतः अंतधावन पावले. (१२१५)

वासरे न सापडल्याने ते यमुनेच्या वाळवंटात परत आले. येऊन पादहले तर

गोपालसुद्धा नाहीत. तेहाहा तयांनी वनात चारी बाजूला जाऊन तयांना शोधले. सववज्ञ

श्रीकृष्णांना जेहाहा तया वनात गोपाल आणण वासरे कोठाे च ददसली नाहीत, तेहाहा तयांनी


लगेच ताडले क्, ही ब्रह्मदे वाची करणी आहे . तेहाहा श्रीकृष्णांनी, वासरे आणण गोपालांच्या मातांना तसेच ब्रह्मदे वालासुद्धा आनंददत करण्यासाठाी स्वतः वासरे आणण

गोपाल अशी दोन्ही रूपे घेतली. यात तयांना अशतय ते काय ? कारण तेच संपूणव ववश्वाचे कते ईश्वर आहे त ना ! ती बालके आणण वासरे संख्येने क्जतक् होती, जेवढी लहान तयांची शरीरे होती, तयांचे हात-पाय जसजसे होते, तयांच्याजवळ क्जततया ं े, बासर्या, पाने आणण िशक ं ् होती, जसे आणण क्जतके आणण जशा छड्या, िशग वस्त्रालंकार होते, तयांचे स्वभाव, गण ु , नावे, रूपे आणण वय जसजसे होते, जयाप्रकारे

ते खाणे-वपणे इतयादद हायवहार करीत, अगदी नेमके तसेच आणण तितततयाच रूपांमध्ये

सववस्वरूप अजन्मा भगवान श्रीकृष्ण प्रगट झाले. तयावेळी "हे संपूणव जग ववष्णरू ु प आहे " ही वेदवाणी साथव झाली. सवावतमा भगवान स्वतःच वासरे आणण गोपाल झाले.

आतमस्वरूप वासरांना आतमस्वरूप गोपाळांनी वेढून आपल्याबरोबर आपणच अनेक प्रकारचे खेळ खेळत तयांनी व्रजामध्ये प्रवेश केला. राजा ! जया गोपाळांची जी वासरे

होती, तयांना तयाच गोपाळांच्या रूपाने स्वतंत्रपणे घेऊन जाऊन तयांच्या तयांच्या गोठ्यांत बांधले आणण ते तया तया बालकांच्या रूपाने तयांच्या तयांच्या घरात गेले. (१६-२१) बासरीची तान ऐकताच मुलांच्या माता लगेच धावून आल्या. गोपाळ बनलेल्या

प्ररब्रह्म श्रीकृष्णांना तयांनी आपली मुले समजून, हातांनी उचलून घेऊन हृदयाशी घट्ट

धरले. आणण प्रेमामुळे स्तनातून पाझरणारे अमत तया तयांना पाजू ू ृ ासारखे दध लागल्या.


!

अशा


दररोज

संध्याकाळच्या

वेळी

श्रीकुष्ण

तया

गोपाळांच्या रूपांत वनांतून परत येत आणण आपल्या बालसुलभ लीलांनी मातांना

आनंददत करीत. तया माता तयांना उटणे लावीत, न्हाऊ घालीत, चंदनाचा लेप लावीत आणण चांगल्या वस्त्रांनी तसेच अलंकारांनी सजवीत. नजर लागू नये म्हणन ू काजळाची तीट लावीत आणण जेवू घालीत. अशा रीतीने तयांचे लालन-पालन करीत.

गाईसद्ध ु ा धावत धावत गोठ्यांत येत आणण तयांचे हं बरणे ऐकून तयांची वासरे ही धावत तयांच्याकडे जात. तेहाहा तया वारं वार तयांना क्जभेने चाटून प्रेमामळ ु े सडांतन ू पाझरणारे दध ू

तयांना

पाजीत.

या

गाई

आणण

गौळणींचा

आईपणा



पदहल्याप्रमाणेच होता. मात्र तयांचे प्रेम पदहल्या पुत्रांपेिा या नहाया पुत्रांवर जास्त


होते. तसेच भगवानसुद्धा तयांच्या पदहल्या पुत्रांप्रमाणेच तयांच्याशी वागत. परं तु भगवंतांचे दठाकाणी मात्र तया मुलांसारखा मोहाचा भाव नहाहता. आपापल्या मुलांबद्दलचे

व्रजवािसयांचे प्रेम वर्षवभरात ददवसेंददवस हळू-हळू वाढतच गेले. एवढे च नहाहे तर, श्रीकृष्णांबद्दल तयांना जसे असीम प्रेम वाटत होते, तसेच तयांना आपल्या या

बालकांबद्दलही पूवीपेिा जास्त प्रेम वाटू लागले. अशा प्रकारे सवावतमा श्रीकृष्ण स्वतः

गोपाळ असून िशवाय वासरे आणण इतर गोपाळ बनून स्वतःच स्वतःचे पालन करीत एक वर्षवपयांत वनांत आणण गौळवाड्यांत रमा्डा करीत रादहले. (२२-२७)

जेहाहा एक वर्षव पूणव होणास पाच-सहा ददवस िशल्लक होते, तेहाहा एके ददवशी

श्रीकृष्ण बलरामांसह वासरे चारीत वनात गेले. तयावेळी गोवधवन पववताच्या माथ्यावर गाई चरत होतया. तेथून तयांनी व्रजाजवळच खप ू लांब गवत खात असलेल्या आपल्या वासरांना पादहले. वासरांना पाहताच गाईंचे वातसल्य उफाळून आले. तयांचे भान हरपले

आणण गरु ाख्यांच्या अडववणाची पवाव न करता जया वाटे ने जाणे कठाीण होते, तया वाटे नेही हं बरत जणू दोनच पाय असल्यासारख्या अतितशय वेगाने पळत सट ु ल्या. तयावेळी तयांच्या सडांतन ू दध ु ाच्या धारा वाहात होतया. माना विशडं ाकडे वळवन ू व

शेपट्या आणण तोंडे वर करून तया धावू लागल्या. जया गाईंना आणखी वासरे झाली

होती, तया सुद्धा गोवधवनाच्या पायथ्याशी आपल्या अगोदरच्या वासरांकडे धावत आल्या आणण तयांना ममतेने आपोआप वाहणारे दध ू पाजू लागल्या. तयावेळी तया आपल्या वासरांचे एक एक अंग असे कौतुकाने चाटीत होतया क्, जणू आता तया

तयांना गगळून टाकतात क् काय ! गोपांनी तयांना अडववण्याचा पुष्कळ प्रयतन केला, पण ते सवव प्रयतन हायथव गेले. आपल्या अयशस्वी होण्याची तयांना थोडी लाज वाटली

आणण गायींचा अतितशय राग आला. जेहाहा ते अतितशय कष्टाने तया दग व वाटे ने तया ु म

दठाकाणी पोहोचले, तेहाहा तयांनी वासरांसमवेत मुलांनाही पादहले. आपल्या मुलांना

पाहताच तयांचे हृदय प्रेमरसाने उचंबळून आले. प्रेमाचा पूर येताच रमाोध न जाणो कुठाच्या कुठाे पळून गेला. तयांना आपापल्या मल ु ांना उचलन ू घेऊन हृदयाशी कवटाळले

आणण तयांच्या मस्तकाचे अवघ्राण करून ते अतयंत आनंददत झाले. आपल्या मल ु ांना आिलंगन ददल्याने वद्ध ृ गोपांना अतितशय आनंद झाला. नंतर मोठ्या कष्टाने तयांना


सोडून तेथून ते ह्ळू- हळू तिनघून गेले. गेल्यानंतरसुद्धा तयांची आठावण होऊन तयांच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहात रादहले. (२८-३४)

जयांनी आईचे दध ू वपणे सोडले होते, तया बालकांवरसद्ध ु ा गाई आणण गौळणींचे

िणोिणी वाढणारे प्रेम आणण उतकंठाा पाहून बलराम ववचारात पडले . कारण तयांना तयाचे कारण मादहत नहाहते. "हे काय आश्चयव आहे ! व्रजवासींचे आणण माझे सवावतमा श्रीकृष्णांवर जसे ववलिण प्रेम आहे , तसेच ही बालके आणण वासरे यांच्यावरही वाढत

चालले आहे ! ही कोणती माया आहे ? कुठाून आली ? ही एकाद्या दे वतेची, मनुष्याची क् असुराची आहे ? नाही. हे शतय नाही. कारण ही तर माझ्या प्रभूचीच माया आहे . कारण मला मोदहत करू शकेल असे अन्य कोणाच्याही मायेमध्ये सामथ्यव

नाही." (३५-३७) असा ववचार करून बलरामांनी ज्ञानदृष्टीने पादहले, तेहाहा तयांच्या

लिात आले क्, ही सवव वासरे आणण गोपाल म्हणजे श्रीकृष्णच आहे त. तेहाहा ते श्रीकृष्णांना म्हणाले - "भगवन ् ! हे गोपाळ दे व नाहीत आणण वासरे ीर्षी नाहीत. या वेगवेगळ्या रूपांचा आश्रय घेऊनसद्ध ु ा आपण एकटे च या रूपांमध्ये ददसत आहात.

आपण एकटे च अशा प्रकारे वेगवेगळे पणाने का ददसत आहात, ते थोडतयात स्पष्ट करून सांगा." तेहाहा भगवंतांनी ब्रह्मदे वाची ककमया सांगगतली आणण बलरामांनी ती जाणली. (३८-३९)

तोपयांत ब्रह्मदे व ब्रह्मलोकातून व्रजामध्ये परत आले. तयांच्या कालमानाने

आतापयांत फतत एक त्रट ु ी (तीक्ष्ण सई ु ने कमळाच्या पानाला छे द दे ण्यासाठाी जेवढा

वेळ लागेल तेवढा) इतका काळच झाला होता. तयांनी पादहले क्, भगवान श्रीकृष्ण, गोपाल आणण वासरांच्याबरोबर एक वर्षावपूवी प्रमाणेच रमा्डा करीत आहे त. ते ववचार करू लागले, "गोकुळात क्जतके गोपाळ आणण वासरे होती ते तर माझ्या मायारूपी

शय्येवर झोपलेले असून अजून उठालेले नाहीत. तर मग माझ्या मायेने मोदहत झालेल्या गोपाळ आणण वासरांहायतितररतत, हे तिततकेच दस ु रे बालक आणण वासरे , हे

एक वर्षावपासून भगवंतांच्या बरोबर खेळत आहे त, ते कुठाून आले ?" ब्रह्मदे वांनी

पुष्कळ वेळपयांत ववचार करूनही या दोहोपैक् कोणते खरे आणण कोणते कृबत्रम हे ते मळ ु ीच जाणू शकले नाहीत. स्वतः मोहापासन ू दरू राहून ववश्वाला मोदहत करणार्या श्रीकृष्णांना, ब्रह्मदे व आपल्या मायेने मोदहत करण्यास तिनघाले होते. परं तु ते स्वतःच


आपल्याच मायेने मोदहत झाले. जयाप्रमाणे रात्रीच्या अंधारात धुतयाच्या अंधाराचा आणण

ददवसाच्या

प्रकाशात

काजहायाच्या

प्रकाशाचा

मागमूसही

लागत

नाही,

तयाचप्रमाणे जेहाहा िुद्र पुषार्ष महापुषार्षांवर आपल्या मायेचा प्रयोग रमातात, तेहाहा ते तयांचे काहीही बबघडवू शकत नाहीत. उलट तया िुद्रांचाच प्रभाव ते नाहीसा करून टाकतात. (४०-४५)

तेवढ्यात ब्रह्मदे वांना समोरच, सवव गोपाळ आणण वासरे श्रीकृष्णांच्या रूपात

ददसू लागले. ते सववजण ढगांप्रमाणे श्यामवणव, पीतांबरधारी, शंख, चरमा, गदा आणण

पद्म यांनी युतत असे चार हात असलेले, मस्तकांवर मुगुट, कानांमध्ये कंु डले, कंठाामध्ये मोतयांचे हार व वनमाळा धारणे केलेले ददसत होते. तयांच्या विःस्थळावर

श्रीवतस गचन्हे , बाहूमध्ये बाजूबंद, मनगटांमध्ये शंखाकार रतनजडडत कडी, पायांमध्ये नूपूरे आणण कडी, कमरे ला करदोटे व बोटांमध्ये आंगठ्या झगमगत होतया. तयांनी

पायापासन ू मस्तकापयांत सवाांगावर, अतयंत पुण्यवान भततांनी वादहलेल्या कोमल आणण ताजया तळ ु शीच्या माळा धारण केल्या होतया. तयांचे हास्य चांदण्याप्रमाणे

उजजवल होते आणण लालसर नेत्रांच्या कटािांनी ते पाहात होते. असे वाटत होते क्, जणू

काही

या

दोहोंच्याद्वारा

सततवगण ु

आणण

रजोगण ु ाचा


करून

भततजनांच्या मनांत इच्छा तिनमावण करून तया ते पूणव करीत आहे त. स्वतःपासन ू ते गवताच्या काडीपयांत सवव चराचर जीव मूतितवमंत होऊन नाचत-गात अनेक प्रकारच्या

पूजासामग्रीने भगवंतांच्या तया वेगवेगळ्या सवव रूपांचीच उपासना करीत आहे त.

अणणमा, मदहमा इतयादद िसद्धी, माया, ववद्या इतयादद ववभूती आणण महततततव इतयादद चोवीस तततवे यांनी तयांना चारी बाजूंनी वेढले आहे . काल, स्वभाव, संस्कार,

कामना, कमव, ववर्षय इतयादद सवव मूतितवमंत होऊन भगवंतांच्या प्रतयेक रूपाची उपासना करीत आहे त. भगवंतांच्या समोर ती सवव तततवे आपले अक्स्ततव गमावून बसली होती. ते सवव सतय, ज्ञान, अनंत, आनंदस्वरूप आहे त, एकरस आहे त. तसेच

तततवज्ञान्यांची सद्ध ु ा दृष्टी तयांच्या अनंत मदहम्याला स्पशवही करू शकत नाही. अशाप्रकारे ब्रह्मदे वांनी एकाच वेळी पादहले क्, जयांच्या प्रकाशाने हे सवव चराचर जग प्रकािशत होत आहे , तया परब्रह्मस्वरूप श्रीकृष्णांचीच ही रूपे आहे त. (४६-५५)


हे अतयंत आश्चयवमय दृश्य पाहून ब्रह्मदे व चककत झाले. तयांची अकराही इंदद्रये भान ववसरली. भगवंतांच्या तेजापुढे ते मौन झाले. जणू काही व्रजाच्या दे वतेजवळ एखादी बाहुली उभी असावी. जयांचे स्वरूप जाणणे तकावच्या पिलकडे आहे , जयांचा मदहमा असाधारण आहे , जे स्वयंप्रकाश, आनंदस्वरूप आणण मायेच्या पलीकडील आहे त, वेदांत सुद्धा जयांचे सािात ् वणवन करण्यास असमथव असल्यामुळे तयांच्यापेिा वेगळ्याचा तिनर्षेध करून आनंदस्वरूप ब्रह्माचे तो काहीसे ददग्दशवन

करतो, तया भगवंतांच्या ददहाय स्वरूप पाहून सरस्वतीपती ब्रह्मदे व हे काय आहे , हे न कळल्याने ददङमढ ू झाले व तयांच्या रूपांना पाहाण्यासही असमथव ठारले. हे जाणन ू

श्रीकृष्णांनी लगेच आपल्या मायेचा पडदा हटववला. यामळ ु े ब्रह्मदे वांना बाह्यज्ञान झाले. ते जणू मरून पुन्हा क्जवंत झाले. तयांनी कसेबसे डोळे उघडले. तेहाहा कुठाे

तयांना आपले शरीर आणण हे जग ददसू लागले. नंतर जेहाहा ते चहूकडे पाहू लागले, तेहाहा तयांना आधी ददशा आणण नंतर लगेच समोर असलेले, सवाांना सारखेच वप्रय व

जीवांना जीवन दे णार्या वनराईने हायापलेले वंद ृ ावन ददसू लागले. तेथे श्रीकृष्णाचा वास असल्यामुळे, रमाोध, लोभ इतयादद दोर्ष तेथून पळून गेले आहे त आणण तेथे स्वभावतःच परस्परांववर्षयी हाडवैर असणारी माणसे आणण पशुपिीसद्ध ु ा िमत्रांप्रमाणे िमळून

िमसळून राहात आहे त. वंद ृ ावन पाहतांना ब्रह्मदे वांना ददसले क्, अद्ववतीय परब्रह्म,

गोपवंशातील बालकाप्रमाणे अिभनय करीत आहे . एक असूनही तयांना िमत्र आहे त,

अनंत असन ू ही ते इकडे तितकडे कफरत आहे त आणण तयांचे ज्ञान अगाध असन ू ही ते हातात घास घेऊन एकटे च पव ू ीप्रमाणेच आपल्या िमत्रांना आणण वासरांना शोधीत आहे त. भगवंतांना पाहाताच ब्रह्मदे वांनी आपल्या वाहनावरून घाईघाईने उतरून

सोन्याप्रमाणे चमकणार्या आपल्या शरीराने जिमनीवर दं डवत घातले. तयांनी आपल्या चारही मुकुटांच्या अग्रभागाने भगवंतांच्या चरणकमलांना स्पशव करून नमस्कार केला आणण पववत्र आनंदाश्रूंनी तयांना न्हाऊ घातले. श्रीकृष्णांच्या नुकतयाच पादहलेल्या

मदहम्याचे वारं वार स्मरण करीत ते तयांच्या चरणांवर लोटांगण घालीत आणण पुन्हा

पुन्हा उठाून लोटांगण घालीत. अशाप्रकारे पुष्कळ वेळपयांत ते भगवंतांच्या चरणांवरच

पडून रादहले. नंतर हळू हळू ते उठाले आणण तयांनी डोळ्यांतील अश्रू पुसले. भगवंतांना पाहून ते नतमस्तक झाले. ते थरथर कापू लागले. नंतर दोन्ही हात जोडून अतयंत नम्रतेने आणण एकाग्रतेने, सद्गददत वाणीने ते भगवंतांची स्तुती करू लागले. (५६-६४)




अध्याय -१४ वा

ब्रह्मदे वांनी केलेली भगवंतांची स्तत ु ी आपले

ब्रह्मदे व म्हणाले - प्रभो ! केवळ आपणच स्तुती करण्यास योग्य आहात. हे

शरीर

पावसाळ्यातील

मेघाप्रमाणे

श्यामल

आहे ;

तयावर

ववजेप्रमाणे

झगमगणारा पीतांबर शोघन ू ददसत आहे , गंज ु ांची कणवभर्ष ू णे आणण मोरपंखांचा मग ु ट ु

यामळ ु े आपले मख ु संद ु र ददसत आहे . आपल्या विःस्थळावर वनमाला षाळत आहे ,

ं व कमरे ला खोचलेली बासरी सरु े ख हातामध्ये घास, बगलेत वेताची काठाी आणण िशग ददसत आहे . गोपालबालक असणार्या आपले चरण सक ु ु मार आहे त. मी आपल्याला नमस्कार करीत आहे . हे दे वा ! भततांच्या इच्छे नुसार धारण केले जाणारे हे स्वरूप

मला अनुगहृ ीत करण्यासाठाीच आपण प्रगट केले आहे . हे पांचभौतितक नाही. तरीही

याचा मदहमा कोणीही जाणू शकत नाही. तर मग सािात आतमानंदानुभव स्वरूप अशा आपला मदहमा कोणी गचतत एकाग्र करूनसुद्धा कसा जाणू शकेल. प्रभो ! जे

लोक ज्ञानप्राप्तीसाठाी प्रयतन न करता केवळ आपापल्या दठाकाणीच राहून, संतांनी वणणवलेल्या आपल्या कथांचे, शरीराने, वाणीने आणण मनाने ववनम्रपणे सेवन करतात, ककंबहुना तेच आपले जीवन मानतात, तयांनी त्रैलोतयात अक्जंतय अशा आपल्याला

बहुधा क्जंकल्यासारखेच असते. हे भगवन ् ! कल्याणाचा उगम असणारी आपली भतती सोडून जे लोक केवळ ज्ञानप्राप्तीसाठाी श्रम करतात, तयांना फतत तलेशच तलेश हाती लागतात, अन्य काही नाही. जसे भस ु ा कुटणार्यांना फतत श्रमच होतात, तांदळ ू िमळत नाहीत. (१-४)

हे अच्युता ! हे अनंता ! या लोक् पूवीसुद्धा पुष्कळ योगी होऊन गेले. जेहाहा

तयांनी आपली सवव कमे आपल्याला समवपवत केली, तेहाहा तया कमाांनी व आपल्या कथाश्रवणाने तयांना आपली भतती प्राप्त झाली. तया भततीनेच आपल्या स्वरूपाचे ज्ञान प्राप्त करून घेऊन तयांनी सहजपणे आपल्या परमपदाची प्राप्ती करून घेतली. हे

अनंता ! आपल्या तिनगण ुव स्वरूपाचा मदहमा शद्ध ु अंतःकरण असलेलेच जाणू शकतात.


ववशेर्ष

आकाराचा

व

रूपाचा

तयाग

करून

आतमाकार


झाल्यावर

स्वयंप्रकाशरूपाने तो जाणता येतो. एर्हवी नाही. जया सामथ्यववान पुषार्षांनी पुष्कळ काळ पररश्रम करून पथ् ृ वीचे परमाण,ू आकाशातील दहमकण व चमकणारी नित्रे

यांचीसुद्धा गणती केली असेल, तयांच्यापैक्सुद्धा असा कोण असू शकेल क्, जो जगाच्या कल्याणासाठाीच अवतीणव झालेल्या सगुण स्वरूपाच्या आपल्या गुणांची

गणती करू शकेल ? म्हणून जो मनष्ु य अतयंत उतसुकतेने आपल्या कृपेची वाट पहात प्रारब्धानस ु ार प्राप्त होईल, ते सख ु ककंवा दःु ख भोगतो, तसेच कायावाचामनाने

स्वतःला आपल्याला समवपवत करून जीवन हायतीत करतो, तोच मनष्ु य आपल्या मोिपदाचा अगधकारी होतो. (५-८)

प्रभो ! माझा नीचपणा तर पहा ! आपण अनंत आददपुषार्ष परमातमा आहात

आणण मोठामोठाे मायावीसुद्धा आपल्या मायेच्या चरमाामध्ये आहे त. असे असूनही मी आपल्यावर आपली माया पसरून माझे ऐश्वयव दाखववण्याची इच्छा प्रदिशवत केली.

प्रभो ! मी आपल्यासमोर केवढा ? अग्नीसमोर दठाणगीची काय गणती ? हे भगवन ! रजोगण उतपन्न झाल्यामळ ु ापासन ू ु े मी आपल्याला ओळखले नाही. म्हणन ू च मी स्वतःला आपल्यापासन ू वेगळा असा जगाचा स्वामी समजत होतो. मी अजन्मा

जगतकताव आहे , या मायाकृत मोहाच्या घनदाट अंधाराने अंध होऊ लागलो होतो.

म्हणून आपण मला आपला समजून िमा करावी. प्रकृती, महततततव, अहं कार, आकाश, वाय,ू अक्ग्न, जल आणण पथ् ृ वीरूप आवरणाने घेरलेले हे ब्रह्मांड हे च माझे अवघे सात ववतींचे शरीर कोणीकडे आणण जसे झरोतयातून येणार्या सूयावच्या

ककरणांमध्ये असंख्य धुळीचे कण उडतांना ददसतात, तयाप्रमाणे जयांच्या एकेका रोमातून अशी अगणणत ब्रह्मांडे तिनमावण होतात, तया आपला मदहमा कोणीकडे ! हे

परमातमन ! बाळ जेहाहा मातेच्या पोटात असते तेहाहा लाथा मारते; परं तु तो मातेचा अपराध ठारतो काय ? ’आहे ’ आणण ’नाही’ या शब्दांनी सांगगतली जाणारी अशी कोणती वस्तू आहे क् जी आपल्या उदरात नाही. (९-१२)

वेद म्हणतात क्, जयावेळी तितन्ही लोक प्रलयकालीन पाण्यामध्ये लीन झालेले

होते, तयावेळी तया पाण्यात असलेल्या श्रीनारायणांच्या नािभकमलापासून ब्रह्मदे वाचा

जन्म झाला. तयांचे हे म्हणणे मुळीच असतय नाही. तर मग प्रभो ! आपणच सांगा,


मी आपला पुत्र नाही काय ? जयांच्यापासून माझा जन्म झाला, ते नारायण आपणच

नहाहे का ? आपणच नारायण. कारण सवव जीवांचे आतमा म्हणून आपण नारायण. (नार=जीवसमूह आणण अयन=आश्रय) आहात. आपण सवव जीवांचे अधीश्वर म्हणूनही नारायण (नार=जल आणण अयन=प्रवतवक) आहात. सवव लोकांचे सािी म्हणूनसुद्धा नारायण (नार=जीवसमह ू आणण अयन=जाणणारे ) आहात. नरापासन ू उतपन्न होणार्या पाण्यात

तिनवास

करीत

असल्या

कारणाने

जयांना

नारायण

(नार=जल

आणण

अयन=मोवासस्थान) म्हटले जाते, तेसुद्धा आपले एक अंशच आहे त. ते अंशरूपाने ददसणेसद्ध ु ा सतय नाही, तर आपली मायाच आहे . भगवन ! जर आपले ते

नारायणस्वरूप झरे व पाण्यातच असते, तर तयाचवेळी मला कसे ददसले नसते ?

आणण मी तपश्चयाव केली, तयाचवेळी माझ्या हृदयात तयाचे दशवन कसे झाले ? आणण काही िणातच ते पुन्हा अंतधावन कसे पावले ? हे मायेचा नाश करणार्या प्रभो ! आता याच अवतारात आपण हे बाहे र ददसणारे सारे जग आपल्या पोटातच मातेला

दाखववले. यावरून हे संपूणव ववश्व आपली माया आहे , हे च िसद्ध होते. जर आपल्यासह

हे संपूणव ववश्व जसे बाहे र ददसते, तसेच आपल्या उदरातसुद्धा ददसले, तर हे सवव मायेववनाच घडले काय ? आज आपण माझ्यासमोर आपल्या हायतितररतत या ववश्वाला

आपल्या मायेचा खेळ दाखववला नाही काय ? प्रथम आपण एकटे च होतात. नंतर सवव

ं ्सुद्धा आपणच झालात. तयानंतर ती सवव रूपे चतुभज गोपाळ, वासरे , काठ्या, िशक ुव झाली आणण माझ्यासह सवव तततवे तयांची सेवा करू लागली. तिनरतिनराळ्या तितततयाच

ब्रह्मांडांचे रूप आपण धारण केले होते. परं तु आता मात्र आपणच अपररिमत अद्ववतीय ब्रह्मरूपाने रादहला आहात. (१३-१८)

अजाणतेपणामुळे जे लोक आपल्या स्वरूपाला जाणत नाहीत, तयांना आपण

प्रकृतीमध्ये असलेल्या जीवाच्या रूपाने भासता. आणण तयांच्यावर आपल्या मायेचा पडदा टाकून सक्ृ ष्टतिनिमवतीच्या वेळी माझ्या (ब्रह्मा) रूपाने, पालन करतेवेळी आपल्या (ववष्ण)ू रूपाने आणण संहाराच्या वेळी षाद्राच्या रूपाने प्रतीत होता. हे ववश्वतिनमावतया

प्रभो ! अजन्मा असन ू ही आपण दे वता, ीर्षी, मनष्ु य, पश-ु पिी, जलचर इतयादद योनींमध्ये अवतार ग्रहण करता, तो दष्ु ट पुषार्षांची घमेंड नाहीशी करण्यासाठाी आणण सतपुषार्षांवर कृपा करण्यासाठाी. भगवन ! आपण अनंत, परमातमा आणण योगेश्वर


आहात. जयावेळी आपण आपल्या योगमायेचा ववस्तार करून लीला करू लागता,

तयावेळी त्रैलोतयात असा कोण आहे क् जो आपली लीला कोठाे , कशासाठाी, केहाहा

आणण ककती असते, हे जाणू शकेल ? म्हणून हे संपूणव जग स्वप्नाप्रमाणे असतय, अज्ञानरूप आणण दःु खच दःु ख दे णारे

आहे . सक्च्चदानंदस्वरूप व अनंत अशा

आपल्यामध्ये मायेने उतपन्न आणण ववलीन झाल्यानंतरही आपल्या सततेने ते खरे

आहे , असे वाटते. प्रभो ! आपणच एकमेव सतय आहात; कारण आपण सवाांचे आतमा आहात. आपण अववनाशी असल्या कारणाने तिनतय आहात. आपला आनंद कधीही

खंडडत होणारा नाही. आपल्यामध्ये कोणतयाही प्रकारचा दोर्ष नाही. आपण पूण,व एक व सवव उपाधींपासन ू मत ु त असन ू अमत ृ स्वरूप आहात. आपले हे असे स्वरूप सवव जीवांचेसुद्धा स्वतःचे खरे स्वरूप आहे . जे गुषारूप सूयावपासून तततवज्ञानरूप ददहाय दृष्टी

प्राप्त करून घेऊन तयापासून आपल्याला स्वतःच्या रूपात पाहतात ते, या असतय संसारसागराला जणू पार करून जातात. जे लोक परमातमाच आपला आतमा आहे असे

जाणत नाहीत, तयांना तयांच्या तया अज्ञानामळ ु े च या नामरूपातमक अणखल प्रपंचाचा भ्रम होतो. परं तु ज्ञान होताच तयाचा आतयंतितक लय होतो. जसे दोरीच्या दठाकाणी भ्रमामुळे साप आहे असे वाटते आणण भ्रम तिनरास होताच साप नाहीसा होतो. (१९-२५)

संसारासंबंधी बंधन आणण तयापासून मुततता ही दोन्ही नावे अज्ञानामुळेच

कक्ल्पलेली आहे त. वास्तववक अज्ञानाचीच ही दोन नावे आहे त. सतय आणण

ज्ञानस्वरूप अशा परमातम्यािशवाय यांना वेगळे अक्स्ततव नाही. जसे सूयावच्या दठाकाणी ददवस आणण रात्र असा भेद नाही, तयाचप्रमाणे ववचार केला असता अखंड गचतस्वरूप

केवळ शुद्ध आतमतततवामध्ये बंधन नाही क् मोि नाही. आपण स्वतःचा आतमा

असून लोक आपल्याला परका मानतात, आणण शरीर इतयादद जे परके आहे त, तयांना आतमा समजतात; िशवाय आपल्याला दस ु रीकडे शोधू लागतात. पहा ना ! अज्ञानी जीवांचे हे केवढे अज्ञान ! हे अनंता ! ज्ञानी लोक आपल्या हायतितररतत जे काही प्रतीत

होते, तयाचा तयाग करीत स्वतःच्या शरीरातच आपला शोध घेतात; कारण जरी दोरीमध्ये साप नसला, तरीसद्ध ु ा जाणवणारा तो साप खोटा आहे असा तिनश्चय केल्यािशवाय, ववचारी मनष्ु य खर्या दोरीला कसे जाणू शकेल ? (२६-२८)


हे भगवंता ! आपल्या चरणकमलांचा थोडासाही कृपाप्रसाद िमळालेला मनुष्यच

आपल्या मदहम्याचे रहस्य जाणू शकतो. दस ु रा कोणीही पुष्कळ काळपयांत ते शोधत

रादहला, तरी जाणू शकत नाही. म्हणून हे नाथ ! मला या जन्मामध्ये ककंवा

कोणतयाही पशु-पिी इतयाददंच्या जन्मामध्येसुद्धा असे सौभाग्य प्राप्त होवो क् मी आपल्या दासांपैक् एखादा दास होऊन आपल्या चरणकमलांची सेवा करावी. हे प्रभो !

आजपयांत जगात केलेले मोठामोठाे यज्ञ आपल्याला तप्ृ त करू शकले नाहीत. (म्हणूनच क् काय) आपण वासरे आणण बालक होऊन व्रजातील गायी आणण गौळणींचे दध ू रूप अमत ृ मोठ्या आवडीने प्यालात. खरे च, तयांचे केवढे हे भाग्य ! अहो ! नंद इतयादद

व्रजवासी गोप धन्य होत. केवढे तयांचे भाग्य ! कारण परमानंदस्वरूप सनातन पूणव ब्रह्म असे आपण तयांचे संबंधी आहात. हे अच्युता ! या व्रजवािसयांच्या भाग्याचा मदहमा लांबच राहो. मन इतयादद अकरा इंदद्रयांच्या दे वतांच्या रूपाने राहणारे

महादे वादद आम्हीसुद्धा अतितशय भाग्यवान आहोत; कारण या व्रजवािसयांच्या मन

इतयादद इंदद्रयांचे पेले करून आम्ही आपल्या चरणकमलांच्या अमत ृ ापेिाही गोड,

मददरे पेिाही मादक, मधुर अशा मकरं दाचे वारं वार पान करीत आहोत. प्रभो ! या व्रजभूमीतील

कोणतयाही

वनामध्ये

आणण

ववशेर्षेकरून

गोकुळामध्ये


योनीमध्ये आमचा जन्म िसद्ध होवो, ती आमच्यासाठाी मोठाी भाग्याचीच गोष्ट ठारे ल. कारण इथे जन्म झाल्यावर आपल्या कोणतया ना कोणतया तरी भतताच्या चरणांची

धळ आमच्यावर पडेलच क्, जी वेदसद्ध ू ु ा अनादद कालापासन ू आजपयांत धंड ु ीतच आहे त. कारण या व्रजवािसयांचे संपण ू व जीवनच आपण आहात. हे दे वा ! या

व्रजवािसयांना तयांच्या सेवेच्या बदल्यात आपण संपूणव फलस्वरूप अशा आपल्यापेिा अगधक कोणते फळ कोठाून द्याल, याचा ववचार करून माझे गचतत गोंधळात पडले

आहे . आपण तयांना आपले स्वरूप दे ऊन तयांच्या ीणातून मुतत होऊ म्हणाल, तर

तेही शतय नाही. कारण आपले स्वरूप तर तया पूतनेनेसुद्धा भतत असल्याचा केवळ बहाणा करून आपल्या आप्तांसह प्राप्त करून घेतले. आणण येथे तर यांनी आपले

घर, धन, स्वजन, वप्रय, शरीर, पुत्र, प्राण, मन इतयादद सववकाही आपल्यालाच समवपवत केले आहे . हे श्रीकृष्णा ! जोपयांत जीव तुमचा होत नाही, तोपयांत राग द्वेर्षादद चोर राहतात, घर तुषांग बनते आणण मोह पायातील बेडीप्रमाणे जखडून

ठाे वतो. हे प्रभो ! आपण प्रपंचरदहत असन ू सुद्धा शरणागत भततांना आनंद दे ण्यासाठाी


पथ् ृ वीवर अवतार घेऊन प्रपंचाला अनुसरून वागता. हे प्रभो ! फार काय सांगावे ! जे

लोक आपला मदहमा जाणणारे असतील, ते खुशाल जाणोत. माझे मन, वाणी आणण शरीर तर आपला मदहमा जाणण्यास सववथैव असमथव आहे . हे श्रीकृष्णा ! आपण सवाांचे सािी आहात; आपण सववकाही जाणताच ! आपणच सवव जगाचे स्वामी आहात. हे संपूणव ववश्व आपल्यामध्येच रादहलेले आहे . आता मला अनुज्ञा द्यावी. हे

भगवन श्रीकृष्ण ! आपण यदव ु ंशरूपी कमळाला ववकिसत करणारे सूयव आहात. तसेच

पथ् ु प समद्र ु ाची अिभवद्ध ृ वी, दे व, ब्राह्मण आणण पशरू ृ ी करणारे चंद्र आहात. आपण

पाखंडी लोकांचा धमवरूप अंधकार नष्ट करणारे आहात. पथ् ृ वीवर राहणार्या रािसांना

नष्ट करणारे आपण सय ू ावददकांनासद्ध ु ा पज ू नीय आहात. भगवन ! माझे कल्पांतापयांत आपल्याला नमस्कार असोत. (२९-४०)

श्रीशुकदे व म्हणतात - जग तिनमावण करणार्या ब्रह्मदे वांनी अशा प्रकारे भगवान

श्रीकृष्णांची स्तत ु ी केली. यानंतर तीन वेळा प्रदक्षिणा घालन ू तयांच्या चरणांना प्रणाम केला आणण नंतर ते आपल्या इष्ट स्थानी गेले. भगवान श्रीकृष्णांनी ब्रह्मदे वांना तिनरोप ददला आणण पूवीच्या जागी असलेल्या वासरांना घेऊन ते क्जथे तयांनी आपल्या

िमत्रांना सोडले होते, तया आपल्या वाळवंटात आले. परीक्षिता ! आपले जीवनसववस्व

असणार्या श्रीकृष्णांच्या ववयोगामध्ये जरी एक वर्षव तिनघून गेले होते, तरीसुद्धा तया मुलांना ती वेळ अध्याव िणासारखीच वाटली. कारण ते भगवंतांच्या मायेने मोदहत

झाले होते ना ! जगातील सवव जीव तयाच मायेने मोदहत झाल्यामुळेच वारं वार आपल्याच आतम्याला ववसरतात. मायेने गचतत मोदहत झालेले जीव येथे काय काय म्हणून ववसरत नाहीत बरे ! (४१-४४)

श्रीकृष्णांना पाहताच अतितशय उतावळे पणाने ते िमत्र म्हणाले - "बंधो ! ये.

तुझे स्वागत असो ! आम्ही तुझ्यािशवाय एक घाससुद्धा खाल्ला नाही. आता आनंदाने

जेवू या." तेहाहा हसत हसत भगवंतांनी तया मुलांबरोबर जेवण केले आणण तयांना अजगराचे कातडे दाखवून ते वनातून व्रजाकडे परत आले. श्रीकृष्णांच्या मस्तकावर मोरवपसांचा मुगुट असून गळ्यात फुलांच्या माळा होतया. रं गीत धातूंनी शरीरावर गचत्रे

ं े वाजवत आनंदोतसव साजरा काढली होती. ते उच्च स्वराने बासरी, पाने आणण िशग करीत होते. गोपाळ तयांच्या पाठाोपाठा चालत तयांची लोकपावन क्तितव गात होते.


मधून मधून वासरांना हाकारीत तयांनी व्रजात प्रवेश केला. तयांना पाहताच गोपींच्या डोळ्यांत आनंद मावेना. तयाच ददवशी मल ु ांनी व्रजामध्ये जाऊन सांगगतले क्, "आज

या यशोदा-नंद-नंदनाने भयंकर मोठाा अजगर मारून तयाच्या तावडीतून आम्हाला सोडवले." (४५-४८)

परीक्षित म्हणाला - ब्रह्मन ् ! श्रीकृष्ण स्वतःचा पुत्र नसून इतर गोपगोपींचे

तयाच्यावर इतके पेम कसे होते ? इतके प्रेम तर तयांचे स्वतःच्या मुलांवरही नहाहते. याचे कारण काय, ते सांगावे. (४९)

श्रीशक ु दे व म्हणतात - राजन ! जगातील सवव प्राणी आपल्या आतम्यावरच

सवावगधक प्रेम करतात. पुत्र, धन, इतयाददंवर जे प्रेम असते, ते तया वस्तू आतम्याला वप्रय वाटतात म्हणून. हे राजेंद्रा ! म्हणूनच सवव प्राण्यांचे आपल्या आतम्यावर क्जतके

प्रेम असते, तिततके आपले म्हटल्या जाणार्या पुत्र, धन, घर इतयाददंवरही असत नाही. हे नप ृ श्रेष्ठाा ! जे लोक दे हालाच आतमा मानतात, ते सुद्धा आपल्या शरीरावर जेवढे

प्रेम करतात, तेवढे शरीराशी संबंगधत असणार्यांवर करीत नाहीत. जेहाहा ववचारांती असे समजते क्, "हे शरीर म्हणजे मी नाही, हे शरीर माझे आहे " तेहाहा या शरीरावरसुद्धा

आतम्याइतके

प्रेम

राहात

नाही.

म्हणूनच

तर

दे ह

आसन्नमरण

झाल्यावरसुद्धा जगण्याची आशा प्रबळ असतेच. (तातपयव, दे ह जाणार, हे तिनक्श्चत

झाल्यावरही तो राहावा, असे वाटते ते आतम्यासाठाीच.) यवरून हे िसद्ध होते क्, सवव प्राणी आपल्या आतम्यावरच सवावगधक प्रेम करतात. या श्रीकृष्णांनाच तू सवव आतम्यांचा आतमा समज. जगाच्या कल्याणासाठाीच मायेचा आश्रय घेऊन ते येथे दे ह

धारण करणार्यासारखे वाटतात. जे लोक श्रीकृष्णांचे खरे स्वरूप जाणतात, तयांच्या दृष्टीने या जगामध्ये जे चराचर पदाथव आहे त, ते सवव श्रीकृष्णस्वरूपच आहे त.

तयांच्याहायतितररतत दस ु री कोणतीच वस्तू नाही. सवव वस्तू आपल्या कारणातच राहात असतात. तया कारणाचे सुद्धा परम कारण भगवान श्रीकृष्ण आहे त. तर आता सांग, कोणतया वस्तल े ा वेगळी म्हणावे ? सतपषा ू ा श्रीकृष्णांपि ु र्षांचे सववस्व असणार्या

पुण्यक्तितव मुरारींच्या पदपल्लवरूपी नौकेचा जयांनी आश्रय घेतला, तयांच्या दृष्टीने हा भवसागर,

वासराच्या

खरु ाने

पडलेल्या

खड्ड्यातील

पाण्याएवढाच

आहे .

तयांना


परमपदाची प्राप्ती खात्रीने होते आणण संकटांचे तिनवासस्थान अशा या संसारात यावे लागत नाही. (५०-५८) तू मला

ववचारले होतेस क्, भगवंतांनी पाचहाया वर्षी केलेली लीला,

बालगोपालांनी सहाहाया वर्षी कशी सांगगतली ? तयाचे हे सवव रहस्य मी तल ु ा

सांगगतले. भगवान श्रीकृष्णांनी बाल-गोपालांबरोबर केलेला वनववहार, अघासुराचा वध, दहरवळीवरचे जेवण, वासरे व गोपालांचे अलौककक गचद्ववलासरूप आणण ब्रह्मदे वांनी

केलेली ही श्रेष्ठा स्तुती - हे सवव जो मनुष्य ऐकतो आणण कथन करतो, तयाला सवव पुषार्षाथाांची प्राप्ती होते. अशा प्रकारे श्रीकृष्ण आणण बलराम यांनी कुमार अवस्थेला अनुरूप असे लपंडाव, सेतुबंधन, वानरांप्रमाणे उढ्या मारणे इतयादद अनेक खेळ खेळत आपली कुमार अवस्था व्रजामध्येच संपववली. (५९-६१)


स्कंद १० वा- अध्याय १५ वा धेनुकसरु ाचा उद्धार आणण गोपाळांचा कािलयाच्या ववर्षापासन ू बचाव श्रीशक ु दे व म्हणतात - नंतर बलराम आणण श्रीकृष्ण यांनी सहाहाया वर्षावत

पदापवण केले. आता ते गाई चरावयास पात्र ठारले. ते िमत्रांसह गाई चारीत वंद ृ ावनात

जात आणण ते आपल्या चरणांनी अतयंत पववत्र करीत. हे वन गरु ांच्या चार्याने भरलेले व फुलांनी लहडलेले होते. पुढे गाई, तयांच्या पाठाीमागे बासरी वाजवीत श्यामसुंदर, तयांच्यामागे बलराम आणण तयापाठाोपाठा श्रीकृष्णांच्या यशाचे गायन करणारे गोपाळ असे सववजण ववहार करण्यासाठाी तया वनात गेले. तेथे कोठाे भ्रमर

मधुर जज ुं ारव करीत होते, कोठाे हररणांचे कळप होते, तर कोठाे पिी ककलबबलाट

करीत होते. तसेच कोठाे कोठाे महातम्यांच्या हृदयाप्रमाणे स्वच्छ पाण्याने भरलेली सरोवरे होती. तयांतील कमळांच्या सुगंधाने सुवािसत झालेला वारा तेथे वाहात होता. ती रमणीयता पाहून भगवंतांनी तेथे ववहार करण्याचे ठारववले. फुला-फळांच्या भारांनी


वाकलेले वि लालसर पालवी फुटलेल्या फांद्यांनी आपल्या चरणांना स्पशव करीत ृ आहे त, असे पाहून आनंदाने क्स्मत हास्य करीत श्रीकृष्ण बलरामांना म्हणाले - (१-४) श्रीकृष्ण


-

"हे

दे वश्रेष्ठाा

!

दे व

जयांनी

पूजा

करतात,

तया

चरणकमळांना हे वि ृ फुले आणण फळे घेऊन आपल्या शेंड्यांनी नमस्कार करीत

आहे त. असेही असेल क्, जया पापामळ ु े तयांना वि ृ जन्म र्घयावा लागला, ते पाप दरू करण्यासाठाीच ते असे करीत असावेत. हे पुण्यशील आददपुषार्षा ! तू जरी या

वंद ृ ावनामध्ये तुझे मूळ रूप झाकून ठाे वून राहात असलास, तरी तुझे श्रेष्ठा भतत मुतिनगण तूच आपली इष्टदे वता आहे , हे ओळखून बहुतक े भ्रमरांच्या रूपामध्ये तझ् ु या बत्रभुवनपावन यशाचे गायन करीत तुझे भजन करतात. ते आपल्याला कधीही सोडू

इक्च्छत नाहीत. हे स्तुतय बंधो ! तू आपल्या घरी आल्याचे गोवपकांप्रमाणे या हररणी

तुझ्याकडे प्रेमळ नजरे ने पाहून तुला प्रसन्न करीत आहे त. या कोककळा मधुर कुहुरवाने आपले स्वागत करीत आहे त ! घरी आलेल्या अतितथींचे स्वागत करणे हा

सतपुषार्षांचा स्वभावच असतो. अतितगथधमव पाळणारे हे वनवासी धन्य होत. येथील भम ू ी आज गवत झड ु ु पांसह तझ् ु या चरणांच्या स्पशावने धन्य झाली आहे . येथील वि ृ वेली तझ् ु या हस्तांचा स्पशव झाल्याने स्वतःला धन्य मानीत आहे त. तझ् ु या दयाद्रव

दृक्ष्टिेपामळ ु े नद्या, पववत, पश-ु पिी कृताथव होत आहे त आणण व्रजातील गोपी

लक्ष्मीलाही स्पह ृ णीय अशा तुझ्या विःस्थळाच्या स्पशावने कृतकृतय झाल्या आहे त. (५८)

श्रीशक ंु र वंद ु दे व म्हणतात - अशा प्रकारचे सद ृ ावन पाहून श्रीकृष्ण आनंददत झाले. आपल्या सवंगड्यांसह गोवधवन पववतावर व यमन ु ातीरावर गाईंना चारीत ते

रममाण झाले. गोपाळ जयांचे चररत्र गात आहे त, असे वनमाला धारण केलेले कृष्ण बलरामासह धुंद भ्रमरांच्या गुण्गुणण्यात आपला स्वर िमळवून मधुर संगीत गात. (९१०)

कधी

कधी


राजहं सांच्या

कूजनाचे

अनक ु रण

करीत

तर

कधी

नाचणार्या मोरांपेिा अगधक संद ु र नाचन ू िमत्रांना हसवीत. कधी मेघाप्रमाणे गंभीर

वाणीने दरू गेलेल्या गरु ांना तयांच्या नावाने प्रेमाने बोलवीत. तयांची ती मधरु हाक


गाई आणण गोपालांचे गचतत मोहवी. कधी चकोर, रमाौंच, चरमावाक, भारद्वाज आणण मोर या पक्ष्यांचे आवाज काढीत, तर कधी वाघ-िसंहांच्या गजवनेने घाबरल्यासारखे

दाखवीत. कधी कधी बलराम खेळून थकल्यावर एखाद्या गोपाळाच्या मांडीची उशी

करून पहुडत, तेहाहा श्रीकृष्ण तयांचे पाय वगैरे चेपून तयांचा थकवा दरू करीत. जेहाहा गोपाळ नाच-ू गाऊ लागत, फुशारतया मारत ककंवा एकमेकांशी कुस्ती खेळत, तेहाहा

दोघे भाऊ हातात हात घालून उभे राहात आणण हसून "शाबास ! शाबास !" म्हणत. कधी कधी स्वतः श्रीकृष्णसद्ध ु ा कुस्ती खेळता खेळता थकून जाऊन एखाद्या

झाडाखाली कोवळ्या पालवीच्या शय्येवर एखाद्या गोपाळाच्या मांडीवर डोके ठाे वून

पहुडत. तयावेळी काही पुण्यवंत श्रीकृष्णांचे पाय चेपू लागत आणण दस ु रे काही पुण्यशील बालक तयांना पंख्यांनी वारा घालू लागत. हे राजा ! जेहाहा हृदय प्रेमाने उचंबळून येई, तेहाहा काही गोपाळ हलतया आवाजात श्रीकृष्णांच्या लीलांना अनरू ु प अशी मनोहर गीते गाऊ लागत. अशा प्रकारे भगवंतांनी आपल्या योगमायेने आपले

खरे स्वरूप झाकून ठाे वले होते. ते अशा काही लीला करीत क् जया हुबेहुब गोपबालकांच्या सारख्याच वाटत. स्वतः भगवती लक्ष्मी जयांच्या चरणकमलांच्या सेवेमध्ये संलग्न असे, तेच भगवान या खेड्यातील बालकांबरोबर ग्रामीण खेळ खेळत असत. परं तुउ ककतयेक वेळा तयांची ईश्वरी लीलासुद्धा प्रगट होत असे. (११-१९)

राम कृष्णांचा श्रीदामा नावाचा एक िमत्र, सुबल, स्तोककृष्ण इतयादद गोपाळ

तयांना प्रेमाने म्हणाले. हे परारमामी बलरामा ! हे दष्ु टांचा नाश करणार्या कृष्णा ! येथून थोड्याच अंतरावर ताडवि ृ ांनी भरलेले एक मोठाे वन आहे . तेथे ताडाची पुष्कळ फळे खाली पडतात आणण पडलेलीही आहे त. परं तु धेनुक नावाचा दष्ु ट दै तय ती घेऊ

दे त नाही. हे रामा ! हे कृष्णा ! तो बलाढ्य दै तय तेथे गाढवाच्या रूपात येऊन राहतो. तयाच्याबरोबर आणखीही पुष्कळसे तयाच्यासारखेच बलवान दै तय तयाच रूपात तेथे

राहतात. शत्रच ू ा नाश करणार्या हे कृष्णा ! माणसांना खाणार्या तया दै तयाच्या िभतीने

माणसे, इतकेच काय, पश-ु पिीसद्ध ु ा तया जंगलात यात नाहीत. तयाची फळे सग ु ंगधत आहे त, परं तु आम्ही कधी ती खाल्ली नाहीत. चारी ददशांना पसरलेला तयांचा सग ु ंध ध्यानात येतो. हे श्रीकृष्णा ! तयांच्या सग ु ंधाने आमचे मन मोदहत झाले आहे . आणण


ती िमळावीत, अशी फार इच्छा आहे . बलराम दादा ! आपली इच्छा असेल तर जाऊ या. (२०-२६)

आपल्या िमत्रंचे हे म्हणणे ऐकून श्रीकृष्ण आणण बलराम, दोघेही हसले आणण

तयांची इच्छा परु ववण्यासाठाी तयांच्याबरोबर तालवनाकडे गेले. तया वनात जाऊन

बलरामांनी हातांनी ती ताडाची झाडे हततीप्रमाणे जोराने हलवून फळे खाली पाडली. गाढवरूपी दै तयाने जेहाहा फळे पडल्याचा आवाज ऐकला, तेहाहा तो पववतांसह पथ् ृ वीचा

थरकाप उडवीत तेथे आला. तो बलवान दष्ु ट आवेशाने बलरामांसमोर आला आणण

तयाने मागच्या पायांनी तयांच्या छातीवर लाथा मारून णखंकाळत तेथून तो बाजल ू ा सरकला. राजन ् ! तो गाढव रमाोधाने पुन्हा णखंकाळत बलरामांच्याजवळ आला आणण तयांच्याकडे पाठा करून पुन्हा वेगाने तयाने आपल्या मागच्या पायांनी तयांच्यावर लाथा झाडल्या. बलरामांनी एकाच हातात तयाचे दोन्ही पाय धरले आणण तयाला अकाशात

गरगर कफरवीत एका ताडाच्या झाडावर आपटले. कफरवीत असतानाच तया गाढवाचे प्राण तिनघन ू गेले होते. (२७-३२)

तयाच्या आपटण्याने जयाचा वरील भाग अतितशय ववस्तत ृ होता असा तो

महान ताडवि स्वतः कडकडाट करीत तुटून पडलाच, पण पडताना दस ु र्या एका ृ

वि ु र्याने तितसर्याला, तितसर्याने चौथ्याला असे करीत ृ ालासुद्धा तयाने पाडले. दस पुष्कळसे ताडवि ृ मोडून पडले. बलरामांनी लीलेने फेकून ददलेल्या गाढवाच्या शरे राच्या आघाताने तेथील सगळे ताडवि ृ सोसाट्याच्या वार्याने हलावे तसे गदगदा हलले. हे

राजा ! जगदीश्वर अनंत भगवानांच्या बाबतीत यात आश्चयव ते काय ! कारण वस्त्रामध्ये दोरे असावेत, तयाप्रमाणे हे सारे जग तयांच्यामध्ये ओतप्रोत भरलेले आहे .

तयावेळी धेनुकासुराचे बांधव गाढव, आपला नातलग मारला गेल्याचे पाहून रमाोधाने राम-कृष्णांवर आवेशाने तुटून पडले. राजन ् ! तयांच्यापैक् जे जे कोणी जवळ आले, तयांना बलराम आणण श्रीकृष्णांनी अगदी सहजगतया मागचे पाय पकडून ताडवि ृ ांवर

आपटले. तयावेळी तेथे जिमनीवर चहूकडे पसरलेली ताडाची फळे , तुटून पडलेले वि ृ व दै तयांची प्रेते यांनी जमीन आच्छादली गेली. ढगांमुळे आकाश झाकोळून जावे तसे.

तयांचा हा महान परारमाम पाहून दे व तयांच्यावर फुलांचा वर्षावव करू लागले आणण वाद्ये वाजवून स्तुतित करू लागले. जया ददवशी धेनक ु ासुर मेला, तया ददवसापासून


लोक तिनभवय होऊन तया वनातील ताडफळे खाऊ लागले आणण जनावरे स्वच्छं दपणे चरू लागली. (३३-४०)

तयानंतर जयांचे श्रवण-क्तवन पुण्यकारक आहे , असे कमलदलाप्रमाणे डोळे

असलेले श्रीकृष्ण जयेष्ठा बंधू बलरामांसह व्रजामध्ये आले. तयावेळी तयांचे साथीदार

तयांच्याबरोबर तयांची स्तुती करीत तिनघाले होते. तयावेळी श्रीकृष्णांच्या कुरळ्या

केसांवर गाईंच्या खरु ांनी उडालेली धूळ पसरली होती, मस्तकावर मोरपंखांचा मुगुट

होता आणण केसांमध्ये जंगली रानफुले घातलेली होती. तयांचे पाहणे आकर्षवक असन ू चेहर्यावर मनोहर क्स्मतहास्य होते. ते बासरी वाजवीत होते आणण तयांचे सवंगडी

तयांची क्तितव गात होते. बासरीचा आवाज ऐकूत गोपी एकाच वेळी घरांतून बाहे र आल्या. केहाहापासून तयांचे डोळे श्रीकृष्णांच्या दशवनासाठाी आतरु झाले होते. (४१-४२)

गोपींनी, नेत्ररूप भ्रमरांनी भगवंतांच्या मुखरववंदाच्या मधाचे पान करून

ददवसभराच्या ववरहाची आग शांत केली; आणण भगवंतांनी सुद्धा तयांचे लजजायत ु त हास्य आणण ववनययुतत नेत्रकटािांनी केलेला सतकार स्वीकारून व्रजामध्ये प्रवेश केला. तयावेळी प्रेमळ यशोदा आणण रोदहणी यांनी तयांना तयावेळी दे ण्याजोग्या वस्तू

हहाया तेवढ्या ददल्या. नंतर तेल-उटणे लावून तयांना स्नान घातले. तयामुळे तयांचा ददवसभरातील दहंडण्या-कफरण्याने आलेला शीण नाहीसा झाला. नंतर तयांना सुंदर

कपडे घालून, गंध लावून सुगंधी फुलांच्या माळा घातल्या. तयानंतर दोघेही मातांनी वाढलेले स्वाददष्ट अन्न जेवले. तयापाठाोपाठा लडडवाळपणे तयांना थोपटून आईंनी संद ु र अंथषाणावर झोपववले. तेहाहा ते आरामात झोपी गेले. (४३-४६)

हे राजा ! अशा प्रकारे वंद ृ ावनात राहात असता एके ददवशी श्रीकृष्ण

बलरामाखेरीज इतर िमत्रांना बरोबर घेऊन यमुनेवर गेले. तयावेळी उन्हाळ्यातील

उन्हाने गाई आणण गोपाल तहानेने हायाकुळ झाल्यामुळे यमन ु ा नदीचे ववर्षारी पाणी प्याले. परीक्षिता ! दै ववशात लिात न आल्यामळ ु े ते ववर्षारी पाणी वपताच सवव गाई

आणण गोपाळ तिनश्चेष्ट होऊन यमुनेचा काठाीच पडले. तयांना तया अवस्थेत पाहून योगेश्वरांचेसद्ध ु ा ईश्वर असणार्या श्रीकृष्णांनी आपल्या अमत ृ वर्षावव करणार्या दृष्टीने तयांना क्जवंत केले. कारण तयांचे रिणकते श्रीकृष्णच होते ना ! तेहाहा शद्ध ु ीवर


आल्यावर ते सववजण पाण्याजवळच उठाून उभे रादहले आणण आश्चयवचककत होऊन एकमेकांकडे पाहू लागले. राजा ! ववर्षारी पाणी प्यालामुळे मरूनही श्रीकृष्णांच्या कृपादृष्टीनेच आपला पुनजवन्म झाल्याचे तयांच्या लिात आले. (४७-५२)


स्कंद १० वा- अध्याय १६ वा कािलयावर कृपा श्रीशुक


-

भगवान श्रीकृष्णांनी पादहले क्, कािलया नागाने यमुनेचे पाणी ववर्षारी केले आहे . तेहाहा ते शुद्ध करण्यासाठाी तयांनी ता सापाला तेथून दरू पाठाववले. (१)

राजाने ववचारले - ब्रह्मन ् ! यमन ु ेच्या खोल पाण्यात भगवान श्रीकृष्णांनी तया

सपावचे दमन कसे केले ? िशवाय तो जलचर नसूनही पुष्कळ काळ पाण्यात का आणण कसा रादहला, ते सांगावे. हे महातमन ! स्वेच्छे नुसार वागणार्या अनंत भगवानांनी

गोपालरूपाने जया ददहाय लीला केल्या, तया लीलामत ृ ाच्या सेवनाने कोण बरे तप्ृ त होऊ शकेल ? (२-३)

श्रीशक ु म्हणाले - यमन ु ा नदीत कािलया नागाचा एक डोह होता. तयातील

पाणी ववर्षाच्या उष्णतेने उकळत असे. एवढे च काय, तयाच्यावरून उडणारे पिीसुद्धा

होरपळून तयामध्ये पडत असत. तया ववर्षारी पाण्याच्या लाटांवरून तयातील लहान लहान तुर्षार घेऊन वाहणारा वारा जेहाहा बाहे र येई, तेहाहा तयाच्या स्पशावने काठाावरील

झाडे व प्राणी मरून जात. भगवंतांचा अवतार दष्ु टांचे दमन करण्यासाठाीच होता.

तयांनी पादहले क्, ववर्षाचा वेग प्रचंड असून तेच तयाचे बलस्थान आहे ; तसेच

तयामुळेच यमुना दवू र्षत झाली आहे . तेहाहा श्रीकृष्णांनी कमरे चा शेला घट्ट बांधून ते

एका अतितशय उं च अशा कदं बाच्या वि ृ ावर चढले आणण दं ड थोपटून तेथून ववर्षारी पाणात उडी मारली. सापाच्या ववर्षामळ ु े यमुनेचे पाणी पदहल्यापासूनच उकळत होते.


तयावर लाल-वपवळ्या रं गांच्या अतयंत भयंकर अशा लाटा उसळत होतया. भगवंताणी

उडी मारल्याने ते पाणी आणखीनच उसळले. तयावेळी ते पाणी इकडे तितकडे चारशे हात पसरले. अनंत बलशली, भगवंतांच्या बाबतीत यात आश्चयव कसले ? (४-७)

परीक्षिता ! डोहात उडी मारून श्रीकृष्ण बलवान हततीप्रमाणे पोहू लागले. तयावेळच्या तयांच्या हाताच्या आपटण्याने पाण्यात मोठाा आवाज होऊ लागला. कािलया नागाने तो आवाज ऐकला आणण आपल्या तिनवासस्थानावर कोणीतरी

आरमामण केले आहे , हे पासून ते सहन न झाल्यामुळे तो श्रीकृष्णांच्या समोर आला. तयाने पादहले क्, समोरच एक मेघाप्रमाणे सावळा सुंदर कुमार आहे . तयाच्या विःस्थळावर श्रीवतस गचन्ह आहे . तयाने पीतांबर पररधान केला आहे . तयाच्या मनोहर

चेहर्यावर मंद हास्य झळकत आहे . तयाचे पाय कमळाच्या गाभ्याप्रमाणे कोमल

आहे त. इतके असूनही तो येथे तिनभवयपणे खेळत आहे . तेहाहा तयाने रमाोधाने श्रीकृष्णांच्या ममवस्थानी दं श करून तयांना आपल्या शरीराने वेढून टाकले. नागाने

वेढलेले श्रीकृष्ण काहीच हालचाल करीत नसलेले पाहून तयांचे वप्रय सखे गोपाळ अतयंत दःु खी झाले. कारण तयांनी आपले शरीर, सहृ ु द, धन, संपतती, स्त्री, पुत्र, इच्छा इतयादद सवव काही श्रीकृष्णांनाच समवपवत केले होते. तयामळ ु े दःु ख, शोक आणण

िभतीने मूक्च्छव त होऊन ते जिमनीवर पडले. गाई, बैल, वासरे अतितशय दःु खी होऊन

हं बरडा फोडू लागली. भयभीत होऊन जणू काही रडत श्रीकृष्णांकडे ती एकटक पाहात रादहली. (८-११)

इकडे व्रजात पथ् ृ वी, आकाश आणण शरीर या तितन्हींमध्ये अतितशय भयंकर असे

अपशकुन होऊ लागले. लवकरच एखादी अशभ ु घटना घडणार असल्याचे ते सच ू क

होते. नंद इतयादद गोपांनी ते अपशकुन पादहले आणण बलरामाखेरीज श्रीकृष्ण गाई चारण्यासाठाी गेला आहे , हे कळताच ते िभतीने हायाकुळ झाले. ते भगवंतांचा प्रभाव

जाणत नहाहते; म्हणून ते अपशकुन पाहून तयांच्या मनात आले क्, श्रीकृष्णावर मरणप्राय संकट ओढवणार असे ददसते. या ववचाराने ते तयाच िणी दःु ख, शोक आणण भयाने ग्रस्त झाले. कारण श्रीकृष्णच तयांचे प्राण, मन होते ना ! राजा ! व्रजातील मुले, वद्ध ृ आणण क्स्त्रया यांचे कृष्णांवर गाईंसारखेच अतितशय प्रेम होते.

तयामुळे ते घाबरून कृष्णाला पाहाण्याच्या उतकट लालसेने गोकुळातून बाहे र पडले.


भगवान कृष्णाचे दस ु रे रूप असे बलराम ते लोक इतके हायाकुळ झाल्याचे पाहून हसू लागले. परं तु काही बोलले नाहीत. कारण तयांना धाकट्या भावाचा प्रभाव मादहत होता. ते वप्रय श्रीकृष्णाला शोधू लागले. वाटे तच तयांना भगवंतांची चरणगचन्हे ददसली. तया वाटे ने यमुनेच्या तीरावर ते जाऊ लागले. (१२-१७)

परीक्षिता ! वाटे मध्ये गाई आणण इतरांच्या पावलांच्या ठाशांहायतितररतत अधून

मधून भगवंतांची चरणगचन्हे सुद्धा ददस्त होती. तयावर कमल, जव, अंकुश, व्रज आणण ध्वजाची गचन्हे ददसत होती. ती पाहताच ते लगबगीने चालू लागले. तयांनी

लांबूनच पादहले क्, डोहात कािलय नागाच्या ववळख्यात बांधले गेलेले श्रीकृष्ण

तिनश्चेष्ट असून तीरावर गोपाळ ककंकतवहायमूढ अवस्थेत पडलेले आहे त. ते पाहून ते सवव गोप अतयंत हायाकुळ होऊन मूतिछव त झाले. गोपींचे मन अनंत गुणांनी यत ु त अशा भगवान श्रीकृष्णांच्या प्रेमरं गात रं गले होते. तया तिनतय भगवंतांचे प्रेम, क्स्मतहास्य, नेत्रकटाि तसेच गोड वाणी यांचेच स्मरण करीत. तयांनी जेहाहा पादहले क्, आपल्या वप्रयतमाला नागाने ववळखा घातला आहे , तेहाहा तया अतयंत दःु खाने करपून गेल्या. आपल्या वप्रयतमाखेरीज तयांना तितन्ही लोक भकास वाटू लागले. आपल्या लाडतयाच्या

पाठाोपाठा डोहात उडी मारावयास तिनघालेल्या यशोदे ला गोपींनी कसे बसे धरून ठाे वले. तयांच्याही नेत्रांतून दःु खाने अश्रुधारा वाहात होतया. सवाांच्या नजरा श्रीकृष्णांच्या मुखाकडेच लागल्या होतया. काहीजणी व्रजमोहन श्रीकृष्णांच्या कथा एकमेक्ंना सांगत

परस्परांना धीर दे त होतया. काहीजणी तर मत ृ वत पडलेल्या होतया. श्रीकृष्णच जीव

क् प्राण असणारे नंदादद गोप डोहात घुसू लागले, हे पाहून श्रीकृष्णांचा प्रभाव जाणणार्या भगवान बलरामांनी तयांना थोपवून धरले. (१८-२२) आपल्यािशवाय अन्य गती नसलेले व्रजातील सगळे लोक, क्स्त्रया, मुले आणण

गुरे आपल्यासाठाी इतक् दःु खी झालेली आहे त, हे पाहून मानवी लीला करणारे भगवान थोडा वेळ सापाच्या ववळख्यात राहून मग बाहे र आले. तयावेळी तयांनी आपले

शरीर फुगववल्यामुळे सापाला वेदना होऊ लागल्या. तो वेटोळे सोडून रमाोधाने फणा उभारून फूतकार सोडू लागला. तो तयांच्याकडे टक लावून पाहू लागला. तयावेळी तयाच्या नाकातून ववर्षारी श्वास बाहे र पडत होता. तयाचे डोळे इतके लाल झाले होते क्, जणू भट्टीवर तापववलेले खापरच ! तयाच्या तोंडातूनही आगीच्या जवाळा बाहे र


पडत होतया. तयावेळी कािलया आपली दभ ु ंगलेली जीभ कफरवून आपल्या दोन्ही

ओठाांचे कोपरे चाटीत होता आणण भयानक डोळ्यांनी ववर्षाग्नीच्या जवाळा बाहे र

टाक्त होता. गषाडाप्रमाणे श्रीकृष्ण तयाच्याबरोबर खेळत पववत्रे बदलू लागले, आणण तो सापसुद्धा दं श करण्यासाठाी योग्य संधीची वाट पहात पववत्रे बदलू लागला. अशा प्रकारे इकडे, तितकडे, मान कफरवून तयाची शतती िीण झाली. तेहाहा श्रीकृष्णांनी

तयाचा उं च फणा वाकवून उडी मारून तयावर ते स्वार झाले. नागाच्या मस्तकावर

असणार्या लाल मण्यांमळ ु े भगवंतांच्या सक ु ु मार पावलांची लाली अगधकच वाढली. सवव कलांचे आद्य गरू ु श्रीकृष्ण आता तयाच्या मस्तकारव संद ु र नतृ य करू लागले.

भगवान नतृ य करणार असे पाहून तयांचे वप्रय भतत गंधवव, िसद्ध, दे व, चारण आणण दे वांगना मोठ्या प्रेमाने मद ृ ं ग, ढोल, नगारे इद्यादद वाद्ये वाजवीत, सुंदर सुंदर गीते

गात, पुष्पवर्षावव करीत भेटवस्तू घेऊन स्तुती करीत भगवंतांकडे आले. परीक्षिता ! कािलया नागाला एकशे एक फणा होतया. तो आपली जी जी फणा वाकवीत नसे , ती

ती, कठाोर शासन करणारे भगवान आपल्या पायाने खाली दाबीत. यामळ ु े कािलया

नागाची शतती िीण होऊ लागली. तो नाका तोंडातून भयंकर रतत ओकू लागला. शेवटी तयाला चतकर आल्याने तो बेहोश झाला. तो डोळ्यांतन ू वीर्ष बाहे र फेकू लागे

आणण रमाोधामुळे जोरजोरात फूतकार टाक्त जी जी फणा वर उचलीत असे, तितच्यावर

नतृ य करीत श्रीकृष्ण आपल्या लाथेने वाकवून ती तुडवीत. तयावेळी तया पुराण

पुषार्षाच्या पायांवर जे रतताचे थेंब पडत, ते पाहून असे वाटत असे क्, जणू काही पान फुलांनी तयांची पज ू ा केली जात आहे . राजा ! भगवंतांच्या या अद्भत ु तांडवनतृ यामळ ु े कािलयाचे फणारूपी छत्र तिछन्नववतिछन्न झाले. तयाचे अंग णखळणखळे

झाले आणण तोंडातून रतताची उलटी होऊ लागली. आता तयाला सवव जगाचे गुरू

असणार्या पुराणपुषार्ष नारायणांचे स्मरण झाले आणण तो मनोमन तयांना शरण गेला. उदरामध्ये संपूणव ववश्व धारण करणार्या श्रीकृष्णाच्या वजनाने कािलया गिलतगात्र

झाला. तयांच्या टाचेने केलेल्या आघातांमुळे तयाचे छत्रासारखे फणे तिछन्नववतिछन्न झाले. आपल्या पतीची ही अवस्था पाहून तयाच्या भयभीत पतन्या भगवंतांना शरण गेल्या. िभतीने यावेळी तयांची वस्त्रे, अलंकार अस्ताहायस्त झाले होते आणण केसांच्या वेण्या ववस्कटल्या होतया. तयावेळी तया साध्वी नागपतन्या अतितशय घाबरल्यामुळे

आपल्या मुलांना पुढे करीत लोटांगण घालून, हात जोडून तयांनी चराचराचे स्वामी


अशा श्रीकृष्णांना प्रणाम केला आणण आपल्या अपराधी पतीला सोडववण्याच्या इच्छे ने तया शरणागतवतसल अशा तयांना शरण गेल्या. (२३-३२)

नागपतन्या म्हणाल्या - प्रभो ! दष्ु टांना दं ड दे ण्यासाठाीच आपला अवतार

झाला आहे ; म्हणन ू या अपराध्याला दं ड दे णेच योग्य आहे . आपल्या ददष्टीने शत्रू आणण

पुत्र

समानच

असतात.

म्हणन ू

आपण

जयाला

दं ड

दे ता

तो


कल्याणासाठाीच असतो. आपण आमच्यावर ही मोठाीच कृपा केली आहे ; कारण आपण

दष्ु टांना जो दं ड दे ता, तयामुळे तयाची सवव पापे नाहीशी होतात. हा प्राणी अपराधी आहे , म्हणून याला ही सपवयोनी िमळाली. म्हणून आम्ही आपल्या या रमाोधालासद्ध ु ा

आपला अनुग्रहच समजतो. मागील जन्मात याने तिनक्श्चतच स्वतः मानरदहत होऊन आणण दस ु र्यांचा सन्मान करीत मोठाी तपश्चयाव केली असावी ककंवा सवव जीवांवर दया

करण्याचा मोठाा धमव केला असावा. म्हणूनच तर सवव जीवस्वरूप आपण याच्यावर संतष्ु ट झाला आहात. भगवन ् ! हा आपल्या चरणकमलांच्या धळ ु ीचा स्पशव होण्याचा अगधकारी झाला, हे तयाच्या कोणतया साधनेचे फळ आहे , हे आम्हांला माहीत नाही. यासाठाी लक्ष्मीदे वीलासद्ध ु ा पष्ु कळ ददवसपयांत भोगांचा तयाग करून तिनयमांचे पालन

करीत तपश्चयाव करावी लागली होती. प्रभो ! जे आपल्या चरणरजाला शरण जातात,

ते भततजन स्वगावचे राजय ककंवा पथ् ृ वीचे साववभौमतव इक्च्छत नाहीत, ब्रह्मपद इक्च्छत

नाहीत

क्

तयांना

रसातळाचे

राजय

नको

असते.

तयांना

अणणमादद

योगिसद्धींची अिभलार्षा असत नाही क् मोिाची इच्छा असत नाही. स्वामी ! हा

नागराज तमोगुणी योनीमध्ये जन्मला असून अतयंतत रमाोधी आहे . असे असूनही इतरांना सववथैव दल व असणारे चरणरज याला प्राप्त झाले आहे . जे प्राप्त करण्याच्या ु भ केवळ इच्छे नेही संसारचरमाात पडलेल्या जीवाला सािात वैभवाची प्राप्ती होते. (३३-३८)

प्रभो ! आम्ही आपणास प्रणाम करीत आहोत. आपण अनंत ऐश्वयावचा ठाे वा

आहात. आपण सवाांच्या दठाकाणी ववराजमान असूनही अमयावद आहात. आपण सवव प्राणी आणण पदाथाांचे आश्रय तसेच सवव पदथाांच्या रूपांमध्येसद्ध ु ा ववराजमान आहात. आपण प्रकृतीच्या पलीकडील परमातमा आहात. आपण ज्ञान ववज्ञानाचा खक्जना

आहात. आपली शक्तत अनंत आहे . आपले स्वरूप अप्राकृत ववकाररदहत व तिनगण ुव

आहे . आम्ही आपणांस नमस्कार करीत आहोत. आपण प्रकृतीमध्ये िोभ उतपन्न


करणारे काल आहात. कालशततीने आश्रय करणारे आहत. कालशततीचे आश्रय आहात

आणण कालाच्या िण, कल्प इतयादद सवव अवयवांचे सािी आहात. आपण ववश्वरूप असूनही तयापासून वेगळे असे तयाचे द्रष्टे आहात. आपण ते ववश्व बनववणारे तिनिमततकारण व तयाच्या रूपात बनणारे

उपादानकारण सुद्धा आहात. प्रभो !

पंचमहाभूत,े तयांच्या तन्मात्रा, इंदद्रये, प्राण, मन, बुद्धी आणण गचतत आपणच आहात. तितन्ही

गुण

आणण


कायवरूप

अिभमानाच्या

योगाने

आपण

आपल्या

सािातकाराला झाकून ठाे वले आहे . आपण अनंत, सक्ष् ू म, ववकाररदहत आणण सववज्ञ आहात. शास्त्रांच्या मतभेदानस ु ार आपण तसतसे होत असता. शब्द व अथव यांचा संबंध जोडणारी शतती आपणच आहात. आम्ही आपणांस नमस्कार करीत आहोत.

प्रतयि, अनुमान इतयादद क्जतक् म्हणून प्रमाणे आहे त, तया प्रमाणांचे मूळ आपणच

आहात. आपण सववज्ञ असून सवव शास्त्रे आपल्यापासूनच तिनघाली आहे त. प्रवक्ृ ततमागव आणण तिनवक्ृ ततमागव व या दोघांचे मूल वेदसुद्धा आपणच आहात. आम्ही आपणांस वारं वार नमस्कार करीत आहोत. आपण वासुदेव, संकर्षवण, प्रद्युम्न आणण अतिनषाद्ध या

चतुहायह ूव ाच्या रूपामध्ये असलेले भततांचे व यादवांचे स्वामी श्रीकृष्ण आहात. आम्ही आपणांस नमस्कार करीत आहोत. आपण बत्रगुणांचे प्रकाशक असून तयांच्याद्वारा

स्वतःला झाकूनही ठाे वता. गुणवतृ तींमुळेच आपले थोडेसे ज्ञान होते. आपण ते गुण आणण तयांच्या वतृ तींचे सािी असून स्वयंप्रकाश आहात. आम्ही आपणांस नमस्कार करीत

आहोत.

आपण

मळ ू

प्रकृतीमध्ये

ववहार

करीत

असता.

सवव

जग

आपल्यापासन ू च प्रगट होते. हे हृर्षीकेशा ! मौन हा स्वभाव असलेले आपण मन ु ी आहात. आपणांस आमचा नमस्कार असो ! आपण स्थल ू सक्ष् ू म अशा सवव गतींना जाणणारे

तसेच

सवाांचे

सािी

आहात.

आपण

नामरूपातमक

ववश्व

नसून

अगधष्ठाानदृष्ट्या ववश्वरूपसुद्धा आहात. आपण ववश्वाचे सािी व तयाचे कारणही आहात. आपल्याला आमचा नमस्कार असो. (३९-४८)

प्रभो ! आपण स्वतः कमव करीत नाही, तरी सद्ध ु ा कालशक्तत व प्रकृतीच्या

गण ु ांच्या द्वारा आपण या ववश्वाची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलय करता; आपण सतयसंकल्प आहात; आपण जीवांच्या संस्काररूपात असलेल्या स्वभावांना आपल्या

दृक्ष्टिेपाने जागत ु ी ृ करून ववश्वाची लीला करता. त्रैलोतयामधील सततवगुणी, रजोगण


आणण तमोगुणी प्राणी या आपल्याच लीलामूती आहे त. तरीसुद्धा यावेळी आपल्याला

सततवगुणी जनच वप्रय आहे त. कारण आपला हा अवतार आणण या लीला साधुजनांचे पालन तसेच धमावचे रिण आणण ववस्तार यासाठाीच आहे . हे शांतस्वरूपा ! स्वामींनी

प्रथमच केलेला आपल्या प्रजेचा अपराध सहन करावा. हा अज्ञानी असून आपल्याला

ओळखत नाही. म्हणन ू आपण याला िमा करावी. भगवन ् ! कृपा करा. आता हा सपव

मरणाच्या दारी आहे . साधप ु ुषार्ष अबलांवर दया करीत असतात. म्हणून आपण आमच्या प्राणस्वरूप पतितदे वांना, आम्हांला परत द्या. आम्ही आपल्या दासी आहोत. आम्ही काय करावे याववर्षयी आपण आम्हांला आज्ञा करावी. कारण जो श्रद्धेने

आपल्या आज्ञांचे पालन करतो, तयाची सवव प्रकारच्या भयांपासन ू सट ु का होते. (४९५३)

श्रीशुक म्हणतात - भगवंतांनी केलेल्या लतता प्रहारांनी फणा घायाळ होऊन

तो नाग बेशद्ध ु झाला होता. नागपतन्यांनी अशी स्तत ु ी केली, तेहाहा तयांनी तयाला दयाबुद्धीने सोडून ददले. कािलयाची इंदद्रये आणण प्राण यांमध्ये हळू हळू चेतना आली. अतितशय कष्टाने तो श्वासोच््वास करू लागला आणण थोड्या वेळानंतर अतितशय दयेने हात जोडून तो श्रीकृष्णांना म्हणाला - (५४-५५)

कािलया म्हणाला - नाथ ! आम्ही जन्मतःच दष्ु ट, तमोगुणी आणण दीघवद्वेर्षी

आहोत. आपला स्वभाव सोडणे जीवांना अतितशय कठाीण आहे ; म्हणूनच तर लोकांना जन्मांतरीच्या स्वभावामळ ु े िमथ्या प्रपंचाववर्षयी आसक्तत वाटते. हे ववश्वववधातया !

आपणच गण ु ांच्या भेदानस ु ार हा जगात अनेक प्रकारचे स्वभाव, सामथ्यव, बल, योनी,

बीज, गचतत आणण आकृती तिनमावण केल्या आहे त. भगवन ् ! आपल्याच सष्ृ टीमधील

जन्मतःच अतितशय रागीट असे आम्ही सपव आहोत. आपल्या तयाग करण्यास कठाीण अशा मायेने मोदहत झालेले आम्ही स्वप्रयतनांनी या मायेचा तयाग कसा करू शकू ? सववज्ञ आणण संपूणव जगाचे स्वामी असे आपणच या सवावला कारणीभूत आहात.

म्हणून आता आपण आपल्याला योग्य वाटे ल, तयाप्रमाणे कृपा करा ककंवा दं ड द्या. (५६-५९)


श्रीशुक म्हणतात - कािलया नागाची प्राथवना ऐकून कायावसाठाी मनुष्य झालेले

भगवान म्हणाले, "सपाव ! आता तू इथे राहू नकोस. तू आपले नातलग, पुत्र आणण क्स्त्रयांसह ताबडतोब येथून समुद्रात तिनघून जा. आता गाई आणण माणसे यमन ु ेच्या पाण्याचा उपभोग घेऊ दे त." तुला ददलेल्या माझ्या या आज्ञेचे जो मनुष्य दोन्ही वेळेला स्मरण आणण पठाण करील, तयाला सपाांपासून कधीही भय असणार नाही. जो

मनुष्य या माझ्या रमा्डास्थानात स्नान करून पाण्याने दे व आणण वपतरांचे तपवणा

करील, तसेच उपवास करून माझे स्मरण करीत माझी पूजा करील, तो सवव पापांपासन ू मत ु त होईल. जयाच्या िभतीने रमणक द्वीप सोडून तू या डोहामध्ये येऊन

रादहला आहे त, तो गषाड आता तझ ु े शरीर माझ्या चरणगचन्हांनी अंककत झालेले पाहून तुला खाणार नाही. (६०-६३) श्रीशुक म्हणतात - अद्भत ु लीला करणार्या भगवान श्रीकृष्णांनी अशी आज्ञा

केली, तेहाहा कािलया नाग आणण तयाच्या पतन्यांनी अतितशय आनंदाने व मोठ्या आदराने तयांची पज ू ा केली. (६४)

तयांनी ददहाय वस्त्र, पुष्पमाळा, रतने, बहुमूल्य अलंकार, ददहाय गंध, उटणे आणण अतित उततम कमळपुष्पांच्या हाराने, जगताचे स्वामी असलेल्या गषाडध्वज

भगवंतांचे पूजन करून तयांना प्रसन्न केले. यानंतर अतितशय प्रेमाने तयांना प्रदक्षिणा घातली, वंदन केले आणण तयांची अनुमती घेतली. तयानंतर समुद्रात सपाांना राहण्याचे

जे एक दठाकाण आहे , तया रमणक द्वीपाकडे तयाने आपल्या पतन्या, पुत्र आणण

बांधवांसह, प्रयाण केले. लीलामनष्ु य भगवन श्रीकृष्णांच्या कृपेने तयाच वेळी यमन ु ेचे पाणी केवळ ववर्षववरदहतच नहाहे तर अमत ृ ाप्रमाणे मधरु झाले. (६५-६७)


स्कंद १० वा- अध्याय १७ वा कािलयाची कथा आणण गोपांचा दावानलापासन ू बचाव -


राजाने ववचारले - नागांचे तिनवासथान रमणकद्वीप कािलया नागाने का सोडले

होते ? आणण तयाने एकट्यानेच गषाडाचा असा कोणता अपराध केला होता ? (१)

श्रीशक ु म्हणतात - परीक्षिता ! पव ू ी गषाडाच्या आहारासाठाी जाणे आवश्यक

असणार्या सपाांनी असा तिनयम केला होता क्, दरमहा ठाराववक वि ृ ाखाली गषाडाला

एक साप भेट म्हणून द्यायचा. या तिनयमानुसार प्रतयेक अमावस्येला, आपल्या

रिणासाठाी म्हणून सगळे साप शक्ततशाली गषाडाला आपापला भाग दे त असत. तया सपाांपैक् कद्रच ू ा पुत्र कािलया नाग आपले ववर्ष आणण बळ यांच्या घमेंडीत उन्मतत झाला होता. गषाडाला तुच्छ मानून स्वतः बळी दे णे सोडून उलट गषाडाला ददलेला बळीच तो खात असे. (२-४)

परीक्षिता ! हे ऐकून भगवंतांचा वप्रय पार्षवद असलेल्या शक्ततशाली गषाडाला

अतितशय रमाोध आला. म्हणून तयाने कािलयाला मारून टाकण्यासाठाी अतयंत वेगाने तयाच्यावर आरमामण केले. ववर्षारी कािलयाने पादहले क्, अतयंत वेगाने गषाढ

आपल्यावर आरमामण करण्यासाठाी येत आहे , तेहाहा अनेक फणा उभारून तो तयाच्यावर तुटून पडला. ववर्षारी दात हे च तयाचे शस्त्र होते, म्हणून दातांनी तो तयाला डसला. तयावेळी तो भयानक क्जभा हालवीत होता. दीघव फूतकार टाक्त होता आणण

तयाचे डोळे अतितशय भयानक ददसत होते. भगवंतांचे वाहन असणार्या प्रचंड वेगवान गषाडाने रमाोधाने तयाला झटकून टाकले आणण अतयंत परारमामी अशा तयाने डाहाया सोनेरी पंखाने कािलया नागाला तडाखा ददला. तयाच्या पंखाच्या प्रहाराने कािलया

अतयंत घायाळ झाला, आणण तेथन ू तिनघन ू यमन ु ेच्या खोल असल्यामळ ु े जाण्यास कठाीण अशा या डोहात आला. एके ददवशी भक ु े लेल्या गषाडाने तपस्वी सौभरींनी मनाई करूनही आपले इक्च्छत भक्ष्य असणार्या माशाला बळजबरीने पकडून खाल्ले.

मतस्यराज मारला गेल्याने बबचारे मासे अतितशय दःु खी झाले. हे पाहून सौभरींना तयांची दया आली. तयांनी हा डोहात राहणार्या सवव जीवांच्या दहतासाठाी गषाडाला शाप ददला. "गषाड जर या डोहात येऊन माशांना खाईल तर तयाच िणी तो प्राणाला

मुकेल. हे माझे म्हणणे खरे असेल." हे कािलयाखेरीज इतर कोणतयाही सापाला

माहीत नहाहते. म्हणन ू गषाडाच्या िभतीने तो तेथे राहू लागला होता. आणण आता श्रीकृष्णांनी तयाला तेथून घालवून ददले. (२-१२)


नंतर श्रीकृष्ण ददहाय माळा, गंध, वस्त्रे, महामूल्य रतने आणण सुवणवमय

अलंकारांनी ववभूवर्षत होऊन तया डोहाच्या बाहे र आले. जसे प्राण परत आल्यानंतर

इंदद्रये सचेतन होतात, तयाप्रमाणे तयांना पाहून सवव गोप-गोपी उठाून उभे रादहले. तयांची हृदये आनंदाने भरून आली. अतितशय प्रेमाने ते कृष्णाला आिलंगन दे ऊ लागले. परीक्षिता ! श्रीकृष्णांना भेटून यशोदा, रोदहणी, नंद, गोपी आणण गोप यांच्या क्जवात जीव आला. तयांचे मनोरथ सफल झाले. बलरामाला भगवंतांचा प्रभाव माहीत

होता. श्रीकृष्णांना हृदयाशी धरून तो हसू लागला. पववत, वि ृ , गायी, बैल, वासरे अशा सगळ्यांनाच खप ू आनंद झाला. गोपांच्या कुलगरू ु ब्राह्मणांनी पतनींसह नंदाकडे येऊन

म्हटले, "कािलयाच्या तावडीतन ू सट ु ू न तझ ु ा मल ु गा परत आला, ही मोठाीच भाग्याची

गोष्ट आहे . श्रीकृष्णाच्या सुटकेच्या तिनिमतताने तू ब्राह्मणांना दान दे ." राजा ! ब्राह्मणांचे म्हणणे ऐकून नंदांनी प्रसन्न मनाने पुष्कळ सोने अणण गाई ब्रह्मणांना दान केला. भाग्यवती यशोदासुद्धा काळाच्या जबड्यातून परत आलेल्या मल ु ाला मांडीवर घेऊन, हृदयाशी कवटाळून वारं वार आसवे ढाळू लागली. (१३-१९)

हे राजेंद्रा ! व्रजवासी लोक आणण गरु े तयाददवशी अतितशय थकली होती.

िशवाय तयांना तहान-भक ू ही लागली होती. म्हणन ू तया रात्री ते यमन ु ातीरावरच झोपले.

उन्हाळ्याचे ददवस होते, तयामुळे तेथील वनाला वणवा लागला. तया आगीने, झोपलेल्या व्रजवासीयांना मध्यरात्री चारही बाजूंनी वेढून घेतले आणण ती आग तयांना जाळण्यासाठाी येऊ लागली. आगीची आच लागल्यामुळे व्रजवासी उठाून घाबरून लीलामनुष्य भगवान श्रीकृष्णांना शरण गेले. ते म्हणाले, "हे थोर श्रीकृष्णा ! हे

अतितशय परारमामा बलरामा ! पहा ! पहा ! ही भयंकर आग तुमच्याच असलेल्या

आम्हांला जाळू पहात आहे . हे प्रभो ! आम्ही तुमचेच आहोत. म्हणून या भयंकर काळरूप आगीपासून आम्हांला वाचवा. तुमचे सववत्र अभय दे णारे चरणकमल आम्ही

नाही सोडू शकत." अनंत व अनंत शततींना धारण करणार्या जगदीश्वराने स्वजन अशा प्रकारे हायाकूळ झालेले पाहून ती भयंकर आग वपऊन टाकली. (२०-२५)

अध्याय सतरावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय १८ वा प्रलंबासरु उद्धार श्रीशुकदे व म्हणतात - नंतर आनंददत झालेल्या स्वजनांसह तयांच्या तोंडून

आपल्या क्तीचे गोडवे ऐकत, श्रीकृष्णांनी गाईगुरांनी शोभणार्या व्रजात प्रवेश केला.

अशा प्रकारे योगमायेने गोपाळ झालेले राम-कृष्ण व्रजामध्ये लीला करीत होते. असाच एकदा ऐन उन्हाळा होता. प्राण्यांना हा तसा ववशेर्ष आवडत नाही. परं तु वंद ृ ावनातील

स्वाभाववक गण ु ांमळ ु े तेथे वसंत ीतच ू वाटत होता. कारण तेथे भगवान श्रीकृष्ण आणण बलराम तिनवास करीत होते ना ! तेथे रातककड्यांचा ककवश आवाज, झर्यांच्या खळखळाटामध्ये झाकला गेला होता. तया तिनझवरांतून सदै व पाण्याचे तुर्षार उडत असत. तयामुळे ते वन दहरहायागार वनराईने शोिभवंत झाले होते. (१-४)

नदी, सरोवरे व झर्यांच्या लाटांना स्पशव करून जो वारा वाहात होता, तयात

पांढर्या, लाल, तिनळ्या कमळांचे पराग िमसळत होते. तयामळ ु े दहरवळीने भरलेल्या तया वनात राहणार्या लोकांना वणवा ककंवा सय ू व यांच्या उष्णतेचा मळ ु ीच त्रास नहाहता.

नदीमध्ये भरपूर पाणी असे. तितच्या लाटा तटांवर येऊन थडकत. तयामुळे आसपासच्या

जिमनी ओलसर राहात आणण सूयावचे ववर्षासारखे प्रकर ककरणसुद्धा तेथील जिमनी आणण दहरवेगार गवत सुकवू शकत नसत. तया वनामध्ये फुले ववपुल असल्याने तेथे

सौंदयव ओसंडत होते. कुठाे रं गीबेरंगी पिी ककलबबलाट करीत, तर कुठाे हररणे चीतकार करीत. कुठाे मोर केकारव करीत, तर कुठाे भ्रमर गज ुं ारव करीत. कुठाे कोककळा कुहू कुहू गात तर कुठाे सारस पिी कूजन करीत. तया वनात श्रीकृष्ण आणण बलराम यांनी रमा्डा करण्याचे ठारववले. म्हणून गोधन घेऊन बासरी वाजवीत ते तया वनात िशरले. (५-८)

राम कृष्ण इतयादद गोपाळ कोवळी पाने, मोरवपसांचे गुच्छ, फुलांचे हार आणण

गेरूसारखे रं ग लावून सजले. नंतर कोणी नाचू लागले, कोणी कुस्ती खेळू लागले

आणण काहीजण गाऊ लागले. जयावेळी श्रीकृष्ण नाचू लागत, तयावेळी काहीजण गाऊ

ं े वाजवू लागत. काहीजण हातांनीच ताल धरीत, लागत तर काहीजण बासरी व िशग


तर काहीजण "वाहवा ! वाहवा !" म्हणत. परीक्षिता ! तयावेळी नट जसे नायकाची प्रशंसा

करतात,


दे व

गोपांचे

रूप

धारण

करून

तेथे

येत

आणण

गोपजातीमध्ये जन्म घेऊन लपून रादहलेल्या बलराम व श्रीकृष्णांची स्तुती करू

लागत. झुलपे असणारे श्रीकृष्ण आणण बलराम कधी एकमेकांचे हात धरून गोल गोल

कफरत, कधी उं च उड्या मारत, कधी पैज लावून ढे कळे कफक्त, कधी दं ड थोपटत, कधी गट करून एकमेकांना ओढीत, कधी एकमेकांशी कुस्ती खेळत. अशा प्रकारे

तिनरतिनराळ्या तर्हे चे खेळ खेळत. हे राजा ! कधी कधी जेहाहा इतर गोपाळ नाचू

लागत, तेहाहा स्वतः राम-कृष्ण गात ककंवा वाजवीत ककंवा "शाबास, शाबास !" म्हणन ू तयांची प्रशंसा करू लागत. कधी एक दस ु र्यावर बेल, जायफळे ककंवा आवळे हातात घेऊन फेककत. कधी लपंडाव खेळत. कधी एकमेकांना िशवण्यासाठाी पुष्कळ लांबपयांत

पळत जात, तर कधी पशुपक्ष्यांच्या नकला करीत. कधी बेडकांप्रमाणे उड्या मारीत चालत, तर कधी वाकुल्या दाखवून एकमेकांची थट्टा करीत. कधी झाडावर दोराचा झोका तयार करून झोके घेत तर कधी राजाचा खेळ खेळत. अशा रीतीने सामान्यपणे

मुले जे खेळ खेळतात, तसलेच खेळ ते वंद ृ ावनातील नदी, पववत, दर्या, कंु ज, वन, सरोवर वगैरे दठाकाणी खेळत. (९-१६)

एके ददवशी जेहाहा बलराम आणण श्रीकृष्ण गोपाळांसह तया वनामध्ये गुरे

चारीत होते, तेहाहा श्रीकृष्ण आणण बलराम यांना पळवून नेण्यासाठाी गवळ्याच्या वेर्षामध्ये एक प्रलंब नावाचा असुर आला. भगवान श्रीकृष्ण सववज्ञ असल्याने तयांनी

तयाला ओळखले. तरीही तयांनी तयाची मैत्री मान्य केली, कारण तयांना तयाला

मारायचे होते. रमा्डा प्रकारात तज्ञ असणार्या श्रीकृष्णांनी गोपाळांना जवळ बोलावून म्हटले, "िमत्रांनो ! आज आपण यथायोग्य रीतीने दोन गट करून खेळू." गोपाळांनी

तया खेळासाठाी बलराम आणण श्रीकृष्णांना नायक बनववले. काहीजण श्रीकृष्णाचे तर

काहीजण बलरामाचे साथीदार झाले. नंतर ते वाहून नेण्याच्या प्रकाराचे पुष्कळ खेळ खेळले. यामध्ये ववजेता गट हरणार्यांच्या पाठाीवर बसत असे व हरणारा तयांना वाहून नेत असे. अशा प्रकारे वाहणारे व वादहले जाणारे असे दोन्ही गट श्रीकृष्णांच्या नेततृ वाखाली गोधनाला चारीर भांडीरक नावाच्या वडाच्या झाडाजवळ जाऊन पोहोचले. (१७-२२)


परीक्षिता ! एकदा बलरामाच्या गटातील श्रीदामा, वर्ष ृ भ इतयादद मुलांनी

खेळामध्ये बाजी मारली, तेहाहा श्रीकृष्ण वगैरे तयांना आपल्या पाठाीवर बसवून वाहून नेऊ लागले. हरलेल्या श्रीकृष्णांनी श्रीदाम्याला आपल्या पाठाीवर बसवून घेतले, भद्रसेनाने वर्ष ृ भाला आणण प्रलंबाने बलरामांना ! दानवश्रेष्ठा प्रलंबाने श्रीकृष्णाला हरवणे कठाीण आहे हे ओळखून तो तयांच्याच गटात गेला. तो बलरामांना पाठाीवर घेऊन

वेगाने पळत सुटला व ठारलेल्या दठाकाणाच्याही पुढे तिनघून गेला. एखाद्या मोठ्या पववताइततया वजनदार बलरामांना घेऊन जाता जाता प्रलंबासरु ाचे चालणे थांबले; तयाने आपले खरे दै तयरूप धारण केले. तयाच्या काळ्या शरीरावर सोन्याचे दागगने

चमकत होते. गौरवणव बलरामांना पाठाीवर घेतल्यामळ ु े तो असा ददसत होता क्, जणू वीजयुतत काळ्या ढगाने चंद्राला धारण केले आहे . तयाचे डोळे धगधगत होते. भयंकर दाढा भव ु यांना जाऊन िभडल्या होतया. तयाचे केस आगीच्या जवाळे सारखे ददसत होते.

तयाच्या हातापायातील कडी, मुगुट आणण कंु डले यांच्या चमकण्याने तो अगधक भयानक वाटत होता. तयाला आकाशात जात असलेला पाहून बलराम थोडेसे घाबरले. परं तु दस ु र्याच िणी तयांना आपल्या स्वरूपाची जाणीव झाली आणण तयांची िभती पळाली. धन चोरणार्या चोराप्रमाणे आपल्याला चोरून घेऊन आकाशमागावने जाणार्या

तया शत्रच् ू या डोतयावर, इंद्राने पववतावर वज्राची प्रहार करावा, तसा बलरामांनी रमाोधाने

एक ठाोसा जोरात लगावला. ठाोसा लागताच तयाचे मस्तक फुटले. तो तोंडातून रतत ओकू लागला, तयाची शद्ध ु हरपू लागली आणण इंद्राने वज्राने फोडलेल्या पववताप्रमाणे मोठ्याने आवाज करीत तो ततकाळ प्राण जाऊन जिमनीवर पडला. (२३-२९)

बलवान बलरामांनी प्रलंबासुराला मारलेले पाहून गोपाळांच्या आश्चयावला सीमा रादहली नाही. ते वारं वार "वाहवा ! वाहवा !" म्हणू लागले. गोपाळांची मने प्रेमाने

भरून आली. ते तयांच्यावर शुभेच्छांचा वर्षावव करू लागले. आणण मरणाच्या दारातून

जणू परत आलेल्या तयांना िमठ्या मारून स्तत ु ीला पात्र असणार्या तयांची प्रशंसा करू लागले. (३०-३१)

दष्ु ट प्रलंबासुर मेल्यामुळे दे वांना अतयंत आनंद झाला. ते बलरामांवर

पुष्पवर्षावव करून तयांची "शाबास ! वाहवा !" म्हणून प्रशंसा करू लागले. (३२)



स्कंद १० वा- अध्याय १९ वा गाई आणण गोपांचा वणहायातून बचाव श्रीशक ु दे व म्हणतात, एकदा गोपाळ खेळांमध्ये गंग ु झाले असता तयांची गरु े

स्वच्छं दपणे चरत गवताच्या लोभाने घनदात जंगलात िशरली. तयांची गुरे एका

वनातून दस ु र्या वनात जाता जाता उन्हाने तहान लागून हायाकूळ झाली आणण हंबरत

हं बरत मुंज नावाच्या गवताने भरलेल्या वनात िशरली. श्रीकृष्ण, बलराम आदद गोपाळांना जेहाहा शोधूनही जनावरांचा काहीच ठाावदठाकाणा लागला नाही, तेहाहा तयांना खेळण्याचा पश्चातताप झाला. आपल्या उपजीववकेचे साधनच नाहीसे झाल्याने ते

बेचैन झाले. नंतर तयांनी गाईंच्या पावलांनी तुडवलेले व दातांनी ओरबाडलेले गवत

आणण जिमनीवर उमटलेल्या खुरांच्या खुणांच्या आधारे , तयांचा शोध घेण्यासाठाी ते तिनघाले. जाता जाता तयांना आढळले क्, तयांची गुरे मुंजारण्यामध्ये वाट चुकली असन ू हंबरडा फोडीत आहे त. तेहाहा तयांना तयांनी तेथन ू वळवले. तयावेळी ते अतितशय थकले होते. िशवाय तयांना फार तहानसद्ध ु ा लागली होती. भगवान श्रीकृष्ण आपल्या मेघगंभीर वाणीने, गाईंना नावांनी हाका मारू लागले. आपल्या नावाचा आवाज ऐकताच गाई अतितशय आनंददत होऊन हुंकार दे ऊ लागल्या. (१-६)

तेवढ्यात तया वनाला सगळीकडे अचानक, जी वनवासी जीवांचा काळच अशी

आग लागली. तयाचबरोबर वारे वाहू लागल्याने आग भडकली आणण आपल्या भयंकर लोळांनी चराचराला भस्मसात करू लागली. जेहाहा गोपाळांनी आणण गरु ांनी पादहले क्, वणवा चारी बाजन ू ी आपल्याकडेच येत आहे , तेहाहा ते अतयंत भयभीत झाले; आणण

मतृ यच् ू या भयाने घाबरलेले जीव जयाप्रमाणे भगवंतांना शरण जातात, तयाचप्रमाणे ते श्रीकृष्ण आणण बलरामांना शरण जाऊन म्हणाले. "महावीर श्रीकृष्णा ! श्रीकृष्णा ! परम प्रतापी बलरामा ! आम्ही आपणास शरण आलो आहोत. या दावानलात आम्ही

होरपळून जाणार ! तुम्ही आम्हांला वाचवा. श्रीकृष्णा ! आमचे सवव काही तूच आहे स.


मग आमचा नाश कसा होणार ! हे सवव धमव जाणणार्या शामसुंदरा ! तूच आमचा रिणकताव. आम्हांला फतत तुझाच आधार." (७-१०)

श्रीशक ु दे व म्हणतात - आपल्या बांधवांची ही दीनवाणी प्राथवना ऐकून भगवान

श्रीहरी म्हणाले - "िभऊ नका ! तम् ु ही डोळे िमटा." "ठाीक आहे ." असे म्हणन ू तयांनी

डोळे िमटताच योगेश्वर भगवंतांनी ती भयंकर आग तोंडाने वपऊन टाकली; आणण

तयांना तया घोर संकटातून सोडववले. यानंतर जेहाहा गोपाळ डोळे उघडून बघतात, तोच तयांना आपण मांडीर वडाजवळ आहोत असे ददसले. अशा प्रकारे तयांची आणण गुरांची दावानलापासून सुटका झाल्याचे पाहून ते गोपाळ आश्चयवचककत झाले. श्रीकृष्णांची ही योगिसद्धी आणण योगमायेचा प्रभाव तसेच दावानलापासून आपले रिण झाल्याचे पाहून ते श्रीकृष्णांना दे व मानू लागले. (११-१४) संध्याकाळ

झाल्यानंतर

बलरामाबरोबर

भगवान


गाईंना

माघारी

बलवून बासरी वाजवीत व्रजाकडे आले. तयावेळी गोपाळ तयांची स्तुती करीत येत होते.

इकडे व्रजामध्ये श्रीकृष्णांच्या अनप ु क्स्थतीत गोपींना एक एक िण शंभर शंभर

युगांप्रमाणे वाटत होता. जेहाहा तयांचे दशवन झाले, तेहाहा तयांना परमानंद झाला. (१५१६)


स्कंद १० वा- अध्याय २० वा वर्षाव आणण शरद ीतूंचे वणवन श्रीशुकदे व म्हणतात - गोपाळांनी घरी आल्यावर घरातील क्स्त्रयांना श्रीकृष्ण

आणण बलरामांची प्रलंबाला मारणे, आपल्याला वणहायातून सोडवणे इतयादद अलौककक कृतये सांगगतली. वद्ध ृ गोप आणण गोपी ते ऐकून आश्चयवचककत झाल्या. ते सववजण मानू लागले क्, "श्रीकृष्ण आणण बलरामाच्या वेर्षात आपल्याकडे आलेले हे कोणी मोठाे दे व आहे त." (१-२)


यानंतर वर्षाव ीतू सुरू झाला. या ीतूमध्ये सवव प्रकारच्या प्राण्यांची अगधक

वाढ होते. तयावेळी सूयव आणण चंद्र यांच्याभोवती वारं वार खळी ददसू लागली. ढग इतयाददंमळ ु े आकाश िुब्ध ददसू लागले. काळ्या दाट धगांमळ ु े व गडगडाट करणार्या

ववजांनी हायापलेल्या आकाशातील सूय,व चंद्र आणण तारे झाकोळून जातात. तयामुळे आकाश, गुणांनी झाल्या गेलेल्या जीव नामक ब्रह्माप्रमाणे ददसू लागते. (सततवगुणी वीज, रजोगुणी गडगडाट व तमोगुणी ढग आणण ब्रह्मस्वरूप आकाश अशी ही उपमा

आहे .) राजाप्रमाणे सय ू ावने पथ् ृ वीरूप प्रजेकडून आठा मदहनेपयांत पाण्याच्या रूपाने जो

कर वसल ू केला होता, तो वेळ आल्यावर सय ू व आपल्या ककरणरूपी हातांनी पुन्हा वाटू लागला. जसे दयाळू लोक दःु खी लोकांसाठाी आपले प्राणसद्ध ु ा समवपवत करतात. तयाप्रमाणे ववजा असलेले ढग वेगवान वार्याच्या प्रेरणेने प्राण्यांना तप्ृ त करणारे आपले जीवन (पाणी) दे ऊ लागले. (३-६)

जसे सकाम भावाने तपश्चयाव करणार्यांचे शरीर आधी दब व होते, परं तु तेच ु ळ

फळ िमळताच पष्ु ट होते, तयाप्रमाणे उन्हात वाळलेली जमीन पावसाच्या पाण्याने

ओलीगचंब होऊन पन् ु हा फुगली. किलयग ु ात पापाचे सामथ्यव वाढल्याने पाखंड मत वाढून वैददक संप्रदाय लोप पावतो, तयाप्रमाणे पावसाळ्यातील संध्याकाळच्या वेळी

ढगांमुळे अंधार पसरल्यामुळे काजवे चमकतात. तारे चमकत नाहीत. जसे तिनतय नैिमक्ततक कमे आटोपल्यानंतर गुरूंच्या आज्ञेनुसार ब्रह्मचारी िशष्य वेदपठाण करू लागतात, तसे जे बेडूक आधी गुपचप ू झोपून पडले होते, ते आता ढगांची गजवना

ऐकून डराव डराव करू लागले. जसे इंदद्रयांवर ताबा नसलेल्या माणसाची शरीर, धन इतयादद संपतती कुमागावकडे जाते, तशा सुकून गेलेल्या लहान लहान नद्या आता पात्र सोडून वाहू लागल्या. दहरवळीने दहरवीगार झालेली, काही दठाकाणी पावसाळी ककड्यांनी लाल ददसणारी आणण काही दठाकाणी पांढर्या छत्रया उगवलेली जमीन अशी ददसत

होती क्, जणू एखाद्या राजाची रं गीबेरंगी सेनाच ! शेते धान्यसंपततीने शेतकर्यांना आनंद दे त होती, पण तीच सवव काही प्रारब्धाच्या अधीन आहे हे न जाणणार्या

धतिनकांच्या मनात मात्र मतसर उतपन्न करीत होती. (कारण आता ते तयांना कजावच्या

जोरावर मठा ु ीत ठाे वू शकत नहाहते.) पावसाचे नवीन पाणी सेवन करून जलचर आणण स्थलचर प्राणी यांचे सौंदयव वाढले होते. जसे भगवंतांची सेवा केल्याने अंतबावह्य


सौंदयव वाढते. जयाप्रमाणे वासनायत ु त योग्याचे गचतत ववर्षयांशी संपकव होताच

कामनांनी उद्दीप्त होते, तयाप्रमाणे तुफानी वार्याने उसळणार्या लाटांनी खवळलेला समुद्र

नद्यांचे

पाणी

िमळाल्याने

आणखीनच

खवळला.

जयांनी

आपले

गचतत

भगवंतांना समवपवत केले आहे , तयांना जयाप्रमाणे दःु खाचे डोंगर कोसळले तरी कोणतयाही प्रकारची हायथा होत नाही, तयाचप्रमाणे मुसळधार पावसाचे आघात होत असतानाही पववतांना काहीच हायथा होत नहाहती. जरे द्ववजांनी वेदांचा अभ्यास केला

नाही तर कालांतराने ते ववसरतात, तयाप्रमाणे जया वाटा साफ केलेल्या नहाहतया, तया गवताने झाकून गेल्यामळ ु े ओळखणे अवघड झाले. मेघ जरी लोकोपचारी असले तरी चंचल ववजा तयांच्यामध्ये क्स्थर राहात नाहीत. जसे चंचल स्वभाहायाच्या क्स्त्रया, पषा ु र्ष गुणी असले तरी तयांच्याजवळ क्स्थर गचतताने राहात नाहीत. शब्दगुणयुतत आकाशात

तिनगुण व (दोरी नसलेले) इंद्रधनुष्य शोभत होते, जसे बत्रगण ु ांच्या िोभामळ ु े हायतत होणार्या जगाच्या पसार्यात अहायतत तिनगुण व ब्रह्म शोभत असावे. जयाप्रमाणे

स्वतःच्या चैतन्याने प्रकािशत होणारा अहं कारच जीवाला झाकून ठाे वतो, तयाचप्रमाणे

चंद्राच्या ककरणांनी ढगांचे अक्स्ततव ददसत असूनही तेच ढग चंद्राला झाकून तिनस्तेज करू लागले. जसे गहृ स्थीच्या जंजाळात अडकून दःु खी झालेले लोक भगवंतांच्या

भततांच्या शुभागमनाने आनंदमग्न होऊन जातात, तयाप्रमाणे ढगांच्या शुभागमनाने आनंददत झालेले मोर केकारवांनी आणण नतृ याने आनंद प्रगट करीत होते. जसे सकाम भावनेने तपश्चयाव करणारे सषा ु वातीला कृश होतात परं तु कामना पूणव झाल्यावर पष्ु ट

होतात, तसे जे वि ु ू न तिनष्पणव झाले होते, ते आता मळ ु ांनी पाणी शोर्षून घेऊन ृ सक

पाना-फुलांनी डवरले होते. परीक्षिता ! जसे ववर्षयी पुषार्ष काम-धंद्याच्या हायापामळ ु े घरात नेहमी बेचैन असतात, तरीसुद्धा घरातच पडून राहतात, तयाप्रमाणे तळ्यांचे काठा

काटे -कुटे आणण पाण्याच्या प्रवाहामुळे साधारणतः त्रासदायकच असतात, तरीसुद्धा सारस पिी ते सोडीत नाहीत. जसे किलयुगामध्ये पाखंडी लोकांच्या तिनरतिनराळ्या िमथ्या मतांमुळे वैददक मागव िशगथल होतात, तयाप्रमाणे पावसाळ्यात इंद्राने पाऊस पाडल्यामुळे

नद्यांचे

आणण

शेतांचे

बांध

फुटून

गेले.

जसे

ब्राह्मणांनी

प्रेरणा

ददल्यानंतर धतिनक लोक वेळोवेळी दान करून प्रजेच्या इच्छा पूणव करतात, तयाप्रमाणे वार्याच्या प्रेरणेने ढग प्राण्यांसाठाी अमत ृ मय पाण्याचा वर्षावव करू लागले. (७-२४)


वंद ृ ावन अशा प्रकारे शोिभवंत आणण वपकलेले खजूर तसेच जांभळांनी बहरलेले

होते. वनात ववहार करण्यासाठाी बलरामाबरोबर श्रीकृष्णांनी गोपाळ आणण गुरांना घेऊन प्रवेश केला. दध ु ाने भरलेल्या सडांमुळे गाई हळूहळू चालत होतया. पण जेहाहा श्रीकृष्ण

हाका मारीत, तेहाहा तया प्रेमामुळे भराभर चालू लागत. तयावेळी तयांच्या सडांतून दध ु ाच्या धारा जिमनीवर पडत असत. भगवंतांनी पादहले क्, वनवासी लोक आनंदात मग्न आहे त. वनराईतून मध गळत आहे . पववतातून झुळझुळ आवाज करीत झरे

वाहात आहे त. आणण तयाचबरोबर पाऊन पडताना आसर्यासाठाी गह ु ाही आहे त. जेहाहा पाऊस पडत असे, तेहाहा श्रीकृष्ण कधी एखाद्या वि ृ ाच्या छायेत जाऊन बसत. कधी

कधी एखाद्या गह ु े मध्ये जाऊन बसत तर कधी कंदमळ ु े व फळे खाऊन बोपाळांबरोबर रमत. कधी पाण्याजवळच एखाद्या िशळे वर बसत आणण बलराम व गोपाळाच्यासह

घरून आणलेला दहीभात, भाजी, चटणी इतयाददबरोबर खात. वर्षाव ीतूमध्ये बैल, वासरे तसेच दध ु ाने भरलेल्या सडांच्या भारांनी थकलेल्या गाई पोट भरल्यावर दहरहायागार गवतावर बसून डोळे िमटून रवंथ करीत असत. सवव प्राण्यांना सुख

दे णार्या तयांच्याकडे व आपल्याच शततीचा ववलास असलेल्या वर्षाव ीतूच्या सौंदयावकडे पाहून भगवंत तयांची प्रशंसा करतात. (२५-३१)

अशा प्रकारे श्याम आणण बलराम व्रजामध्ये राहात असता वर्षाव ीतू संपून

शरद ीतू आला. आता आकाशत ढग नहाहते. पाणी तिनमवळ झाले आणण वारा संथ गतीने वाहू लागला. जयाप्रमाणे योगभ्रष्ट पुषार्षांची गचतते पुन्हा योगसाधना केल्याने तिनमवळ होतात, तयाप्रमाणे शरद ीतम ू ळ ु े आणण कमळे तयार झाल्याने पाणी स्वच्छ झाले. जसे भगवंतांची भक्तत आश्रमानुसार वागणार्यांचे पाप नष्ट करते, तयाचप्रमाणे

शरद ीतूने आकाशातील ढग, पावसाळ्यातील जीव, जिमनीवरचा गचखल आणण

पाण्याचा गढूळपणा नाहीसा केला. जसे सवव कामनांचा तयाग करून शांत झालेले मुनी पापमत ु त होऊन शोभतात, तयाप्रमाणे आपले सववस्व असलेल्या पाण्याचे दान करून

ढग शभ्र कांतीने शोभू लागले. जसे ज्ञानी पुषार्ष योग्य वेळी आपल्या अमत ु ृ मय ज्ञानाचे कोणा अगधकार्याला दान करतात आणण कोणाकोणाला करीतही नाहीत, तयाप्रमाणे आता पववतांमधन ू कुठाे कुठाे झरे वाहात होते, तर कुठाे कुठाे वाहात नहाहते.

जसे कुटुंबाचे पोर्षण करण्यात हायग्र झालेले मूखव लोक स्वतःचे आयष्ु य िणोिणी


कमी होत चालले आहे , हे जाणत नाहीत, तयाप्रमाणे पाणी भरलेल्या लहान लहान

खड्ड्यांतील जलचरांना खड्ड्यांतील पाणी ददवसेंददवस कमी होत चाललेले कळत नहाहते. जसे इंदद्रयांच्या ताब्यात राहाणार्या दीनवाण्या आणण दररद्री गहृ स्थाला तिनरतिनराळे ताप सोसावे लागतात, तयाप्रमाणे थोड्या पाण्यात राहणार्या प्राण्यांना शरद ीतूतील सूयावच्या प्रखर ककरणांचा अतितशय त्रास होऊ लागला. जसे वववेकसंपन्न

साधक हळू हळू शरीर इतयादद अनातम पदाथाांबद्दल मी-माझेपण सोडून दे तो, तयाप्रमाणे जिमनी हळू हळू गचखल सोडू लागल्या आणण वेली कोवळे पणा सोडू लागल्या. जसे मन संकल्परदहत झाल्यानंतर आतमाराम पुषार्ष कमवकांडाचा आग्रह सोडून दे ऊन शांत होतो, तयाप्रमाणे शरद ीतम ू ध्ये समुद्राचे पाणी क्स्थर, गंभीर आणण शांत झाले. जयाप्रमाणे योगीजन आपल्या इंदद्रयांना ववर्षयांकडे जाण्यापासून रोखून धरून िीण होत जाणार्या ज्ञानाचे रिण करतात, तयाप्रमाणे शेतकरी शेतातील पाण्याचे बांध बंददस्त करून वाहणारे पाणी अडवू लागले. जसे दे हािभमानामुळे होणारे

दःु ख ज्ञान नाहीसे करते आणण ववरहाने गोपींना होणारे दःु ख श्रीकृष्ण नाहीसे करतात, तयाप्रमाणे शरद ीतत ू ील उन्हामुळे लोकांना होणारा त्रास चंद्र नाहीसा करू लागला. जसे वेदांचा अथव जाणणारे सततवगुणी गचतत शोभते, याप्रमाणे शरद ीतूमध्ये

मेघववरदहत तिनमवळ आकाश तार्यांच्या प्रकाशाने झगमगू लागले. जसे पथ् ृ वीतलावर यदव ु ंशीयांसमवेत यदप ु ती श्रीकृष्ण शोभतात, तयाचप्रमाणे आकाशात तार्यांसमवेत

पूणच व ंद्र शोभू लागला. वनातील फुलांतन ू वाहणार्या समशीतोष्ण वार्याच्या स्पशावने लोकांचा ताप नाहीसा होत होता, तसा गोपींचा ताप मनाने श्रीकृष्णांना आिलंगन दे ऊन नाहीसा होत होता. जसे ईश्वराच्या आराधनेसाठाी केलेल्या करमायांचा पाठालाग

तयांची फळे करतात, तसेच शरद ीतूमध्ये ीतू प्राप्त झालेल्या गाई, हररणी, गचमण्या आणण क्स्त्रया यांचा वळू, हरीण, पिी आणण पुषार्ष पाठालाग करू लागले. हे

राजा ! जसे राजामुळे चोरांिशवाय इतर सवव लोक तिनभवय होतात, तयाचप्रमाणे सूयदोषदय

झाल्यामूले चंद्रववकासी कमळांिशवाय इतर सवव प्रकारची कमळे उमलली. तयावेळी शहरात आणण खेड्यांमध्ये नवान्नेष्टी व लौककक मोठ्या उतसवांमुळे आणण ववशेर्षतः

श्रीकृष्ण व बलरामांच्या उपक्स्थतीमुळे पररपतव धान्याने संपन्न पथ् ृ वी अतयंत शोिभवंत ददसू लागली. साधना करून िसद्ध झालेले पुषार्ष जसे योग्य वेळ येताच

आपल्या दे व इतयादद शरीरांना प्राप्त होतात, तयाचप्रमाणे हायापारी, संन्यासी, राजे


आणण गुषाकुलातील ववद्याथी, जे पावसाळा असल्यामुळे एकाच दठाकाणी रादहले होते, ते तेथून तिनघून आपापल्या कामाला लागले. (३२-४९)


स्कंद १० वा- अध्याय २१ वा वेणग ु ीत श्रीशुकदे व म्हणतात - शरद ीतूमुळे जेथील पाणी तिनमवळ झाले होते आणण

जलाशयात उमललेल्या कमळांचा सुगंध असलेला वारा वाहात होता, अशा वंद ृ ावनात श्रीकृष्णांनी गाई व गोपाळांसह प्रवेश केला. तेथील फुलांनी बहरलेल्या वनराईत धुंद भ्रमर गुणगुणत होते आणण पक्ष्यांचे थवे ककलबबलाट करीत होते. तयामुळे तेथील सरोवरे ,

नद्या

आणण

पववत

नादमय

झाले

होते,

श्रीकृष्णांनी

बलराम

आणण

गोपालांबरोबर तेथे गाई चारीत असताना वेणू वाजववण्यास सषा ु वात केली. ते वेणग ु ीत भगवंतांच्या ववर्षयी प्रेमभाव जागत ृ करणारे होते. ते ऐकून काही गोपी सख्यांना श्रीकृष्णांच्या मागे तयांच्याववर्षयी सांगू लागल्या. हे राजा ! श्रीकृष्णांच्या लीला आठावून तयांचे तयांनी वणवन करण्यास सुषावात केली खरी; पण उतकट प्रेमाने मन

हायाकूळ झाल्यामुळे तयांचे बोलणेच खुंटले. (तया सांगू लागल्या,) गोपाळांसह श्रीकृष्ण

वंद ृ ावनात आले पहा ! तयांच्या मस्तकारव मोरपंख आहे आणण कानांवर कण्हे रीचे गुच्छ आहे त. तयांनी सोन्यासारखा पीतांबर पररधान केला असून गळ्यामध्ये वैजयंती माळा घातली आहे . तयांचे रूप श्रेष्ठा नटासारखे ककती सुंदर आहे बरे ! बासरीची तिछद्रे ते आपल्या अधरामत ृ ाने भरत आहे त. गोपाळ तयांच्या क्तीचे गायन करीत आहे त. हे

वंद ृ ावन तयांच्या चरणांमुळे अगधकच रमणीय झाले आहे . परीक्षिता ! चराचराचे मन


आकर्षून व घेणारा वेणन ु ाद ऐकून सवव गोपी तयाचे वणवन करू लागल्या. आणण ते करीत असतानाच तन्मय होऊन तया श्रीकृष्णांना मनाने आिलंगन दे ऊ लागल्या. (१-६)

गोपी म्हणाल्या - अग सख्यांनो ! आम्ही डोळे असणार्यांच्याही डोळ्यांची

एवढीच साथवकता मानतो, दस ु री नाही. ती हीच क्, जेहाहा श्रीकृष्ण आणण बलराम

िमत्रांसह गुरे हाक्त वनात जातात ककंवा परत येतात, तेहाहा वेणू वाजववणारे ककंवा प्रेमळ कटािांनी आमच्याकडे पाहणारे तयांचे मख ु कमल मनसोतत पाहावे. (दस ु र्या

काही जणी म्हणाल्या,) पीतांबरधारी सावळे श्रीकृष्ण आणण नीलांबर नेसलेले बलराम

जेहाहा आंब्याची पालवी, मोरपंख, फुलांचे गुच्छ आणण रं गी-बेरंगी कमलांच्या माळा

धारण करतात, तेहाहा तयांचा वेर्ष अतितशय दे खणा वाटतो. गोपाळांच्यामध्ये बसून काहीवेळा जेहाहा ते गाऊ लागतात, तेहाहा रं गमंचावर अिभनय करणार्या दोन चतुर

नटांसारखे ते ककती शोभून ददसतात म्हणून काय सांगू ? अग गोपींनो ! या वेणूने

असे कोणते पुण्य केले आहे क्, जो आम्हा गोपींचे हतकाचे दामोदरांचे अधरामत ृ स्वतःच अशाप्रकारे पीत आहे क्, तयाचा फतत रस िशल्लक उरला आहे . या वेणल ू ा आपल्या पाण्याने वाढववणारे जलाशय कमळांच्या िमर्षाने रोमांगचत होऊ लागले आहे त

आणण आपल्या वंशामध्ये जन्मलेल्या भगवतप्रेमी वेणल ू ा पाहून वि ु ा श्रेष्ठा ृ सद्ध पुषार्षांप्रमाणे ’भगवद्भतत आपला वंशज आहे ’ हा ववचार मनात येऊन मधुबबंदं च्ू या िमर्षाने आनंदाश्रू ढाळीत आहे त. (७-९)

गडे ! दे वक्नंदनाच्या चरणकमलांनी सश ु ोिभत झालेले हे वंद ृ ावन, पथ् ृ वीची

क्तितव चहूकडे पसरवीत आहे . जेहाहा श्रीकृष्ण मरु ली वाजववतात, तेहाहा मोर धंद ु होऊन नाचू लागतात आणण पववतिशखरांवरील पशु-पिी स्तब्धपणे हे पाहात राहतात. तसेच,

जेहाहा सुंदर वेर्ष धारण केलेले श्रीकृष्ण बासरी वाजववतात, तेहाहा मंदबुद्धीच्या हररणीसुद्धा ती ऐकत काळववटांसमवेत तयांच्याजवळ येऊन प्रेमपूणव नेत्रकमळांनी तयांची जणू पूजा करतात. (१०-११)

स्वगावतील दे वी जेहाहा यव ु तींना आनंददत करणारे सौंदयव आणण शील यांचा

खक्जना असलेल्या श्रीकृष्णांना पाहातात आणण तयांनी बासरीवर गातियलेले मधरु संगीत

ऐकतात तेहाहा मदनबाधेने ववह्वल होऊन तया ववमानातच आपली शद्ध हरपन ु ू


बसतात, तयामळ ु े वेणीतील फुले गळून जिमनीवर पडत आहे त याची तयांना जाणीव

नसते क् शालू कमरे वरून तिनसटताहे त, याचेही तयांना भान नसते. श्रीकृष्णांच्या मुखातून तिनघालेले वेणुगीतरूप अमत ृ गाई कान टवकारून वपतात. आपल्या डोळ्यांतून

श्यामसुंदरांना हृदयात घेऊन तयांना आिलंगन दे तात. तयामुळे तयांच्या डोळ्यांतून आनंदाश्रू वाहू लागतात. तसेच तयांची वासरे गाईंच्या सडांतून कृष्णप्रेमाने आपोआप स्रवणारे दध ू तोंडात घेऊन तशीच उभी राहतात. तयांच्याही डोळ्यांतून आनंदाश्रू वाहात

असतात. अग आई ! या वनातील पिी हे बहुधा मन ु ीच आहे त. ते संद ु र पालवी फुटलेल्या झाडांच्या डहाळ्यांवर श्रीकृष्ण ददसतील अशा जागी ककलबबल न करता गप ु चप ु बसतात आणण पापण्या न हालववता डोळ्यांनी तयांचे रूपमाधय ु व पाहात राहतात. आणण तयांनी वाजवलेली मोहक बासरी ऐकतात. (१२-१४)

या नद्यांनीही श्रीकृष्णांच्या बासरीचा आवाज ऐकला आणण तयांच्या मनात

प्रेमभाव जागत ु े तयांचा वाहण्याचा वेगही मंदावला. तया ृ झाला. तेच हे भोवरे . तयामळ तरं गरूपी हातांनी तयांचे चरण पकडून तयांवर कमळे अपवण करून तयांना आिलंगन दे त आहे त. श्रीकृष्ण आणण बलराम गालगोपालांसह भर उन्हात गाई चारीत आहे त

आणण तयाचबरोबर बासरीही वाजवीत आहे त, असे पाहून कृष्णघनांच्या हृदयात प्रेम उचंबळून येत.े ते आपल्याव वणावच्या घनश्यामावर आपल्या शरीराचेच छत्र धरून तयांच्यावर तर्ष ु ाररूप पुष्पवर्षावव करतात. (१५-१६)

जेहाहा या िभक्ल्लणी कृष्णांना पाहतात, तेहाहा तयांच्या हृदयामध्ये प्रेमाची

हायाधी तिनमावण होते. तयावेळी तया गोपींच्या विःस्थळावरील जे केशर श्यामसंद ु रांच्या

चरणांना लागलेले असते, ते श्रीकृष्ण जेहाहा गवतावरून चालतात, तेहाहा तयाला गचकटते. या भाग्यशाली िभक्ल्लणी ते तया गवतांच्या काड्यांवरून काढून आपले स्तन आणण तोंडाला लावतात आणण अशाप्रकारे आपल्या हृदयातील प्रेमदाह शांत करतात. अप गोपींनो ! हा गोवधवन भगवंतांच्या भततांमध्ये श्रेष्ठा आहे . धन्य आहे याचे भाग्य

! श्रीकृष्ण-बलरामांच्या चरणकमलांचा स्पशव झाल्याने हा ककती आनंददत होतो पहा !

हा गोपाल आणण गाई यांच्यासह या दोघांचाही मोठााच सतकार करतो. तो तयांना पाणी दे तो, गाईंसाठाी गवत दे तो. ववश्रांतीसाठाी गुहा आणण खाण्यासाठाी कंदमुळे दे तो. अग सख्यांनो ! जेहाहा हे डोतयाला (गाईची धार काढतेवेळी पायाला बांधण्याची) दोरी


गड ंु ाळून आणण खांद्यावर फासा टाकून गोपाळांबरोबर गाईंना एका वनातन ू दस ु र्या

वनात हाकत जातात, आणण तयाचवेळी मधुर बासरीही वाजवतात, तेहाहा चालणारे दे हधारी स्तब्ध होतात आणण अचल वि ृ सुद्धा रोमांगचत होतात. (१७-१९)

वंद ृ ावनववहारी श्रीकृष्णांच्या अशा एक नहाहे तर, अनेक लीलांचे आपापसात

वणवन करता करता गोपी तन्मय होऊन जात. (२०)


स्कंद १० वा- अध्याय २२ वा वस्त्रहरण श्रीशुकदे व म्हणतात - हे मंत ीतूतील मागवशीर्षव मदहन्यात नंदांच्या व्रजातील

कुमारी हववष्यान्न खाऊन कातयायनी व्रत करू लागल्या. राजा ! तया अषाणोदय होत असतानाच यमुनेच्या पाण्यात स्नान करीत आणण तीरावर दे वीची वाळूची मूती तयार

करून, सुगंधी चंदन, फुलांचे हार, तिनरतिनराळ्या अन्नांचे नैवेद्य, धूप-दीप, लहान मोठ्या भेटवस्तू, पाने, फळे , तांदळ ू इतयाददंनी तितची पूजा करीत. तयाचबरोबर, "हे

कातयायनी ! हे महामाये ! हे महायोगगनी ! हे सवाांच्या एकमात्र स्वािमनी !

नंदनंदनांना आमचा पती कर. दे वी ! आम्ही तल ु ा नमस्कार करतो." या मंत्राचा जप करीत तया कुमाररका, दे वीची आराधना करीत. जयांचे मन श्रीकृष्णांना समवपवत झाले होते, अशा तया कुमारींनी नंदनंदन पती हाहावेत म्हणन ू एक मदहनाभर भद्रकालीदे वीची

अतितशय चांगल्या रीतीने पूजा केली. दररोज उर्षःकालीच तया एकमेक्ंना हाका मारीत आणण एकेमेक्ंच्या हातात हात घालून उच्च स्वरात भगवान श्रीकृष्णांच्या लीलांचे गायन करीत यमुनाजलात स्नान करण्यासाठाी जात. (१-६)


दररोजप्रमाणे एके ददवशी सवव मुली यमुनेच्या तटावर आपापली वस्त्रे ठाे वून

श्रीकृष्णांचे गुणगान करीत आनंदाने जलरमा्डा करू लागल्या. योगेश्वरांचे ईश्वर भगवान श्रीकृष्ण गोपींचे मनोगत जाणन ू ते सफल करण्यासाठाी आपल्या िमत्रांसह

यमुनाकाठाी गेले. ते तया मुलींची वस्त्रे उचलून लगबगीने एका कदं बाच्या झाडावर चढले. तयांच्या बरोबरीचे गोपाळ खदखदा हसू लागले आणण स्वतः श्रीकृष्णसुद्धा

तयांची थट्टा करीत म्हणाले, "कुमारींनो ! येथे येऊन तुम्ही आपापली वस्त्रे खश ु ाल घेऊन जा. मी खरे च सांगतो, कारण व्रत करून तम् ु ही खंगलात, म्हणन ू मी तम ु ची

थट्टा नाही करीत. मी यापूवी कधीच खोटे बोललो नाही. हे माझे िमत्र जाणतातच. संद ु रींनो ! तम् ु ही एकेकट्या येऊन आपापले वस्त्र घेऊन जा ककंवा सगळ्या जणी एकदम या." (७-११)

भगवंतांची ही थट्टा पाहून गोपींची मने प्रेमाने ओथंबून गेली. तया लाजला आणण एकमेक्ंकडे पाहून हसू लागल्या. पण पाण्याबाहे र आल्या नाहीत. श्रीकृष्ण जेहाहा असे म्हणाले, तेहाहा तयांनी केलेल्या ववनोदाने कुमारींचे गचतत आणखीनच तयांच्यकडे आकवर्षवत झाले. थंड पाण्यात गळ्यापयांत बुडालेल्या तयांची शरीर थंडीने

थर थर कापत होती. तया श्रीकृष्णांना म्हणाल्या, "हे वप्रय श्रीकृष्णा ! तू असा अन्यायाने वागून नकोस. तू नंदबाबांचा लाडका आहे स, हे आम्हांला माहीत आहे . व्रजवासीयांचाही तू आवडता आहे स. आम्ही थंडीने कुडकुडत आहोत. आमची वस्त्रे दे

ना ! हे श्यामसुंदरा ! आम्ही तुझ्या दासी आहोत. तू म्हणशील, ते आम्ही करू. तुला धमव चांगला माहीत आहे . आमची वस्त्रे आम्हांला दे . नाहीतर आम्ही नंदबाबांना सांगू. (१२-१५)

श्रीभगवान म्हणाले - तिनरागस हसणार्या मुलींनो ! तुम्ही स्वतःला माझ्या

दासी म्हणवता आणण मी सांगेन ते करू इक्च्छता. तर मग येथे येऊन आपापली वस्त्रे

घेऊन जा, म्हणजे झाले !" तेहाहा सवव कुमारी थंडीने कुडकुडत दोन्ही हातांनी गप्ु तांग

झाकून, यमुनेच्या बाहे र आल्या. तयावेळी थंडी तयांना अतितशय सतावीत होती. (१६१७)


तयांच्या या शुद्ध भावाने भगवान अतितशय प्रसन्न झाले. तया आपल्याजवळ

आल्याचे पाहून तयांची वस्त्रे तयांनी आपल्या खांद्यावर ठाे वली आणण प्रसन्नतेने हसत हसत म्हणाले, "अग मल ु ींनो ! तुम्ही व्रतस्थ अवस्थेत वववस्त्र होऊन या पाण्यामध्ये

स्नान केलेत, तयामळ ु े जलदे वता वरूण आणण यमुना नदी यांची अवहे लना झाली आहे . म्हणून या दोघांचे तिनवारण करण्यासाठाी तुम्ही आपले हात मस्तकावर जोडून लवून तयांना नमस्कार करा आणण नंतर आपापली वस्त्रे र्घया." हे श्रीकृष्णांचे म्हणणे

ऐकून तया व्रजकुमारींना वववस्त्र होऊन स्नान केल्याने आपल्या व्रतात उणीव रादहली, असे वाटले. म्हणन तयाच्या पत व स े ाठाी तयांनी सवव कमाांचे सािी असणार्या ू ू त

श्रीकृष्णांना नमस्कार केला; कारण पापांचे पररमाजवन करणारे तेच आहे त. भगवान

श्रीकृष्ण तयांनी नमस्कार केलेला पाहून प्रसन्न झाले. तयांची कषाणा येऊन तयांनी तयांना वस्त्रे दे ऊन टाकली. श्रीकृष्ण कुमरींना टोचन ू बोलले, तयांनी तयांना लाज सोडायला लावली, तयांची थट्टा केली आणण कठापुतळ्यांप्रमाणे तयांना नाचववले, इतकेच काय तयांची वस्त्रेसुद्धा हरण केली. तरीसुद्धा तया तयांच्यावर रागावल्या नाहीत. उलट

वप्रयतमाच्या भेटीने प्रसन्नच झाल्या. गोपींनी आपापली वस्त्रे पररधान केली; परं तु

श्रीकृष्णांनी तयांचे गचतत असे दहरावून घेतले होते क्, तया तेथून एक पाऊलही पुढे जाऊ

शकल्या

नाहीत.

आपल्या

वप्रयतमाच्या

सहवासासाठाी

तयांच्याकडे लाजलेल्या नजरांनी पाहात रादहल्या. (१८-२३)

तयार

होऊन तया

आपल्या चरणकमलांच्या स्पशावची अिभलार्षा धरूनच तया कुमारींनी हे व्रत

केले आहे , हे जाणून भगवान तयांना म्हणाले, "कुमारींनो ! तुम्ही माझी पूजा करू इक्च्छता, हा तुमचा संकल्प मी जाणला. तुमच्या या इच्छे ला माझी संमती आहे .

तुमचा हा संकल्प पूणव होईल. जयांनी आपली बुद्धी मला समवपवत केली, तयांची कामना तयांना सांसाररक भोगांकडे नेण्यास असमथव असते. जसे भाजलेले ककंवा

उकळलेले बी पुन्हा उगवू शकत नाही. म्हणन ू मल ु ींनो ! आता तम् ु हा आपापल्या घरी जा. तम ु ची साधना िसद्धझाली आहे . पुढे येणार्या शरद ीतच् ू या रात्री तम् ु ही

माझ्याबरोबर ववहार कराल. सतींनो ! याच उद्देशाने तम् ु ही हे व्रत आणण कातयायनी दे वीची पज ू ा केली होती ना ?" (२४-२७)


श्रीशुकदे व म्हणतात - इच्छा पूणव झालेल्या तया कुमाररका भगवंतांच्या आज्ञेने

तयांच्या चरणकमलांचे ध्यान करीत, जाण्याची इच्छा नसतानाही, कशाबशा व्रजामध्ये गेल्या. (२८)

एके ददवशी भगवान श्रीकृष्ण, बलराम आणण गोपालांसह गाई चारीत,

वंद दरू गेले. कडक उन्हाळ्यात वि आपल्याला सावली दे ऊन ू ृ ावनापासून खप ृ

आपल्यावर छत्र धरण्याचे काम करीत आहे त, हे पाहून श्रीकृष्णांनी स्तोककृष्ण, अंश,ू श्रीदामा, सुबल, अजन ुव , ववशाल, ीर्षभ, तेजस्वी, दे वप्रस्थ, वरूथप इतयादद गोपालांना संबोधून म्हटले. "िमत्रांनो ! जयांचे सवव जीवन फतत दस ु र्यांचे भले करण्यासाठाीच आहे , अशा या भाग्यवान झाडांना पाहा. ही स्वतः वार्याचे झोत, पाऊस, ऊन, थंडी

असे सवव काही सहन करीत आमचे तयांच्यापासून रिण करतात. यांचे जीवन ककती श्रेष्ठा आहे ! कारण यांच्यामुळेच प्राण्यांचा जीवनतिनवावह चालतो. जयाप्रमाणे एखाद्या सजजन पुषार्षाच्या घरून कोणी याचक ररकाम्या हाताने परत जात नाही, तयाचप्रमाणे

या वि ु ा काही न िमळता परत जात नाहीत. हे आपली पाने, फुले, सावली, ृ ांकडूनसद्ध मळ ु े , साली, लाकडे, सग ु ंध, डडंक, राख, कोळसा, अंकूर आणण पालवी दे ऊन प्राणणमात्राच्या इच्छा पूणव करतात. या जगात प्राण्यांच्या जन्माची साथवकता यातच

आहे क्, तयांनी धनाने, बुद्धीने, वाणीने आणण प्राणांनीसुद्धा इतरांचे नेहमी कल्याणच करावे."

दोन्ही बाजूंची वि ृ पालवी, गुच्छ, फळे , फुले आणण पानांनी लहडलेले होते. तयांच्या

फांद्या जिमनीपयांत वाकल्या होतया. अशाप्रकारे भार्षण करीत श्रीकृष्ण तयांच्यामधून

यमुनेच्या काठाी आले. राजन ् ! यमुनेचे पाणी अतितशय मधरु , शीतल आणण स्वच्छ होते. तयांनी गाईंना पाणी पाजले आणण नंतर ते स्वतः स्वाददष्ट पाणी पोटभर

प्यायले. परीक्षिता ! जयावेळी ते यमुनच् े या काठाावरील वनामध्ये मनसोततपणे गुरे

चारीत होते, तयावेळी भक ु े लेले गोपाळ श्रीकृष्ण-बलरामांजवळ येऊन म्हणाले - (२९३८)



स्कंद १० वा- अध्याय २३ वा यज्ञपतन्यांवर कृपा गोपाळ म्हणाले - हे परारमामी बलरामा ! हे दष्ु टनाशना श्यामसुंदरा ! आम्हांला

खूप भक ू लागली आहे . ती शमववण्यासाठाी काही उपाय करा. (१)

श्रीशुकदे व म्हणतात - गोपाळांनी जेहाहा दे वक्नंदन भगवंतांना अशी प्राथवना

केली, तेहाहा तयांनी मथुरेतील आपल्या भतत ब्राह्मण पतनींवर कृपा करण्यासाठाी म्हटले. (२)

"येथन ू जवळच वेदवेतते ब्राह्मण स्वगावच्या इच्छे ने आंगगरस नावाचा यज्ञ

करीत आहे त. तुम्ही तयांच्या यज्ञशाळे त जा. गोपाळांनो ! माझ्या सांगण्यावरून तुम्ही

तेथे जाऊन माझे थोरले भाऊ भगवान बलराम आणण माझे नाव सांगून अन्न मागून आणा." जेहाहा भगवंतांनी अशी आज्ञा ददली, तेहाहा ते तया ब्राह्मणांच्या यज्ञशाळे त गेले आणण तयांनी अन्न मागगतले. अगोदर तयांनी जिमनीवर साष्टांग दं डवत घातले

आणण मग ते हात जोडून म्हणाले, " हे ब्राह्मणांनो ! आपले कल्याण असो. आम्ही व्रजातील

गवळी

आहोत.

भगवान श्रीकृष्ण

आणण

बलरामांच्या

आज्ञेने

आम्ही

आपल्याकडे आलो आहोत. आपण आमचे म्हणणे ऐकावे. बलराम आणण श्रीकृष्ण गाई चारीत येथे आले असून ते येथून जवळच आले आहे त. तयांना भूक लागली असून

आपणाकडून तयांना अन्न पादहजे आहे . ब्राह्मणांनो ! आपण धमव जाणणारे आहात. आपल्याला मनापासन ू वाटत असेल तर भोजन करू इक्च्छणार्या तयांना अन्न द्यावे. सजजनांनो ! जया यज्ञात पशब ु ली ददला जातो, तयामध्ये आणण सौत्रायणी यज्ञामध्ये यजमानाच्या घरचे अन्न खाता कामा नये. या हायतितररतत इतर कोणतयाही यज्ञाच्या

यजमानाचे अन्न खाण्याने दोर्ष लागत नाही." अशी ही भगवंतांची ववनंती ऐकूनही तयांनी तयाकडे लि ददले नाही. तुच्छ फळाच्या अपेिेने मोठामोठ्या कमाांत अडकलेले ते ब्राह्मण अज्ञानी असूनही स्वतःला ज्ञानवद्ध ृ मानीत होते. दे श, काल, अनेक द्रहाये,

मंत्र, ीक्तवज, अग्नी, दे वता, यजमान, यज्ञ आणण धमव ही सवव रूपे वास्तववक भगवंतांचेच आहे त. तेच इंदद्रयातीत सािात परब्रह्म भगवान श्रीकृष्ण होते. परं तु


शरीराला आतमा मानणार्या तया मूखाांना भगवंत हे एक साधारण मनुष्य वाटल्यामुळे ते कळले नाही. परीक्षिता ! ते ब्राह्मण जेहाहा ’होय’ ककंवा ’नाही’ काहीच बोलले

नाहीत, तेहाहा गोपाळ तिनराश होऊन परतले आणण ती सवव कहाणी तयांनी रामकृष्णांना सांगगतली. ती ऐकून सवव जगताचे स्वामी भगवान हसून गोपाळांना लोकहायवहार समजावीत म्हणाले. "आता तुम्ही तयांच्या पतन्यांकडे जा आणण तयांना

सांगा क्, राम-कृष्ण येथे आले आहे त. तुम्हांला जेवढे पादहजे तेवढे अन्न तया तम् तयांचे मन नेहमी ु हांला दे तील. कारण माझ्यावर तयांचे फार प्रेम असन ू माझ्याकडेच लागलेले असते." (३-१४)

या वेळी गोपाल पतनीशाळे त गेले. तेथील ब्राह्मणांच्या पतन्या सुंदर वस्त्रे

आणण दागगन्यांनी नटून थटून बसलेल्या पाहून तयांना प्रणाम करून ते अतितशय नम्रतेने म्हणाले, "आपणा ववप्र पतनींना आम्ही नमस्कार करीत आहोत. आपण

आमचे म्हणणे ऐका. येथन जवळच श्रीकृष्ण आलेले असन तयांनीच आम्हांला ू ू

तम ु च्याकडे पाठाववले आहे . ते गोपाळ आणण बलरामांसह गाई चारीत इकडे पष्ु कळ

लांब आले आहे त. तयांना आणण तयांच्या सवंगड्यांना भक लागली आहे . आपण ू तयांच्यासाठाी अन्न द्या." तया ब्राह्मणपतन्या पुष्कळ ददवसांपासन ू भगवंतांच्या लीला ऐकत होतया. तयामळ ु े तयांचे मन तयांच्याकडे आकवर्षवले गेले होते. श्रीकृष्णांच्या

दशवनासाठाी तया नेहमीच उतसुक असत. श्रीकृष्ण आल्याची वाताव ऐकताच तया उतावीळ झाल्या. तयांनी भक्ष्य, भोजय, लेह्य आणण चोष्य असे चारही प्रकारचे अतयंत

स्वाददष्ट अन्न भांड्यांत भरून घेतले आणण बंध,ू बांधव, पती, पुत्र नको नको म्हणत

असतानाही, जशा नद्या समुद्राकडे जातात, तशा तया आपल्या वप्रयतम श्रीकृष्णांकडे जाण्यासाठाी तिनघाल्या. कारण फार ददवसांपासून पववत्रक्तितव भगवंतांववर्षयी बरे च काही

ऐकून ऐकून तयांचे मन तयांच्या दठाकाणी जडले होते. ब्राह्मणपतनींनी यमुनेच्या तटाक्

कोवळ्या

पानांनी

सश ु ोिभत

अशा

अशोकवनामध्ये

गोपालांनी

वेढलेले,

बलरामांच्यासह श्रीकृष्ण इकडे तितकडे कफरताना पादहले. तयांच्या सावळ्या शरीरावर

सोनेरी पीतांबर फडफडत होता. गळ्यामध्ये वनमाला होती. कोवळ्या पालवीचे गच् ु छ शरीरावर धारण करून तयांनी एखाद्या नटासारखा वेर्ष केला होता. एक हात आपल्या

िमत्राच्या खांद्यावर ठाे वून दस ु र्या हाताने ते कमळ कफरवीत होते. कानांवर कमल


ठाे वले होते, कुरळे केस गालावर भुरभुरत होते आणण मंद हास्यामुळे मुखकमळ ववशेर्ष

शोभत होते. परीक्षिता ! आतापयांत आपल्या वप्रयतमाचे गुण कानांनी ऐकून ऐकून तयांनी आपल्या मनाला तयांच्याच प्रेमरं गाने रं गववले होते. आता डोळ्यांच्या मागावने

तयांना आत घेऊन जाऊन पुष्कळ वेळपयांत तया मनोमन तयांना आिलंगन दे त होतया आणण

अशाप्रकारे

तयांनी

आपल्या

हृद्यातील

ताप

शांत

केला.

जसे,

अवस्थेमध्ये मन तितच्या अिभमानी प्राज्ञात लीन होऊन शांत होते. (१५-२३)

सुर्षुप्ती

सवाांच्या बुद्धीचे सािी असणार्या भगवंतांनी ब्राह्मणपतन्या सवव ववर्षयांची

आशा सोडून फतत आपल्या दशवनासाठाी आल्या आहे त, हे जाणून हसत हसत ते तयांना म्हणाले, " दे वींनो ! तुमचे स्वागत असो ! या, बसा ! आम्ही तुमच्यासाठाी काय करावे ? आपण आमच्या दशवनाच्या इच्छे ने इथे आला आहात, हे तुम्हांसारख्या

भततांच्या दृष्टीने योग्यच आहे . आपले खरे दहत पाहणारे बुवद्धमान लोक आपल्या वप्रयतमाप्रमाणे माझ्यावर प्रेम करतात आणण तया प्रेमात कोणतयाही प्रकारची इच्छा

ककंवा आडपडदा नसतो, यात संशय नाही. प्राण, बुद्धी, मन, शरीर, स्वजन, स्त्री, अपतय,

धन

इतयादद

सवव

वस्तू

जयाच्या

साक्न्नध्यामळ ु े

वप्रय

वाटतात,

तया

आतमस्वरूप माझ्यापेिा अगधक वप्रय कोण असणार ? आता तम् ु ही आपल्या

यज्ञशाळे त परत जा. तुमचे पती ब्राह्मण गहृ स्थ आहे त. ते तुमच्यामुळेच यज्ञ पूणव करू शकतील." (२४-२८)

ब्राह्मणपतन्या म्हणाल्या, "हे प्रभो ! आपण असे कठाोर बोलू नये. आपल्याला

प्राप्त झालेल्याला पन् ु हा संसारात यावे लागत नाही, ही वेदवाणी आपण सतय करा. आम्ही आपल्या नातलगांच्या आज्ञेचे उल्लंघन करून आपल्या चरणापाशी यासाठाी

आलो आहोत क्, आपल्या चरणांवरून पडलेली तुलसीमाला आपल्या केसांमध्ये धारण

करावी. हे शत्रद ु मना ! आमचे पतित-पुत्र, माता-वपता, भाऊबंद ककंवा दहतगचंतकसुद्धा आता आमचा स्वीकार करणार नाहीत, तर मग दस ु र्यांची काय कथा ? म्हणून आता

आपल्या चरणांना शरण आलेल्या आम्हांला दस ु र्या कोणालाही शरण जावे लागणार नाही, असे करा." (२९-३०)


श्री भगवान म्हणाले, "दे वींनो, तुमचे पतित-पुत्र, माता-वपता, भाऊबंद ककंवा

इतर लोक, कोणीच तुमचा तितरस्कार करणार नाहीत. कारण तुम्ही माझ्याशी युतत झाला आहात. पहा ! हे दे वही माझ्या म्हणण्याला अनुमोदन दे त आहे त. दे वींनो ! या संसारामध्ये माझ्या शरीराचा सहवास हाच काही माझ्या प्रेमाला ककंवा अनरु ागाला

कारण ठारत नाही; म्हणून तुम्ही जा. आपले मन माझे दठाकाणी लावा. तुम्हांला लवकरच माझी प्राप्ती होईल." (३१-३२)

श्रीशुकदे व म्हणतात - असे सांगगतल्यावर तया ब्राह्मणपतन्या यज्ञशाळे त

गेल्या. तया ब्राह्मणांनी आपल्या पतन्यांकडे दोर्षदृष्टीने न पाहता तयांच्यासह आपला

यज्ञ पुरा केला. तया क्स्त्रयांपैक् एक्ला आधीच तितच्या पतीने कोंडून ठाे वले. तेहाहा

तितने पुष्कळ ददवसांपासून ऐकलेल्या भगवंतांच्या स्वरूपाचे ध्यान करून तयांना मनोमन आिलंगन दे ऊन कमावमुळे बनलेले शरीर सोडले. इकडे भगवान श्रीकृष्णांनी, तया चार प्रकारच्या अन्नाचे गोपालांना भोजन ददले आणण नंतर स्वतः भोजन केले.

अशाप्रकारे लीलामनष्ु य भगवान श्रीकृष्णांनी मनष्ु यासारख्या लीला केल्या आणण आपले रूप, वाणी व कमाांनी गाई, गोपाल आणण गोपींना आनंद दे त ते स्वतःही आनंददत झाले. (३३-३६)

इकडे ब्राह्मणांना जेहाहा माहीत झाले क्, श्रीकृष्ण तर स्वतः भगवान आहे त,

तेहाहा तयांना अतितशय पश्चातताप झाला. ते ववचार करू लागले क्, जगदीश्वर भगवान श्रीकृष्ण आणण बलराम यांच्या आज्ञेचे उल्लंघन करून आम्ही फार मोठाा अपराध केला आहे . ते तर, मनष्ु यासारखी लीला करीत असन ू ही परमेश्वरच आहे त. आपल्या पतनींची भगवंतांववर्षयी अलौककक भतती असन ू आपण मात्र तयाबाबत अगदी कोरडे आहोत, हे लिात येऊन ते पश्चातताप होऊन स्वतःचीच तिनंदा करू लागले. ते

म्हणू लागले, "अरे रे ! आम्ही भगवान श्रीकृष्णांना ववन्मुख झालो, म्हणून आमचा

जन्म, गायत्री मंत्र, वेदाध्ययन, बहुश्रुतपणा, उच्च घराणे, कमवकांडात नैपुण्य या सवाांचा गधतकार असो ! गधतकार असो ! भगवंतांची माया योगी लोकांनाही मोदहत

करते, हे च खरे . म्हणूनच तर आम्ही मनुष्यांचे गुषा ब्राह्मण असून आमचा खरा स्वाथव आम्हांला कळला नाही. अहो पहा ना ! या क्स्त्रया असूनही जगद्गुरू

श्रीकृष्णांबद्दलच्या अगाध प्रेमाने प्रपंच नावाचा मतृ यूचा पाशसुद्धा यांनी तोडून टाकला.


यांचे उपनयन झाले नाही क् यांनी गुषाकुलामध्ये तिनवास केला नाही. तपश्चयाव केली नाही क्, आतम्यासंबंधी काही ववचार केला नाही. यांच्यामध्ये तशी पववत्रताही नाही

ककंवा यांनी कोणतीही सतकमे केलेली नाहीत. तरीसुद्धा योगेश्वरांचे ईश्वर, पुण्यक्तितव भगवान श्रीकृष्णांच्या चरणी यांची दृढ भतती आहे ; आणण आम्ही संस्कार वगैरेंनी संपन्न आहोत, तरीसुद्धा भगवंतांवर आमचे प्रेम नाही. गहृ स्थीच्या कामांत गत ुं ून आतमकल्याणाला

पारख्या

झालेल्या

आम्हांला

गोपाळांकरवी

भगवंतांनी

आपली

आठावण करून ददली. केवढी ही तयांची कृपा ! भगवान स्वतः पूणक व ाम असन ू

भततांच्या मोिापयांत सवव कामना पूणव करण्यास समथव आहे त. आमच्यावर अहैतक ु ्

कृपा करण्याखेरीज आमच्यासारख्या िुद्र जीवांच्या बाबतीत तयांचे दस ु रे काय प्रयोजन असणार ? म्हणून तयांनी याच उद्देशाने केलेली ही लीलाच म्हणावी लागेल ! स्वतः

लक्ष्मी इतर दे वांना सोडून आणण आपल्या चंचलता, गवव इतयादद दोर्षांचा तयाग करून

जयांच्या चरणकमळांच्या तिनरं तर स्पशावच्या लोभाने सेवा करीत असते, तेच प्रभु

दस ु र्याकडे अन्नाची याचना करतात, हे लोकांना भुलववणेच नहाहे काय ? दे श, काल, वेगवेगळी द्रहाये, मंत्र, अनुष्ठाानाची पद्धत, ीक्तवज, अक्ग्न, दे व, यजमान, यज्ञ आणण

धमव हे सवव काही भगवंताचेच स्वरूप आहे . तेच योगेश्वरांचेसुद्धा ईश्वर सािात

भगवान ववष्णू स्वतः श्रीकृष्णांच्या रूपाने यदव ु ंशामध्ये अवतीणव झाले आहे त, ही गोष्ट आम्ही ऐकली होती. परं तु आम्ही मूखाांनी मात्र तयांना ओळखले नाही. आमचे

भाग्य खरे च थोर म्हणन आम्हांला अशा पतन्या िमळाल्या. तयांच्या भततीमळ ू ु े भगवान श्रीकृष्णांववर्षयी आमचीही भतती तिनश्चल झाली. तिनतयज्ञानसंपन्न भगवान

श्रीकृष्ण ! आपल्याला नमस्कार असो. आपल्याच मायेने आमची बुद्धी मोदहत होऊन आम्ही कमाांच्या हायापामध्ये भटकत आहोत. ते आमच्या या अपराधाची िमा करोत.

कारण आमची बुद्धी तयांच्या मायेने मोदहत झाल्यामळ ु े तयांचा प्रभाव जाणू शकली नाही." (३७-५१)

श्रीकृष्णांचा तितरस्कार केल्यामळ ु े आपला आपराध आठावून तयांना श्रीकृष्ण-

बलरामांच्या दशवनाची इच्छा उतपन्न झाली. परं तु कंसाच्या भीतीने ते तयांच्या दशवनाला गेले नाहीत. (५२)



स्कंद १० वा- अध्याय २४ वा इंद्रयज्ञ तिनवारण श्रीशुकदे व म्हणतात - भगवान श्रीकृष्ण बलरामांच्यासह वंद ृ ावनामध्येच राहात

होते. एके ददवशी तयांनी पादहले क्, सवव गोप इंद्रयज्ञ करण्याची तयारी करीत आहे त.

भगवान श्रीकृष्ण सवाांचे अंतयावमी आणण सववज्ञ असल्यामळ ु े तयांना ते माहीत होते, तरीसद्ध ु ा ववनम्रभावाने तयांनी नंदबाबा इतयादद वद्ध ृ गोपांना ववचारले, "तात ! ही

कोणतया यज्ञाची गडबड चालू आहे ? तयाचे फळ काय आहे ? कोणाला उद्देशन ू आणण कोणतया साधनांनी हा यज्ञ केला जाणार आहे ? आपण मला सांगाल का ? बाबा ! हे

ऐकण्याची मला अतितशय उतकंठाा आहे . जे संत पुषार्ष सवाांना आपल्या आतमा

मानतात, जयांच्या दृष्टीत आपला आणण परका असा भेद नसतो, म्हणून जयाला कोणी िमत्र, शत्रू वा तितर्हाईत नसतो, तयाच्यापासून लपवून ठाे वावी अशी कोणतीच

गोष्ट नसते. परं तु असे नसेल, तर मात्र कोणतेही रहस्य शत्रप्र ू माणेच तितर्हाइतालाही सांगता कामा नये. िमत्र तर स्वतःसारखाच असतो. म्हणून तयाच्यापासून कोणतीही

गोष्ट लपवून ठाे वू नये. हा संसारी मनुष्य समजून ककंवा न समजता अनेक प्रकारच्या

कमाांचे अनुष्ठाान करतो. तयांपैक् समजून करणार्यांची कमे जशी सफल होतात, तशी न समजता करण्यार्यांची होत नाहीत. तर आपण जो यज्ञ करणार आहात, तो

ववचारपव व आहे , क् रूढी म्हणन ू क ू आहे , हे मी जाणू इक्च्छतो. आपण मला सयक्ु ततक सांगा." (१-७)

नंद म्हणाले, "दे वराज इंद्र ही पजवन्यदे वता आहे . मेघ हे तयाचे स्वतःचेच रूप आहे . सवव प्राण्यांना तप्ृ त करणारे आणण जीवनदान दे णारे जे पाणी, तयाचा ते वर्षावव

करतात. बाळा, आम्ही यज्ञ करून पूजा करीत असतो. यज्ञ केल्यानंतर जे िशल्लक

राहते, तयाच अन्नाने सववजण धमव, अथव आणण काम या तीन पुषार्षाथाांच्या िसद्धीसाठाी आपला जीवन-तिनवावह चालववतात. मनष्ु यांच्या प्रयतनांना फळ दे णारा पाऊसच होय.

कुलपरं परे ने चालत आलेला हा धमव जो मनष्ु य काम, लोभ, भय ककंवा द्वेर्ष या भावनेने सोडून दे तो, तयाचे कधी कल्याण होत नाही." (८-११)


श्रीशुकदे व म्हणतात - श्रीकृष्णाने नंद आणण अन्य व्रजवासींचे हे म्हणणे

ऐकून इंद्राला रमाोध आणीत वडडलांना म्हटले. (१२)

श्री भगवान म्हणाले - प्राणी आपल्या कमावनस ु ारच जन्म घेतो आणण कमावनेच

मरतो. तयाला तयाच्या कमावनस ु ारच सख ु -दःु ख, भय आणण कल्याण यांची प्राप्ती होते.

ईश्वर म्हणून जर कोणी असेल, तर जीवांनी केलेल्या कमावचे फळ दे णाराच ईश्वर

होय. तो कमव करणार्यांनाच तयांच्या कमावनुसार फळ दे तो. कमव न करणार्यांवर तयाचे काही चालत नाही. जर सवव प्राणी आपापल्या कमाांचेच फळ भोगत असतील तर

आम्हांला इंद्राची काय आवश्यकता ? पूवस व ंस्कारानुसार प्राप्त होणार्या माणसांच्या

कमवफलाला जर तो बदलू शकत नसेल, तर तो कशाला हवा ? मनुष्य आपल्या पूवस व ंस्कारांच्या अधीन आहे . तो तयानुसारच वागतो. दे व, असरु , मनुष्य या सवाांसह हे

जग स्वभावावरच अवलंबून असते. जीव आपल्या कमावनुसारच उततम ककंवा कतिनष्ठा

शरीर ग्रहण करतो आणण सोडतो. कमावनस ु ारच शत्र,ू िमत्र, उदासीन असा हायवहार करतो. ककंबहुना कमवच गरू आहे आणण कमवच ईश्वर आहे . म्हणन मनष्ु याने ु ू

पूवस व ंस्कारानस ु ार आपला वणव आश्रम याला अनक ु ू ल अशा धमावचे पालन करीत कमावचाच आदर करावा. जेणेकरून मनष्ु याचे जीवन सल ु भतेने चालेल तीच तयाची इष्टदे वता होय. जसे, जाराशी सहवास करणार्या स्त्रीला कधीही शांतित िमळत नाही,

तयाचप्रमाणे जो मनुष्य आपले जीवन चालववणार्या एका दे वतेला सोडून अन्य दे वाची उपासना करतो, तयापासून तयाला कधीच सुख िमळत नाही. ब्राह्मणांनी वेदांचे अध्ययन-अध्यापन करून, िबत्रयांनी पथ्ृ वीचे पालन करून, वैश्यांनी हायापार करून आणण शूद्रांनी तीन वणाांची सेवा करून आपला जीवनतिनवावह करावा. (१३-२०)

वैश्यांचे हायवसाय चार प्रकारचे आहे त. शेती, हायापार, गुरांचे पालन आणण

सावकारी. आम्ही तयांपैक् फतत गोपालनच नेहमी करीत आलो आहोत. सततवगुण, रजोगुण आणण तमोगुण हे या संसाराच्या क्स्थती, उतपतती आणण ववनाश यांना

कारणीभूत आहे त. हे ववववध प्रकारचे संपूणव जग स्त्री-पुषार्षांच्या संयोगाने रजोगुणामुळे

उतपन्न होते. तया रजोगुणाच्या प्रेरणेने मेघ सगळीकडे पाऊस पाडतात. तयापासून

अन्न आणण अन्नापासून सवव जीवांची उपजीववका चालते. यात इंद्र काय करतो ? (२१-२३)


तात ! आमच्याजवळ नगरे नाहीत, गावे नाहीत क् घरे ही नाहीत. आम्ही

कायमचे वनवासी. जंगले, पववत हीच आमची घरे होत. म्हणून आपण गाई, ब्राह्मण आणण पववत यांच्याच पूजेला आरं भ करू. इंद्रयज्ञासाठाी जी सामग्री गोळा केली आहे , तयातूनच या यज्ञाचे अनुष्ठाान होऊ द्या. वरण, िशरा, अनरसे, करं जया, खीर इतयादद

अनेक प्रकारचे अन्नपदाथव बनवा. सवव दध ू ही बरोबर र्घया. वेदज्ञ ब्राह्मणांच्या द्वारा चांगल्या रीतीने अग्नीत हवन करा आणण तुम्ही तयांना अनेक प्रकारचे अन्न, गाई

आणण दक्षिणा द्या. याखेरीज चांडाळ, पतितत इतयाददंपासन ू कुत्रयांपयांत सवव प्राण्यांना यथोयोग्य अन्न दे ऊन गाईंना चारा घालावा आणण गोवधवन पववताची पज ू ा करावी.

सवाांनी अंगाला सग ु ंधी उटी लावून संद ु र वस्त्रे पररधान करून, अलंकार घालावेत आणण भोजन करून गायी, ग्राह्मण, अग्नी व गोवधवनाला प्रदक्षिणा घालावी. बाबा !

माझे तर मत असे आहे . जर आपणाला योग्य वाटत असेल, तर तसे करा. हा यज्ञ गाई, ब्राह्मण, पववत यांना आणण मलासुद्धा अतितशय वप्रय आहे . (२४-३०)

श्रीशक ु दे व म्हणतात - कालरूप भगवंतांनी, इंद्राची घमेंड उतरववण्यासाठाी जे

सांगगतले, ते नंदादद गोपांनी मनापासन ू स्वीकारले. भगवान श्रीकृष्णांनी जसे सांगगतले

होते, तसेच सवव केले. अगोदर ब्राह्मणांकडून स्वक्स्तवाचन करवून घेऊन इंद्रयज्ञाच्या

सामुग्रीने पववताला आणण ब्राह्मणांना आदरपूवक व भेटवस्तू ददल्या. तसेच गुरांना चारा घातला. नंतर तयांनी गरु ांना पुढे घालून गोवधवनाला प्रदक्षिणा घातली. ब्राह्मणांचे

आशीवावद घेऊन आणण चांगल्या तर्हे ने साजशंग ुं लेल्या ृ ार करून गोपी-गोप, बैल जप

गाड्यांमध्ये बसून, भगवान श्रीकृष्णांच्या लीलांचे गायन करीत गगररराजाची प्रदक्षिणा करू लागले. श्रीकृष्णच पववतावर गोपांचा ववश्वास बसेल असे दस ु रे ववशाल शरीर धारण करून प्रगट झाले आणण "मीच गोवधवन आहे " असे म्हणत सवव अन्न खाऊ

लागले. भगवान श्रीकृष्णांनी आपल्या तया स्वरूपाला इतर व्रजवासींसह स्वतःसुद्धा नमस्कार केला आणण म्हणू लागले - "पहा ! केवढे आश्चयव आहे ! या गगररराजाने

सािात प्रगट होऊन आमच्यावर कृपा केली आहे . पादहजे तसे रूप धारण करू

शकणारा हा पववत, जे वनवासी याचा अनादर करतात, तयांना नष्ट करतो. म्हणन ू आपले आणण गरु ांचे कल्याण होण्यासाठाी आपण याला नमस्कार करू या." (३१-३७)


अशा प्रकारे श्रीकृष्णांच्या प्रेरणेने तया गोपांनी गोवधवन, गाई आणण ब्राह्मणांची

ववगधपूवक व पूजा केली आणण नंतर श्रीकृष्णांसह सववजण व्रजामध्ये परत आले. (३८)


स्कंद १० वा- अध्याय २५ वा गोवधवन धारण श्रीशुकदे व म्हणतात - परीक्षिता ! आपली पूजा करणे बंद केले आहे , असे

इंद्राला समजताच तो श्रीकृष्ण जयांचे रिणकते आहे त, तया नंद इतयादद गोपांवर रागावला. इंद्र स्वतःलाच त्रैलोतयाचा ईश्वर समजत असे. तयाने संतापून प्रलय

करणार्या मेघांच्या सांवतवक नावाच्या गणाला, गोकुळात पाऊस पाडण्याची आज्ञा ददली आणण म्हटले, या जंगली गवळ्यांना केवढी ही संपततीची नशा चढली आहे . पहा

ना ! यांनी सामान्य मनुष्य असणार्या श्रीकृष्णाच्या बळावर दे वराजाचा अपमान केला. जसे या जगात काही लोक भवसागर पार करण्यासाठाी असलेले ब्रह्मववद्या हे खरे

साधन सोडून फुटतया नावेसारख्या असणार्या असमथव कमवमय यज्ञांनी या घोर

संसारसागराला पार करू इक्च्छतात. कृष्ण हा एक बडबड करणारा पोरकट, अिभमानी आणण मख ू व असन ू सद्ध ु ा स्वतःला मोठाा ज्ञानी समजतो. अशा मनष्ु य असणार्या

कृष्णाचा आश्रय घेऊन या गवळ्यांनी माझी अवहे लना केली आहे . धनाची नशा चढलेल्या व कृष्णाने भडकावलेल्या यांची ही धनाची घमेंड क्जरवा. तसेच यांच्या जनावरांचा संहार करा. तम ु च्या पाठाोपाठा मीसद्ध ु ा ऐरावत हततीवर बसन ू नंदाच्या व्रजाचा नाश करण्यासाठाी महापरारमामी मषाद्गणांसह येत आहे . (१-७)

श्रीशुकदे व म्हणतात - इंद्राने अशी आज्ञा ददली आणण मेघांचे बंधन काढून

घेतले. तेहाहा ते जोराने मुसळधार पाऊन पाडून नंदांच्या गोकुळाला पीडा दे ऊ लागले.

ववजा चमकू लागल्या, ढग एकमेकांवर आपटून गडगडाट करू लागले आणण प्रचंड वार्याने ढकलले जाऊन मोठामोठ्या गारा पाडू लागले. अशा प्रकारे ढगांचे थहायामागून

थवे वारं वार येऊन खांबाएवढ्या पावसाच्या धारा पाडू लागले, तेहाहा व्रजभम ू ी पाण्याने


भरून गेली आणण उं चसखल भाग ददसेनासे झाले. अतितवष्ृ टी आणण झंझावातामुळे

जनावरे थरथर कापू लागली. तसेच गोपी-गोप थंडीने काकडून जाऊन श्रीकृष्णांना

शरण गेले. मुसळधार पावसाने जेरीस आल्यामुळे सवाांनी आपापली मस्तके झक ु वून आणण मुलांना पोटाशी घरून थरथर कापत ते भगवंतांच्या चरणांजवळ आले. आणण म्हणाले, "कृष्णा ! कृष्णा ! प्रभो ! या गोकुळाचा स्वामी तूच आहे स. हे भततवतसला

! इंद्राच्या रमाोधापासून आमचे रिण कर. भगवंतांनी पादहले क्, मुसळधार पाऊन आणण गारांच्या मार्याने हायाकूळ होऊन सववजण बेहोश होत आहे त. ही सवव रागावलेल्या इंद्राचीच करामत आहे , हे तयांना कळले. (८-१४)

"आम्ही इंद्राचा यज्ञ बंद पाडला, म्हणूनच तो व्रजाचा नाश करण्यासाठाी

पावसाळा नसतानाही सोसाट्याचा वारा आणण प्रचंड गारांचा वर्षावव करीत आहे . ठाीक आहे ! मी आपल्या योगमायेने याचा प्रतितकार करे न. स्वतःच्या मूखप व णामुळे हे स्वतःला लोकपाल समजतात. यांचा हा ऐश्वयावचा गवव व अज्ञान मी आता नाहीसे

करतो. सततवगण ु ी दे वांना ऐश्वयावचा अिभमान वाटता कामा नये. सततवगण ु ांपासन ू च्यत ु झालेल्या दे वांचा मी मानभंग करीन. यामळ ु े तयांना शेवटी शांतीच िमळे ल. हे

गोकुळ माझे आगश्रत आहे . मी याचा आपलेपणाने स्वीकार केला आहे आणण मीच याचा रिणकताव आहे . म्हणून मी आपल्या योगमायेने याचे रिण करीन. हे तर माझे व्रत आहे . (१५-१८)

असे म्हणन ू श्रीकृष्णांनी सहजपणे एकाच हाताने गोवधवन पववत उखडून लहान

मल ु ाने पावसाळी छत्री हातात र्घयावी, तसा तो पववत वर धरला. नंतर भगवान गोपांना

म्हणाले, "आई, बाबा आणण व्रजवािसयांनो ! तम् ु ही आपल्या गरु ांसह या पववताच्या खाली आरामात बसा. माझ्या हातावरून हा पववत खाली पडेल अशी भीती बाळगू

नका. आता वार्याची आणण पावसाची िभती नको. तुमच्या रिणासाठाी मी ही यत ु ती योक्जली आहे ." श्रीकृष्णांनी जेहाहा असा धीर ददला, तेहाहा सवव गवळी आपापली गुरे, छकडे आणण पररवाराला आपल्याबरोबर घेऊन सोयीनुसार गोवधवन पववताच्या खाली गेले. सगळे व्रजवासी तहान-भुकेची हायथा ककंवा ववश्रांतीची आवश्यकता ववसरून श्रीकृष्णांकडेच पाहात रादहले. तयांनी सलग सात ददवस तो पववत उचलून धरला. या

ददवसांत एक पाऊलभरसुद्धा ते इकडे तितकडे हालले नाहीत. श्रीकृष्णांच्या योगमायेचा


हा प्रभाव पाहून इंद्राच्या आश्चयावला पारावार रादहला नाही. तयाचा संकल्प धळ ु ीला िमळाला. तयामुळे तयाचा गवव क्जरला. तयाने आपल्या मेघांना आवरले. ते भयंकर

तुफान आणण घनघोर पाऊस पडणे बंद झाले असून सूयह व ी ददसू लागला आहे , असे पाहून गोवधवनधारी श्रीकृष्ण गोपांना म्हणाले. "वप्रय गोपांनो ! आता तुम्ही तिनभवयपणे आपल्या क्स्त्रया, गोधन, मुले वगैरेंना घेऊन बाहे र या. पहा ! तुफान व पाऊस बंद

झाला असून नद्यांचे पाणीसुद्धा ओसरले आहे ." तेहाहा ते गोप आपापले गोधन, क्स्त्रया, मल ु े आणण वद्ध ृ यांना बरोबर घेऊन तसेच आपले सामान छकड्यांत ठाे वून हळू हळू बाहे र आले. सववशक्ततमान भगवान श्रीकृष्णांनीसद्ध ु ा सवाांच्या दे खत सहजपणे तो पववत तयाच्या जागेवर पव व त ठाे वला. (१९-२८) ू व

व्रजवासींची मने प्रेमावेगाने भरून आली होती. श्रीकृष्णांकडे धावतच येऊन

कोणी तयांना कडकडून िमठाी मारली, तर कोणी तयांचे चब ुं न घेतले. वयस्कर गोपींनी अतितशय आनंदाने प्रेमपूवक व दही, तांदळ ू , पाणी इतयादद घेऊन तयांचा मंगलववधी केला

आणण तयांना शभ ु ािशवावद ददले. यशोदा, रोदहणी, नंद आणण बलवानांमध्ये श्रेष्ठा असे बलराम यांनी प्रेमववह्वल होऊन श्रीकृष्णांना हृदयाशी कवटाळून आशीवावद ददले.

परीक्षिता ! तयावेळी आकाशात आलेले दे व, साध्य, िसद्ध, गंधवव, चारण इतयाददंनी प्रसन्न होऊन भगवंतांची स्तुती करीत तयांच्यावर फुलांचा वर्षावव केला. राजन,

स्वगावमध्ये दे व शंख आणण नौबती वाजवू लागले आणण तुंबषा इतयादद गंधववराज गायन करू लागले. हे राजा ! नंतर श्रीकृष्ण, बलराम व प्रेमळ गोप यांच्यासह

व्रजाकडे जावयास तिनघाले. तयांच्याबरोबरच प्रेमळ गोपी आपले हृदय आकवर्षवत करणार्या भगवंतांच्या गोवधवनधारण इतयादद लीलांचे गायन करीत मोठ्या आनंदाने व्रजामध्ये परत आल्या. (२९-३३)

अध्याय पंचववसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय २६ वा श्रीकृष्णांच्या प्रभावाववर्षयी गोपांचा नंदांशी वातावलाप -


श्रीशुक म्हणतात - श्रीकृष्णांची अशी अलौककक कृतये पाहून गोपांना अतितशय आश्चयव वाटले. तयांच्या शततीची तयांना कल्पना नसल्यामुळे ते एकत्र येऊन म्हणू लागले, "या मुळाची ही कृतये अतितशय आश्चयवजनक आहे त. आमच्यासारख्या खेडवळ लोकांमध्ये यान जन्म घेणे ही तयाला कमीपणा आणणारी गोष्ट आहे . तयाला हे कसे

योग्य आहे ? जसे हततीने सोंडेने कमळ उपटून वर धरावे, तसा या सात वर्षाांच्या

बालकाने एकाच हाताने गगररराज उखळून सहजपणे कसा काय हातावर तोलला ? जेहाया हा पाळण्यात होता, तयावेळी भयंकर रािसी पूतना आली असता याने डोळे

िमटूनच, काळाने शरीराचे आयष्ु य प्यावे, तसे तितच्या स्तनातील दन ू प्राणांसह प्राशन केले. जेहाहा हा फतत तीन मदहन्यांचा होता आणण ्कड्याखाली झोपा होता, तेहाहा

रडत-रडतच हा वर पाय हालवत असता तयाच्या ठाोकरण्याने तो छकडा उलटून पडला. जेहाहा तण ृ ावतव दै तयाने वावटळीच्या रूपाने हा बस्ला असतानाच याला उचलून

आकाशात नेले होते, तेहाहा हा फतत एक वर्षावचा होता. तयावेळी याने तया तण ृ ावतव दै तयाचा गळा घोटून तयाला ठाार मारले. एकदा लोणी चोरल्यामुळे आईने तयाला

उखळाला बांधले होते, तेहाहा याने दोनी अजन ु व वि ू रांगत जाता जाता ते ृ ांच्यामधन वि ृ उखडून टाकले. गोपाल आणण बलराम यांच्यासह हा जेहाहा वासरे चारण्यासाठाी

वनामध्ये गेला होता, तेहाहा याला मारण्यासाठाी एक दै तय बगळ्याच्या रूपाने आला

आणण याने दोन्ही हातांनी तयाचे दोन्ही जबडे पकडून तयाला गवताच्या काडीप्रमाणे गचरून टाकले. जेहाहा याला मारण्याच्या हे तन ू े एक दै तय वासराच्या रूपामध्ये

वासरांच्या कळपात घस ु ला होता, तयावेळी याने तया तैतयाला मारून कवठाांच्या

झाडावर आपटून ती झाडेही उखडून टाकली. याने बलरामासह गाढहाया रूपात

राहणार्या धेनुकासुराला व तयाच्या बांधवांना मारून टाकले आणण वपकलेल्या फळांनी

पररपूणव असे ताडवन सवाांसाठाी उपयोगी बनववले. यानेच बलशाली बलरामाकडून रमाूर प्रंबासुराला मारले. तसेच दावानलातून गरु ांची आणण गोपालांची सुटका केली. यमुनच् े या डोहात वास्तहाय करणार्या ववर्षारी कािलयाचे गवावहरण करून बळजबरीने तयाला

डोहातून हाकलून लावले आणण यमुनेचे पाणी ववर्षरदहत केले. नंदबाबा ! तम ु च्या

मुलावर आम्हा सवव व्रजवािसयांचे अतयंत प्रेम आहे आणण याचेसुद्धा आमच्यावर

स्वाभाववक प्रेम आहे . याचे कारण काय ? कुठाे हा सात वर्षाांचा बालक आणण कुठाे ते


एवढा मोठाा पववत उचलून धरणे ! व्रजराज ! म्हणुनच तुमच्या या पुत्रासंबंधी आम्हांला काही कळे नासे झाले आहे (१-१४)

नंद म्हणाले - गोपांनो ! महर्षी गगाांनी या बालकाला पाहून याच्याववर्षयी जे म्हटले होते, ते ऐका, म्हणजे मल ु ाववर्षयीची तम ु ची शंका दरू होईल. "तुझा हा मुलगा प्रतयेक युगामध्ये शरीर धारण करतो. वेगवेगळ्या युगांमध्ये

याचे शुभ्र, लाल आणण वपवळा हे रं ग होते. यावेळी हा काळा झाला आहे . हा तुझा पुत्र आधी कधीतरी वसद ु े वाच्या घरीसद्ध ु ा जन्माला आला होता. म्हणन ू हे रहस्य माहीत

असणारे लोक याला श्रीमान वासद आणण ु े व असेही म्हणतात. तझ् ु या मल ु ागी गण ु

कमाांना अनरू ु प अशी आणखी पुष्कळशी नावे आणण रूपे आहे त. ती मी जाणतो, परं तु इतरांना माहीत नाहीत. सवव गोप आणण गोपी गोकुळाला आनंद दे णारा हा तम ु चे कल्याण करील. याच्या साहाय्याने तुम्ही सवव संकटांमधून सहजपणे तिनभावून जाल.

हे व्रजराज ! पूवी एकदा पथ् ृ वीवर कोणा राजा रादहला नहाहता. डाकंु नी चारी

बाजंन ू ी लट ु ालट ू चालववली होती. तेहाहा तझ् ु या या पुत्राने सजजनांचे रिण केले आणण याच्यापासन ू शतती प्राप्त करून घेऊन तया लोकांनी लट ु ारूंवर ववजय िमळववला. जे

मानव तझ् ु या या मल ु ावर प्रेम करतील, ते भाग्यवान होत ! जयाप्रमाणे ववष्णभ ु ततांना

असुर क्जंकू शकत नाहीत, तयाचप्रमाणे याच्यावर प्रेम करणार्यांना शत्रू क्जंकू शकत नाहीत. नंदबाबा ! गण ु , ऐश्वयव, सौंदयव, क्तितव आणण प्रभाव या सवव बाबतीत तुझा हा

बालक भगवान ् नारायणांच्या समानच आहे . म्हणून तुम्हांला याच्या कृतयांचे आश्चयव वाटायला नको."

असे मला सांगन ू गगावचायव आपल्या घरी तिनघन ू गेले. तेहाहापासन ू मी सख ु द

कृतये करणार्या या मुलाला भगवान नरायणांचाच अंश मानतो. व्रजवािसयांनी जेहाहा नंदांच्या तोंडून गगावचायावचे हे कथन ऐकले, तेहाहा तयांचा ववस्म नाहीसा झाला. कारण

आता तयांनी अपररिमत तेजस्वी अशा श्रीकृष्णांचा प्रभाव पूणप व णे पादहला आणण

ऐकला होता. तयामळ ु े मोठ्या आनंदाने तयांनी नंद आणण श्रीकृष्णांची मनोमन पूजा केली. (१५-२४)


आपला यज्ञ न केल्याकारणाने जेहाहा इंद्र रमाोधाने ववजा, गारा आणण तुफानी

वारा यांच्यासह मुसळधार पाऊस पाडू लागला, तेहाहा क्स्त्रया, जनावरे व गवळी अतयंत दःु खी झाले होते. आपलाच आधार असणार्या व्रजवािसयांची ही अवस्था पाहून भगवंतांचे हृदय कषाणेने भरून आले. परं तु लगेच मंद हास्य करीत, एखाद्या मल ु ाने पावसाळी छत्रीचे फूल धरावे, तयाप्रमाणे तयांनी एकाच हाताने पववत उपटून उचलून

धरला आणण गोकुळाचे रिण केले. इंद्राची घमेंड धुळीला िमळववनारे तेच भवगान गोववंद आमच्यावर प्रसन्न होवोत. (२५)

अध्याय सक्हावसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय २७ वा श्रीकृष्णांना अिभर्षेक श्रीशुकाचायव म्हणतात - श्रीकृष्णांनी गोवधवन पववत उचलून धरून मुसळधार

पावसापासून गोकुळाचे रिण केले, तेहाहा तयांच्याकडे गोलोकातून कामधेनू आणण

स्वगावतून इंद्र आला. भगवंतांची अवहे लना केल्यामळ ु े इंद्र अतितशय लक्जजत झाला होता. म्हणून तयाने एकांत स्थानी भगवम्तांकडे जाऊअ आपल्या सूयावप्रमाणे तेजस्वी

असलेल्या मुकुटाने तयांच्या चरणांना स्पशव केला. परम तेजस्वी भगवान श्रीकृष्णांचा प्रभाव पाहून - ऐकून आपणच तितम्ही लोकांचा स्वामी असल्याचा इंद्राचा गवव हानीसा झाला. आता तो हात जोडून तयांची स्तुती करू लागला. (१-३)

इंद्र म्हणाला - "भगवन ! आपले स्वरूप परम शांत, ज्ञानमय, रजोगुण-

तमोगुनरदहत तसेच ववशुद्ध सततवमय आहे . गुणांमुळे प्रवाहरूपाने भासणारा हा

मायामय प्रपंच सववज्ञ अशा आपल्या दठाकाणी नाही. कारण तो अज्ञानामुळे उतपन्न होणारा आहे . दे हसंबंधामुळे उतपन्न होणारे व दस ु र्या दे हाच्या उतपततीला कारण असणारे

लोभादी

दोर्ष

अज्ञानी

लोकांच्या

दठाकाणीच

असतात.

सववज्ञ

अशा

आपल्यामध्ये ते कोठाून असणार ? तरीसुद्धा धमावचे रिण आणण दष्ु टांचा नाश करण्यासाठाीच आपण शासन करीत असता. आपण जगाचे, वपता, गरू ु , स्वामी आणण


शासन करणारे

दस् ु तर असे काल आहात.

आपण लोककल्याणासाठाी स्वेच्छे ने

लीलाशरीर प्रगट करून स्वतःलाच ईश्वर समजणार्यांचा मान नष्ट करीत अनेक

प्रकारच्या लीला करीत असता. माझ्यासारखे जे अज्ञानी आणण स्वतःला जगाचा ईश्वर

मानणारे , आहे त, तयांना जेहाहा कळते क्, िभतीच्या प्रसंगी सुद्धा आपण तिनभवय असता, तेहाहा ते आपली घमेंड सोडून दे तात आणण गववरदहत होऊन आपल्या

भततीच्या मागावचा आश्रय घेतात. हे प्रभो ! आपली लीला ही दष्ु टांनाही उपदे श दे ण्यासाठाी असते. प्रभो ! ऐश्वयावच्या मदामध्ये दं ग होऊन मी आपला अपराध केला

आहे , कारण आपला प्रभाव मला माहीत नहाहता. हे परमेश्वरा ! आपण मख ू व असणार्या माझ्या अपराधाची मला िमा करावी आणण पुन्हा मला अशी दब व ी होऊ ु ुद्ध नये. हे इंदद्रयातीत परमातमन ! जे असरु सेनापती केवळ आपलेच पोट भरणारे आणण

पथ् ृ वीला भारभूत झाले आहे त, तयांच्या वधासाठाी आणण आपल्या चरणांचे दास असणार्यांच्या उतकर्षावसाठाी आपला येथे अवतार झाला आहे . भगवन ! आपण

पुषार्षोततम असूनस्र्वातमा वासुदेव आहात. आपण यदव ु ंशीयांचे स्वामी आणण सवाांचे गचतत आकवर्षवत करणारे आहात. मी आपणास वारं वार नमस्कार करीत आहे . आपण

आपल्या इच्छे नुसार शरीराचा स्वीकार केला आहे . आपले हे शरीरसुद्धा ववशद्ध ु ज्ञानस्वरूप आहे . आपण सवव काही आहात, सवाांचे कारण आहात आणण सवाांचे आतमा

आहात ्. मी आपणस वारं वार नमस्कार करीत आहे . भगवन ! मी अिभमानी आणण

अतितशय रमाोधीसद्ध ु ा आहे . म्हणन ू च माझा यज्ञ केला नाही, असे पाहून मी मस ु ळधार पाऊस आणण तफ ु ान यांच्याद्वारे सवव व्रजमंडल नष्ट करण्याचे योक्जले. परं तु प्रभो ! आपण माझ्यावर अतितशय कृपा केलीत. माझे प्रयतन हायथव झाल्याकारणाने माझी

घमेंड मुळापासून उखडली गेली. आपण माझे स्वामी आहात. गुरू आहात आणण आतमा आहात. मी आपल्याला शरण आलो आहे (४-१३)

श्रीशक ु दे व म्हणतात - जेहाहा दे वराज इंद्राने भगवान श्रीकृष्णांची अशी स्तत ु ी

केली, तेहाहा हसत हसत मेघाप्रमाणे गंभीर वाणीने ते तयाला म्हणाले - (१४)

श्रीभगवान म्हणाले - इंद्रा ! तू ऐश्वयावने फार माजला होतास. म्हणूनच

तुझ्यावर कृपा करून तुला माझे तिनतय स्मरण राहण्यासाठाी मी तुझा यज्ञ भंग केला.

जो ऐश्वयव आणण संपततीच्या मदाने आंधळा होतो, तयाला हे ददसत नाही क्, मी


परमेश्वर हातात दं ड घेऊन तयाच्या शासनासाठाी उभा आहे . मी जयाच्यावर कृपा करू

इक्च्छतो तयाचे ऐश्वयव नाहीसे करतो. हे इंद्रा ! तुझे कल्याण असो. आता जा आणण माझ्या आज्ञेप्रमाणे वाग. तसेच कधीही गवव न करता सावधपणे आपल्या अगधकाराचे पालन कर. (१५-१७) नंतर

मनक्स्वनी

कामधेनूने

आपल्या

वासरांसह

गोपवेर्षधारी

परमेश्वर

श्रीकृष्णांना वंदन केले आणण म्हाणाली - हे श्रीकृष्णा ! आपण महायोगी आहात.

आपण स्वतः ववश्वरूप असून ववश्वाचे स्वामी असलेल्या आपल्यामुळेच आम्ही सनाथ झालो आहोत. हे जगाचे स्वामी ! आपण आमचे परम दै वत आहात. आमचे आपणच

इंद्र आहात. म्हणून आपणच गाय, ब्राह्मण, दे व आणण साधुजनांच्या रिणासाठाी आपचे इंद्र हाहा ! ब्रह्मदे वांच्या प्रेरणेने आम्ही गाई आपल्याला आमचा इंद्र मानून

अिभर्षेक करू. हे ववश्वातमन ! आपण पथ्ृ वीचा भार उतरववण्यासाठाीच अवतात धारण केला आहे . (१८-२१)

श्रीशुक म्हणतात - कामधेनूने भगवान शीकृष्णांना असे म्हणून आपल्या

दध ु ाने आणण दे वमातांच्या प्रेरणेने दे वराज इंद्राने ऐरावताच्या सोंडेतूअ आणलेल्या

आकाशगंगेच्या पाण्याने दे वर्षींसह यदन ु ाथ श्रीकृष्णांना अिभर्षेक केला आणण तयांना ’गोववंद’ नाव ठाे वले. तयावेळी तेथे नारद, तुंबरू इतयादद गंधवव, ववद्याधर, िसद्ध आणण चारण आले होते, ते जगाचे पाप-ताप नाहीसे करणार्या भगवंतांच्या यशाचे गायन करू लागले आणण अप्सरा आनंदाने नतृ य करू लागल्या. प्रमख ु दे वता भगवाम्तांची स्तत ु ी करून तयांच्यावर नंदनवनातील ददहाय फुलांचा वर्षावव करू लागल्या. तितम्ही

लोकांमध्ये परमानंद ओसंडून वाहु लागला आणण गाईंच्या सडातन ू इतके दध ू गळू लागले क्, पथ् ृ वी ओलीगचंब झाली. नद्यांना वेगवेगळ्या रसाम्चा पूर आला.

वि ृ ांमधून मधाच्या धारा वाहू लागल्या. नांगरणी-पेरणी न करताही जिमनीतून अनेक प्रकारच्या और्षधी, अन्न उतपन्न झाले. पववतात दडून असलेली रतने बाहे र ददसू लागली. परीक्षिता ! भगवान शीकृष्णांना अिभर्षेक झाल्यानंतर जे जीव स्वभावतःच

रमाूर होते, ते सुद्धा रमाूरपणा ववसरले. अशा प्रकारे इंद्राने गायी आणण गोकुळाचे स्वामी श्रीगोववंदांना अिभर्षेक केला आणण तयांची संमती घेऊन दे व, गंधवव इतयादींसह तो स्वगावकडे तिनघून गेला (२२-२८)


अध्याय सतताववसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय २८ वा नंदांना वषाणलोकातन ू सोडवून आणणे श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - नंदांनी एकादशीला उपवास करून भगवंतांची पूजा

केली आणण तया ददवशी रात्री द्वादशी लागल्यावर पारण्याचे स्नान करण्यासाठाी

यमुनेच्या पाण्यात प्रवेश केला. ही असरु ांची वेळ आहे , हे लिात न आल्यामळ ु े ते रात्रीच्या वेळीच यमन ु ेच्या पाण्यात उतरले. तयावेळी वषाणाचा सेवक असलेल्या एका

असुराने तयांना पकडले आणण वषाणाकडे नेले. नंदबाबा न आढळल्याने गोप "कृष्णा ! बलरामा !" अशा हाका मारून ’नंदमहाराज कुठाे ददसत नाहीत,’ असे म्हणून रडू लागले. हे राजा ! श्रीकृष्णांनी जेहाहा तयांचे रडणे ऐकले आणण आपल्या वडडलांना

वषाणाकडे नेल्याचे तयांना समजले, तेहाहा ते वषाणाकडे गेले. कारण प्रभू स्वक्यांना अभय दे णारे आहे त ना ! श्रीकृष्ण आपल्याकडे आलेले पाहताच तयांच्या दशवनाने

अतयानंद झालेल्या पक्श्चम ददतपाल वषाणाने तयांनी भहाय पूजा केली आणण म्हटले (१-४)

वषाण म्हणाला - प्रभो ! आज माझे शरीर धारणेचे साथवक झाले. आज मला

सवव पुषार्षाथव प्राप्त झाले; कारण भगवन ् ! आपल्या चरणकमलांच्या सेवेची जयांना सुसंधी िमळते ते भवसागरातून तरून जातात. आपण परब्रह्म परमातमा भगवान

आहात. लोकसष्ृ टी तिनमावण करणारी माया आपल्या दठाकाणी नाही, असे वेद प्रतितपादन करतात. मी आपणास नमस्कार करीत आहे . प्रभो ! माझा हा सेवक मख ू व आहे . तयाला काय करावे, हे कळत नाही. तोच आपल्या वडडलांना नकळत घेऊन आला.

आपण तयाबद्दल तयाला िमा करावी. हे वपतभ ृ तत गोववंदा ! आपण आपल्या

वडडलांना घेऊन जावे. हे सववसािी श्रीकृष्णा ! आपण मज दासावरसुद्धा कृपा करावी. (५-८)


श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! ईश्वरांचे सुद्धा ईश्वर असणार्या श्रीकृष्णांना

वषाणाने अशा प्रकारे स्तुती करून प्रसन्न केले. यानंतर भगवान आपल्या वडडलांना घेऊन व्रजात परत आले आणण तयांनी सवाांना आनंदीत केले. नंदांनी लोपाल वषाणाचे

पूवी कधी न पादहलेले ऐश्वयव पादहले. तसेच तेथील लोक श्रीकृष्णांच्या चरनांवर नतमस्तक होत आहे त, हे ही पादहले. तयांना अतयंत आश्चयव वाटले. घरी आल्यावर

तयांनी आपल्या बांधवांना ही हक्कत सांगगतली. हे परीक्षि ता ! हे ऐकून गोपांनी श्रीकृष्ण स्वतः भगवान आहे त हे जाणले. तयांनी मनातल्या मनात अतयंत उतसक ु तेने असा ववचार केला क्, हे दे वागधदे व आपल्या ब्रह्मरूप स्वधामाला आपल्यालासद्ध ु ा

नेतील काय ? सववसािी भगवान श्रीकृष्णांनी स्वतः आपल्या गोपांची ही इच्छा जाणली आणण तयांचा संकल्प िसद्ध करण्यासाठाी कृपायत ु त होऊन असा ववचार केला.

या जगामध्ये जीव अज्ञानाने शरीरालाच आतमा मानन ू अनेक गोष्टींची इच्छा धरतो आणण तयांची पूतत व ा करण्यासाठाी अनेक प्रकारची कमे करतो. तयामुळे फळ म्हणून तो

श्रेष्ठा-कतिनष्ठा योनींमध्ये भटकतो आणण आपल्या खर्या स्वरूपाला ओळखत नाही. (९१३)

अशा प्रकारे ववचार करून परमदयाळू भगवान श्रीकृष्नांनी तया गोपांना

मायेच्या पलीकडे असलेले आपले परमधाम दाखववले. भगवंतांनी प्रथम तयांना जयाचे

स्वरूप सतय, ज्ञान, अनंत, सनातन आणण जयोतितःस्वरूप आहे , तसेच समागधतिनष्ठा पुषार्षच जे पाहू शकतात, तया ब्रह्माचा सािातकार करववला. भगवंतांनी अरमाूराला जया जलाशयात आपले स्वरूप दाखववले होते, तयाच ब्रह्मस्वरूप ग्रह्मह्रदामध्ये भगवान तया गोपांना घेऊन गेले. तेथे तयांनी तयात बुडी मारली. तेहाहा भगवंतांनी तयांना तयातून काढून आपल्या परमधामाचे दशवन करववले. (१४-१६)

तो लोक पाहून नंद इतयादद गोप परमानंदात तिनमग्न झाले. तेथे सवव वेद श्रीकृष्णांची स्तुती करीत आहे त, हे पाहून ते सववजण अतयंत आश्चयवचककत झाले. (१७)

अध्याय अठ्ठाववसावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय २९ वा रासलीलेचा प्रारं भ श्रीशक ु म्हणतात - शरद ीतत ू ील पौणणवमेची रात्र होती. मोगरा वगैरे सग ु ंधी

फुले उमलली होती. ते पाहून भगवंतांनी योगमायेचा आश्रय करून, रासरमा्डा करण्याचा संकल्प केला. तयाचवेळी, फार ददवसांनी भेटलेल्या पईने वप्रयेच्या मुखाला केशर वगैरे लावून तितचा ववरहताप दरू करावा, तयाप्रमाणे चंद्रमा पूवदव दशेचे मुख

आपल्या शीतल ककरणरूप करांनी उदयकालीन रं गाने तांबूस करीत व चराचराचा ताप हरीत उदयाला आला. (१-२)

श्रीकृष्ण तयाजया केशरासारखे लालसर व लक्ष्मीच्या मुखकमलासारखे मनोहर

पूणव चंद्रबबंब आणण तयाच्या कोमल ककरणांनी हायापलेले वंद ृ ावन पादहले आणण वेणूवर व्रजसुंदरींना वप्रय असणारे गीत वाजववण्यास सुषावात केली. श्यामसुंदरांनी जयांचे मन आधीच आपल्या अधीन करून घेतले होते, तया गोपी बासरीचे ते प्रेमवधवक स्वर

ऐकताच एकमेक्ंना न कळवताच वप्रयतम जेथे होता, तितकडे जाण्यास तिनघाल्या. तयावेळी भरभर चालण्याने तयांच्या कानातील कंु डले झोके घेत होती. (३-४)

बाअरीचे स्वर ऐकताच जया गोपी गाईंची धार काढीत होतया, तया अतयम्त

उतसुक होऊन धार काढणे अधववट टाकून तिनघून गेल्या. जया दध ू तापवीत होतया, तया

उतू जाणारे दध ू तसेच सोडून, आणण जया लापशी करीत होतया, तया भांडे चुलीवरून

खाली न उतरववताच तिनघाल्या. जया जेवावयास वाढे त होतया, तया वाढण्याचे काम सोडून,जया मुलांना पाजवीत होतया तया पाजणे सोडून, जया पतींची सेवा करीत होतया

तया सेवा सोडून आणण जया स्वतः जेवीत होतया, तया भोजन करणे सोडून तिनघाल्या. काही गोपी आपल्या शरीराला चंदन आणण उटणे लावीत होतया, तर काही डोळ्यांमध्ये

काजळ घालीत होतया. तया ते करावयाचे सोडून गेल्या. पतींनी, वपतयांनी, भाऊ आणण

जातीबांधवांनी तयांना अडववले, तरी गोववंदाने गचतत हरण केल्या मळ ु े तया इततया मोदहत झाल्या होतया क्, तया थांबल्या नाहीत. तयावेळी काही गोपी घरामध्ये होतया. तयांना बाहे र पडणे अशतय झाले. तेहाहा तयांनी आपले डोळे बंद केले आणण तया


अतितशय तन्मयतेने श्रीकृष्णांचे ध्यान करू लागल्या. आपल्या वप्रयतम, श्रीकृष्णांच्या

असह्य ववरहाच्या तीव्र वेदनांनी तयांच्या हृदयात इतक् हायथा तिनमावण झाली क्, तयामुले तयांचे पाप भस्म होऊन गेले आणण ध्यानामध्ये श्रीकृष्णांनी ददलेल्या

आिलंगनाच्या सुखाने तयांचे पुण्यही संपले. (अशा रीतीने पापपुण्य संपल्यामळ ु े तयांचे गुनमय दे ह नाहीसे झाले.) जारबुद्धीने का असेना, तया परमपुषार्षाशी तयांचे िमलन झाल्यामुळे तयांचे कमवबंधन ततकाळ नाहीसे झाले. तयामळ ु े च तयांनी बत्रगुणातमक दे हाचा तयाग केला व तया ददहायदे ही झाल्या. (५-११)

राजाने ववचारले - मुतिनवयव ! श्रीकृष्णांना गोपी फतत आपला परम वप्रयतम

मानीत होतया. तयांना ते काही ब्रह्म वाटत नहाहते. अशा प्रकारे गुनांमध्येच आस्तत असणार्या तयांच्या बाबतीत गुणांचा प्रवाहरूप असलेल्या या संसाराची तिनवतृ ती होणे कसे शतय आहे ? (१२)

श्रीशुक म्हणाले - मी तुला यापूवीच सांगगतले होते क्, चेददराज िशशुपालाने

भगवंतांबद्द्ल द्वेर्षभाव ठाे वूनही तयाला भगवतस्वरूपाची प्राप्ती झाली. तर मग जया

गोपी श्रीकृष्णांवर अनन्य प्रेम करतात, तया तयांना प्राप्त होतील, यात काय आश्चयव ! हे राजा, अववनाशी, अनंत, तिनगण ुव असन ू बत्रगण ु ातमक प्रकृतीचे तिनयंते असणार्या

भगवंतांचे प्रकट होणे, हे माणसांच्या परम कल्याणासाठाीच आहे . म्हणून काम, रमाोध, भय, स्नेह, नातेसंबंध ककंवा भतती यांपैक् कोणतयाही भावनेने भगवंतांशी तिनतय

जोडले गेलेले जीव तया भगवम्तांशी एकरूप होतात. तल ु ा योगेश्वरांचे सद्ध ु ा ईश्वर, अजन्मा भगवम्तांच्या बाबतील मळ ु ीच आश्चयव वाटायला नको. कारण तयांच्या केवळ

संकल्पाने स्थावराददकही मत ु त होतात. तया गोपी जवळ आलेल्या पाहून वततयांत श्रेष्ठा असणार्या भगवम्तांनी आपल्या वाक् चातुयावने तयांना मोदहत करीत म्हटले. (१३१७)

श्रीभगवान म्हणाले - महाभाग्यवान गोपींनो ! तम ु चे स्वागत असो. तम् ु हांला

आवडनारी कोणती गोष्ट मी करू ? व्रजामध्ये सवव कुशल आहे ना ? यावेळी तम् ु ही

इकडे का आलात ? सांगा बरे ! हे संद ु रींनो ! आधीच ही रात्र भीतितदायक. तयात यावेळी दहंस्त्र प्राणी इकडे तितकडे कफरत असतात. तम् ु ही घरी परत जा. क्स्त्रयांनी येथे


थांबणे बरे नहाहे . तुम्ही ददसत नाहीत, असे पाहून तुमचे आई-वडील, पतित-पुत्र ककंवा भाऊ तुम्हांला शोधतील. तयांना घाबरवून सोडू नका. चंद्राच्या ककरणांनी धवल झालेले, यमुनेवरील वार्याच्या मंद गतीने हालणार्या झाडांच्या पानांनी शोभणारे , फुलांनी बहरलेले हे वन तुम्ही पादहलेत ना ! तर आता गह्री परत जा. हे पररव्रतांनो ! उशीर

करू नका. आपल्या पतींची सेवा करा. तुमच्या घरांतील मुले रडत असतील, तयांना दध ू पाजा. आणण वासरे हं बरत असतील, तयांना गायांजवळ सोडून गायांच्या धारा काढा. ककंवा माझ्यावरीत अतयंत प्रेमाने पराधीन होऊन तम् ु ही येथे आला असाल तर

तेही योग्यच आहे . कारण जगातील सववच प्राणी माझ्यावर प्रेम करतात. कल्याणी गोपींनो ! पतीची आणण तयाच्या बांधवांची तिनष्कपटभावाने सेवा करणे हाच क्स्त्रयांचा

श्रेष्ठा धमव आहे . जया क्स्त्रयांना उततम लोक प्राप्त करून घेण्याची इच्छा नसेल , तयांनी पापी सोडून अन्य कोनतयाही प्रकारच्या परीचा तयाग करू नये. मग तो वाईट स्वभावाचा, भाग्यहीन, वद्ध ृ , मूख,व रोगी ककंवा तिनधवन का असेना ! कुलीन क्स्त्रयांनी

परपुषार्षाकडे जाणे तर सववथैव तिनंद्य आहे . हे कुकमव स्वगवप्राप्तीला ववघातक, अपक्तितवकारक, हीन, कष्टप्रद आणण नरकभयाला कारण आहे . गोपींनो ! माझ्या

लीला आणण गुन्णांच्या श्रवनाने, रूपाच्या दशवनाने, या सवाांचे क्तवन आणण ध्यान

केल्याने, माझ्यावरील अनन्य प्रेमाची जशी प्राप्ती होते, तशी माझ्याजवळ राहून होत नाही. म्हणून तुम्ही घरी परत जा. (१८-२७) श्रीशुक म्हणतात - भगवान श्रीकृष्णांचे हे स्वतःला न आवडणारे भार्षण ऐकून

गोपी णखन्न झाल्या. तयांच्या आशा धळ ु ीला िमलाल्या. तयांना अपार गचंता लागून आदहली. शोकामळ ु े चाललेल्या उष्ण श्वासांमुळे तयांचे तोंडल्यासारखे लाल ओठा

पांढुरके झाले. तयांनी माना खाली घातल्या आणण पायांच्या नखाम्नी तया जमीन

उकरू लागल्या. डोळ्यांतून काजळासह वाहणारे अह्स्रू विःस्थळापयांत पोहोचले आणण तेथे लावलेले केशर तयांनी धऊ ु न टाकले. तयांचे हृदय दःु खाने इतके भरून आले क्, तयांच्या तोंडून शब्द फुटे ना. कृष्णासाठाी गोपींनी सवव कामना सोडून ददल्या होतया.

श्रीकृष्णांवरच तयांचे अनन्य प्रेम होते. तयांचे हे तिनष्ठाुर बोल ऐकून तयांना रडू कोसळले. रडून रडून लाल झालेले डोळे पुसन ू प्रणयकोपामळ ु े सद्गददत झालेल्या वाणीने तया वप्रयतमाला म्हणू लागल्या, (२८-३०)


गोपी म्हणाल्या - हे प्रभो आपण असे तिनष्ठाुर बोलू नये. आम्ही सवव काही

सोडून फतत तुमच्या चरणांवरच प्रेम करीत आहोत. तुम्ही स्वतःचा तिनणवय र्घयायला

स्वतंत्र आहात. तरीही जसे आददपुषार्ष मुमुिू भततांना भजतात, तसेच तुम्ही आमच्यावर प्रेम करा. आअम्चा तयाग करू नका. हे वप्रयतमा ! धमावचे ममव तम् ु ही

जाणता. आपले पती, पुत्र आणण बांधवांची सेवा करणे हा क्स्त्रयांचा स्वधमव आहे , असे तुम्ही म्हणालात. तर मग या उपदे शानुसार आम्हांला सवाांचे परी असनार्या तुमचीच सेवा केली पादहजे. कारण तम् ु हीच या उपदे शाचे ववर्षय आहात. तम् ु हीच तर शरीर

धारन करनार्यांचे वप्रयतम आतमा आणण बंधू आहात. आतमज्ञानी लोक तम ु च्यावर प्रेम करतात. कारण तम् ु ही तिनतय वप्रय असा तयांचा आतमा आहात. असे असता

अतिनतय आणण दःु खद पतित-पुत्रांशी आम्हांला काय करायचे आहे ? हे परमेश्वरा ! म्हणून आमच्यावर प्रसन्न हाहा. आणण हे कमलनयना ! पुष्कळ ददवसांपासून

तुमच्याच दठाकाणी जोपासलेली आशा धल ु ीला िमळवू नका. हे मनमोहना ! आजपयांत आमचे गचतत घरात रमत असे. म्हणून आमचे हातही घरकामात लागत. परं तु

आनंदस्वरूप तुम्ही आमचे ते गचतत सहज चोरून घेतले. तयामुळे आमचे हे पाय तुमचे चरणकमल सोडून एक पाऊलभर सुद्धा दस ु रीकडे जाण्यास तयार नाहीत. तर

मग आम्ही व्रजामध्ये कसे जावे ? आणण तेथे जाऊन काय करावे ? हे वप्रय सख्या ! तुमचे मधुर हास्य, प्रेमपूणव कटाि आणण मनोहर संगीताने आमच्या हृदयामध्ये

तम ु च्या ववर्षयीच्या प्रेमाची जी आग धगधगत आहे , ती तम् ु ही तम ु च्या अधरामत ृ ाच्या

प्रवाहाने ववझवून टाका. नाहीतर, आम्ही तम ु च्या ववरहहायथेच्या आगीने आमची भौतितक शरीरे जाळून ध्यानाने तम ु च्या चरणकमलांची प्राप्ती करून घेऊ. (३१-३५) हे

कमलनयना

! वनवासी

लोक

तुम्हाला

वप्रय आहे त म्हणूनच जया

चरणकमलांच्या सेवेची संधी लक्ष्मीलासद्ध ु ा तवगचतच िमळते, तया तुमच्या चरणांचा स्पशव आम्हांला प्राप्त झाला. तया ददवसापासन ू दस ु र्या कोणासमोर एक िणभरसद्ध ु ा थांबणास असमथव ठारलो आहोत. मग सेवा तर दरू च. स्वामी ! क्जचा कृपाकटाि प्रप्त

करून घेण्यासाठाी इतर दे व प्रयतन करीत असतात, ती लक्ष्मी तम ु च्या विःस्थळावर स्थान िमळालेले असतानाही तम ु च्या चरणांवर वादहलेल्या तळ ु शीबरोबर तम ु च्या

चरणांची धूळ प्राप्त करण्याची अिभलार्षा बाळगते. कारण सवव भततांनी तितचेच सेवन


केले आहे . म्हणून आम्हीसुद्धा तयाच तम ु च्या चरणधळ ु ीला शरण आलो आहोत. हे

दःु खनाशना ! आता आमच्यावर कृपा करा. तुमच्या सेवेच्या अिभलार्षेने आम्ही घर

सोडून तुमच्या चरणांजवळ आलो आहोत. हे पुषार्षोततमा ! तुमचे मधुर क्स्मत आणण प्रेमळ नेत्रकटािाने आमच्या हृदयामध्ये िमलनाच्या आकांिच े ी आग भडकली आहे .

आम्हांला केवळ आपल्या सेवेची संधी द्या. वप्रयतमा ! जयाच्यावर कुरळे केस

भुरभुरत आहे त, असे तुमचे सुंदर मुखकमल, कंु डलांनी शोभणारे गाल, अधरामत ृ , क्स्मतहास्ययत ु त

कटाि,

शरणागतांना

अभय

दे णारे

बाहू आणण तम ु चे केवळ लक्ष्मीलाच रमववणारे हे विःस्थळ पाहून आम्ही तम ु च्या दासी झालो आहोत. वप्रय श्यामसंद ु रा ! त्रैलोतयात तरी अशी कोणती स्त्री असेल क्, जी तम ु च्या बासरीवरील मधुर पदे आणण दीघव तान ऐकून, तसेच गाई, पिी, वि ृ आणण हरीण यांनासुद्धा

रोमाक्म्चत करणारे त्रैलोतयसुण्दर रूप पाहून आयवमयावदेपासून ववचिलत होणार नाही ! जसे नारायण दे वांचे रिण करतात, तसेच तुम्ही खात्रीने व्रजमंडलाचे भय आणण दःु ख नाहीसे करण्यासाठाीच प्रगट झालेले दे व आहात. म्हणून दःु णखतांचे कनवाळू हे

वप्रयातमा ! आपल्या या दासींच्या दःु खतप्त विःस्थळावर आणण मस्तकावर तम् ु ही आपले कोमल करकमल ठाे वा. (३६-४१)

श्रीशुक म्हणतात - योगेश्वरांचे ईश्वर असणार्या श्रीकृष्णांनी गोपींची हायथा

ऐकली, तेहाहा तयांची तयांना कषाणा आली आणण जरी ते आतमाराम असले तरीसुद्धा हसून ते तयांच्याबरोबर रममाण झाले. वप्रयतमाच्या दशवनाने जयांची मुखकमले

प्रफुल्लीत झाली आहे त अशा, एकत्र जमलेल्या तया गोपींबरोबर उतकृष्ट हावभाव करणारे श्रीकृष्ण जेहाहा खुलून हसत, तेहाहा तयांच्या कंु दकळ्यांसारखे दातांचे शुभ्र ककरण बाहे र पडत. तयामुळे ते तारकांनी वेढलेल्या चंद्राप्रमाणे शोभत होते. शेकडो

गोपींच्या समूहांचे स्वामी श्रीकृष्ण वैजयंती माळ धारण करून, वंद ृ ावनाला शोभा आणीत ववहार करू लागले. तयावेळी गोपी आपल्या वप्रयतमाचे गण ु गान करीत; तर श्रीकृष्ण गोपींचे गण गात. यानंतर श्रीकृष्णांनी गोपींसह, शभ्र वाळू असणार्या ु ु यमन े या वाळवंटात जाऊन रमा्डा केली. ते वाळवंट हालल्यामळ ु च् ु े आनंद देणार्या

कुमदु दनींच्या सग ु ंधयत ु त वार्याने सव ु ािसत झाले होते. हात पसरून आिलंगन दे णे, गोपींचे हात, वेणी, मांड्या, कमरपट्टा, स्तन वगैरे अंगांना स्पशव करने, ववनोद करणे,


नखे लावणे,कटाि टाकणे, क्स्मतहास्य करणे इतयादद रमा्डांनी गोपींचा ददहाय प्रेमभाव उततेक्जत

करीत

श्रीकृष्णांकडून


जेहाहा

तयांना

गोपींना

असा

रमवू

मान

लागले.

िमळाला,

अनासतत तेहाया

असूनही

तया

भगवान

जगातील

सवव

क्स्त्रयांमध्ये आपणच श्रेष्ठा आहोत, असे समजू लागल्या. तयांना आपल्या भाग्याचा

गवव झालेला असून अहं कारही उतपन्न झाला आहे , असे जाणून तयांचा गवव नाहीसा करून तयांच्यावर कृपा करण्यासाठाी श्रीकृष्ण तेथेच अंतधावन पावले. (४२-४८)

अध्याय एकोणतितसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ३० वा श्रीकृष्णांच्या ववरहात गोपींची अवस्था श्रीशुक म्हणतात - भगवान अचानकपणे अंतधावन पावले, तेहाहा गजराजाववना

हक्ततणी जशा दःु खी होतात, तशा व्रजयव ु ती ते ददसत नाहीत, अस ् पाहून दःु खाने हायाकूळ झाल्या. श्रीकृष्णांची चाल, प्रेमपूणव क्स्मतहास्य, ववलासयुतत नेत्रकटाि, मनोरम प्रेमालाप, वेगवेगळ्या प्रकारच्या लीला आणण हावभाव यांनी तयांचे गचतत

वेधून घेतले होते. तयामुळे श्रीकृष्णमय झालेल्या गोपी तयांच्या वेगवेगळ्या कृतींचे अनुकरण करू लागल्या. आपल्या वप्रयतमाच्या चालण्याची लकब, हाय, पाहणे, बोलणे

इतयादद बाबतीत तया गोपी तयांच्या सारख्याच होऊन गेल्या, तयांच्या शरीरांमध्ये तीच हालचाल,

तयाच

भाव-भावना

उतरल्या.

तया

स्वतःला

संपूणप व णे

ववसरून

श्रीकृष्ण्सस्वरूप झाल्या आणण तयांच्याच लीलाववलासाचे अनक ु रण करीत "मीच

श्रीकृष्ण आहे " असे म्हणू लागल्या. तया सववजणी एकत्र येऊन उच्च स्वरात तयांच्याच गुणांचे गायन करीत वेड्यासारख्या एका वनातून दस ु र्या वनात तयांना शोधू लागल्या.


श्रीकृष्ण सवव जड चेतन पदाथाांमध्ये आकाशाप्रमाणे आत-बाहे र हायापलेले असन ू ही गोपी मात्र वनस्पतींना तयांचा ठाावदठाकाणा ववचारू लागल्या. (१-४)

"हे वपंपळा ! हे वपंपरे ! हे वटवि ू व क्स्मतहास्याने ृ ा ! नंदनंदन आपल्या प्रेमपण

आणण नेत्रकटािांनी आमचे मन चोरून घेऊन गेले आहे त. तम् ु ही तयांना पादहलेत काय

? जे कोरांटे ! अशोका ! नागकेशरा ! पुन्नागा ! चाफ्या ! जयांच्या केवळ क्स्मतहास्याने मातिननींचा मान धुळीला िमळतो, ते बलरामांचे धाकटे भाऊ येथे आले

होते काय ? हे कल्याण करणार्या तळ ु शी ! भगवंतांच्या चरणांना तू आवडतेस. म्हणूनच भ्रमर वपंगा घालीत असूनही ते तुझी माळ घालतात. तू आपल्या वप्रयतम

अच्युताला पादहलेस काय ? हे मालती ! मक्ल्लके ! जाई आणण जुई ! वप्रय माधवाला

तुम्ही पादहलेत काय ? आपल्या हातांनी स्पशव करून तुम्हांला आनंददत करीत ते येथेऊन गेले असणार ! आम्रवि ृ ा ! चारा ! फणसा ! आसण्या ! कांचना ! जांभळा ! षाई ! बेला ! बकुळा ! आम्रा ! कदं बा ! दप ु ारी ! तसेच इतर यमन ु ेच्या तीरावर

असलेल्या परोपकारी वि ु या झालेल्या आम्हांला तयांचा मागव ृ ांनो ! श्रीकृष्णांिशवाय सन्

सांगा. हे पथ् ु े ृ वीदे वी ! तू अशी कोणती तपश्चयाव केली आहे स क्, जयामळ श्रीकृष्णांच्या चरणस्पशावच्या आनंदाने गवत-वेली इतयादीच्या रूपाने अंगावर आलेले

रोमांच प्रकट करीत आहे स ! तुझा हा आनंद श्रीकृष्णांच्या चरणस्पशावमुळे आहे क्, वामनावतारामध्ये तयांनी तुला चरणाने मोजले होते, तयामुळे आहे ? क् तयाही अगोदर वराहांच्या अंगस्पशावने तुझी ही क्स्थती झाली नाही ना ? अग गडे हररणी ! आपल्या शरीरदशवनाने तुमच्या डोळ्यांना परमानंदाचे दान करीत श्रीकृष्ण आपल्या

वप्रयेसह येथून तर गेले नाहीत ना ? कारण तयांच्या कंु दकळ्यांच्या माळे चा सुगंध येथे येऊ

लागला

आहे .

जी

माळ


वप्रयेच्या

अंगस्पशावच्यावेळी

लागलेल्या

स्तनावरील केशराने केशरी झालेली आहे . हे वि ृ ांनो ! तुळशीच्या सुगंधाने धुंद झालेले भ्रमर जयांचा पाठालाग करीत आहे त, जयांच्या एका हातात कमळ असन ू दस ु रा हात वप्रयेच्या खांद्यावर जयांनी ठाे वलेला असेल, ते बलरामाचे धाकटे बंधू ववहार करीत

येथन गेले असतील. तम् ू ु ही तयांना वंदन करण्यासाठाी झक ु लेले असताना तयांनी

आपल्या प्रेमपूणव नजरे ने तम ु च्या वंदनाचा स्वीकार केला सेल ना ? अग सख्यांनो ! या वेलींना ववचारा बरे ! वि ृ रूप पतीच्या भुजांनी यांना आिलंगन ददले असले, तरी


यांच्या शरीरावर जे कळ्यारूपी रोमांच उभे रादहले आहे त, ते भगवंतांच्या नखांच्या स्पशावमुलेच आहे त ना!" (५-१३)

याप्रमाणे वेड्यासारखे बडबडणार्या गोपी श्रीकृष्णांना धंड ु ीत असताना हायाकूळ

होत होतया. आता तर तया भगवन्मय होऊन भगवंतांच्या तिनरतिनराळ्या लीलांचे स्वतः

अनुकरण करू लागल्या.एक पूतना झाली तर दस ु री श्रीकृष्ण होऊन तितचे स्तन वपऊ

लागली. कंु ई छकडा झाली, तर कुणी बाळकृष्ण होऊन रडत तयाला पायाची ठाोकर मारून उलटून टाकले. कोनी गोपी बाळकृष्ण झाली तर कुणी तण ृ ावतव दै तयाचे रूप

धारण करून तयाला घेऊन गेली. एखादी गोपी पाय ओढीत पैंजण वाजवीत रांगू लागली. एक कृष्ण झाली तर दस ु री बलराम आणण पुष्कळशा गोपी गोपाळ झाल्या.

एक गोपी झाली वतसासुर, तर दस्र ु ी झाली बकासुर. मग दस ु य़ाव गोपींनी श्रीकृष्ण

होऊन वतसासुर आणण बकासुर झालेल्या गोपींना मारले. जसे श्रीकृष्ण बासरी वाजवून लांब गेलेल्या गाईंना बोलावीत, तशी तयांच्याप्रमाणे एक गोपी वेणू वाजवून खेळू

लागली. तेहाहा बाक्च्या ’वाहवा ! वाहवा !!’ म्हणन ू तितची प्रशंसा करू लागल्या. एक गोपी स्वतःला श्रीकृष्ण समजन ू दस ु र्या सखीच्या गळ्यात हात टाकून चालू लागे आणणदस ु र्या गोपींना म्हणे - "अग ! मी श्रीकृष्ण आहे . तम् ु ही माझे हे मनोहर चालणे

पहा तर खरे !" एखादी गोपी श्रीकृष्ण होऊन म्हणे - "अरे व्रवािसयांनो ! तुम्ही

वादळ-पावसाला िभऊ नका. तयापासून वाचण्याचा उपाय मी शोधला आहे ." असे म्हणून गोवधवन उचलून डोतयावर धरीत होती. परीक्षिता ! एक गोपी दस ु रीच्या

डोतयावर पाय ठाे वून वर चढून म्हणाली - "अरे दष्ु ट सपाव ! तू येथून तिनघून जा.

दष्ु टांचे दमन करण्यासाठाीच मी जन्माला आलो आहे ." इततयात एक गोपी म्हणाली "अरे गोपाळांनो ! केवढा भयंकर वणवा पेटला आहे , पाहा ! तुम्ही ताबडतोब डोळे बंद करा. मी सहजपणे तुमचे तयापासून रिण करीन." एका गोपीने दस ु रीला फुलांच्या

माळे ने उखळाला बांधले. आता ती बांधलेली संद ु र गोपी हातांनी तोंड झाकून भ्याल्याची नतकल करू लागली. (१४-२३)

अशा प्रकारे खेळत गोपी वंद ृ ावनातील झाडे, वेली इतयादींना श्रीकृष्णांचा ठााव-

दठाकाणा ववचारीत जाऊ लागल्या. तयाचवेळी तयांनी एके दठाकाणी भगवंतांच्या चरनांचे

ठासे पादहले. तया आपापसात म्हणू लागल्या, "हे चरणांचे ठासे तिनक्श्चतच महातम्या


नंदनंदनांचे आहे त. कारण यामध्ये ध्वज, कमळ, व्रज, अंकुश, जव इतयादद गचन्हे

स्पष्ट ददस्त आहे त." तया पावलांच्या ठाशांचा मागोवा घेत, भगवंतांना शोधीत, गोपी पुढे गेल्या. तेहाहा तयांना श्रीकृष्णांच्या बरोबर दस ु र्या युवतीचीसुद्धा चरणगचन्हे ददसली. ती पाहून तया हायाकूळ झाल्या आणण म्हणू लागल्या - जशी हतीण हततीबरोबर जावी, तयाचप्रमाणे नंदकुमारांबरोबर तयांच्या खांद्यावर हात ठाे वून चालणार्या कोणतया

स्त्रीची ही चरनगचन्हे असावीत ! सववशक्ततमान, भगवान श्रीकृष्णांची ही खात्रीने ’(आ)रागधका’ असली पादहजे. म्हणन ू च दहच्यावर प्रसन्न होऊन आमच्या गोववंतांनी आम्हांला

सोडून

दहचा


आणले.

सख्यांनो

!


आपल्या

चरणकमलांनी जया जया धळ ु ीला स्पशव केला ती धन्य होय. कारण ब्रह्मदे व, शंकर आणण लक्ष्मीसुद्धा आपले पाप नष्ट करण्यासाठाी ती धळ ू आपल्या मस्तकावर धारण

करतात. जी ही एकटीच एकांतात जाऊन श्रीकृष्णांचे अधरामत ृ पान करीत आहे , तया गोपीची ही पावले तर आमच्या मनाला फारच पीडा दे त आहे त. इथे मात्र तितच्या

पाऊलखुणा ददसत नाहीत. कदागचत ् वप्रयाने वप्रयेच्या सक ु ु मार तळहायांना गवताची

टोके टोचू नयेत म्हणून तितला आपल्या खांद्यावर घेतले असावे. सख्यांनो ! पाहा, येथे कामी श्रीकृष्णांची ही पावले वप्रयेला उचलून नेताना झालेल्या ओझ्यामुळे अगधक खोल षातलेली ददसतात. पाहा ! पाहा ! येथे वल्लभाने फुले तोडता यावीत, म्हणून वप्रयेला खाली उतरववले आहे आणण येथे तया वप्रयाने वप्रयेसाठाी फुले तोडली आहे त.

टाचा वर करून फुले तोडल्यामळ व णे उमटलेले नाहीत. येथे तया ु े इथे तयांचे पाय पूणप

कामीने आपल्या कािमनीची वेणी घातली असावी ! आणण ती फुले तितच्या वेणीत गंफ ु ण्यासाठाी ते येथे नतक्च खाली बसले असतील." भगवान श्रीकृष्ण आतमाराम असून अखंड स्वतःमध्येच रमलेले असतात. तरीसुद्धा तयांनी कामीजनांची दीनता व क्स्त्रयांची पुषार्षांना वश करण्याची वतृ ती दाखववण्यासाठाी तया गोपीबरोबर एकांतामध्ये रमा्डा करण्याची लीला केली असावी. (२४-३५)

अशाप्रकारे बेभान होऊन एकमेक्ंना पाउलखण ु ा दाखवीत तया वना-वनात

भटकू लागल्या. इकदे श्रीकृष्ण दस ु र्या गोपींना वनात सोडून जया गोपीला एकांतात

घेऊन गेले होते, तितला वाटले क्, "आपणच सवव गोपींमध्ये श्रेष्ठा आहोत. म्हणन ू तर जया गोपी तयांची इच्छा करतात, तयांना सोडून ते माझे वप्रय श्रीकृष्ण माझ्याबरोबर


रादहले." वनात गेल्यावर ती गोपी गवववष्ठापणे श्रीकृष्णांना म्हणाली, "वप्रयतमा ! माझ्याच्याने आता आणखी चालवत नाही. म्हणून तुम्हांला येथे जायचे असेल, तेथे मला उचलून न्या." तितने असे सांगगतल्यावर ते म्हणाले, "वप्रये, ठाीक आहे , तू माझ्या खांद्यावर बस." आणण एकदम अंतधावन पावले. तेहाहा मात्र ती गोपी पश्चातताप करू लागली. "हे नाथा ! हे रमणा ! हे श्रेष्ठाा ! हे महाभुजा ! आपण कोठाे आहात ? कोठाे

आहात ? माझ्या सख्या ! मी तुमची दीन दासी आहे . माझ्या जवळ या."

भगवंतांच्या जाण्याचा मागव शोधीत गोपी तेथे जाऊन पोहोचल्या. तेथे जवळच तयांना ददसले क्, वप्रयतमाच्या ववयोगाने तयांची सखी दःु खाने बेशद्ध ु होऊन पडली आहे . श्रीकृष्णांच्याकडून जो मान प्राप्त झाला होता, तो तितने तयांना सांगगतला. आणण

आपल्याच गवावमुळे आपला अवमान झाल्याचेही सांगगतले. ते ऐकून गोपींच्या आश्चयावला पारावार रादहला नाही. (३६-४२)

यानंतर, वनामध्ये जेथपयांत चंद्राचे चांदणे पडले होते, तेथपयांत तया तयांना

शोधीत गेल्या. परं तु पुढे अंधार आहे , असे पाहून परत कफरल्या. गोपींचे मन श्रीकृष्णमय होऊन गेले होते. तया तयांच्याववर्षयीच बोलत होतया. तयांच्या हालचाली

केवळ श्रीकृष्णांसाठाीच होतया. ककंबहुना तया कृष्णमय झाल्या होतया. तयांच्या गण ु ांचेच

गायन करणार्या तयांना आपल्या घरांची, इतकेच नहाहे तर शरीराचीही आठावण रादहली नाही. श्रीकृष्णांच्याच गचंतनात बुडून गेलेल्या गोपी यमुनेच्या वाळवंटात परत आल्या

आणण तयांच्या येण्याची वाट पाहात सवव िमळून श्रीकृष्णांच्याच गुणांचे गायन करू लागल्या. (४३-४५)

अध्याय तितसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ३१ वा गोपी गीत गोपी गाऊ लागल्या - वप्रयतम ! तम ु च्या जन्मामळ ु े व्रजाचा मदहमा अगधक

वाढला आहे . म्हणन ू च तर लक्ष्मी कायमची येथे येऊन रादहली आहे ; वप्रयतमा ! पहा


! जयांनी तुमच्यासाठाीच आपले प्राण धारण केले आहे त, तया गोपी ददशाददशांमध्ये

तुम्हांला शोधीत आहे त. हे प्रेमपूणव हृदयाचे स्वामी ! आम्ही वेतन न घेणार्या तम ु च्या

दासी आहोत. शरतकालीन जलाशयामध्ये सुंदर अशा कमळांच्या गाभ्यातील सौंदयावला

तुच्छ ठारवणार्या नेत्रांनी तुम्ही आम्हांला घायाळ केले आहे . आमचे मनोरथ पूणव करणारे हे प्राणेश्वर ! नेत्रांनी मारणे हा वध नाही काय ? हे पुषार्षोततमा ! यमुनच् े या ववर्षारी पाण्यामुळे होणारा मतृ य,ू अजगराच्या रूपाने खाणारा अघासुर, इंद्राने केलेला

वर्षावव, तफ ु ान, ववजा, दावानल, वतसासरु आणण हायोमासरु इतयादींनी उतपन्न केलेल्या

सवव प्रकारच्या भयांपासन तम् ू ु ही वारं वार आमचे रिण केले आहे . तम् ु ही केवळ यशोदनंदनच नाही, तर सवव प्राण्यांच्या अंतरांत राहाणारे तयांचे सािी आहात, हे

सखया ! ब्रह्मदे वांनी प्राथवना केल्यामुळे ववश्वाचे रिण करण्यासाठाी तुम्ही यदव ु ंशात अवतीणव झाला आहात. (१-४)

हे यदव ु ंशिशरोमणे ! जे लोक जन्म-मतृ यरू ु प संसाराच्या चरमााला िभऊन

तम ु च्या चरणांना शरण येतात, तयांना तिनभवय करणारे , सवाांच्या अिभलार्षा पूणव करणारे आणण लक्ष्मीचे पाणणग्रहण करणारे आपले करकमल, हे नाथ ! आमच्या

मस्तकावर ठाे वा. व्रजवािसयांचे दःु ख दरू करणारे हे वीरश्रेष्ठा ! जयांच्या क्स्मताने

भततांचा गवव मावळतो, अशा आमच्या वप्रय सख्या ! या तम ु च्या दासींचा स्वीकार करा. आपले सुंदर मुखकमळ आम्हा अबलांना दाखवा. शरणागतांची पापे नाहीशी करणारे , गुरांच्या मागून जाणारे , लक्ष्मीचे तिनवासस्थान, कािलयाच्या फणांवर ठाे वलेले

असे तुमचे चरणकमल तुम्ही आमच्या विःस्थळावर ठाे वून आमच्या हृदयातील आग शांत करा. हे कमलनयना ! सद ंु र सद ुं र वातयांनी यत ु त, ववद्वानांनाही मोहववणार्या

तुमच्या गोड वाणीने या तुमच्या दासीही मोदहत होत असतात. हे वीरा ! आपल्या अधरामत ृ ाने आम्हांला तप्ृ त करा. प्रभो ! तुमच्या कथासुद्धा अमत ृ स्वरूपच आहे त.

ववरहाने हायाकूळ झालेल्यांचे ते जीवनसववस्व आहे . तया सगळे पाप-ताप िमटवून श्रवणानेसद्ध ु ा कल्याण करतात. तम ु च्या तया संद ु र कथांचे जे ववस्ताराने वणवन करतात, तेच वास्तववक सवाांत मोठाे दानशरू होत ! हे वप्रयतमा ! तम ु चे प्रेमपूणव हास्य

आणण कटाि तसेच तम ु च्या लीलांचे ध्यान हे सद्ध ु ा अतयंत मंगलदायक आहे . पण


तुम्ही


जया

हृदयस्पशी

प्रेमाच्या

गोष्टी

केल्या,

तया

कपटनाटकसूत्रधारा ! आमच्या मनाची कालवाकालव होत आहे . (५-१०)

आठावून

हे

हे नाथ ! गरु े चारण्यासाठाी तम् ु ही जेहाहा वाड्यातन ू बाहे र जाता, तेहाहा तम ु च्या

कमलापेिाही कोमल पायांना काटे -सराटे लागन ू ते दख ु त असतील, असा ववचार मनात येताच हे मनमोहना ! आम्हांला अतितशय दःु ख होते. ददवस मावळल्यानंतर

जेहाहा तुम्ही वनातून घरी येता, तेहाहा तुमच्या मुखावर काळे कुरळे केस षाळत असतात. जणू भ्रमरयुतत कमळच. िशवाय गाईंच्या खरु ांनी उडालेली दाट धळ ू ही तयावर पडलेली असते. हे वीरा ! तुम्ही आपले ते सौंदयव आम्हांला दाखवून आमच्या

मनात वारं वार प्रेम उतपन्न करीत असता. हे वप्रयतमा ! तुमचे चरणकमल शरणागत

भततांच्या सवव इच्छा पूणव करणारे आहे . स्वतः लक्ष्मी तयांची सेवा करते आणण पथ् ृ वीचे तर ते भूर्षणच आहे . संकटकाळी फतत तयाचेच गचंतन करणे योग्य आहे . आपले ते परम कल्याणस्वरूप चरणकमल आमच्या विःस्थळावर ठाे वून आमच्या

हृदयाची हायथा शांत करा. तम ु चे अधरामत ू सगळा शोक ृ प्रेम वाढववणारे असन नाहीसा करणारे आहे . गाणारी ही बासरी चांगल्या तर्हे ने तयाचा आस्वाद घेत.े जयांनी एकवेळ तयाचे पान केले, तयांना पुन्हा प्रापंगचक ववर्षयांची आठावणही होत नाही. हे

वीरा ! आपले तेच अधरामत ृ आम्हांला द्या. हे वप्रयतमा ! ददवसा जेहाहा तुम्ही वनामध्ये ववहार करण्यासाठाी जाता, तेहाहा तुम्ही न ददसल्यामुळे आम्हांला एक एक

िण युगासारखा वाटतो आणण जेहाहा तुम्ही संध्याकाळी माघारी येता, तेहाहा कुरळ्या केसांनी शोभणारे तम ु चे सुंदर मुख आम्ही पाहू लागतो, तयावेळी डोळ्यांच्या पापण्या बनवून दशवनात हायतयय आणणारा हा ववधाता मख ू व आहे , असे आम्हांला वाटते. हे

अच्युता ! आम्ही आपले पतित-पुत्र, बंध-ु बांधव आणण कुळाचा तयाग करून तुमच्याकडे आलो आहोत. आम्ही तुमची एक-एक करमाया जाणतो, संकेत समजतो. तुमच्या मधुर

गीताच्या मोदहनीने आम्ही येथे आलो आहोत, हे तम् ु हांला माहीत आहे . असे असताना हे कपटी ! अशा रात्रीच्या वेळी आलेल्या अबलांना तम ु च्याखेरीज आणखी कोण वार्यावर सोडील ! एकांतात तम् ु ही िमलनाची आकांिा, प्रेमभाव, जागत ृ करणार्या

गोष्टी करीत होतात. थट्टा-मस्करी करीत प्रेमपूणव दृष्टीने आमच्याकडे पाहात होतात आणण आम्ही लक्ष्मीचे तिनवासस्थान असणारे तुमचे ववशाल विःस्थळ पाहात असू.


तेहाहापासून आपल्या भेटीची आमची लालसा वाढत चालली असून आमचे मन तयाच ववचारांनी मोदहत होत आहे . हे वप्रयतमा ! तुमचे हे स्वरूप व्रजवनवािसयांची सवव दःु खे

नाहीसे करणारे आणण ववश्वाचे पूणव कल्याण करणारे आहे . आमच्या मनात फतत तुमच्या ववर्षयीच्याच लालसेने जी हायाधी उतपन्न झाली आहे , तीवर असे काही थोडेसे और्षध द्या क्, जे तुमच्याच असलेल्या आमचा हृदयरोग समूळ नाहीसा करील. हे

वप्रयतमा ! तुमचे कमळापेिाही कोमल सुंदर चरण आम्ही आमच्या कठाोर स्तनांवर भीत-भीतच अतितशय हळुवारपणे ठाे वीत असतो. पण रात्रीच्या वेळी तयाच चरणांनी

तम् ु ही घनदाट जंगलामध्ये भटकत आहात. काटे , दगड वगैरे लागन ू तयांना पीडा होत नाही काय ? आम्हांला तर नस ु तया तया कल्पनेनेच चतकर येऊ लागली आहे ! कारण आमचे जीवनच तुम्ही आहात. (११-१९)

अध्याय एकतितसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ३२ वा भगवंतांकडून गोपींचे सांतवन श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - परीक्षिता ! अशा प्रकारे तिनरतिनराळ्या रीतीने गाणार्या

आणण ववलाप करणार्या गोपी श्रीकृष्णांच्या दशावनाच्या लालसेने मोठामोठ्याने रडू लागल्या.



मध्यभागी

भगवान


प्रगट

झाले.

तयांचे

मुखकमल क्स्मतहास्याने खुलले होते. गळ्यात वनमाला होती, पीतांबर धारण केला

होता. तयांचे हे रूप कामदे वालाही मोहववणारे होते. तो वप्रयतम आल्याचे पाहून गोपींचे डोळे प्रेमाने आणण आनंदाने प्रफुक्ल्लत झाले. जशी अचेतन शरीरांमध्ये प्राणांचा संचार होताच ती उठाावी, तयाप्रमाणे तया सववजणी एकदम उठाून उभ्या रादहल्या. कोणी

आनंदाने श्रीकृष्णांचा हात आपल्या दोन्ही हातांमध्ये धरला, तर दस ु रीने तयांचा चंदनचगचवत बाहू आपल्या खांद्यावर घेतला. कोणी भगवंतांनी खाल्लेला ववडा आपल्या


हातात घेतला. तर एका ववरहतप्त गोपीने तयांचे चरणकमल आपल्या विःस्थळांवर

ठाे वून घेतले. एक गोपी प्रणयकोपाने रमाुद्ध होऊन, भुवया उं चावून, दात ओठा चावीत,

आपल्या कटािबाणांनी तयांना घायाळ करीत, तयांच्याकडे पाहू लागली. आणखी एक गोपी डोळ्यांच्या पापण्या न िमटता तयांच्या मुखकमलातील मकरं द वपऊ लागली; परं तु जयाप्रमांणे संतपुषार्ष भगवंतांच्या चरणांच्या दशवनाने कधीही तप्ृ त होत नाहीत, तयाचप्रमाणे ती तप्ृ त होत नहाहती. कोणी एक गोपी डोळ्यांतून भगवंतांना हृदयात घेऊन गेली आणण तितने डोळे बंद केले. आता मनोमन भगवंतांना आिलंगन ददल्याने

तितचे शरीर पुलककत झाले, रोम-अन-रोम उभे रादहले आणण योग्याप्रमाणे ती

परमानंदामध्ये मग्न झाली. परमातम्याची भेट झाल्यावर जयाप्रमाणे मम ु ि ु ू संसार

तापातून मुतत होतात, तयाप्रमाणे श्रीकृष्णांच्या दशवनाने सवव गोपींना परमानंद झाला

आणण ववरहामुळे झालेले दःु ख तया ववसरल्या. परीक्षिता ! जयाप्रमाणे शततींनी यत ु त

नारयण अगधक शोभावे, तयाप्रमाणे ववरहहायथेतून मुतत झालेल्या गोपींमध्ये श्रीकृष्ण ववशेर्षच शोभू लागले. (१-१०)

यानंतर भगवान श्रीकृष्णांनी तया व्रजसद ंु रींना आपल्याबरोबर घेऊन यमन ु ेच्या

वाळवंटात प्रवेश केला. तयावेळी उमललेल्या कंु द आणण मंदाराच्या फुलांचा सग ु ंध

घेऊन सुगंगधत वायू वाहात होता आणण तयाच्या वासाने धद ुं झालेले भ्रमर इकडे तितकडे गुंजारव करीत होते. शरद-पौणणवमेच्या चांदण्यामुळे रात्रीच्या अंधाराचा काही पतताच नहाहता. सगळीकडे मांगल्य पसरले होते. तेथे यमुना नदीने स्वतः आपल्या

लाटांच्या हातांनी कोमल वाळू पसरली होती. श्रीकृष्णांच्या दशवनाच्या आनंदाने

गोपींच्या हृदयातील सगळी हायथा नाहीशी होऊन तयांचे मनोरथ पूणव झाले. जसे वेद

कमवकांडांचे वणवन करूनही ईश्वर दशवनाअभावी अतप्ृ त असतात, पण ज्ञानकांडाचे प्रतितपादन करून ईश्वर दशवनाने कृतकृतय होतात. आता तयांनी आपल्या विःस्थळावर लागलेल्या

कंु कुम-केशराच्या

रं गाने

रं गलेली

उपवस्त्रे

आपल्या

परमवप्रयाला

बसण्यासाठाी अंथरली. योगेश्वरांनी आपल्या हृदयामध्ये जयांच्यासाठाी आसन केलेले

असते, तेच सववशक्ततमान भगवान तेथे गोपींच्या ओढण्यांवर बसले. गोपींच्या मध्यभागी

तयांच्याकडून

पूक्जत

होऊन

भगवान

अतितशय

शोभन ू

ददसत

होते.

त्रैलोतयातील सौंदयव जयाच्या दठाकाणी एकवटले होते, असा श्रीववग्रह तयांनी यावेळी


धारण केला होता. भगवान श्रीकृष्ण आपल्या या अलौककक सौंदयावच्या द्वारा तयांचे प्रेम आणण आकांिा आणखी उं चावून ठाे वीत होते. गोपींनी आपले सलजज पाहाणी,

क्स्मतहास्य आणण ववलासपूणव कटाि यांनी तयांचा सन्मान केला. कोणी तयांचे चरणकमल मांडीवर घेऊन चुरले, तर कोणी तयांचे हात कुरवाळले. जणू हीच तयांनी केलेली स्तुती ! नंतर काहीशा रागावून तया म्हणाल्या. (११-१५)

गोपी म्हणाल्या - हे श्रीकृष्णा ! काही लोक प्रेम करणार्यांवरच प्रेम करतात

आणण काही लोक प्रेम न करणार्यांवरसुद्धा प्रेम करतात. परं तु काहीजण तर या दोघांवरही प्रेम करीत नाहीत. तर याववर्षयी आम्हांला समजावून सांगा. (१६)

श्रीभगवान म्हणाले - सख्यांनो ! जे प्रेम करणार्यांवर प्रेम करतात, तयांचा

सवव उद्योग हा केवळ स्वाथावसाठाीच असतो, तयामध्ये सौहादव नाही क् धमव नाही. तयांचे प्रेम फतत स्वाथावपोटीच आहे ; याखेरीज तयांचा दस ु रा कोणताही हे तू नाही. हे

सुंदरींनो ! जे लोक प्रेम न करणार्यांवरही प्रेम करतात - जसे, स्वभावतःच कषाणाशील असलेले सजजन आणण माता-वपता. तयांच्या मनात दस ु र्यांचे दहत हाहावे, एवढीच इच्छा असते आणण तयांच्या हायवहारामध्ये खरा धमव असतो. काही लोक प्रेम

करणार्यांवरही प्रेम करीत नाहीत, मग प्रेम न करणार्यांच्यावर कोठाून करतील ? असे लोक चार प्रकारचे असतात. एक, जे आपल्या स्वरूपातच रमणारे असतात. दस ु रे , जे कृतकृतय असतात. तितसरे , स्वतःवर कोण प्रेम करतात हे जयांना माहीतच नसते

आणण चौथे, जाणन ू -बुजन ू परोपकारी गषा ु तल् ु य लोकांचासद्ध ु ा द्रोह करणारे . सख्यांनो ! मी

तर

प्रेम

करणार्यांवर

सद्ध ु ा

प्रेम

करीत

नाही.

कारण

तयांची

गचततवतृ ती

माझ्याकडेच नेहमी लागन राहावी म्हणन ू ू . जसे एखाद्या तिनधवन पुषार्षाला कधी

पुष्कळसे धन िमळावे आणण नंतर ते नाहीसे हाहावे तेहाहा तयाचे हृदय जसे हरवलेल्या

धनाच्या गचंतन े े भरून जाते, तसाच मीसुद्धा प्राप्त होऊन पुन्हा लपून राहातो. कारण

नाहीशा झालेल्या माझेच भततांनी गचंतन करावे म्हणून. गोपींनो ! तुम्ही माझ्यासाठाी लोकमयावदा, वेदोपदे श आणण आपल्या नातलगांनाही सोडले आहे , याववर्षयी शंका नाही. अशा

क्स्थतीत

तुमची

मनोवतृ ती

माझ्या

दठाकाणीच

लागून

राहावी,

यासाठाी

अप्रतयिपणे तुमच्यावर प्रेम करीत मी लपलो होतो. म्हणून हे वप्रयांनो ! तुम्ही,

तुम्हांला वप्रय असणार्या माझ्या, तुमच्यावरील प्रेमात उणीव पाहू नका. घर-संसाराच्या


तोडण्यास कठाीण बेड्या तुम्ही माझ्यासाठाी तोडून मला भजू लागलात, माझ्याशी

तुमचा हा आक्तमक संयोग सववथव ै तिनददोषर्ष आहे . दे वांचे आयष्ु य जरी मला िमळाले, तरी तुमच्या या प्रेम, सेवा आणण तयागाचे ीण मी फेडू शकणार नाही. म्हणून तुम्हीच मला आपल्या सौजन्याने तुमच्या ीणातून मत ु त करावे. (१७-२२)

अध्याय बक्ततसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ३३ वा महारास श्रीशुकाचायव म्हणतात - भगवंतांची ही मधुर वाणी ऐकून गोपींचा ववरहजन्य

ताप संपला आणण तयांचे प्रेम िमळाल्याने गोपींचे मनोरथ पूणव झाले. भगवान श्रीकृष्णांच्या प्रेयसी आणण सेववका गोपी एकमेक्ंच्या हातात हात घालून उभ्या होतया. तया स्त्री-रतनांच्याबरोबर भगवंतांनी रासरमा्डा सुरू केली. योगेश्वर भगवान दोन दोन गोपींच्या मध्ये प्रगट झाले आणण तयांच्या गळ्यांत तयांनी आपला हात टाकला.

प्रतयेक गोपीला असा अनभ ु व येत होता क्, श्रीकृष्ण केवळ आपल्याच जवळ आहे त.

अशा प्रकारे अनेक गोपींच्या समह ू ात श्रीकृष्णांचा रासोतसव सरू ु झाला. तयावेळी आकाशामध्ये

शेकडो

ववमानांची

गदी

झाली

होती.

रासोतसवाच्या

दशावनाच्या

उतसुकतेमुळे स्वतःला ववसरलेले सवव दे व आपापल्या पतनींसह तेथे येऊन पोहोचले.

स्वगावतील दं द ु भ ु ी वाजू लागल्या. स्वगीय पुष्पांचा वर्षावव होऊ लागला. गंधववगण आपापल्या पतनींसह भगवंतांच्या तिनमवल यशाचे गायन करू लागले. सवव गोपी

रासमंडलामध्ये आपल्या वप्रयतमासह नतृ य करू लागल्या. तयांच्या बांगड्या, पैंजण आणण कमरपट्टय ् ाचे घुंगरू या सवाांचा प्रचंड आवज होऊ लागला. तेथे व्रजसुंदरींच्या मध्ये

भगवान


अगणणत

वपवळ्याधमक

सुवणवमण्यांमधे

तेजस्वी

मोठाा

नीलमणी चमकावा तसे ददसत होते. नतृ याच्या वेळी गोपी तिनरतिनराळ्या तर्हे च्या पायांच्या हालचाली व हातांचे हावभाव करीत. मधन मधन क्स्मतपूवक व भव ू ू ु यांचे ववलास करीत. कंबर लचकावीत. कधी तयांच्या छातीवरील दप ु ट्टे हे लकावे घेत तर


कधी कंु डले गालांवर आपटत. चेहर्यावर घामाचे थेंब तरारले होते आणण वेण्या सैल झाल्या होतया. तशाच कमरे च्या दप ु ट्टय ् ाच्या गाठाीही सैलसर झाल्या होतया. याचवेळी तया गातही होतया. मेघमंडलांत ववजा शोभाहाया, तशा श्रीकृष्णांच्या साक्न्नध्यात तया

शोभत होतया. तया प्रेममग्न गोवपका नाचत-नाचत उं च स्वरात रागदारीत मधुर गायन करीत होतया. श्रीकृष्णांच्या स्पशावमुळे तया अगधकच आनंदमग्न झाल्या होतया. तयांच्या गायनाने हे सवव जग अजूनही गुंजन करीत आहे . एक गोपी भगवंतांच्या

बरोबर तयांच्या स्वरात स्वर िमळवन ू गात होती. ती तयांच्यापेिाही वरच्या स्वरात गाऊ लागली. तेहाहा प्रसन्न होऊन तयांनी तितला " वाहवा ! वाहवा ! " म्हणन ू

शाबासक् ददली. दस ु रीने तोच राग ध्रप ु ा भगवंतांनी ु द तालात गाइला. तयाचेसद्ध अतितशय कौतक ु केले. एक गोपी नतृ य करता करता थकून गेली. तितच्या मनगटातून

बांगड्या आणण वेणीतून मोगर्याची फुले गळू लागली. तेहाहा तितने शेजारीच उभे

असलेल्या मुरलीमनोहरांचा खांदा आपल्या हाताने धरून ठाे वला. एक्ने श्रीकृष्णांनी खांद्यावर ठाे वलेल्या, मुळातच कमलाप्रमाणे सुगंधी असलेल्या व तयावर चंदनाची उटी

लावलेल्या हाताचा वास घेतला. तयामळ ु े रोमांगचत होऊन तितने तया हाताचे चुंबन घेतले. नाचताना एका गोपीचे कंु डल हालत होते, तयाच्या कांतीने तितचा गाल चमकत

होता. तितने आपला गाल श्रीकृष्णांच्या गालाला लावला. तेहाहा भगवंतांनी आपल्या तोंडातून

चावलेला

ववडा

तितच्या

तोंडात

ददला.

एक

गोपी

पैंजणांचा

आणण

कमरपट्टय ु रांचा नाद करीत नाचत आणण गात होती. ती जेहाहा थकून गेली, ् ाच्या घंग तेहाहा तितने आपल्या शेजारीच उभे असलेल्या श्यामसंद ु रांचा मंगल हात आपल्या दोन्ही स्तनांवर ठाे वून घेतला. (१-१४)

लक्ष्मीचाच केवळ पती असणार्या श्रीकृष्णांना आपला वप्रयतम करून घेऊन,

गोपी गायन करीत तयांच्याबरोबर ववहार करू लागल्या. यावेळी श्रीकृष्णांनी तयांच्या गळ्यांत आपले हात घातले होते. कानावरील कमळे , गालावर षाळणारे कुरळे केस आणण घामाचे बबंद ू यांनी जयांची मख ु कमले शोभत आहे त, अशा गोपी भ्रमर गायक

असणार्या रासमंडलामध्ये श्रीकृष्णांच्याबरोबर नतृ य करीत होतया. तयावेळी तयांच्या बांगड्या, पैंजण आणण अन्य वाद्ये वाजत होती. तसेच तयांच्या वेण्यांमध्ये गंफ ु लेली

फुले इतस्ततः ववखरून पडत होती. लहान मुलाने आपल्याच प्रतितबबंबाशी खेळावे


तयाचप्रमाणे रममाण आपलीच प्रतितबबंबे असणार्या तयांना कधी छातीशी धरीत, कधी हाताने कुरवाळीत, कधी प्रेमपूणव नजरे ने तयांच्याकडे पाहात तर कधी लीलेने मोठ्याने हसत. अशा प्रकारे तयांनी व्रजसुंदरींबरोबर रमा्डा केली. परीक्षिता ! भगवंतांच्या

अंगाच्या स्पशावने झालेल्या आनंदाने गोपी भान ववसरल्या. फुलांचे हार तुटले. दागगने अस्ताहायस्त

झाले.

तया

आपले

ववस्कटलेले

केस,

वस्त्रे

आणण

चोळ्यासुद्धा

सांभाळण्यास असमथव झाल्या. श्रीकृष्णांची ही रासरमा्डा पाहून स्वगावतील दे वांगनासद्ध ु ा काम-मोदहत झाल्या आणण नित्रांसह चंद्रसद्ध ु ा चककत झाला. जरी भगवान स्वतःतच रमणारे असले, तरीसद्ध ु ा तयांनी जेवढ्या गोपी होतया, तेवढीच रूपे सहज धारण केली

आणण तयांच्याबरोबर ववहार केला. हे राजा ! जेहाहा पष्ु कळ वेळपयांत ववहार केल्यामळ ु े

गोपी थकून गेल्या, तेहाहा कषाणामय श्रीकृष्णांनी प्रेमाने आपल्या सुखद करकमलांनी

तयांच्या चेहर्यावरून हात कफरवून तयांचा शीण दरू केला. भगवंतांच्या नखस्पशावने गोपींना अतितशय आनंद झाला. तयांनी जयांच्यावर सोन्याची कंु डले झगमगत होती आणण

कुरळे

केस

िभरिभरत

होते,

अशा

आपल्या

गालांच्या

सौंदयावने

आणण

अमत ूं या ृ ासारख्या मधुर हास्ययुतत नजरे ने श्रीकृष्णांचा सन्मान केला आणण तया प्रभच्

पववत्र लीलांचे गायन करू लागल्या. यानंतर जसा थकलेला हतती ककनारे पाडत

हक्ततणींबरोबर पाण्यात िशरून रमा्डा करतो, तयाचप्रमाणे (गुणातीत असल्यामुळे) लोकमयावदा

आणण

वेदमयावदा

यांची

पवाव

न



थकवा

दरू

करण्यासाठाी गोपींसह यमन ु ेच्या पाण्यात प्रवेश केला. तयावेळी भगवंतांच्या गळ्यातील वनमाला

गोपींचे

अंग

घासल्याने

थोडीशी

चरु गाळली

होती

आणण


विःस्थळाच्या केशराचा रं गही लागला होता. तितच्या चारी बाजंन ू ी गण ु गण ु णारे भंग ु े

तयांच्या पाठाोपाठा चालले होते. जणू गंधववराज तयांच्या क्तीचे गायन करीत पाठाोपाठा चालले

आहे त.


!

यमुनेच्या

पाण्यात


प्रेमयुतत

कटािांनी

भगवंतांच्याकडे पाहात हसत हसत तयांच्यावर इकडून-तितकडून खूप पाणी उडववले. ववमानात बसलेल्या दे वता फुलांचा वर्षावव करून तयांची स्तुती करू लागल्या.

अशाप्रकारे यमुनेच्या पाण्यात आतमाराम श्रीकृष्णांनी गजराजाप्रमाणे ववहार केला. यानंतर गोपी आणण भुंग्यांच्या थहायांनी वेढलेले भगवान यमुनातीरावरील उपवनात

गेले. ते अतयंत रमणीय होते. तयाच्या चारी बाजूंनी पाण्यात आणण जिमनीवर उमललेल्या फुलांचा सुगंध घेऊन मंद मंद वारा वाहात होता. तेथे जसा मदोन्मतत


हतती हक्ततणींच्या कळपासह कफरतो, तयाप्रमाणे श्रीकृष्ण तया वनात ववहार करू

लागले. क्जच्यामध्ये अनेक रात्री एकबत्रत झाल्या होतया, अशी ती शरद ीतूतील रात्र चंद्राच्या चांदण्याने सुंदर झाली होती. शरद ीतूसंबंधी जया रसांचे वणवन काहायात

वाचायला िमळते, तयानुसारच ती रात्र होती. तया रात्री सतयसंकल्प श्रीकृष्णांनी आपल्या प्रेयसी गोपींसह शुद्ध सततवमय रासरमा्डा करीत अनेक प्रकारे ववहार केला. (१५-२६)

राजाने ववचारले - जगाचे स्वामी भगवान यांनी आपला अंश श्रीबलरामांसह धमावची स्थापना आणण अधमावचा नाश करण्यासाठाी अवतार धारण केला होता. ब्रह्मन

! ते धमवमयावदेचा उपदे श करणारे , स्वतः आचरण करणारे आणण तया सवाांचे रिण करणारे होते. असे असता तयांनी स्वतः परक्स्त्रयांना स्पशव करण्याचे धमवववरोधी वतवन

कसे केले ? भगवान श्रीकृष्णांना कोणतीही इच्छा नहाहती, असे असतानाही तयांनी

कोणतया उद्देशाने हे अयोग्य कमव केले ? हे ब्रह्मचारी मन ु ीश्वर ! कृपा करून आपण माझा हा संशय दरू करा. (२७-२९)

श्रीशुक म्हणतात - अलौककक पुषार्षांची कधी कधी धमावचे उल्लंघन आणण

लौककक दृष्ट्या अववचारी कृतये ददसतात. परं तु ही तया तेजस्वी पुषार्षांना दोर्षास्पद ठारत नाहीत. जसे, अग्नी सगळे खातो, परं तु तयामळ ु े तो अपववत्र होत नाही. जया

लोकांच्या अंगी असे सामथ्यव नसते, तयांनी मनानेसुद्धा अशा गोष्टी करता कामा नयेत. एखाद्याने मख व णामळ ू प ु े असे कृतय केलेच, तर तयाचा नाश होतो. जसे भगवान

शंकर हालाहल ववर्ष प्याले, म्हणन ू दस ु रा कोणी वपईल, तर तो जळून जाईल. म्हणन ू जे थोर आहे त, तयांचा उपदे श नेहमी सतय असतो. आणण आचरण काही वेळा सतय

असते; म्हणून बुवद्धमान माणसाने तयांचे जे आचरण तयांच्या उपदे शानुसार असेल, तेवढे च आपल्या जीवनात उतरववले पादहजे. परीक्षिता ! अशा सामथ्यववान पुषार्षांच्या अंगी ’कतावभाव’ नसतो. शुभकमव करण्यामध्ये तयांचा काहीही स्वाथव नसतो आणण

अशुभ कमव करण्याने तयांचे काही नुकसान होत नाही. असे जर आहे , तर मग जे

पशू, पिी, मनुष्य, दे व इतयादी सवव चराचर जीवांचे स्वामी आहे त, तयांच्याशी

मानवाच्या बाबतीतील शुभ आणण अशुभ यांचा संबंध कसा जोडता येईल ? जयांच्या चरणकमलांच्या परागांचे सेवन करून भततजन तप्ृ त होतात, जयांच्याशी जोडले गेलेले


योगी तयाच्या प्रभावाने आपली सवव कमवबंधने तोडून टाकतात आणण जयांचे तततव जाणणारे ज्ञानी पुषार्ष स्वच्छं दपणे वागूनही कमवबंधनात अडकत नाहीत, तेच भगवान

स्वतःच्या इच्छे ने आपले स्वरूप प्रगट करतात, तयांना कमवबंधन कोठाून असणार ? गोपी, तयांचे पती आणण सवव जीव यांच्या अंतःकरणामध्ये जे आतमषापाने ववराजमान

आहे त, जे सवाांचे सािी आहे त, तयांची दे ह धारण करणे ही केवळ लीला आहे .

भगवान (प्रपंचसुखांत रमलेल्या) जीवांवर कृपा करण्यासाठाीच स्वतःला मनुष्यरूपाने प्रगट करतात आणण तशाच रमा्डा करतात क्, जया ऐकून जीवांनी भगवतपरायण

हाहावे. व्रजवासी गोपांना श्रीकृष्णांबद्दल मळ ु ीच मतसर वाटला नाही. कारण ते तयांच्या

योगमायेने मोदहत होऊन असे समजत होते क्, आपल्या पतन्या आपल्याजवळच आहे त. ब्राह्ममुहूतव आला. (पहाट झाली.) आपल्या घरी परत जाण्याची गोपींची जरी

इच्छा नहाहती, तरी भगवान श्रीकृष्णांच्या आज्ञेने भगवंतांना वप्रय असणार्या गोपी आपापल्या घरी तिनघन ू गेल्या. (३०-३९)

परीक्षिता ! जो ज्ञानी मनष्ु य श्रीकृष्णांची गोपींबरोबरची ही रास-लीला श्रद्धेने

वारं वार श्रवण करतो आणण तितचे वणवन करतो, तयाला भगवंतांच्या चरणांववर्षयी परम

भततीची प्राप्ती होते आणण तो ततकाळ कामभावनेपासन ू स्वतःची सट ु का करून घेतो. (४०)

अध्याय तेहतितसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ३४ वा सद ु शवन आणण शंखचूड यांचा उद्धार श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - एकदा गोपाल िशवरात्रीच्या उतसवाच्या वेळी जत्रा

पाहण्याच्या कुतूहलाने बैलगाड्यांत बसन ू अंबबकावनात गेले. राजन ! तेथे सवाांनी सरस्वती नदीमध्ये स्नान केले आणण भगवान शंकरांचे व भगवती अंबबकादे वीचे

भततीभावाने अनेक प्रकारच्या पूजासादहतयाने पूजन केले. तेथे तयांनी आदरपूवक व गाई,

सोने, वस्त्रे, मध आणण मधुर अन्न भगवान शंकर आपल्यावर प्रसन्न हाहावेत, म्हणून ब्राह्मणांना दान ददले. नंदसुनंद इतयादी गोपांनी तयाददवशी िशवरात्रीचा उपवास होता,


म्हणून फतत पाणी वपऊन ते रात्रीच्या वेळी सरस्वती नदीच्या तीरावर झोपी गेले. (१-४)

तया

वनामध्ये

एक

अतयंत

भयानक

असा

अतितशय

भक ु े लेला

अजगर

दै वयोगाने तेथे आला आणण झोपी गेलेल्या नंदांना गगळू लागला. अजगराने गगळायला

लागताच नंद ओरडू लागले- " बाळा कृष्णा ! कृष्णा ! धाव, धाव ! पहा पुत्रा ! हा

अजगर मला गगळून टाकू लागला आहे . मला तुझाच आधार आहे . मला या संकटातून वाचव. " नंदांचे ओरडणे ऐकून गोप एकदम उठाून उभे रादहले आणण अजगराच्या

तोंडात तयांना पाहून घाबरले. तयाचवेळी पेटलेल्या कोिलतांनी ते तया अजगराला मारू लागले. परं तु कोिलतांनी भाजूनसुद्धा अजगराने तयांना सोडले नाही. इततयात भततवतसल भगवान श्रीकृष्ण तेथे पोहोचले आणण तयांनी आपल्या चरणाने अजगराला स्पशव केला. भगवंतांच्या पववत्र चरणाचा स्पशव होताच अजगराचे सवव पाप नष्ट झाले

आणण तयाच िणी अजगराचे शरीर सोडून तयाने ववद्याधरांनी पूजावे, असे संद ु र रूप घेतले. तया दे दीप्यमान पुषार्षाने सोन्याचा हार घातला होता. भगवंतांना प्रणाम करून तो जेहाहा हात जोडून तयांच्यासमोर उभा रादहला, तेहाहा तयांनी तयाला ववचारले. " तू कोण आहे स ? अतितशय सौंदयावने झळकणारा तू ददसण्यात अद्भत ु आहे स. ही

ककळसवाणी अजगरयोनी तुला कशी काय प्राप्त झाली ? इच्छे ववषाद्धच तुला या योनीत यावे लागले असेल." (५-११)

अजगराच्या शरीरातन ू तिनघालेला पुषार्ष म्हणाला - भगवन ! मी पव ू ी सद ु शवन

नावाचा एक ववद्याधर होतो. मी अतयंत संद ु र तर होतोच, िशवाय माझ्याजवळ

संपततीही पुष्कळ होती. तयामळ ु े मी ववमानात बसन ू ददशा-ददशांना कफरत असे. एके

ददवशी मी अंगगरा गोत्राच्या कुषाप ीर्षींना पादहले. मला माझ्या सौंदयावचा गवव असल्याने मी तयांना हसलो. माझ्या या कुचेष्टे मुळे रागावून तयांनी मला अजगर

योनीत जाण्याचा शाप ददला. हे माझ्याच पापाचे फळ होते. माझ्यावर कृपा

करण्यासाठाीच तया कृपाळू ीर्षींनी मला शाप ददला होता; कारण तया शापामुळेच आज चराचराचे गुषा असलेल्या आपण स्वतः आपल्या चरणाने मला स्पशव केला. तयामुळे

माझे सवव पाप नाहीसे झाले. सवव पापांचा नाश करणार्या हे प्रभो ! जे लोक जन्म-

मतृ यूरूप संसाराला िभऊन आपल्या चरणांना शरण जातात, तयांना आपण सवव


भयांपासून मुतत करता. आपल्या श्रीचरणस्पशावने मी शापातून मुतत झालो आहे . आता आपल्या लोक् जाण्यासाठाी मी आपला तिनरोप घेतो. हे भततवतसला ! महायोगेश्वर

पुषार्षोततमा

!

मी

आपल्याला

शरण

आलो

आहे .

इंद्रादी

समस्त

लोकेश्वरांच्या परमेश्वरा ! स्वयंप्रकाशा ! मला अनुमती द्यावी. हे अच्युता ! आपल्या

केवळ दशवनानेच मी ब्राह्मणांच्या शापातून ततकाळ मुतत झालो. जो मनुष्य आपल्या नामांचे उच्चारण करतो, तो स्वतःला आणण सवव श्रोतयांनासुद्धा ताबडतोब पववत्र करतो.

तर मग आपल्या श्रीचरणांचा सािात स्पशव झालेल्या माझ्याबद्दल काय सांगावे ? सद ु शवनाने श्रीकृष्णांना प्रदक्षिणा घालून नमस्कार केला. नंतर तयांची आज्ञा घेऊन तो

स्वगावत गेला आणण नंदानाही या संकटातन ू सोडवले. राजन ! व्रजवािसयांनी जेहाहा

श्रीकृष्णांचा हा अद्भुत प्रभाव पादहला तेहाहा ते ववस्मयचककत झाले. तया िेत्रातील धािमवक ववगध पूणव करून अतितशय आदरपूवक व श्रीकृष्णांच्या या लीलेववर्षयीच बोलत ते पुन्हा व्रजामध्ये परतले. (१२-१९)

एके ददवशी अलौककक कमव करणारे श्रीकृष्ण आणण बलराम रात्रीच्या वेळी

गोपींसह वनामध्ये ववहार करीत होते. तिनमवळ वस्त्रे पररधान करून, गळ्यांमध्ये फुलांचे हार घातलेले, शरीराला सग ु ंधी चंदन लावलेले व संद ु र अलंकार धारण केलेले

असे जे राम-कृष्ण तयांच्या गुणांचे गोपी प्रेमाने आणण आनंदाने गोड स्वरात गायन करीत होतया. तितन्हीसांज झाली होती. आकाशात चंद्र-तारे

उगवू लागले होते.

मोगर्याच्या सुगंधाने धुंद होऊन भुंगे इकडे तितकडे कफरत होते. आणण कमलपुष्पांचा

सुगंध घेऊन वारा वाहात होता. तयावेळी तया सवाांचा आनंद लुटत राम-कृष्णांनी िमळून स्वरांच्या चढ-उतारांसह अतितशय सुंदर

राग आळववला. जगातील सवव

प्राण्यांच्या मनाला आणण कानांना तो भरभरून आनंद दे त होता. तयांचे हे गायन

ऐकून गोपी बेभान झाल्या. परीक्षिता ! तयांना आपल्या शरीराचीसुद्धा शुद्ध रादहली नाही आणण तयावरून तिनसटणारी वस्त्रे आणण वेण्यातन ू गळणारी फुले याचेही तयांना भान नहाहते. (२०-२४)

हे दोघे भाऊ जयावेळी अशा प्रकारे स्वैरपणे ववहार करीत होते आणण धुंद

होऊन गात होते, तयाचवेळी तेथे शंखचूड नावाचा एक यि आला. तो कुबेराचा सेवक होता. परीक्षिता ! दोन्ही भावांच्या दे खत तिनःसंकोचपणे तया गोपींना घेऊन तो


उततरे कडे तिनघून गेला. जयांचे स्वामी श्रीकृष्ण आहे त, तया गोपी तयावेळी मोठ्याने

ओरडू लागल्या. एखाद्या चोराने गाईंना पळवावे, तयाप्रमाणे हा यि आपल्या वप्रय

गोपींना घेऊन चालला आहे आणण तया ’हे कृष्ण ! हे राम ! ’ म्हणून मोठ्याने हाका

मारीत आहे त, असे पाहून ते दोघेजण तयाचवेळी तयाच्यापाठाोपाठा धावले. ’िभऊ नका !’ असे म्हणून धीर दे त, हातामध्ये सागवानाची झाडे घेऊन, अतितशय वेगाने, एका

िणात ते तया नीच यिाजवळ जाऊन पोहोचले. काळ आणण मतृ यू यांच्या समान

असणारे हे दोघे आल्याचे पाहताच घाबरलेला तो मख ु ,व गोपींना तेथेच सोडून प्राण वाचववण्यासाठाी पळू लागला. तेहाहा गोपींचे रिण करण्यासाठाी बलराम तेथेच थांबले; परं तु श्रीकृष्ण मात्र जेथे जेथे तो जाई, तेथे तेथे तयाचा पाठालाग करीत पळत गेले. तयाच्या

मस्तकावरील

चूडामणी

तयांना

काढून

र्घयायचा

होता.

जवळ

जाताच

भगवंतांनी तयाला पकडले आणण तया दष्ु टाच्या मस्तकावर जोराने एक ठाोसा लगावून चूडामणीसह तयाचे मस्तक धडापासून वेगळे केले. अशा प्रकारे श्रीकृष्ण शंखचड ू ाला मारून तो चमकदार मणी घेऊन परत आले आणण तो, सवव गोपींच्या दे खतच मोठ्या प्रेमाने तयांनी बलराम दादांना ददला. (२५-३२)

अध्याय चौक्ततसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ३५ वा युगलगीत श्रीशुक


-


वनात

जात,

तेहाहा

गोपींचे

गचततसुद्धा

तयांच्याबरोबरच जात असे. श्रीकृष्णांच्या लीलांचे गायन करीत तया आपले ददवस कष्टाने घालवीत. (१)

गोपी म्हणत- सख्यांनो ! श्रीकृष्ण जेहाहा आपला डावा गाल डाहाया हाताच्या

बाजूकडे वळवून भुवया नाचवीत, बासरी तोंडाला लावून आपली सुकुमार बोटे तयांच्या

तिछद्रांवर कफरवून मधुर तान छे डतात, तेहाहा आकाशात पतींसह ववमानात बसून


आलेल्या िसद्धपतन्या ती तान ऐकून प्रथम आश्चयवचककत होतात. नंतर तयांचे गचतत

कामबाणांनी ववद्ध होते. तयामुळे लक्जजत झालेल्या तया पाहाता पाहाता बेभान होतात. इततया क् तयांना वस्त्रांचीही शुद्ध राहात नाही. (अशा कॄष्णांचा ववरह आम्ही कसा बरे सहन करावा? ) (२-३)

अग सख्यांनो ! हे आश्चयव तर ऐका ! हे नंदनंदन जेहाहा दःु णखतांनाही आनंद

दे णारा वेणू वाजवू लागतात, तेहाहा तयांचे हास्य हाच तयांच्या छातीवर षाळणारा हार

बनतो आणण चंचल लक्ष्मी तेथे स्तब्ध होऊन राहते. तया वेणन ू ादाने गचतत आकवर्षवत

झालेले व्रजातील बैल, गाई आणण हरीण यांचे कळप मुग्ध होऊन जातात. दातांनी चावत असलेला गवताचा घास तयांच्या तोंडातच असतो, दोन्ही कान टवकारून ते असे

उभे राहातात क्, जणू काही ते झोपी तरी गेले आहे त ककंवा िभंतीवर काढलेली ती गचत्रे तरी आहे त. (४-५)

गडे ! ते नंदलाल जेहाहा मस्तकावर मोरपंखांचा मुकुट घालन ू रं गीत धातूंनी

आपले शरीर रं गववतात आणण पानांनी असे सजवून घेतात क्, जसा एखादा पदहलवान असावा आणण नंतर जेहाहा बलराम आणण गोपालांसह बासरी वाजवून गाईंना

साद घालतात, तयावेळी तया नादाने नद्यांचे वाहाणे थांबते. तयांना असे वाटते क्,

श्रीकृष्णांच्या चरणांची धूळ वार्याने उडवून आपल्याकडे आणावी. परं तु तयासुद्धा

आमच्यासारख्याच अभागगनी आहे त. जसे श्रीकृष्णांना आिलंगन दे तव े ेळी आमचे हात थरथरतात आणण नंतर जड होतात, तयाचप्रमाणे तयासद्ध ु ा तरं गरूप हात प्रेमाने वर उचलू पाहातात, परं तु पुन्हा असहाय होऊन क्स्थर राहातात. (६-७)

गोपाल जयांच्या लीलांचे गायन करीत असतात, ते आददपुषार्षासारखे क्स्थर

ऐश्वयवसंपन्न श्रीकृष्ण जेहाहा वंद ृ ावनामध्ये ववहार करीत असताना बासरी वाजवून

पववतावर चरणार्या गाईंना तयांच्या नावांनी साद घालतात, तयावेळी वनातील वि ृ आणण वेली आपल्या अंतरं गात भगवान ववष्णंच ू े अक्स्ततव सगू चत करीत फुलांनी आणण फळांनी बहरून येतात, तयांच्या भाराने फांद्या वाकून जिमनीवर टे कतात. प्रेमाने तयांचा रोम-अन-रोम प्रफुक्ल्लत होतो आणण ते मधाच्या धारांचा वर्षावव करू लागतात. (८-९)


ववश्वातील सुंदरांहून सुंदर असणर्या मनमोहनांनी कपाळावर केशरी गंधाचा

सुंदर तितलक लावलेला असून गळ्यामध्ये वनमाला धारण केली आहे . तीतून येणारा

तुळशीचा ददहाय गंध आणण मधुर मध यांनी धुंद होऊन भुंग्यांच्या झुंडी उच्च स्वराने मधुर गुंजारव करीत असतात. तया गुणगुणण्याचा आदर करीत तयांच्या स्वरात स्वर

िमळवून जेहाहा ते आपली बासरी वाजवू लागतात, तयावेळी ते मधुर संगीत ऐकून सरोवरात

राहाणार्या

सारस,

हं स

वगैरे

पक्ष्यांचे

गचततसुद्धा

मोहून जाते. ते श्यामसंद ु रांजवळ येऊन बसतात आणण डोळे बंद करून, गप ु चप ु गचतत एकाग्र करून, ते संगीत ऐकू लागतात. (१०-११)

हे व्रजदे वींनो ! श्यामसुंदर जेहाहा फुलांची कंु डले कानांत घालून बलरामांसह

आनंदाने पववतिशखरावर उभे राहून, सगळ्या जगाला आनंददत करीत बासरीच्या मधुर आवाजाने सगळे ववश्व भरून टाकतात, तयावेळी मेघ बासरीच्या तानांबरोबर तयांच्या

वेणव ू ादनात हायतयय न येईल, अशा बेताने हळू हळू गजवना करून तयांना साथ दे तात. िशवाय स्वतः सारखाच वणव असलेल्या घनश्यामांना ऊन लागू नये म्हणन ू ते तयांच्या

मस्तकावर सावली धरतात, तयांचे छत्र होतात. तसेच बारीक तर्ष ु ारांच्या रूपाने जणू ददहाय पष्ु पांचा वर्षावव करतात. (१२-१३)

हे यशोदामाते ! तुझा पुत्र गोपाळांबरोबर खेळ खेळण्यात तिनपुण आहे . तसेच

अनेक प्रकारे बासरी वाजववणे ते स्वतःच िशकले आहे त. जेहाहा तोंडल्यांसारख्या लाल

ओठाांवर बासरी ठाे वन ते अनेक रागरागगणी वाजवू लागतात, तयावेळी ते ऐकून ू ब्रह्मदे व, शंकर, इंद्र इतयादी सववज्ञ असणारे मोठामोठाे दे वसद्ध ु ा तया रागरागगणी ओळखू शकत नाहीत. ते इतके मोदहत होऊन जातात क्, तयांचे गचतत वेणव ु ादनात तल्लीन होऊन जाते, मस्तक नम्र होते आणण ते आपली शुद्ध हरवून बसतात. (१४-१५)

जयांच्या तळहायांवर ध्वज, वज्र, कमळ, अंकुश इतयादी वैिशष्ट्यपूणव सुंदर

गचन्हे आहे त, अशा आपल्या चरणकमलांनी ते गाईच्या खरु ांनी खोदल्या गेलेल्या व्रजभम ू ीचे दःु ख नाहीसे करतात. तसेच गजराजाप्रमाणे चालत जेहाहा ते बासरी वाजवतात तेहाहा तयांचा तो बासरीचा आवाज ऐकून, ते मोहक चालणे आणण तयांचे ते

ववलासपूणव पाहाणे आमच्या हृदयात प्रेमभाव वाढववतात. आम्ही तयावेळी इततया


मोदहत होऊन जातो क्, झाडांसारखी आमची क्स्थती होते. तयावेळी आम्हांला केसांची ककंवा वस्त्रांची शुद्धही राहात नाही. (१६-१७)

क्जचा वास तयांना अतितशय वप्रय आहे , अशी तळ ु शीची माळ गळ्यात घालन ू

जेहाहा ते मण्यांच्या माळे ने गाई मोजता मोजता एखाद्या वप्रय िमत्राच्या गळ्यात हात

टाकून बासरीही वाजववतात, तयावेळी बासरीच्या तया मधुर स्वरांनी गचतत हरवलेल्या काळववटांच्या

माद्या

आम्हा

गोपींप्रमाणे

नंदनंदनालाच वेढून राहातात. (१८-१९)

घराची

अिभलार्षा

सोडून

गुणसागर,

हे पुण्यशील यशोदामाते ! तझ व ु ा बाळ कंु दांचा हार गळ्यात घालन ू

कौतक ु ास्पद वेर्ष धारण करून गोपालांसह गाईंच्याबरोबर यमन ु ेच्या काठाी आपल्या

िमत्रांना आनंद दे त खेळू लागतो, तयावेळी तेथे मलय पववतावरील चंदनाने सुगंगधत

झालेला मंद मंद वारा पाहून तो तुझ्या लाडतयाची सेवा करतो आणण गंधवव इतयादी उपदे वता, भाटांप्रमाणे गाऊन-वाजवून तयाला संतुष्ट करतात. तसेच अनेक प्रकारचे नजराणे दे ऊन तयाला सगळीकडून वेढून तयाची सेवा करतात. (२०-२१)

व्रजातील गाईंवर गोवधवनधरांचे अतितशय प्रेम आहे ; म्हणन ू तर तयांनी गोवधवन

पववत उचलन ू धरला होता. संध्याकाळ झाली आहे . आता ते सगळ्या गोधनाला

वळवून घेऊन येतच असतील. वाटे त ब्रह्मदे वादी वयोवद्ध ृ , ज्ञानवद्ध ृ तयांच्या चरणांना प्रणाम करत असतील. आता बासरी वाजवीत ते येऊ लागले आहे त. आणण गोपाल

तयांच्या क्तीचे गायन करीत आहे त. पहा ना ! गाईंच्या खुरांनी उडालेली धूळ

वनमालेवर बसली आहे . ते ददवसभर कफरून कफरून दमले असले तरीसुद्धा तया

श्रमांच्या सौंदयावनेही आमच्या डोळ्यांना ककती आनंद दे त आहे त बरे ! हे दे वक्पुत्र कृष्णचंद्र आम्हां वप्रयजनांचे मनोरथ पूणव करण्यासाठाीच आमच्याकडे येत आहे त. (२२२३)

सखे ! ते पहा ! तयांचे सुंदर डोळे काहीसे इकडेतितकडे पाहात आहे त. गळ्यात

वनमाला डोलत आहे . सोन्याच्या कंु डलांच्या कांतीने तयांचे कोमल गाल शोिभवंत ददसत आहे त. तयामुळेच वपकलेल्या बोराप्रमाणे मुखकमल वपवळसर ददसत आहे .


आपल्या बांधवांना व इष्टिमत्रांना मान दे णारे श्रीकृष्ण आपल्या गजराजासारख्या

डौलदार चालीने या संध्याकाळच्या वेळी व्रजातच असलेल्या गाईंचा आणण आमचा, ददवसभरातील असह्य ववरहताप नाहीसा करण्यासाठाी, ददवसाची उष्णता दरू करणार्या चंद्रप्रमाणे जवळ येऊ लागले आहे त. (२४-२५)

श्रीशुकाचायव म्हणतात- राजा ! कृष्णमय झालेल्या भाग्यवान गोपी जेहाहा

श्रीकृष्ण ददवसा वनात जात, तेहाहा तया तयांचेच गचंतन करीत आणण तयांच्याच लीलांचे गायन करीत तयातच रममाण होऊन जात. (२६)

अध्याय पक्स्तसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ३६ वा अररष्टासरु ाचा उद्धार आणण कंसाने अरमाूराला व्रजात पाठाववणे श्रीशुकाचायव म्हणतात-

जयावेळी


व्रजामध्ये

प्रवेश

करीत

होते,

तयाचवेळी अररष्टसुर नावाचा एक दै तय बैलाचे रूप घेऊन तेथे आला. तयाचे विशडं आणण शरीर प्रचंड होते. तो खुरांनी जमीन उकरीत व तितला थरथर कापवीत गोठ्यात

आला. तो मोठ्याने हं बरत होता आणण खुरांनी जमीन उकरीत होता. तो शेपूट उं चावून ं ांनी तट इतयादी ढासळवीत चालला होता. मधन िशग ू मधन ू तो मत ु त आणण शेण

टाकत होता. तो डोळे रोखन ू पाहात होता. हे राजा ! तयाच्या प्रचंड हं बरण्याने भयभीत झालेल्या क्स्त्रया आणण गाई यांचे गभवपात होत. तयाच्या विशडं ाला पववत समजन ू ढग

ं ांच्या बैलाला पाहून गोपी आणण गोप तयावर येऊन थांबत. राजा ! तया तीक्ष्ण िशग सववजण भयभीत झाले. गुरे तर इतक् घबरली क्, गोठाे सोडून ती पळू लागली. सवव व्रजवासी तयावेळी " कृष्णा ! कृष्णा ! आम्हांला वाचव. " असा आरमाोश करीत श्रीकृष्णांना शरण आले. गोकुळ भयाने हायाकुळ झाले आहे , हे भगवंतांनीही पादहले. "

िभऊ नका " असे म्हणून श्रीकृष्णांनी सवाांना धीर ददला आणण वर्ष ु ाचे ृ ासुराला यद्ध


आहाहान ददले, " अरे मूखाव ! महादष्ु टा ! या गाई आणण गवळ्यांना िभववून काय होणार? तुझ्यासारख्या नीच दष्ु टांच्या ताकदीचा गवव नाहीसा करणारा हा मी इथे आहे " असे म्हणून भगवंतांनी दं ड थोपटले आणण तयाला गचडवण्यासाठाी म्हणून

आपल्या एका िमत्राच्या खांद्यावर हात टाकून ते उभे रादहले. या आहाहानामळ ु े संतापून तो खुरांनी जोराने जमीन उकरीत श्रीकृष्णांच्या अंगावर धावला. तयावेळी तयाने उं चावलेल्या तयाच्या शेपटाच्या धततयाने आकाशातील ढग गरगर कफरू लागले.

ं े समोर धरली. लाल-लाल डोळ्यांनी श्रीकृष्णांकडे तितरप्या तयाने आपली तीक्ष्ण िशग नजरे ने रोखन ू पाहात तो तयांच्यावर इततया वेगाने तट ु ू न पडला क्, जणी इंद्राने ं े सोडेलेले वज्रच ! भगवान श्रीकृष्णांनी आपल्या दोन्ही हातांनी तयाची दोन्ही िशग पकडली आणण जसा एक हतती दस ु र्या हततीला मागे रे टतो, तयाप्रमाणे तयांनी तयाला अठारा हात मागे रे टून जिमनीवर पाडले. भगवंतांनी तयाला याप्रमाणे ढकलल्यानंतर

लगेच उठाून संतापाने दीघव श्वास सोडीत पुन्हा तयाने तयांच्यावर चढाई केली. तयावेळी

तयाचे सवव शरीर घामाने डबडबले होते. तो अंगावर येत असलेला पाहून भगवंतांनी ं े पकडली आणण तयाला जिमनीवर पाडले. नंतर तयाला पायांनी दाबून तयाची िशग ं उखडून तयानेच टोचन ओला कपडा वपळावा, तसा तयाला वपळला. यानंतर तयाचे िशग ू टोचून तयाला मारले. तयामळ ु े तो तेथेच तिनपगचत पडून रादहला. नंतर तोंडातून रतत

ओक्त आणण ववष्ठा-मूत्र सोडीत तो दै तय पाय झटकू लागला. तयाची बुबुळे उलटी झाली आणण अतितशय कष्टाने तयाने आपले प्राण सोडले. तेहाहा दे व भगवंतांच्यावर

पुष्पवर्षावव करीत तयांची स्तत ु ी करू लागले. श्रीकृष्णांनी जेहाहा बैलाच्या रूपाने आलेल्या अररष्टसरु ाला मारले, तेहाहा सवव गोप तयांची प्रशंसा करू लागले. नंतर

बलरामांसह तयांनी वाड्यात प्रवेश केला आणण तयांना पाहून गोपींचे नेत्र आनंदाने भरून गेले. (१-१५) अद्भत ू कृतये करणार्या भगवंतांनी जेहाहा अररष्टसरु ाला मारले, तेहाहा दे वर्षी

नारद कंसाला म्हणाले. " अरे कंसा ! तझ् ु या हातातन ू तिनसटून आकाशात गेलेली

कन्या यशोदे ची होती; आणण व्रजामध्ये जे श्रीकृष्ण आहे त, ते दे वक्चे पुत्र आहे त.

तेथे जे बलराम आहे त, ते रोदहणीचे पुत्र आहे त. तझ् ु या भीतीने वसद ु े वांनी तया दोघांना आपला िमत्र नंद यांच्याकडे ठाे वले आहे . तुझ्या सेवकांचा तयांनीच वध केला. " हे


ऐकताच कंसाचे अंग रमाोधाने कापू लागले. वसुदेवांना मारण्यासाठाी तयाने लगेच तीक्ष्ण तलवार उचलली, परं तु नारदांनी तयाला अडववले. वसुदेवांची मुलेच आपल्या मतृ यूला

कारण होणार आहे त, हे जेहाहा कंसाला समजले, तेहाहा तयाने दे वक् आणण वसुदेव या दोघांनाही लोखंडी बेड्यांनी जखडून टाकून पुन्हा तुषांगात डांबले. नारद तिनघून गेल्यावर कंसाने केशीला बोलावून म्हटले, " तू व्रजात जाऊन बलराम आणण कृष्णाला

मारून टाक. " तो तिनघून गेला. यानंतर कंसाने मुक्ष्टक, चाणूर , शल , तोशल

इतयादी मंत्री आणण माहुतांना बोलावून म्हटले, " हे वीरवर चाणरू ा आणण मक्ु ष्टका ! तम् ु ही मी सांगतो ते ऐका. वसद ु े वाचे दोन पुत्र बलराम आणण कृष्ण नंदाच्या व्रजामध्ये राहात आहे त. तयांच्याच हातन ू माझा मतृ यू होणार आहे , असे सांगगतले जाते. जेहाहा

ते येथे येतील, तेहाहा तुम्ही तयांना कुस्ती खेळण्याचे तिनिमतत करून मारून टाका. आता तुम्ही आखाड्यात चारी बाजूंनी तिनरतिनराळ्या प्रकारचे रं गमंच तयार करा. नगरवासी आणण ग्रामवासी तयांवर बसून स्वच्छं दपणे ही कुस्ती पाहू दे त. हे चतुर माहुता ! तू आखाड्याच्या फाटकावरच कुवलयापीड हततीला उभा कर आणण तयाच्याकडून माझ्या शत्रन व धनुष्ययज्ञाला ूं ा मारून टाक. येतया चतुदवशीला ववगधपूवक

आरं भ करा आणण तयावेळी वर दे णार्या भूतनाथाला पववत्र पशूंचा बळी द्या. " (१६२६)

स्वाथव साधण्यात कुशल असणार्या कंसाने अशी आज्ञा दे ऊन यदव ु ंशी अरमाूराला

बोलाववले आणण तयाचा हात आपल्या हातात घेऊन म्हटले. " हे दानशरू अरमाूरा ! तू

मला आदरणीय आहे स. आज माझे िमत्राने करण्याजोगे एक काम कर. कारण भोजवंशी आणण वक्ृ ष्णवंशी यादवांमध्ये माझा सवाांत दहतगचंतक तुझ्याखेरीज दस ु रा

कोणी नाही. हे िमत्रा ! जसा इंद्र स्वतः समथव असूनसुद्धा ववष्णूंचा आश्रय घेऊन आपला स्वाथव साधत असतो, तयाप्रमाणे हे मोठाे काम तुझ्याकडूनच होणार असल्याने मी तझ ु ा आश्रय घेत आहे . (२७-२९)

तू नंदराजाच्या व्रजामध्ये जा. तेथे वसद ु े वाचे दोन पुत्र आहे त. तयांना याच

रथात बसवून आण. उशीर करू नकोस. मी असे ऐकले आहे क्, ववष्णूंच्या भरवशावर असणार्या दे वांनी तयांच्याकडून माझा मतृ यू हाहावा असे तिनक्श्चत केले आहे . म्हणून तू तया दोघांना घेऊन ये. तयाचबरोबर नजराणे बरोबर घेतलेल्या नंद आणण इतर


गोपांनाही घेऊन ये. येथे आणल्यानंतर मी तयांना माझ्या काळासमान असलेल्या

कुवलयापीड हततीकडून मारून टाक्न आणण जर कदागचत ते तया हततीच्या तडाख्यातून वाचलेच तर मी आपल्या व्रजाप्रमाणे मजबूत आणण चपळ, मुक्ष्टक व

चाणूर या पदहलवानांकडून तयांना मारीन. ते मारले गेल्यानंतर वसुदेव इतयादी वष्ृ णी,

भोज आणण दशाहववंशी तयांचे बांधव शोकाकुल होतील. मग मी तयांना स्वतः मारीन तसेच वपता उग्रसेन हे वद्ध ृ असूनही राजयाचे लोभी आहे त. मी तयांना तयांचे भाऊ दे वक आणण अन्य जे जे कोणी माझे शत्रू आहे त, तया सवाांना, यमसदनाला पाठावीन. नंतर हे िमत्रा ! ही पथ् ृ वी तिनष्कंटक होईल. कारण जरासंध आमचे श्वशरु आहे त

आणण द्ववववद हा वप्रय िमत्र आहे . शंबरासरु , नरकासरु आणण बाणासरु यांची तर माझ्याशीच मैत्री आहे . या सवाांच्या साहाय्याने मी दे वांचे पिपाती असणार्या राजांना

मारून पथ् ृ वीचे राजय भोगीन. हे लिात घेऊन बालक बलराम-कृष्णांना येथे लवकर घेऊन ये. तयांना फतत एवढे च सांग क्, " तयांनी धनष्ु य यज्ञ आणण मथुरेचे वैभव पाहाण्यासाठाी येथे यावे. " (३०-३७)

अरमाूर म्हणाला- महाराज ! आपण आपल्यावरील अररष्ट दरू करू इक्च्छता

म्हणन ू आपला हा ववचार योग्यच आहे . पण यशापयशाबद्दल समभाव ठाे वून माणसाने

आपले कतवहाय करावे. फळ िमळणे हे दै वाच्या अधीन आहे . मनुष्य मोठामोठाे मनोरथ करतो, परं तु दै वामळ ु े ते सफल होत नाहीत. याचमुळे माणसाला कधी आनंद तर कधी दःु ख होते. असे असून सुद्धा मी आपल्या आज्ञेचे पालन करीन. (३८-३९)

श्रीशक ु म्हणतात - कंसाने मंत्री आणण अरमाूरांना अशी आज्ञा करून सवाांना

तिनरोप ददला. तयानंतर तो आपल्या महालात आला आणण अरमाूर आपल्या घरी परतला. (४०)

अध्याय छक्ततसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ३७ वा केशी आणण हायोमासरु यांचा उद्धार आणण नारदांकडून भगवंतांची स्तत ु ी -


श्रीशुक म्हणतात- कंसाने जया केशी नावाच्या दै तयाला पाठाववले होते, तो

अतितशय मोठ्या घोड्याच्या रूपाने, मनोवेगाने दौडत नंदांच्या व्रजामध्ये आला. तो आपल्या टापांनी जमीन उकरत होता. तयाच्या मानेवरील आयाळीच्या झटकण्याने

आकाशातील ढग आणण ववमानांची गदी ववखरु ली जाऊ लागली. तयाच्या प्रचंड णखंकाळण्याने सववजण भयभीत झाले होते. तयाचे डोळे अतितशय ववशाल होते. तोंड

म्हणजे जणू काही वि ृ ाची ढोलच ! मान अवाढहाय होती. प्रचंड काळ्या ढगांसारखे

शरीर होते. श्रीकृष्णांना मारून कंसाचे कल्याण करण्यासाठाी तो व्रजाचा थरकाप

उडवीत आला. भगवान श्रीकृष्णांनी पादहले क्, तयाच्या णखंकाळण्याने आपले गोकुळ भयभीत झाले आहे . आणण तयाच्या शेपटीच्या केसांच्या फटकार्यांनी ढग अस्ताहायस्त

होत आहे . तसेच तो लढण्यासाठाी आपला शोधही घेत आहे . तेहाहा ते आपणहून समोर आहे आणण िसंहाप्रमाणे गजवना करून तयांनी तयाला आहाहान ददले. भगवंत समोर

आलेले पाहून तो आणखी गचडला आणण तोंड पसरून तयांच्याकडे असा धावला क् जणू आकाशालाच वपऊन टाक्ल. तयाचा वेग खरोखर अतितशय प्रचंड होता. तयाच्यावर ववजय िमळवणे तर कठाीण होतेच, परं तु तयाला पकडणे सुद्धा सोपे नहाहते. भगवंतांच्याकडे जाऊन तयाने तयांच्यावर लाथा झाडल्या. (१-४)

परं तु भगवंतांनी तया लाथा चुकवून रागाने आपल्या दोन्ही हातांनी तयाचे

मागचे दोन पाय पकडले आणण गषाड जयाप्रमाणे सापाला झटकतो, तयाप्रमाणे स्वतः जराही न हालता तयाला तुच्छतेने चारशे हात लांब फेकून ददले. थोड्याच वेळात केशी

सावध होऊन पुन्हा उठाून उभा रादहला आणण गचडून आ वासून अतितशय वेगाने

श्रीहरींच्या अंगावर धावला. तो जवळ आलेला पाहून भगवंतांनी हसून बबळात जाणार्या सापाप्रमाणे आपला डावा हात तयाच्या तोंडात घातला. भगवंतांच्या तापलेल्या लोखंडासारख्या हाताचा स्पशव होताच केशीचे दात तुटून पडले आणण जसे

दल व केल्याने जलोदर रोग वाढतो, तयाप्रमाणे श्रीकृष्णांना हात तयाच्या पोटात वाढू ु ि लागला. श्रीकृष्णांचा हात तयाच्या शरीरात जसजसा वाढू लागला तसा तयाचा

श्वासोच्छवासाचा मागव बंद झाला. आता तो लाथा झाडू लागला. घामाने तयाचे शरीर डबडबले, डोळ्यातील बुबळ ु े उलटी झाली आणण तो लीद टाक्त गतप्राण होऊन जिमनीवर पडला. तयाचे तिनष्प्राण शरीर जिमनीवर आपटताच वपकलेल्या गचबडासारखे


फुटले. महाबाहू श्रीकृष्णांनी तयाच्या तोंडातून आपला हात सहज ओढून काढला. ववनासायास शत्रच ू ा नाश केला, याचे दे वांना अतितशय आश्चयव वाटले आणण ते भगवंतांवर फुलांची वर्षावव करून तयांची स्तुती करू लागले. (५-९)

परीक्षिता ! श्रेष्ठा भगवद्भतत दे वर्षी नारद अद्भत ु कमे करणार्या श्रीकृष्णांकडे

आले आणण एकांतात नेऊन तयांना म्हणाले- " हे श्रीकृष्णा ! आपले स्वरूप हे मन आणण वाणी यांचा ववर्षय होऊ शकत नाही. आपण योगेश्वर आहात. सार्या जगाचेही ईश्वर आहात. आपण सवाांच्या हृदयात तिनवास करता आणण सगळे आपल्या दठाकाणी

तिनवास करतात. हे प्रभो ! आपण यदव ु ंशिशरोमणी आहात. जसा एकच अग्नी सवव लाकडांमध्ये हायापून असतो तसेच आपण एकटे च सवव प्राण्यांचा आतमा आहात.

आतमरूपाने असूनही आपण स्वतःला झाकून ठाे वता. पंचकोशरूप गुहेच्या आत राहाता; आपण पुषार्षोततम , सवाांचे तिनयंत,े आणण या सवाांचे सािी आहात. प्रभो ! आपण

सवाांचे अगधष्ठाान आणण स्वतः मात्र स्वतःचेच अगधष्ठाान आहात. सष्ृ टीच्या प्रारं भी

सतयसंकल्प अशा आपण आपल्या मायेनेच गण ु ांची तिनिमवती करता आणण तया गण ु ांचाच स्वीकार करून जगाची उतपतती , क्स्थती आणण प्रलय करीत राहाता. तेच

आपण राजांच्या रूपात असणार्या दै तय, प्रमथ आणण रािसांचा ववनाश करण्यासाठाी तसेच धमवमयावदांचे रिण करण्यासाठाी अवतीणव झाला आहात. आपण सहजपणे घोड्याचे रूप घेऊन रादहलेल्या या केशी दै तयाला मारलेत, ही अतितशय आनंदाची गोष्ट

आहे . तयाच्या केवळ णखंकाळण्याला िभऊन दे व आपला स्वगव सोडून पळूत जात असत. (१०-१५)

हे प्रभो ! आता मी, परवा आपल्या हातन ू चाणरू , मक्ु ष्टक, अन्य पदहलवान,

कुवलयापीड

हतती

आणण

कंस

यांनासुद्धा

मारलेले

पाहीन.


शंखासुर,

कालयवन, मुर आणण नरकासुर यांचा वध झाल्याचे पाहीन. आपण स्वगावतून कल्पवि ृ उखडून आणाल आणण इंद्राचा पराजय कराला. आपण आपले शौयव, कृपा,

सौंदयव इतयादींच्या आधारे वीरकन्यांबरोबर वववाह कराल आतिन हे जगदीश्वरा ! आपण द्वारकेत राहून नग ृ ाची पापातून मुततता कराल. आपण जांबवानांकडून जांबवती आणण स्यमंतक मणी घेऊन याल. तसेच आपल्या धामातून ब्राह्मणाच्या मत ृ पुत्रांना

परत आणून द्याल. तयानंतर आपण पौंड्रकाचा वध कराल. काशीपुरी जाळून टाकाल.


युगधक्ष्ठाराच्या राजसूय यज्ञामध्ये िशशप ु ाल आणण नंतर दं तवतत्र यांचा वध कराल. प्रभो ! द्वारकेत तिनवास असताना आपण जे आणखी पुष्कळ परारमाम कराल क्

जयांचे भववष्यामध्ये पथ् ृ वीवरील ज्ञानी पुषार्ष वणवन करतील, ते सवव मी पाहीन.

यानंतर पथ् ुव ाचे सारथी हाहाल ृ वीवरील भार नाहीसा करण्यासाठाी आपण कालरूपाने अजन आणण ककतयेक अिौदहणी सैन्याचा संहार कराल. हे ही मी पाहीन. (१६-२२)

प्रभो ! आपण शुद्ध ज्ञानस्वरूप आहात. आपल्या परमानंदस्वरूपामध्येच आपण

राहाता, म्हणून सवव पदाथव आपल्याला नेहमीच प्राप्त असतात. आपला संकल्प अमोघ आहे .

आपल्या

गचन्मय

शततीसमोर

हे

संसारचरमा

कधी

नसतेच.

अशा

सक्च्चदानंदस्वरूप भगवंतांना मी शरण आलो आहे . आपण सवाांचे तिनयंते आहात.

आपण स्वतः मध्येच राहून आपल्या मायेने ववश्वातील सवव गोष्टी उतपन्न केल्या आहे त. यावेळी आपली लीला प्रगट करण्यासाठाी आपण मनुष्याच्या रूपाने यद,ू वष्ृ णी आणण सातवतवंिशयांचे अग्रणी झाला आहात. प्रभो ! मी आपल्याला नमस्कार करीत आहे . (२३-२४)

श्रीशुक

म्हणतात-

भगवद्दशवनाने

आनंददत


भगवद्भतत

दे वर्षी

नारदांनी अशा प्रकारे भगवंतांची स्तुती करून तयांना प्रणाम केला. तयानंतर तयांची

आज्ञा घेऊन ते तेथून तिनघून गेले. इकडे भगवान श्रीकृष्णांनी केशीला युद्धात मारल्यामुळे आनंददत झालेल्या बालगोपालांसह ते पूवीप्रमाणे गाई चारू लागले आणण

गोकुळवािसयांना आनंद दे ऊ लागले. एकदा ते सवव गोपाल पववतमाथ्यावर गरु ांना चारीत होते. तयावेळी ते चोर-िशपाई असा लपंडावाचा खेळ खेळत होते. राजन ! तयांच्यापैक् काहीजण चोर, काहीजण िशपाई तर काहीजण बोकड बनले होते. अशा प्रकारे तिनभवय होऊन ते खेळात रममाण झाले होते. तयाचवेळी गवळ्याचा वेर्ष घेऊन

महामायावी मयाचा मुलगा हायोमासुर तेथे आला. खेळामध्ये तो बर्याच वेळा चोर होई आणण बोकड झालेल्या पुष्कळ मुलांना चोरून नेऊन लपवून ठाे वीत असे. तो महान असुर वारं वार तयांना घेऊन जाऊन एका डोंगराच्या गुहेत ठाे वून तितचे दार एका मोठ्या

िशलाखंडाने झाकून टाक्. अशा प्रकारे गोपाळांपैक् फतत चार-पाच िशल्लक रादहले. भततरिक भगवंतांनी तयाची ही चाल ओळखली. जेहाहा तो गोपालांना घेऊन जात

होता, तयाचवेळी िसंह जसा लांडग्याला पकडतो , तसे तयांनी तयाला बळे च पकडले.


बलवान हायोमासुराने एखाद्या पहाडाप्रमाणे आपले खरे रूप प्रगट केले आणण स्वतःला

सोडवून घेण्याचा प्रयतन केला. परं तु भगवंतांनी पकडल्यामुळे कळवळणारा तो स्वतःला सोडवून घेऊ शकला नाही. (२५-३२)

तेहाहा श्रीकृष्णांनी आपल्या दोन्ही हातांनी जखडून टाकून तयाला जिमनीवर

पाडले आणण एखाद्या पशप्र ू माणे तयाचा गळा दाबून तयाला मारले. दे वता ववमानांत बसून तयांची ही लीला पाहात होते. नंतर श्रीकृष्णांनी गुहेच्या तोंडाशी लावलेला िशलाखंड फोडला आणण गोपाळांना तया अडचणीतून बाहे र काढले. तेहाहा दे व आणण

गोपाळ तयांची स्तुती करू लागले आणण श्रीकृष्ण आपल्या गोकुळात परत आले. (३३३४)

स्कंद १० वा- अध्याय ३८ वा अरमाूराचे व्रजगमन श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - महाबुवद्धमान अरमाूरसद्ध ु ा तया रात्री मथरु े त राहून सकाळी रथात बसन ू नंदांच्या गोकुळाकडे तिनघाला. भाग्यवान अरमाूराची कमलनयन भगवंतांच्या दठाकाणी परम भतती होती. तयामळ ु े गोकुळात जाताना तो असा ववचार करू लागला. " मी असे कोणते शुभ कमव केले होते, अशी कोणती दीघव तपश्चयाव

केली होती ककंवा कोणतया सतपात्र हायततीला असे कोणते दान ददले होते क्, जयाचे फळ म्हणून आज मला भगवान श्रीकृष्णांचे दशवन होणार ! ववर्षयासतत अशा मला

भगवंतांचे दशवन अतितशय दल व वाटते. जसे शूद्र जातीतील माणसाला वेदपठाण दल व ु भ ु भ

असते. परं तु तसेच काही नाही. मला अधमालासुद्धा भगवान श्रीकृष्णांचे दशवन होईलच; जसे काळारूप नदीतून वाहात जाणारा एखादा एखादे वेळी संसार पर करू शकतो. आज

माझी सारी पापे नष्ट झाली. आज माझा जन्म सफळ झाला; कारण योग्यांच्यासुद्धा ध्यानाचा ववर्षय असणार्या भगवंतांच्या चरणकमलांना मी आज प्रतयि नमस्कार

करणार आहे . अहो ! कंसाने आज माझ्यावर मोठाीच कृपा केली आहे . तयाने

पाठाववल्यानेच मी या भत ू लावर अवतीणव झालेल्या स्वतः भगवंतांच्या चरणकमलांचे दशवन घेईन. तयांच्या नखमंडलाच्या केवळ कांतीचे ध्यान करूनही पव ू ीचे ीर्षी या


अज्ञानरूप अपार अंधकारराशीला पार करू शकले. ब्रह्मदे व, शंकर इतयादी दे व जयांची

उपासना करतात, लक्ष्मीदे वी आणण प्रेमी भततांसह मोठामोठाे ज्ञानी लोकसुद्धा जयांची आराधना करतात, जे गाई चारण्यासठाी गोपालांबरोबर वनामध्ये भ्रमण करतात आणण

जे गोपींच्या विःस्थळावर लागलेल्या केशराने रं गून जातात, तया श्रीचरणांचे आज

मला दशवन होणार ! तया मक ु ंु दांचे गाल व नाक दे खणे आहे . तयांचे लालसर कमलासारखे नेत्र क्स्मतपूवक व पाहातात. तयांचे ते कुरळ्या केसांनी शोभणारे मुखकमल

मला आज खात्रीने पाहायला िमळणार ! कारण आज ही हरणे माझ्या उजहाया बाजन ू े जात आहे त. पथ् ू ी स्वेच्छे ने मनष्ु यावतार ृ वीवरील भार उतरववण्यासाठाी भगवान ववष्णंन घेतला आहे . सौंदयावच्या खाणीचेच आज मला दशवन होणार ! सहजपणे माझ्या दृष्टीला िमळणारा हा लाभ नहाहे का? जे अहं कार न बाळगता या कायवकारणरूप

जगाचे फतत द्रष्टे आहे त, तयांच्या दठाकाणी असणार्या स्वरूपसािातकार अज्ञानामुळे

वाटणारा भेदभ्रम मुळीच असत नाही. ते आपल्या योगमायेनच े केवळ संकल्प करून प्राण, इंदद्रये, बुद्धी इतयादींसह आपल्या स्वरूपभूत जीवांची तिनिमवती करतात आणण तयांच्याबरोबर

गोकुळातील

घराघरांतून

तिनरतिनराळ्या

प्रकारच्या

लीला

करीत

असल्यासारखे भासतात. सवव पापांचा नाश करणारे तयांचे परम मंगल गुण, कमव आणण जन्म यांनी युतत असलेली वाणीच जगाला जीवन दे ते, सौंदयव दे ते आणण पववत्र करते. परं तु, जी वाणी हे वणवन करीत नाही, ती प्रेताच्या साजशंग ृ ारासारखीच हायथव होय. तेच भगवान स्वतः यदव ु ंशामध्ये आपणच घालन ू ददलेल्या मयावदांचे पालन

करणार्या श्रेष्ठा दे वतांचे कल्याण करण्यासाठाी अवतीणव झाले आहे त. तेच भगवान

आपली क्ती पसरवीत आज व्रजामध्ये तिनवास करीत आहे त. सवव दे वसद्ध ु ा तयांच्या

संपूणव मंगलमय यशाचे गान करीत असतात. ते महापुषार्षांचे आश्रय आणण गुरू आहे त. तयांचे सौंदयव तितन्ही लोकांना मोदहत करणारे आहे . दृष्टी असणार्यांचा ते परम

आनंद आहे त; लक्ष्मीलासुद्धा हवेहवेसे वाटणारे रूप धारण केले आहे . तयांचे मला आज खात्रीने दशवन होणार ! कारण आज सकाळपासूनच मला शुभशकुन होत आहे त. (११४)

जेहाहा मी तयांना पाहीन, तेहाहा सववश्रेष्ठा पुषार्ष बलराम तसेच श्रीकृष्णांच्या

चरणांना

नमस्कार


लगेच

रथातून

खाली

उडी

टाक्न.

योगी


आतमसािातकारासाठाी जयांना आपल्या हृदयामध्ये धारण करतात, तयांना मी आज

प्रतयि पाहून तयांच्या चरणांवर लोटांगण घालणार आहे . तया दोघांच्याबरोबरच तयांच्या वनवासी िमत्रांनासुद्धा वंदन करणार. जेहाहा मी तयांच्या चरणांवर मस्तक

ठाे वीन, तेहाहा ते आपले करकमल माझ्या मस्तकावर ठाे वतील ना ? जे कालरूपी सापाच्या

आवेशाने

घाबरून

जाऊन

तयांना

शरण

जातात,

तया


या

करकमलांनीच तर अभयदान ददले आहे . इंद्राने आणण दै तयराज बलीने भगवंतांच्या

याच करकमलांमध्ये भेटवस्तू समवपवत करून तितन्ही लोकांचे प्रभतु व प्राप्त करून घेतले. जया करकमलांमधन ू कमलपष्ु पासारखा सग ु ंध येतो, तया याच करकमलांनी स्वतःच्या स्पशावने रासलीलेच्या वेळी व्रजयव ु तींचा थकवा घालववला होता. कंसाने मला

दत ू म्हणून पाठाववले असले, तरी अच्यत ु मला शत्रू समजणार नाहीत. कारण ते सगळ्या ववश्वाचे सािी आहे त; म्हणून माझ्या अंतःकरणाच्या आत-बाहे र तिनमवल

ज्ञानदृष्टी ते पाहात असतात. मी तयांच्या चरणाजवळ हात जोडून ववनम्रभावाने उभा राहीन. तेहाहा क्स्मतहास्य करीत ते दयाद्रव दृष्टीने माझ्याकडे पाहातील. तयावेळी माझे

जन्मोजन्मींचे सगळे पाप तयाचवेळी नष्ट होऊन जाईल आणण मी तिनःशंकपणे परमानंदामध्ये मग्न होऊन जाईन. मी तयांच्या नातयातील असून तयांचा अतयंत

दहतगचंतक आहे . तयांच्याखेरीज माझे दस ु रे दै वत नाही. म्हणून ते आपल्या पुष्ट बाहूंनी मला हृदयाशी धरतील. तयाचेवेळी माझा दे ह तीथवस्वरूप होईल आणण माझी कमावची बंधने तट ु ू न जातील. ते मला जेहाहा आिलंगन दे तील आणण मी हात जोडून मस्तक लववून तयांच्यासमोर उभा राहीन आणण जेहाहा ते मला ’अरमाूर काका’ म्हणन ू हाक मारतील, तेहाहा माझे जीवन धन्य होईल. श्रीकृष्णांनी जयाला आपले म्हटले

नाही, तयाच्या तया जन्माचा गधतकार असो. तयांना कोणी वप्रय नाही क् कोणी अतयंत जवळचा नाही. तयांचा कोणी नावडता नाही, कोणी शत्रू नाही क् तयांच्या उपेिेला पात्र असाही कोणी नाही तरीसुद्धा कल्पवि ृ जयाप्रमाणे आपल्या जवळ येऊन

याचना करणार्याला तयाने मादहतलेली वस्तू दे तो, तयाचप्रमाणे भगवानसुद्धा जो तयांना जसा भजतो, तयाला ते तसाच भजतात. मी ववनम्र भावाने मस्तक लववून जेहाहा बलरामदादांच्या समोर उभा राहीन तेहाहा हसत हसत ते मला आपल्या हृदयाशी धरून, माझे दोन्ही हात पकडून मला घरात घेऊन जातील. तेथे माझा सवव प्रकारे


पाहुणचार करतील. तयानंतर मला ववचारतील क्, " आमच्या घरच्यांच्याबरोबर कंस कसा वागतो ?" (१५-२३) श्रीशक ु म्हणतात- परीक्षिता ! श्वफल्काचा मल ु गा अरमाूर वाटे त याच गचंतनात

बुडून गेला असतानाच रथाने गोकुळात पोहोचला. तेहाहा सय ू व अस्ताचलाला गेला होता.

जयांच्या चरणकमलांची पववत्र धूळ सवव लोकपाल आपल्या ककरीटांवर धारण करतात, तयांच्या चरणगचन्हांचे अरमाूराने गोकुळात दशवन घेतले. कमल, यव, अंकुश इतयादी असाधारण गचन्हांमुळे तयांची ओळख पटत होती आणण तयांनीच पथ् ृ वीची शोभा वाढवली होती. तया चरणगचन्हांचे दशवन होताच अरमाूराच्या हृदयात आनंद मावेनासा झाला. प्रेमावेगाने तयाच्या अंगावर रोमांच आले. अश्रूंनी डोळे डबडबले. तेहाहा रथातून

उडी मारून तो तया धुळीत लोळू लागला आणण म्हणाला- " अहाहा ! हा तर आमच्या प्रभूंच्या चरणांच्या धळ ु ीचा प्रसाद आहे . " (२४-२६)

कंसाचा संदेश घेतल्यापासून श्रीहरींची गचन्हे , दशवन, गुणश्रवण इतयादींपयांत

अरमाूराच्या गचतताची जशी अवस्था झाली, तशी होणे हाच मनुष्याच्या दे ह धारण करण्याचा श्रेष्ठा लाभ आहे . म्हणून माणसाने दं भ, भय आणण शोक यांचा तयाग करून मनात तिनतय असाच भाव बाळगावा. (२७)

अरमाूराने व्रजात पोहोचल्यावर श्रीकृष्ण आणण बलराम या दोन्ही भावांना

गाईंची धार काढण्यासाठाी गेलेले पादहले. श्यामसुंदर श्रीकृष्णांनी पीतांबर आणण बलरामांनी नीलांबर धारण केले होते. तयांचे डोळे शरतकालीन कमळाप्रमाणे सुंदर

ददसत होते. तयांनी नुकताच ककशोरावस्थेत प्रवेश केला होता. एक सावळा आणण

दस ु रा गोरा असे ते दोघेही सौंदयावची खाण होते. पुष्ट बाहू , सुंदर वदन असलेले ते अतितशय मनोहर ददसत होते आणण हततीच्या वपल्लाप्रमाणे तयांची डौलदार चाल होती. ते महातमे ध्वज, वज्र, अंकुश आणण कमलाचे गचन्ह असलेल्या पायांनी व्रजभूमी सश व पाहाणे दयाद्रव होते. तयांची लीला उदातत ु ोभीत करीत. तयांचे क्स्मतहास्यपूवक

आणण संद ु र होती. गळ्यांत वनमाला आणण मण्यांचे हार झगमगत होते. तयांनी स्नान करून तिनमवळ वस्त्रे पररधान केली होती आणण शरीराला सग ु ंधी उटणे लावले होते.

जगाचे आददकारण, जगाचे स्वामी, पुषार्षोततम जगाच्या रिणासाठाी आपल्या संपूणव


अंशांनी बलराम आणण श्रीकृष्ण यांच्या रूपामध्ये अवतीणव होऊन आपल्या अंगकांतीने

ददशांचा अंधकार दरू करीत आहे त. ते असे ददसत अहोते क्, जणू काही सोन्याने

मढलेला पाचूचा आणण चांदीचा पववतच. तयांना पाहाताच अरमाूराने प्रेमावेगाने अधीर

होऊन रथातून खाली उडी मारली आणण राम-कृष्णांच्या चरणांना साष्टांग दं डवत घातले. हे राजा ! भगवंतांच्या दशवनाने तयाला इतका आनंद झाला क्, तयाचे डोळे

पाण्याने भरून आले. सवव शरीर पुलककत झाले. तयाचा गळा दाटून आल्याने तो आपले नावसद्ध ु ा सांगू शकला नाही. शरणागतवतसल श्रीकृष्णांनी तयाच्या मनातील भाव जाणन ू प्रेमाने आपल्या चरमाांककत हाताने तयाला जवळ ओढून हॄदयाशी धरले.

यानंतर उदार मनाच्या श्रीबलरामांनी नमस्कार करणार्या तयाला आिलंगन ददले आणण

तयाचा एक हात श्रीकृष्णांनी तर दस ु रा बलरामांनी पकडून दोन्ही भाऊ तयाला घरी घेऊन गेले. (२८-३७)

श्रीकृष्णांनी तयाचे चांगले स्वागत करून व खश ु ाली ववचारून उच्च आसनावर

बसववले आणण ववगधपूवक व पाय धऊ ु न मधप ु कवपज ू ा केली. यानंतर भगवंतांनी अतितथी म्हणन ू आलेल्या अरमाूराला एक गाय भेट ददली आणण तयाचे पाय चेपून तयाचा थकवा

दरू केला. नंतर अतितशय आदराने पववत्र अशा िमष्टान्नाचे भोजन ददले. भोजन

झाल्यानंतर धमावचे ममव जाणणार्या बलरामांनी प्रेमाने मुखशुद्धीसाठाी ववडा दे ऊन सुगंधी माळ घालून तयाला अतितशय आनंददत केले. अशा प्रकारे सतकार झाल्यानंतर

तयाच्याजवळ जाऊन नंद राजांनी ववचारले, " अरमाूर महोदय ! तिनदव यी कंस क्जवंत असताना आपण तेथे ददवस कसे घालववता ? कसायाने पाळलेल्या बोकडांसारखीच

आपली अवस्था असणार ! जया इंदद्रयलोलुप पापी माणसाने आपल्या ववलाप करणार्या बदहणीच्या कोवळ्या मुलांना ठाार मारले, तयाचीच प्रजा असलेल्या आपले

कुशल असेल, हा ववचार तरी आम्ही कसे करू शकतो? " अरमाूराने नंदांना तयांची खश ु ाली अगोदरच ववचारली होती. तयांनीही जेहाहा अशा प्रकारे मधरु वाणीने अरमाूराची

चौकशी केली आणण तयाचा सन्मान केला, तेहाहा प्रवासामळ ु े अरमाूराच्या शरीराला आलेला शीण दरू झाला. (३८-४३)

अध्याय अडतितसावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ३९ वा श्रीकृष्ण- बलरामांचे मथरु ागमनश्रीशुक म्हणतात - रामकृष्णांनी अरमाूराचे चांगल्या तर्हे ने आदरातितथ्य केले.

तो आरामात पलंगावर बसला. येताना वाटे त जया जया इच्छा तयाने मनात बाळगल्या

होतया, तया सवव पूणव झाल्या. राजा ! लक्ष्मीचे आश्रयस्थान असलेले भगवान प्रसन्न झाल्यावर िमळणार नाही, असे काय आहे ? तरीसद्ध ु ा भगवतपरायण भततजन कोणतयाही वस्तच ू ी इच्छा करीत नाहीत. (१-२)

संध्याकाळचे भोजन झाल्यानंतर दे वक्नंदन भगवान श्रीकृष्णांनी अरमाूराला

कंसाचे नातलगांशी वागणे कसे असते, हे ववचारून तयाच्या पुढील कायवरमामाववर्षयी ववचारले. (३)

श्रीकृष्ण म्हणाले- काका ! आपले मन पववत्र आहे . आपण आलात, आपले

स्वागत असो. मी आपले कल्याण इक्च्छतो. मथुरेतील आमच्या आप्तस्वक्यांचे

कुशल आणण आरोग्य बरे आहे ना ? अहो ! आमचा फतत नावाचा मामा कंस

म्हणजे आमच्या कुलाची हायाधीच आहे . ती वाढत असेपयांत आम्ही आमचे आप्तेष्ट आणण तयांची मुले- बाळे यांच्या खुशालीववर्षयी काय ववचारावे? काका ! ककती ही

खेदाची गोष्ट आहे ! माझ्यामुळेच माझ्या तिनरपराध आणण सदाचरणी माता-वपतयांना अनेक हाल-अपेष्टा सहन कराहाया लागल्या. माझ्यामळ ु े च तयांना तुषांगात टाकले गेले

आणण माझ्यामळ ु े च तयांची मल ु े मारली गेली. पुष्कळ ददवसांपासन ू माझी इच्छा होती क्, आपल्यापैक् कोणाची तरी माझी भेट हाहावी. सद ु ै वाने आज ती इच्छा पूणव झाली. काका ! आता आपण मला हे सांगा क्, आपण येथे येण्याचे कारण काय? (४-७)

श्रीशुक म्हणतात- भगवान श्रीकृष्णांनी जेहाहा अरमाूराला असा प्रश्न केला, तेहाहा

कंसाने यादवांशी वैर आणण वसुदेवांना मारण्याचा तयाचा उद्योगसुद्धा तयाने तयांना

सांगगतला. अरमाूराने कंसाचा संदेश, जया उद्देशाने तयाने आपल्याला दत ू म्हणन ू पाठाववले होते तो तयाचा उद्देश आणण नारदांनी वसद श्रीकृष्णांचा जन्म ु े वांपासन ू


घेण्याचा वतृ तांत जो कंसाला सांगगतला होता तो, असा सवव वतृ तांत सांगगतला. शत्रप ु िाचा तिनःपात करणारे श्रीकृष्ण आणण बलराम, अरमाूराचे हे म्हणणे ऐकून हसू लागले आणण तयानंतर तयांनी नंदबाबांना कंसराजाची आज्ञा सांगगतली. तेहाहा नंदांनीही

सवव गोपांना आज्ञा केली क्, " सगळे दध ू एकत्र करा. नजराणे र्घया आणण छकडे जोडा. उद्याच आपण मथुरेला जाणार आहोत आणण तेथे जाऊन राजा कंसाला दध ू , दही वगैरे दे ऊ. तेथे एक मोठाा उतसव होत आहे . तो पाहाण्यासाठाी दे शातील पुष्कळ लोक एकत्र येणार आहे त. आम्हीसद्ध ु ा तो पाहू ! " कोतवालामाफवत नंदांनी आपल्या गोकुळात अशी दवंडी वपटववली. (८-१२)

आपल्या राम-कृष्णांना मथुरेला घेऊन जाण्यासाठाी अरमाूर व्रजामध्ये आला

आहे , हे ऐकून गोपी अतितशय हायाकूळ झाल्या. भगवान श्रीकृष्ण मथुरेला जाणर ही

बातमी ऐकूनच काही गोपी शोकाकुल झाल्या. तयांच्या उष्ण श्वासांमुळे तयांची मख ु कमले म्लान झाली. काहींची अशी दशा झाली क्, तयांची वस्त्रे ढळली, हातातील काकणे गळून पडली आणण वेण्या सैल झाल्या तरी याचाही तयांना पतता लागला नाही. भगवंतांच्या गचंतनाने काहींच्या गचततवतृ तींचा लय झाला. जणू तया समागधस्त

झाल्या आणण तयांना स्वतःचेही भान रादहले नाही. काही गोपी श्रीकृष्णांचे प्रेम,

क्स्मतहास्य आणण हृदयस्पशी वैिशष्ट्यपूणव शब्दरचना असलेले बोलणे आठावून

दे हभान ववसरल्या. भगवंतांचे आकर्षवक चालणे, हाव-भाव, प्रेमपूणव क्स्मतहास्ययुतत पाहाणे, सवव शोक िमटववणारी थट्टा आणण अलौककक लीला हे सवव आठावून तयांच्या ववरहाच्या

भीतीने

तया

हायाकूळ

झाल्या.

तयांचे

क्जवनच

श्रीकृष्णमय

झालेले

असल्यामुळे तयांच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले. सार्याजणी एकत्र येऊन गटागटाने आपापसात म्हणू लागल्या. (१३-१८)

गोपी म्हणाल्या - हे ववधातया ! हे ववश्व घडवतोस खरे , परं तु तुझ्या हृदयात

दयेचा लवलेश नाही. प्रथम तू मैत्रीने आणण प्रेमाने जीवांना एकमेकांशी जोडतोस,

परं तु तयांच्या इच्छा पूणव होण्याआधीच तू ववनाकारणच तयांची एकमेकांपासून ताटातूट करतोस. तुझा हा खेळ लहान पोरांसारखाच नहाहे का ? हे ववधातया ! आधी आम्हांला

मुकंु दांचे मुखकमल दाखववलेस. ककती सद ुं र आहे ते ! काळे कुरळे केस जयाच्यावर भुरभुरत आहे त, सुंदर गाल आणण उभार नाक यांनी शोभणारे आणण क्स्मतहास्याच्या


लकेरीने सगळा शोक दरू करणारे असे ते मुखकमळ आता मात्र आमच्या दृष्टीआड करीत आहे स ! केवढा हा तझ ु ा दष्ु टपणा ! तूच रमाूर आहे स. मात्र अरमाूर नाव घेऊन येथे आलास आणण तूच आम्हांला ददलेले हे डोळे मूखावसारखे आमच्यापासून काढून

घेत आहे स. यांच्याद्वारे च आम्ही श्रीकृष्णांच्या एकेका अंगामध्ये तुमच्या सष्ृ टीचे संपूणव सौंदयव तिनरखन ू पाहात होतो. (१९-२१)

काय आमचे दद ु ै व ! हे नंदनंदन एका तशणात प्रेम सोडून दे ऊन, जया आम्ही

आपले घर-दार, सगे-सोयरे , पती-पुत्र इतयादींना सोडून यांच्या दासी झालो आणण जया यांच्यासाठाीच आज शोकाकुल होत आहोत, तया आमच्याकडे आज पाहातसुद्धा नाहीत. कारण यांना ’नवे ते हवे ’ ना ! आजच्या रात्रीनंतर येणारा उद्याचा प्रातःकाल मथुरेतील

क्स्त्रयांसाठाी

तिनक्श्चतच

अतितशय

आनंददायक

असेल.

तयांची

पुष्कळ

ददवसांची इच्छा उद्या पूणव होणार ! कारण जेहाहा व्रजराज श्यामसुंदर मथुरेत प्रवेश

करतील, तेहाहा तयांना तयांचे कटािातन ू प्रगट होणार्या क्स्मतरूप मधरु साने यत ु त श्रीमख मनसोतत पाहाता येईल ! आमचे नंदकुमार धैयव व ान असन ु ू जरी वडडल

माणसांच्या आज्ञेत वागणारे असले, तरी मथरु े तील यव ु ती आपल्या मधाप्रमाणे मधाळ

वचनांनी तयांचे गचतत आपल्याकडे वेधन घेतील आणण हे ही तयांचे लजजायत ू ु त

क्स्मतहास्य आणण ववलास पाहून तेथेच रमतील. मग ते आम्हां गावढळ गवळणींकडे परतून कशाला येतील बरे ? आज रमारमण, गण ु सागर, दे वक्नंदनांच्या दशवनाने मथुरेतील दाशाहव भोज, अंधक आणण वक्ृ ष्णवंशी यादवांचे डोळे तिनक्श्चतच धन्य होतील ! तयाचबरोबर जे लोक येथून मथुरेला जाताना वाटे त तयांना पाहातील, ते सुद्धा तप्ृ त होतील. (२२-२५)

पहा सख्यांनो ! इकडे आम्ही गोपी इततया दःु णखत होत आहोत आणण हा

अरमाूर आमच्या परम वप्रयतम श्यामसुंदरांना आमच्या डोळ्यांआड लांब घेऊन तिनघाला

आहे . िशवय दोन गोष्टी सांगून आम्हांला धीरही दे त नाही. अशा या अतयंत रमाूर पुषार्षाचे नाव अरमाूर असायलाच नको होते ! सख्यांनो ! जराही दयामाया नसलेले हे

श्रीकृष्णही रथात बसलेसुद्धा ! वेडे गोपगणही छकड्यांतून तयांच्याबरोबर जाण्याची

ककती घाई करीत आहे त ! आणण आमच्यातील जाणती वद्ध ृ मंडळीही तितकडे कानाडोळा करीत आहे त. आज दै वच आमच्यावर उलटले आहे , हे च खरे ! चला ! आपणच


जाऊन माधवांना अडवू. आपल्या घरांतील वद्ध ृ ककंवा नातलग आपले काय करणार

आहे त ? अध्याव िणासाठाीसुद्धा सोडण्यास कठाीण अशी मक ु ंु दांची सोबत आमच्या

दभ ु ावग्याने आज आमच्यापासून दहरावून घेऊन आम्हांला हायाकूळ करून सोडले आहे . सख्यांनो ! जयांचे प्रेमपूणव मनोहर क्स्मतहास्य, गूढ अशा गोड गोड गोष्टी, प्रेमाने

लीलेने पाहाणे, आणण ददलेली आिलंगने यांमुळे आपल्या तया रासकरमाडेच्या रात्री, एका िणात संपल्या असे आपल्याला वाटले. आता तयांच्याखेरीज ही अपार ववरहहायथा आम्ही कशी नाहीशी करावी बरे

? दररोज सायंकाळी गोपालांनी वेढलेले ते

बलरामांसह गाई चारून वनातन ू परत येत, तयावेळी तयांचे काळे भोर कुरळे केस आणण गळ्यातील पष्ु पहार गाईंच्या खरु ांमळ ु े उडालेल्या धळ ु ीने माखलेले असत. बासरी वाजवीत आणण क्स्मतहास्ययुतत कटाि टाक्त ते आमची हृदये ववद्ध करीत. तयांच्याखेरीज आम्ही कशा क्जवंत राहू बरे ? (२६-३०)

श्रीशक म्हणतात- असे बोलणार्या अतयंत ववरहहायाकूळ गोपी लाज-लजजा ु

सोडून ’हे गोववंदा ! हे दामोदरा ! हे माधवा ! ’ म्हणत गळा काढून रडू लागल्या. अशा प्रकारे रडण्यातच गोपींची सारी रात्र गेली. सय ू दोषदय झाला. संध्यावंदन वगैरे तिनतयकमे आटोपून अरमाूर रथावर स्वार होऊन रथ हाकू लागला. नंद वगैरे गोपसद्ध ु ा

दध ू , दही इतयादींनी भरलेली मडक् आणण पुष्कळ भेटवस्तू घेऊन छकड्यात बसून तयांच्या

पाठाोपाठा

चालू

लागले.

याचवेळी

प्रेमरं गात

रं गलेल्या

गोपी

प्राणवप्रय

श्रीकृष्णांजवळ गेल्या, तेहाहा तयांनी वळून आपल्याकडे पादहल्यामुळे तया काहीशा आनंददत झाल्या. नंतर तयांच्याकडून काही तिनरोप िमळे ल, या आशेने तेथेच उभ्या

रादहल्या. आपण तिनघाल्यामुळे गोपी शोकसंतप्त झालेल्या पाहून तयांनी दत ू ामाफवत "मी येईन" असा प्रेमाचा संदेश पाठावून तयांना धीर ददला. जोपयांत रथाचा ध्वज आणण चाकांमुळे उडणारी धळ ू गोपींना ददसत होती, तोपयांत तया गचत्रासारख्या तटस्थ

उभ्या रादहल्या; मात्र तयांची मने नंदलालामागोमाग चालली होती. श्रीकृष्णांच्या परत कफरण्याची आशा मावळली, तेहाहा तया घरी परतल्या. आता आपल्या वप्रयतमाच्या

लीलांचे गायन करीत तया ददवस कंठाू लागल्या आणण अशा प्रकारे आपला शोक हलका करू लागल्या. (३१-३७)


हे राजा ! इकडे भगवान श्रीकृष्णसुद्धा बलराम आणण अरमाूर यांच्यासह

वायूसमान वेग असणार्या रथात बसून पापनािशनी यमुना नदीच्या तीरावर जाऊन

पोहोचले. तेथे ते हात-तोंड धुऊन पाचूसारखे तिनळे आणण अमत ु ा ृ ाप्रमाणे गोड यमन नदीचे पाणी प्याले. नंतर बलरामांसह भगवान वनराईत जाऊन रथात बसले. दोघा

भावांना रथात बसवून अरमाूर तयांचा तिनरोप घेऊन यमुनेच्या डोहावर येऊन ववधीपूवक व स्नान करू लागला. तया पाण्यात बुडी मारून तो वेदमंत्रजप करू लागला. तयाचवेळी पाण्यात तेच श्रीकृष्ण आणण बलराम एकत्र बसलेले तयाला ददसले. " रथात बसलेले

वसद ु े वाचे पुत्र इथे पाण्यात कसे काय? आणण येथे आहे त तर कदागचत रथात

नसतील, " असा ववचार करून तयाने पाण्यातन ू डोके वर काढून पादहले. तेथेही ते पदहल्याप्रमाणेच बसले होते. तयांना पाण्यात पादहले , तो आपला भ्रम असावा, असे वाटून तयाने पुन्हा बुडी मारली. परं तु पुन्हा तयाला असे ददसले क्, तेथे सािात

श्रीशेर्ष ववराजमान आहे त आणण िसद्ध, चारण, गंधवव तसेच असुर मस्तक लववून तयांची स्तुती करीत आहे त. तयांना हजार मस्तके असून तयांच्या प्रतयेक फण्यावर मुगुट शोभून ददसत आहे . कमळाच्या गाभ्याप्रमाणे असलेल्या उजजवल शरीरावर तयांनी

नीलांबर

पररधान

केले

आहे .

तयामळ ु े

हजारो

िशखरांनी

युतत

अशा

कैलासाप्रमाणे ते ददसत होते. तयांच्याच अंगावर घनश्याम पहुडले आहे त. तयांनी रे शमी पीतांबर पररधान केला आहे . ते अतयंत शांत व चतुभुज व असून तयांचे तांबड्या कमळाच्या पाकळीसारखे लालसर डोळे आहे त. तयांचे मख मनोहर आणण प्रसन्न ु असन ू तयांचे पाहाणे मधरु हास्याने शोभणारे आहे . भव ु या सम् ु दर असन ू नाक अपरे

आहे . तयांचे कान, गाल आणण लालसर ओठा शोिभवंत ददसत आहे त. तयांचे हात गुडर्घयापयांत लांब आणण पुष्ट आहे त. खांदे उं च असून विःस्थळावर लक्ष्मीदे वी आहे . गळा

शंखाप्रमाणे

असून

नाभी

खोल

आहे .

तीन

वळ्यांनी

शोभणारे

उदर

वपंपळपानाप्रमाणे शोभत आहे . कंबर आणण तिनतंब स्थूल, हततीच्या सोंडेप्रमाणे जांघा,

सुंदर गुडघे आणण वपंडर्या आहे त. घेटे उं च असून लाल लाल नखांतून ककरणे बाहे र पडत आहे त. चरणकमळ दहा बोटांच्या पाकळ्यांनी शोभन ददसत आहे . अतयंत ू

बहुमूल्य रतनजडडत असा मुगुट, कडी, बाजूबंद, करदोटा, यज्ञोपवीत, हार, नूपुरे आणण कंु डले यांनी ते अलंकृत आहे त. एका हातात कमळ शोभत आहे आणण इतर तीन हातांमध्ये

शंख, चरमा व गदा आहे . विःस्थळावर

श्रीवतसाचे गचन्ह, गळ्यात


कौस्तुभमणी आणण वनमाला शोभत आहे . नंद-सुनंद इतयादी पार्षवद आपले ’स्वामी’; सनकादी ीर्षी ’परब्रह्म’; ब्रह्मदे व, महादे व इतयादी दे व ’सवेश्वर’; मरीची इतयादी नऊ

ब्राह्मण ’प्रजापती’ आणण प्रल्हाद, नारद, वसू इतयादी भगवंतांचे श्रेष्ठा भतत तयांना ’भगवान’ समजून तया तया भावांनुसार तिनददोषर्ष वेदवाणीने तयांची स्तुती करीत आहे त.

तयाचबरोबर लक्ष्मी, पुष्टी, सरस्वती, कांती, क्ती आणण तुष्टी (म्हणजेच ऐश्वयव, बल,

ज्ञान,

श्री,यश

आणण

वैराग्य

या

र्षडैश्वयवयुतत)

इला(पथ् ृ वीशतती),

ऊजाव

(लीलाशतती), ववद्या-अववद्या (जीवांना मोि आणण बंधन यांना कारणरूप असणारी

बदहरं ग शतती) ह्लाददनी, संववत (अंतरं ग शतती) आणण माया या शतती मतिू तवमंत होऊन तयांची सेवा करीत आहे त. (३८-५५)

हे सवव पाहून अरमाूराला परमानंद झाला. मनात परम भततीचा उदय झाला. सारे शरीर पुलककत झाले. प्रेमभावाचा उद्रे क झाल्यामुळे तयाचे डोळे अश्रूंनी भरून

आले. आता अरमाूराने धीर धरून भगवंतांच्या चरणांवर डोके टे कवून नमस्कार केला आणण हात जोडून हळू हळू सद्गददत वाणीने तो भगवंतांची स्तत ु ी करू लागला. (५६५७)

अध्याय एकोणचािळसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ४० वा अरमाूराने केलेली भगवान श्रीकृष्णांची स्तत ु ी अरमाूर म्हणाला- प्रभो ! आपण प्रकृती इतयादी सवव कारणांचे कारण आहात.

आपणच अववनाशी पुषार्षोततम नारायण आहत. तसेच जयांनी या जगाची तिनिमवती

केली, तया ब्रह्मदे वांची उतपतती आपल्याच नािभकमलातन ू झाली. मी आपल्याला

नमस्कार करतो. पथ् ृ वी, जल, वाय,ू आकाश, अहं कार, महतततव, प्रकृती, पुषार्ष, मन, इंदद्रये, सवव इंदद्रयांचे ववर्षय आणण तयांच्या अगधष्ठाानभूत दे वता हे च सवव चराचर जगाला कारण आहे त. पण हे सगळे आपलेच अंगस्वरूप आहे त. प्रकृती इतयादी सवव पदाथव अचेतन असल्यामुळे आतमस्वरूप अशा तुमचे स्वरूप जाणू शकत नाहीत;

ब्रह्मदे वसुद्धा प्रकृतीच्या गुणांनी यत ु त आहे त. म्हणून तेसुद्धा आपले गुणांच्या पलीकडे


असलेले स्वरूप जाणत नाहीत. साध,ू योगी, अध्यातम, अगधभूत व अगधदै व यांचे सािी महापुषार्ष व तिनयंत्रक ईश्वराच्या रूपामध्ये आपलीच उपासना करतात. काही कमवकांडी ब्राह्मण वेदमंत्रांनी अनेक दे वतावाचक नावे आणण अनेक रूपे असलेले यज्ञ

करतात आणण तयाद्वारा आपलीच उपासना करतात. काही ज्ञानी सवव कमाांचा तयाग करून शांत भावात क्स्थर राहातात आणण समाधीने ज्ञानस्वरूप अशा आपलीच

आराधना करतात. आणखी काही शुद्धगचतत वैष्णव आपणच सांगगतलेल्या पांचरात्र

इतयादी ववधींनी आपल्याशी तन्मय होऊन आपल्या ’चतहाु यह ुव ’ इतयादी अनेक ककंवा ’नारायण’

या

एकाच

स्वरूपाची

पज ू ा

करतात.

भगवन

!

दस ु रे

काही

लोक

शैवपंथानस ु ार आचायवभेदामळ ु े अनेक अवांतर भेद असलेल्या िशवस्वरूप अशा आपलीच पूजा करतात. हे प्रभो ! जे लोक दस ु र्या दे वतांची भतती करतात आणण तया दे वतांना

आपल्यापेिा िभन्न समजतात, ते सववजणसुद्धा वास्तववक आपलीच आराधना करतात.

कारण आपणच सवव दे वतांच्या रूपांमध्ये आहात आणण सवेश्वरसुद्धा आहात. हे प्रभो ! जशा पववतात उगम पावणार्या नद्या पावसाच्या पाण्याने भरून सवव बाजूंनी समद्र ु ात

प्रवेश करतात, तयाचप्रमाणे सवव प्रकारचे उपासनामागव शेवटी आपल्यालाच येऊन िमळतात. (१-१०) प्रभो ! सततव, रज आणण तम हे आपल्या प्रकृतीचे तीन गुण आहे त.

ब्रह्मदे वापासून ते स्थावर वस्तूंपयांतचे सवव चराचर जीव तया तीन गुणांनीच ओतप्रोत भरलेले आहे त. परं तु आपण सववस्वरूप असूनही तया गुणांनी िलप्त झालेले नाहीत.

आपण सवव वतृ तींचे सािी आहात. तीन गुणांचा प्रवाह अज्ञानमूलक असून तो दे वता, मनुष्य, पश-ु पिी इतयादी सवव योनींमध्ये हायाप्त आहे . मी आपणांस नमस्कार करतो.

अग्नी आपले मुख, पथ् ृ वी चरण, सूयव आणण चंद्र नेत्र, आकाश नाभी, ददशा कान, स्वगव मस्तक, दे वेंद्र भुजा, समुद्र उदर आणण वायू आपल्या प्राणशततीच्या रूपामध्ये

उपासनेसाठाी कक्ल्पलेला आहे . वि ृ आणण वनस्पती हे रोम, मेघ डोतयावरील केस, पववत आपली हाडे व नखे, ददवस व रात्र पापण्यांची उघडझाप , प्रजापती जननेंदद्रय

आणण पाऊस हे च आपले वीयव आहे . हे अववनाशी भगवन ! जसे पाण्यामध्ये पुष्कळसे जलचर जीव आणण औंदं ब ु राच्या फळामध्ये लहान-लहान क्टक असतात. तयाचप्रमाणे उपासनेसाठाी

स्वीकारलेल्या

आपल्या

मनोमय

पुषार्षरूपामध्ये

अनेक



जीवजंतूंनी भरलेले असे लोक आणण तयांचे लोकपाल कक्ल्पलेले आहे त. प्रभो ! आपण

लीला करण्यासाठाी पथ्ृ वीवर जी जी रूपे धारण करता, ते सवव अवतार, लोकांचा शोकमोह धुऊन टाकतात आणण नंतर तेच लोक मोठ्या आनंदाने आपल्या यशाचे गायन करीत असतात. आपण वेद, ीर्षी, वनस्पती यांचे रिण आणण सतयव्रताला ज्ञान

दे ण्यासाठाी म्हणून मतस्यरूप धारण करून प्रलयाच्या समुद्रामध्ये स्वच्छं द ववहार केला

होता. तया मतस्यरूपाला मी नमस्कार करतो. आपणच मधु आणण कैटभ नावाच्या असरु ांचा संहार करण्यासाठाी हयग्रीव अवतार धारण केला होता. मी आपल्या तया रूपालासद्ध ु ा


करतो.

आपणच

ते

ववशाल

कूमावचे

रूप

धारण

करून

मंदराचलाला धारण केले होते. आपल्याला मी नमस्कार करतो. आपणच पथ् ृ वीच्या उद्धाराची लीला करण्यासाठाी वराहरूपाचा स्वीकार केला होता. आपणास माझा

नमस्कार असो. प्रल्हादासारख्या साधज ु नांचे भय िमटववणार्या हे प्रभो ! आपल्या तया

अलौककक निृ संह रूपाला मी नमस्कार करतो. आपण वामनरूप घेऊन आपल्या पायाने तीन लोक हायापले होते. मी आपणास नमस्कार करीत आहे . धमावचे उल्लंघन

करणार्या गवववष्ठा िबत्रयरूपी वनाला तोडणार्या परशुरामाला मी नमस्कार करतो. रावणाचा नाश करणार्या श्रीरामांना मी नमस्कार करतो. वासुदेव, संकर्षवण, प्रद्युम्न आणण अतिनषाद्ध या चतुहायह ुव रूपात असणार्या भागवंतांच्या दे वाला मी नमस्कार करतो.

दै तय आणण दानवांना मोदहत करण्यासाठाी शुद्ध असे बुद्धरूप घेणार्या आपणास मी

नमस्कार करीत आहे . पथ् ृ वीवरील िबत्रय जेहाहा म्लेंच्छांप्रमाणे वतवन करू लागतील, तेहाहा तयांचा नाश करण्यासाठाी कक्ल्करूप घेणार्या आपणास मी नमस्कार करतो. (११-२२)

भगवन ! हा जीवलोक आपल्या मायेने मोदहत झाला आहे . तयामुळेच ’मी-

माझे’ या खोट्या दरु ाग्रहात फसून कमवमागावमध्ये भटकत आहे . हे प्रभो ! मी सुद्धा

ककती मख ू व ! स्वप्नात ददसणार्या पदाथावप्रमाणे भ्रामक असणारे दे ह-घर, पतनी-पुत्र, धन-स्वजन इतयादी खरे समजन ू तयांच्या मोहात गंत ु न ू भटकत आहे . (२३-२४)

प्रभो ! माझा मूखप व णा तर पहा ! मी अतिनतय वस्तूंना तिनतय, अनातम्याला

आतमा आणण दःु खाला सुख समजलो. अशा प्रकारे मी अज्ञानाने सांसाररक सुखदःु खांतच रमून गेलो आणण जयांच्यावर खरे प्रेम करावे तया आपल्याला ववसरलो. जसे


एखाद्या अडाणी माणसाने पाण्यासाठाी तळ्याकडे जावे आणण तयाच्यावर तयाच्यामळ ु ेच उतपन्न झालेले शेवाळ पाहून तेथे पाणी नाही असे समजावे आणण याउलट मग ु ाच्या मागे ृ जळाकडे धाव र्घयावी, तसाच मीसुद्धा आपल्याला सोडून खोट्या सख

भटकत आहे . माझी बुद्धी ववर्षयवासनायत ु त आहे . माझ्या मनामध्ये अनेक वस्तूंच्या कामना आणण तया पूणव करण्यासाठाी कमव करण्याचे संकल्प उठात असतात. िशवाय तिनग्रह करण्यास अतयंत कठाीण अशी ही इंदद्रये मनाला बळजबरीने इकडे तितकडे

फरपटत नेतात, म्हणन ू मी या मनाला रोखू शकत नाही. तो मी, अभततांना अतितशय

दल व अशा आपल्या चरणकमलांना शरण आलो आहे . हे स्वामी ! हा सद्ध ु भ ु ा मी आपला कृपाप्रसादच मानतो. कारण हे पद्मनाभ ! जेहाहा जीवाची संसारातन ू मत ु त

होण्याची वेळ येत,े तेहाहाच सतपुषार्षांची उपासना घडून गचततवतृ ती आपल्या ठाायी

जडते. प्रभो ! आपण शुद्ध ववज्ञानस्वरूप आहात. सवव अनुभूतींचे आपणच कारण आहात. जीव,ईश्वर आणण प्रकृती आपणच आहात. आपल्या शतती अनंत आहे त. आपण स्वतः ब्रह्म आहात. मी आपणांस नमस्कार करीत आहे . प्रभो ! आपणच

वासुदेव आणण सवव जीवांचे आश्रयस्थान संकर्षवण आहात. बुद्धी मनाच्या व अगधष्ठाातया

(प्रद्युम्न आणण अतिनषाद्ध) हृर्षीकेशा ! मी आपणांस नमस्कार करतो. प्रभो ! शरण आलेल्या माझे रिण करा. (२५-३०)

अध्याय चािळसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ४१ वा श्रीकृष्णांचा मथरु े त प्रवेश श्रीशुकाचायव म्हणतात-अरमाूर अशी स्तुती करीत असतानाच एखाद्या नटाने

एखादी भूिमका संपल्यावर पुन्हा मूळ रूपात यावे, तयाप्रमाणे भगवान श्रीकृष्णांनी तयाला पाण्यामध्ये आपल्या ददहायरूपाचे दशवन घडववले आणण पुन्हा ते आवरून घेतले.

भगवंतांचे ते ददहायरूप अंतधावन पावलेले पाहून तो पाण्याबाहे र आला आणण लगबगीने सवव आवश्यक तिनतयकमे पार पाडून चककत अवस्थेत रथाकडे परतला. श्रीकृष्णांनी


तयाला ववचारले, " काका ! आपण पथ् ृ वी, आकाश ककंवा पाण्यामध्ये एखादी अद्भूत वस्तू पादहलीत काय ? कारण आपल्याकडे पादहल्यावर असेच वाटते. " (१-३)

अद्भुत

अरमाूर म्हणाला- प्रभो ! पथ् ू ृ वी, आकाश ककंवा पाण्यामध्ये क्जतके म्हणन पदाथव

आहे त,

ते

सवव

ववश्वस्वरूप

आपल्यामध्येच

आहे त.

जर

मी

आपल्यालाच पाहात आहे , तर अशी कोणती अद्भूत वस्तू असणार आहे क्, जी मी पादहली नाही ? भगवन ! जेवढ्या म्हणन ू अद्भूत वस्तू आहे त, तया पॄथ्वीवर असोत,

पाण्यात असोत, ककंवा आकाशात असोत तया सगळ्या जयांच्यामध्ये आहे त, तया आपल्यालाच

मी

पादहल्यावर

तयाखेरीज

अद्भूत

वस्तू

मी

कोणती

पाहणार?

गांददनीपुत्र अरमाूराने असे म्हणून रथ हाकला आणण तयाने श्रीकॄष्ण आणण बलरामांना ददवस मावळतेवळ े ी मथरु ापरु ीत आणले. परीक्षिता ! वाटे त दठाकदठाकाणी लागणार्या

गावातील लोक भेटण्यासाठाी येत आणण वसुदेवपुत्रांना पाहून इतके आनंदमग्न होऊन जात क्, ते आपली दृष्टी बाजल ू ा करू शकत नसत. नंद इतयादी गोप अगोदरच तेथे जाऊन पोहोचले होते आणण मथरु े च्या बाहे र उपवनात तयांची वाट पाहात होते. तया

सवाांच्याजवळ जाऊन ववनम्रपणे उभे असलेल्या अकृराचा हात आपल्या हातात घेऊन जगदीश्वर भगवान श्रीकृष्णांनी हसत हसत म्हटले- " काका ! आपण अगोदर रथासह

पुढे जाऊन मथुरेत प्रवेश करा आणण आपल्या घरी जा. आम्ही येथे थांबून नंतर नगर पाहू. " (४-१०)

अरमाूर म्हणाला- प्रभो ! मी आपणा दोघांखेरीज मथरु े त जाऊ शकत नाही.

स्वामी ! मी आपला भतत आहे . हे भततवतसल प्रभो ! आपण मला एकट्याला सोडू नका. भगवन ! या. आपण माझ्याबरोबर चला. हे परम दहतैर्षी भगवन ! आपण

स्वतः बलराम, गोपाल, तसेच नंद इतयादी आप्तांसह येऊन माझे घर सनाथ करा.

आम्हां गहृ स्थांची घरे आपल्या चरणधळ ु ीने पावन करा. नंतर आम्ही आपले चरण

धुऊ. तया आपल्या चरणोदकाने अग्नी, दे वता, वपतर असे सववजण तप्ृ त होतील. प्रभो ! आपले पाद्यपूजन करूनच बली महान पुण्यश्लोक ठारला. इतकेच नहाहे तर अनन्य

भततांना िमळणारे अतुलनीय ऐश्वयव आणण मोि तयाला प्राप्त झाला. आपले चरण धुतलेले पाणी हे च पववत्र गंगोदक होय. तयाने तितन्ही लोक पववत्र केले. तयाच्याच

स्पशावने सगराच्या पुत्रांना सद्गती प्राप्त झाली आणण तेच जल शंकरांनी आपल्या


मस्तकावर धारण केले. हे यदश्र ु ेष्ठाा ! हे दे वागधदे वा ! हे जगताचे स्वामी ! आपल्या गुणांचे आणण लीलांचे श्रवण व क्तवन मंगलकारक आहे . उततम पुषार्ष आपल्या गण ु ांचे क्तवन करीत असतात. हे नारायणा ! मी आपणास नमस्कार करतो. (११-१६)

श्रीभगवान म्हणाले - काका ! मी माझ्या दादाबरोबर आपल्या घरी येईन, पण

अगोदर या यादवांच्या शत्रल ू ा मारून माझ्या आप्तेष्टांना सुखी करीन. (१७)

श्रीशुकदे व म्हणतात- भगवंतांनी असे म्हटल्यानंतर थोडासा णखन्न झालेला

अरमाूर नगरात गेला आणण तयाने कंसाला तयाचे काम केल्याचे तिनवेदन केले आणण तो

आपल्या घरी गेला. नंतर तितसर्या प्रहरी, बलराम आणण गोपालांसह भगवान

श्रीकृष्णांनी मथरु ा पाहाण्यासाठाी तया नगरात प्रवेश केला. भगवंतांनी पादहले क्, नगराच्या तटांना स्फदटकांची उं च उं च गोपुरे असून घरांना सुद्धा स्फदटकांची दारे

लावलेली आहे त. तयांना सोन्याचे मोठामोठाे दरवाजे आणण सोन्याचीच तोरणे लावलेली

आहे त. नगरात तांब्या-वपतळे ची धान्यांची कोठाारे , पागा इतयादी आहे त. चोहोबाजच् ूं या खंदकामुळे कोठाूनही तया नगरात प्रवेश करणे कठाीण आहे . जागोजागी असलेल्या

फळबागांनी व रमणीय फुलबागांनी ती नगरी शोिभवंत ददसत आहे . सव ु णावने सजववलेले चौक, धतिनकांचे महाल, तयांच्या सभोवतालचे बगीचे, कारागगरांचे बाजार व

लोकांची तिनवासस्थाने नगराची शोभा वाढवीत आहे त. वैडूयव, दहरे , स्फदटक, नील, पोवळी, मोती आणण पाचू इतयादींनी मढववलेले सजजे, चबुतरे , झरोके आणण फरशा

झगमगत आहे त. तयांच्यावर बसलेले मोर, कबूतर इतयादी पिी तिनरतिनराळ्या बोली बोलत आहे त. सडका, बाजार, गल्ल्या आणण चौकांमध्ये पुष्कळ सग ु ंधी पाणी ं डलेले आहे . दठाकदठाकाणी फुले, जवाचे अंकुर, लाह्या आणण तांदळ िशप पसरलेले ू आहे त. घरांच्या दरवाजांपाशी दही आणण चंदनचगचवत असे पाण्याने भरलेले कलश

ठाे वले आहे त. तसेच ते दरवाजे फुले, दीपमाळा, पाने, घडंसह केळी आणण सप ु ारीची झाडे, झेंडे आणण रे शमी पताकांनी उततम रीतीने सजववले आहे त. (१८-२३)

हे राजा ! वसद ु े वनंदन श्रीकॄष्ण आणण बलराम काही िमत्रांसह राजमागावने

मथरु ा नगरीत प्रवेश करीत, तयावेळी नगरातील क्स्त्रया अतितशय उतसक ु तेने तयांना पाहाण्यासाठाी लगबगीने गच्च्यांवर चढून उभ्या रादहल्या. तया गडबडीमध्ये काहींनी


आपली वस्त्रे आणण दागगने उलट-सुलट पररधान केले. काहींनी चक ु ू न कंु डले, बांगड्या इतयादी दोन-दोन घाल्यण्याऐवजी ववसरून एक-एकच घातले. काहीजणींनी एकाच

कानामध्ये तानवडे घातले तर कोणी एकाच पायाला पैंजण बांधले. कुणी एकाच डोळ्यात काजळ घातले. काही क्स्त्रया भोजन करता करता हातातील घास तसाच

टाकून तिनघाल्या . सवाांची मने आनंदाने भरून आली होती. काहीजणी अंगाल तेल

लावीत होतया, तया स्नान न करताच तिनघाल्या. जया झोपी गेल्या होतया, तया गडबड ऐकून उठाून तशाच तिनघाल्या. जया माता मल ु ांना दध ू पाजीत होतया, तया तयांना खाली ठाे वून तिनघाल्या. कमलनयन भगवान श्रीकॄष्ण मदमस्त गजराजासारखे डौलाने चालत होते. लक्ष्मीलासद्ध ु ा आनंददत करणार्या आपल्या रूपाने नगरातील नारींच्या

डोळ्यांना तयांनी तप्ृ त केले आणण आपल्या ववलासपूणव प्रगल्भ हास्ययुतत नजरे ने तयांची मने आकवर्षवत करून घेतली. मथुरेतील क्स्त्रयांचे मन वारं वार श्रीकृष्णांच्या

अद्भूत लीला ऐकूनच तयांना पाहाण्यासाठाी हायाकूळ झाले होते. आज तयांनी तयांना

पादहले. आणण श्रीकृष्णांनीसुद्धा आपल्या मंद क्स्मतहास्ययुतत दृष्टीचा अमत ृ वर्षावव करून तयांचा सन्मान केला. परीक्षिता ! तया क्स्त्रया आपल्या डोळ्यांच्याद्वारे

भगवंतांना आपल्या हृदयात घेऊन गेल्या आणण तयांच्या आनंदमय स्वरूपाला तयांनी

आिलंगन ददले. तयांचे शरीर पुक्ल्कत झाले आणण पुष्कळ ददवसांची तयांची ववरहहायाधी शांत झाली. महालांच्या गच्च्यांवर चढून मथुरेतील क्स्त्रया बलराम आणण श्रीकृष्णांवर

पुष्पवर्षावव करू लागल्या. तयावेळी तया क्स्त्रयांची मख ु कमले प्रेमाने प्रफुक्ल्लत झाली होती. ब्राह्मण, िबत्रय आणण वैश्यांनी दठाकदठाकाणी दही, अिता, पाण्याने भरलेले घट,

फुलांचे हार, चंदन आणण भेटवस्तंन ू ी राम-कृष्णांची आनंदमय होऊन पज ू ा केली. राम-

कृष्णांना पाहून नगरवासी म्हणू लागले, गोपींनी असे काय तप केले आहे क्, जेणेकरून, मनष्ु यमात्राला परमानंद दे णार्या या दोघांना तया नेहमी पाहात असत. (२४-३१)

तयाच वेळी कपडे रं गववण्याचेही काम करणार एक धोबी येत असलेला

श्रीकृष्णांनी पादहला व तयाच्याकडे तयांनी धत ु लेले अतितशय उततम कपडे मागगतले. बंधो ! आमच्या अंगाला हायवक्स्थत बसतील, असे कपडे ते घालण्यास पात्र असणार्या

आम्हांला दे . तू आम्हांला वस्त्रे ददलीस, तर तुझे परम कल्याण होईल, यात बबलकूल


शंका नाही. सवव दृष्टींनी पररपूणव असूनही भगवंतांनी वस्त्रांची मागणी केली; परं तु राजा कंसाचा तो अतितशय उमवट सेवक रागावून तुच्छतेने म्हणाला, हे उद्दामांनो ! "

दर्या-खोर्यात आणण जंगलात राहाणरे तुम्ही नेहमी असेच कपडे घालता काय ? मग

आजच तुम्हांला राजाचे कपडे कशाला पादहजेत? तर मूखाांनो ! लवकर येथून तिनघून जा! जगण्याची इच्छा असेल तर पुन्हा अशा तर्हे ने मागू नका. तुमच्यासारख्या उन्मतांना राजाचे िशपाई कैद करतात, तयांना मारहाण करतात, आणण तयांच्याजवळ

जे काही असेल, ते दहसकावून घेतात. " जेहाहा तो धोबी अशी बडबड करू लागला,

तेहाहा श्रीकृष्णांनी हातानेच तयाचे मस्तक उडवले. हे पाहून धोब्याच्या हाताखाली काम करणारे सववजण, कपड्यांची गाठाोडी तेथेच टाकून, इकडे तितकडे पळून गेले. ती वस्त्रे श्रीकृष्णांनी घेतली. मग श्रीकॄष्ण आणण बलरामांनी आपल्या मनाजोगती वस्त्रे

पररधान केली. आणण उरलेल्यांपैक् पुष्कळशी वस्त्रे गोपाळांना ददली. उरलेले कपडे जिमनीवर टाकून ददले. (३२-३९)

ं ी भेटला. भगवंतांचे अनप ते थोडेसे पुढे गेले, तेहाहा तयांना एक िशप ु म सौंदयव

पाहून तो अतयंत प्रसन्न झाला. तया रं गी-बेरंगी संद तयाने तयांना ु र वस्त्रांतन ू शोभणारा वेर्ष तयार करून ददले. अनेक प्रकारच्या वेर्षांनी एक सावळा व दस ु रा गोरा असे ते दोघेही आणखीनच शोभू लागले. उतसवाच्या वेळी उततम सजवलेली शुभ्र

आणण सावळ्या रं गांची हततीची वपल्ले शोभावीत तसे. भगवान श्रीकृष्ण तया िशप्ं यावर प्रसन्न झाले. तयांनी तयाला या लोक् भरपूर संपतती, शतती, ऐश्वयव, आपले स्मरण आणण अतींदद्रय शतती ददल्या. तसेच मतृ यन ू ंतर आपले सारूप्यही ददले. (४०-४२)

नंतर ते दोघे सद ु ामा माळ्याच्या घरी गेले. दोघा भावांना पाहाताच तयाने

उठाून जिमनीवर डोके टे कवून तयांना प्रणाम केला. नंतर तयांना आसनावर बसवून तयाने तयांचे पाय धुतले आणण गोपालांसह तयांची अर्घयव, फुलांचे हार, पाने, चंदन इतयादी सामग्रीने ववगधपूवक व पूजा केली. आणण तो म्हणाला, " हे प्रभो ! आपणा

दोघांच्या आगमनाने आमचा जन्म सफळ झाला. कुळ पववत्र झाले . तसेच आज वपतर, दे व आणण ीर्षी आमच्यावर संतुष्ट झाले, असे मी मानतो. आपण दोघेजण संपूणव जगताचे परम कारण आहात. आपण या संसाराचा अभ्युदय आणण मोि

यासाठाीच या पथ् ृ वीवर आपल्या शततींसह अवतीणव झाला आहात. आपण जरी भजन


करणार्यांनाच भजता, तरीसुद्धा आपल्या दृष्टीत ववर्षमता नाही. कारण आपण सवव जगताचे सुहृद आणण आतमा आहात. आपण चराचरामध्ये समरूपाने राहाता. मी आपला दास आहे . आपण दोघांनी मला आज्ञा करावी क्, मी आपली काय सेवा करू

? भगवन ! आपण जीवाला आज्ञा दे ऊन एखाद्या कायावसाठाी तयाची तिनयुतती करता, हा आपला तयाच्यावर मोठााच अनुग्रह आहे " हे राजेंद्रा ! भगवंतांचे मनोगत जाणून सुदाम्याने मोठ्या प्रेमाने अतितशय सुंदर सुंदर सुगंगधत पुष्पांनी गफ ुं लेले हार तयांच्या

गळ्यात घातले. गोपाल आणण बलरामांसह भगवान श्रीकृष्ण जेहाहा तया संद ु र-संद ु र

हारांनी अलंकृत झाले, तेहाहा तया वरदायक प्रभंन ू ी प्रसन्न होऊन ववनम्र आणण शरण आलेल्या सद ु ाम्याला वर ददले. सद ु ाम्यानेही तयांच्याकडे हाच वर मागगतला क् सववस्वरूप अशा तयांच्या ठाायी आपली दृढ भतती असावी, तयांच्या भततांशी मैत्री असावी आणण सवव प्राण्यांबद्दल अतयंत दया असावी. (४३-५१)

हे वर तयाला दे ऊन िशवाय वंशपरं परागत वाढत जाणारी लक्ष्मी, शौयव,

आयष्ु य, क्ती आणण सौंदयव हे ही ददले. नंतर श्रीकृष्ण बलरामांसह पुढे गेले. (५२)

अध्याय एकेचािळसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ४२ वा कुब्जेवर कृपा, धनुष्यभंग आणण कंसाची भीती श्रीशुकदे व म्हणतात- यानंतर श्रीकृष्ण जेहाहा राजमागाववरून पुढे चालले होते,

तेहाहा तयांनी एका युवतीला पादहले. ती ददसायला सुंदर होती, परं तु शरीराने कुबडी होती. ती हातामध्ये उटण्यांचा डबा घेऊन चालली होती. भततांना आनंद दे णारे

श्रीकृष्ण हसत हसत तितला म्हणाले- " हे सुंदरी ! तू कोण आहे स? हे उटणे

कोणासाठाी घेऊन चालली आहे स? हे आम्हांला नीट सांग. बाई ग ! ही सुगंधी उटी तू आम्हांला दे . तयामुळे लवकरच तुझे कल्याण होईल. (१-२)


सैरंध्री म्हणाली- " हे परम सुंदरा ! मी कंसाची बत्रववका नावाची उटणे

लावणारी आवडती दासी आहे . माझे उटणे भोजराज कंसाला अतितशय आवडते; परं तु आपणा दोघांखेरीज याला पात्र असा दस ु रा कोण आहे बरे ! " भगवंतांचे सौंदयव,

कोमलता, मधुरता, मंद हास्य, प्रेमालाप आणण पाहाणे यांमुळे प्रभाववत होऊन तितने ते उटणे तया दोन्ही भावांना भरपूर लावले. (३-४) तेहाहा

स्वतःच्या

शरीराच्या

रं गाखेरीज

वेगळ्या

रं गाचे

उटणे

अंगाला

लावल्यामुळे ते फारच सुंदर ददसू लागले. भगवान तया कुब्जेवर प्रसन्न झाले. आपल्या दशवनाचे प्रतयि फळ दाखववण्यासाठाी तयांनी तीन दठाकाणी वाकड्या परं तु

सुंदर चेहर्याच्या कुब्जेला सरळ करण्याचा ववचार केला. भगवंतांनी आपल्या पायांनी कुब्जेची पावले दाबून धरली आणण दोन बोटांनी हनव ु टी धरून तितचे शरीर ककंगचतसे

वर उचलले. ततिणी तितचे सवव अंग सरळ झाले. मुकंु दांच्या स्पशावने ती ववशाल तिनतंब आणण स्तनांनी यत ु त अशी एक उततम यव ु ती झाली. (५-८)

रूप, गुण आणण औदायावने संपन्न झालेल्या तितच्या मनात भगवंतांशी िमलन

हाहावे, अशी इच्छा उतपन्न झाली. तयांच्या शेल्याचे टोक पकडून हसतर्हसत ती

तयांना म्हणाली. " हे वीरा ! या. आपण घरी जाऊ. मी आपणास येथे सोडू इक्च्छत

नाही; कारण आपण माझे गचतत ववचिलत केले आहे . हे पुषार्षोततमा ! या दासीवर प्रसन्न हाहा. " जेहाहा बलरामांच्या दे खत कुब्जेने अशी ववनवणी केली तेहाहा श्रीकृष्ण बरोबरीच्या गोपालांकडे पाहात, हसत हसत तितला म्हणाले " हे संद ु री ! तझ ु े घर हे

माणसांची काळजी िमटवणारे आहे . मी माझे कायव पूणव करून तझ् ु या घरी येईन. आमच्यासारख्या बेघर वाटसरूंना तम ु च्यासारख्यांचाच तर आधार आहे . " अशा प्रकारे

गोड गोड बोलून तयांनी तितला तिनरोप ददला. ते जेहाहा बाजारपेठाेत पोहोचले , तेहाहा तेथील हायापार्यांनी तयांचे आणण बलरामांचे ववडे, फुलांचे हार, चंदन आणण तिनरतिनराळे

नजराणे दे ऊन पूजन केले. तयांच्या दशवनाने हॄदयात प्रेमाचा आवेग उतपन्न झालेल्या क्स्त्रयांचे भान हरपत असे. तयांची वस्त्रे , अंबाडे आणण हातातील काकणे िशगथल होत असत आणण तया एखाद्या गचत्रातील मत ू ी वाटत. (९-१४)


यानंतर नगरातील लोकांना धनुष्ययज्ञाचे दठाकाण ववचारीत श्रीकृष्ण तेथे

जाऊन पोहोचले. तेथे तयांनी इंद्रधनुष्याप्रमाणे असलेले एक अद्भूत धनुष्य पादहले. (१५)

तया मौल्यवान धनष्ु याची पज ू ा केली होती आणण पुष्कळसे सैतिनक तयाच्या

रिणाकररता ठाे वले होते. रिकांनी मनाई करूनही श्रीकृष्णांनी बळजबरीने ते धनुष्य उचलले. सगळ्यांच्या दे खतच तयांनी ते धनष्ु य डाहाया हाताने सहज उचलून तयला

दोरी लावली आणण एका िणात दोरी ओढून बलवान उन्मतत हततीने ऊस मोडावा, तसे ते मधोमध मोडले. जेहाहा धनुष्य मोडले, तेहाहा तया आवाजाने आकाश , पथ् ृ वी आणण ददशा दम ु दम ु ून गेल्या. तो आवाज ऐकून कंसदद्ध ु ा भयभीत झाला. यावर धनुष्याचे रिण करणारे अववचारी रिक साथीदारांसह तयांच्यावर अतितशय गचडले आणण तयांनी तयांना पकडण्याच्या इराद्याने " पकडा ! बांधा ! " म्हणत वेढा घातला.

तयांचा दष्ु ट हे तू जाणन ू बलराम आणण श्रीकृष्णसद्ध ु ा रागावले आणण तयांनी तयांची

वपटाई केली. तयाच तक ु ड्यांनी तयांनी, कंसाने जी सेना पाठाववली होती, तितचासद्ध ु ा

संहार केला. यानंतर ते यज्ञशाळे च्या मख् ु य दरवाजातन ू बाहे र आले आणण आनंदाने मथरु ानगरीचे वैभव पाहात कफरू लागले. या दोन्ही भावांच्या अद्भत ू परारमामाची गोष्ट जेहाहा नगरविसयांनी ऐकली आणण तयांचे तेज, साहस तसेच अनप ु म रूप पादहले, तेहाहा हे दोघेजण कोणीतरी श्रेष्ठा दे व असावेत असे तयांना वाटले. अशा प्रकारे ते दोघे स्वच्छं दपणे कफरत असता सूयावस्त झाला. नंतर गोपालांसमवेत कफरत असता सूयावस्त

झाला. नंतर गोपालांसमवेत राम-कृष्ण नगराच्या बाहे र जेथे छकडे होते तेथे परत आले. लक्ष्मी आपणास िमळावी, असे इक्च्छणार्या इतरांचा तयाग करून लक्ष्मीने

जयांना आपले तिनवासस्थान बनववले, तयाच पुषार्षभूर्षण श्रीकृष्णांचे अंगोपांगांचे सौंदयव मथुरावासी पाहात होते. भगवान इकडे येतव े ेळी व्रजातील गोपी ववरहातुर होऊन मथरु ावािसयांबद्दल जे जे काही बोलल्या होतया, ते ते सवव मथरु े त खरे ठारले. (१६-२४)

नंतर राम-कृष्णांनी हात-पाय धुऊन दध ु ाची खीर इतयादी पदाथाांनी भोजन केले

आणण कंसाचे मनोगत जाणन ू घेऊन तया रात्री ते तितथेच आरामात झोपी गेले. (२५)


जेहाहा कंसाने असे ऐकले क्, कृष्ण-रामांनी धनुष्य तोडले, तयाचे रिक आणण

तयांच्या मदतीसाठाी पाठाववलेल्या सेनेचासुद्धा संहार केला आणण हे सवव म्हणजे तयांचा

एक खेळ होता, तेहाहा तो अतितशय घाबरला. तया दब व ीला रात्री उिशरापयांत झोप ु ुद्ध आली नाही. जागेपणी आणण स्वप्नातसुद्धा तयाला मतृ यूचे सूचक पुष्कळसे अपशकून झाले. जागेपणी तयाला असे ददसले क्, तयाच्या शरीराचे प्रतितबबंब असूनही तयाला

मस्तक नसे. मध्ये बोट वगैरे नसूनही चंद्र इतयादी तयाला दोन दोन ददसत. सावली

दभ ु ंगलेली ददसे आणण कानात बोटे घालन ू ही घंू घंू असा आवाज ऐकू येत असे. झाडे सोनेरी ददसत होती आणण धळ ु ीत स्वतःच्या पायांचे ठासे ददसत नहाहते. कंसाला स्वप्नात ददसले क्, तो प्रेतांना िमठाी मारीत आहे , गाढवावर बसन ू चालला आहे

आणण ववर्षप्राशन करीत आहे . तयाचे सवव शरीर तेलाने माखले आहे , गळ्यात जास्वंदीच्या फुलांची माळ आहे आणण तो नग्न होऊन कुठाे तरी एकटाच जात आहे . स्वप्नात आणण जागेपणी तयाने अशा प्रकारचे पुष्कळसे अपशकुन पादहले. तयामुळे मतृ यूच्या भीतीने गचंताग्रस्त होऊन तयाची झोप उडाली. (२६-३१)

परीक्षिता ! जेहाहा रात्र संपली आणण सय व ारायण पव ू न ू व समद्र ु ाच्या वर आले,

तेहाहा राजा कंसाने मल्लरमा्डामहोतसवास प्रारं भ केला. राजाच्या कमवचार्यां नी आखाडा चांगल्या रीतीने सजववला. नगारे , तुतार्या वाजू लागल्या. बैठाक्च्या जागा फुलांचे

गजरे , झेंड,े वस्त्रे आणण पानाफुलांच्या तोरणांनी सजववल्या गेल्या. तयावर ब्राह्मण, िबत्रय इतयादी नागररक आणण गावातील लोक, असे सववजण तिनयोक्जत दठाकाणी

बसले. राजेही आपापल्या आसनांवर जाऊन बसले. आपल्या मत्रयांसह कंस, मांदिलक राजांच्या

मध्ये

राजिसंहासनावर

जाऊन

बसला.

अपशकून

झालेले

असल्याने

यावेळीसुद्धा तो मनातून घाबरलेलाच होता. तेहाहा पदहलवानांच्या दं ड थोपटण्यापाठाोपाठा वाद्ये वाजू लागली आणण गवववष्ठा पदहलवान खूप सजून आपापल्या उस्तादांसह

आखाड्यात येऊन उतरले. चाणरू , मक्ु ष्टक, कूट, शल आणण तोशल हे पदहलवान वाद्यांच्या सुमधरु आवाजाने उतसादहत होऊन आखाड्यामध्ये येऊन बसले. तयाचवेळी भोजराज कंसाने बोलाववलेले नंद इतयादी गोप राजाला नजराणे दे ऊन एका मंचावर जाऊन बसले. (३२-३८)

अध्याय बेचािळसावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ४३ वा कुवलयापीडाचा उद्धार आणण आखाड्यात प्रवेश श्रीशुक म्हणतात- हे परीक्षिता ! श्रीकॄष्ण आणण बलराम स्नानादी तिनतयकमे

करून कुस्तीच्या नगार्याचा आवाज ऐकून ती पाहाण्यासाठाी तिनघाले. आखाड्याच्या

दरवाजात जाऊन श्रीकृष्णांनी पादहले तर तेथे माहुताने कुवलयापीड नावाचा हतती उभा केला आहे . तेहाहा श्रीकृष्णांनी कंबर कसली, कुरळे केस बांधले आणण मेघाप्रमाणे गंभीर वाणीने माहुताला म्हटले, " माहुता ! अरे माहुता ! आम्हा दोघांना जाण्यासाठाी वाट दे . बाजल ू ा हो. वेळ लावू नकोस. नाहीतर मी हततीसह आताच्या आता तल ु ा

यमसदनाला पाठाववतो. " श्रीकृष्णांनी माहुताला असे धमकावल्यावर तो रागाने लालबुंद झाला आणण तयाने काळ, मतृ यू ककंवा यमराजाप्रमाणे भयंकर असणार्या कुवलयापीडाला रमाुद्ध करून श्रीकृष्णांच्या ददशेने सोडले. (१-५)

कुवलयापीडाने भगवंतांच्यावर झेप घेऊन तयांना अतयंत वेगाने सोंडेत लपेटून

घेतले. परं तु भगवंत सोंडेतन ू बाहे र सटकले आणण सोंडेवर एक ठाोसा लगावून तयाच्या पायांच्या मधोमध जाऊन लपले. ते दृष्टीआड झाल्याचे पाहून कुवलयापीडाला अतितशय राग आला. तयाने आपल्या सोंडेने हुंगून भगवंतांना शोधले आणण पकडलेसुद्धा . परं तु

तयांनी ताकदीने स्वतःस सोडववले. यानंतर भगवंतांनी तया बलवान हततीचे शेपूट पकडून गषाड सापाला जसा फरपटत नेतो, तयाप्रमाणे अगदी सहजपणे तयाला शंभर

हात फरापटत नेले. जसे गोल कफरणार्या वासराबरोबर ते लहान असताना कफरत,

तयाप्रमाणे तयाचे शेपूट पकडून ते तयाला कफरवू लागले. तो जेहाहा डावीकडे वळून

तयांना पकडण्याचा प्रयतन करी, तेहाहा ते उजवीकडे जात आणण जेहाहा तो उजवीकडे वळे , तेहाहा हे डावीकडे जात. यानंतर तयांनी हततीच्या समोर येऊन तयाला एक ठाोसा

लगावला आणण तयाला खाली पाडण्यासाठाी म्हणन ू तयाच्या समोरून इकडे तितकडे ते असे पळू लागले क्, तो जणू तयांना आता पकडील ककंवा नंतर पकडील. धावता

धावता श्रीकृष्णांनी एकदम जिमनीवर पडण्याचे नाटक केले आणण लगेच उठाून ते उभे

रादहले. तया वेळी ते जिमनीवर पडले असे वाटून तयाने रागाने आपले दोन्ही दात तयांच्यावर मारण्याचा प्रयतन केला, पण ते दात जिमनीवर आपटले. कुवलयापीडाची


ही चढाई जेहाहा वाया गेली, तेहाहा तो आणखीनच गचडला. माहुतांनी हाकल्यावर तो रमाुद्ध होऊन श्रीकृष्णांवर तुटून पडला. तो आपल्या अंगावर झेप घेत आहे असे पाहून भगवान मधुसूदन तयाच्याजवळ गेले आणण एकाच हाताने तयाची सोंड पकडून तयाला तयांनी जिमनीवार आपटले. तो पडल्याबरोबर श्रीहरींनी िसंहाप्रमाणे सहज तयाला

पायाने दाबून धरून तयाचा दात उपटला आणण तयाच दाताने हततीला आणण माहुतांना यमसदनाला पाठाववले. (६-१४) मेलेल्या हततीला तेथेच टाकून तयाचा दात घेऊन तयांनी आखाड्याच्या जागी

प्रवेश केला. यावेळची तयांची शोभा काय वणाववी ! हततीचा दात खांद्यावर होता, शरीरावर रतत आणण हततीच्या मदाचे थेंब ददसत होते. आणण मुखकमलावर घामाचे बबंद ू झळकत होते. (१५)

परीक्षिता ! श्रीकृष्ण आणण बलराम हातामध्ये शस्त्रासारखे गजदन्त घेऊन

काही गोपालांबरोबर कुस्तीच्या मैदानापाशी आले. जयावेळी श्रीकृष्ण बलरामांसह

समारं भभवनात आले, तेहाहा पदहलवानांना व्रजकठाोर, सामान्य लोकांना नररतन, क्स्त्रयांना मूतितवमंत कामदे व, गोपांना आप्त, दष्ु ट राजांना शासन करणारे , तयांच्या मात-वपतयांना मुलगा, कंसाला मतृ य,ू अज्ञानी लोकांना सामान्य बालक, योग्यांना परम तततव

आणण

वक्ृ ष्णवंिशयांना


दे व

आहे त

असे

वाटले.

(सवाांचा

एकाच

भगवंतांमध्ये आपापल्या भावानुसार अनुरमामे रौद्र, अद्भूत, शंग ृ ार, हास्य, वीर,

वातसल्य, भयानक, बीभतस, शांत आणण भतती या दहा रसांचा अनभ ु व आला. ) राजन ! कंस मोठाा धीराचा पुषार्ष होता, तरीसद्ध ु ा कुवलयापीडाला मारल्याचे पाहून तयाच्या लिात आले क्, यांना क्जंकणे अतयंत अवघड आले. तयावेळी तो अतितशय

भयभीत झाला. महापरारमामी श्रीकृष्ण आणण बलराम फुलांचे हार , वस्त्रे आणण अलंकार यांमळ ु े सुंदर ददसत होते. असे वाटत होते क्, उततम वेर्ष धारण करून दोन

नटच आले आहे त. तयांच्या तेजामुळे पाहाणार्यांची मने तयांच्यावरच णखळून जात . ते दोघेजण आखाड्यात असे शोभून ददसत होते. परीक्षिता ! तया पुषाशोततमांना पाहून मंचावर बसलेले मथुरेचे नागररक आणण इतर दे शांतील लोक यांचे डोळे अतयानंदाने भरून आले आणण प्रफुक्ल्लत चेहरे उतकंठाे ने भरून आले. तयांच्या मुखांकडे ककतीही

पादहले, तरी लोकांचे डोळे तप्ृ त होतच नहाहते. जणू काही ते तयांना डोळ्यांनी पीत,


क्जभेने चाटीत, नाकाने हुंगीट आणण हातांनी धरून हॄदयाशी कवटाळीत. तयांचे सौंदयव, गुण, माधुयव आणण तिनभवयपणा यांनी जणू उपक्स्थतांना तयांच्या लीलांचे स्मरण करून ददले आणण ते लोक आपापसात तयांच्यासंबंधी पादहलेल्या-ऐकलेल्या गोष्टींबद्दल

एकमेकांना सांगू-ऐकू लागले. " हे दोघेजण सािात भगवान नारायणांचे अंश या

पथ् ृ वीवर वसुदेवांच्या घरी अवतीणव झाले आहे त. हे सावळे दे वक्पासून जन्मले होते. वसुदेवांनी यांना गोकुळात नेले होते. इतके ददवस ते तेथेच नंदांच्या घरी गप्ु तपणे

राहून मोठाे झाले. यांनीच पूताना, तण ू , केशी, धेनक ु आणण यांसारख्या ृ ावतव, शंखचड दै तयांचा वध केला. िशवाय यमलाजन ुव ांचा उद्धार केला. यांनीच गाई आणण गोपालांना

दावानलापासन ू वाचववले होते. तसेच कािलया नागाचे दमन आणण इंद्राचासद्ध ु ा मानभंग केला होता. यांनीच सात ददवसपयांत एकाच हातावर गगररराज गोवधवनाला उचलून

धरून वादळ, पाऊस, वीज यांपासून गोकुळ वाचववले. यांच्या नेहमीच सहास्य नजरे ने पाहाणार्या मुखारववंदाच्या दशवनाने आनंददत होणार्या गोपी सवव प्रकारच्या तापांपासून अनायासेच मुतत होत. असे म्हणतात क्, हे यदव ु ंशाचे रिण करतील आणण हा

अतयंत प्रिसद्ध वंश यांच्यामुळे समद्ध ु रे याच ृ ी, यश आणण गौरव प्राप्त करील. हे दस श्यामसुंदरांचे मोठाे भाऊ कमलनयन श्रीबलराम आहे त. यांनीच प्रलंबासुर , वतसासरु आणण बकासुर इतयादींना मारले आहे . (१६-३०)

उपक्स्थतांमध्ये जेहाहा ही चचाव चालू होती आणण तुतारी इतयादी वाद्ये वाजत

होती, तयावेळी राम-कृष्णांना संबोधून चाणूर म्हणाला. " हे नंदनंदना ! आणण हे रामा

! तुम्ही दोघे वीरांना आदरणीय असून कुस्तीत अतितशय तिनपुण आहात. हे ऐकुन

तुमचे कौशल्य पाहाण्यासाठाी राजाने तुम्हांला येथे बोलाववले आहे . जी प्रजा मनवचन-कमावने राजाला वप्रय असणारे कायव करते, तितचे कल्याण होते आणण जी याववषाद्ध वागते, तितचे नुकसान होते. गाय आणण वासरे चारणार्या गवळ्यांची मुले दररोज आनंदाने वनामध्ये कुस्तया खेळत असतात आणण गायी चारीत असतात, हे

सवाांना माहीत आहे . म्हणन ू हे वीरांनो, तम् ु ही आणण आम्ही िमळून महाराजांना आवडणारी गोष्ट करू. राजा सवव प्रजेचा प्रतिततिनधी असल्यामळ ु े आपल्या असे करण्याने आपल्यावर प्रसन्न होतील. " (३१-३५)


यांच्याशी कुस्ती करावी अशी श्रीकृष्णांची इच्छा होतीच. म्हणूनच चाणरू ाचे

म्हणणे ऐकून आणण तयाचे स्वागत करून दे शकालानुषाप ते म्हणाले. " चाणूरा ! आम्हीसुद्धा या भोजराज कंसाची वनवासी प्रजा आहोत. तयांना आवडणारी गोष्ट आम्ही नेहमी केली पादहजे. तयातच आमचे उततम कल्याण आहे . परं तु चाणूरा ! आम्ही

लहान

आहोत.

म्हणन आम्ही ू

आमच्या बरोबरीची

तातद अस्णार्या

मुलांबरोबरच कुस्ती खेळू . कुस्ती ही सारखी शतती असणार्यांशीच झाली पादहजे, तयामळ ु े अन्यायाचे समथवन केल्याचे पाप कुस्ती पाहाणार्या सभासदांना लागणार नाही. " (३६-३८)

चाणूर म्हणाला- अरे ! तू आणण बलराम दोघेही बाल नाहीत क् ककशोरही

नाहीत. तम् ु ही बलवानांमध्येही श्रेष्ठा आहात. तू एक हजार हततींचे बळ असणार्या

कुवलयापीडाला सहज मारलेस. म्हणून तुम्ही दोघांनी बलवानांबरोबरच लढावे यात अन्याय मळ श्रीकृष्णा ! तू माझ्याबरोबर कुस्ती खेळ आणण ु ीच नाही. म्हणन ू बलरामाबरोबर मक्ु ष्टक लढे ल. (३९-४०)

अध्याय त्रेचािळसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ४४ वा चाणूर, मक्ु ष्टक इतयादी पदहलवानांचा व कंसाचा उद्धार श्रीशुक म्हणतात- श्रीकृष्णांनी चाणरू ाददकांना मारण्याचे तिनक्श्चत ठारवून स्वतः

चाणूराला आणण बलराम मुक्ष्टकाला जाऊन िभडले. एकमेकांना क्जंकण्याच्या हे तूने

तयांनी हातांना हात बांधले आणण पायांत पाय अडकवून ताकदीने ते आपापल्याकडे दस ु र्यांना ओढू लागले. तयांनी कोपरापासूनच्या हातांना हात, गुडर्घयांना गड ु घे, डोतयांना डोक् आणण छातींना छाती टे कवून ते एकमेकांवर आघात करू लागले.

गरगर कफरवणे, लांब ढकलणे, िमठाीत घेणे, खाली पाडणे, पुढे जाणे, मागे येणे

इतयादी प्रकारांनी ते एकमेकांवर डावपेच करू लागले. तसेच वर उठावणे, उचलणे,


चाल करून जाणे ककंवा स्तब्ध उभे राहाणे, अशा रीतीने ते शरीरांना इजा पोहोचवू लागले. (१-५)

परीक्षिता ! कुस्तयांची ही दं गल पाहाण्यासाठाी नगरातील पुष्कळशा मदहलासद्ध ु ा

आल्या होतया. मोठामोठ्या पदहलवानांबरोब्र हे लहान अशतत बालक लढत आहे त, असे पाहून तया मुलांची दया येऊन तया गटागटाने आपापसांत चचाव करू लागल्या. " येथे हे राजसभेतील लोक केवढा अधमव करीत आहे त पाहा ! राजाच्यासमोरच हे बलवान

आणण दब व यांची कुस्ती करू पाहात आहे त. वज्राप्रमाणे कठाोर शरीर असणारे व ु ल

मोठ्या पववताप्रमाणे ददसणारे हे मल्ल कोणीकडे; आणण अजून तारूण्यात सुद्धा न आलेले अतितशय कोमल शरीराचे हे ककशोर कोणीकडे ! या पाहाणार्या लोकांना धमावचे उल्लंघन केल्याचे पाप तिनक्श्चतच लागणार ! वास्तववक जेथे अधमव असेल, तेथे कधीच थांबू नये. बुवद्धमान पुषार्षाने सभेत उपक्स्थत असलेल्यांचे दोर्ष जाणल्यास तया

सभेमध्ये जाऊ नये. कारण तेथे जाऊन तयांचे अवगण ु न सांगणे, गप्प बसणे ककंवा मी जाणत नाही, असे म्हणणे, या तितन्हीही गोष्टी मनष्ु याला दोर्षाचे भागीदार

बनववतात. शत्रच् ू या चारी बाजंन ू ी कफरणार्या श्रीकृष्णांच्या मख ु कमलाकडे पाहा तरी !

कमळाच्या पानावर पाण्याचे बबंद ू चमकावे तयाप्रमाणेच तयांच्या चेहर्यावर घामाचे बबंद ू चमकर आहे त. मुक्ष्टकावर रागावल्यामुळे डोळे

लाल झालेला बलरामांचा चेहरा

तुम्हांला ददसत नाही का? तरीसुद्धा तयांच्या अनावर हास्यामळ ु े तो ककती सुंदर ददसत आहे , नाही ? खरे पाहू जाता व्रजभूमी ककती धन्य आहे ? कारण हे पुषार्षोततम तेथे मनुष्याचा वेर्ष घेऊन लपून राहातात. स्वतः भगवान शंकर आणण लक्ष्मी जयांच्या चरणांची पूजा करतात, तेच प्रभू तेथे रं गी-बेरंगी रानफुलांची माळ घालून बलरामांसह

बासरी वाजवीत, गाई चारीत, तिनरतिनराळे खेळ खेळत आनंदाने ववहार करतात. दोन्ही डोळ्यांनी तिनतयतिनरं तर यांच्या रूप-माधुयावचे पान करणार्या गोपींनी कोणती तपश्चयाव केली होती, कोण जाणे ! यांचे स्वयंिसद्ध रूप म्हणजे लावण्याचे सारसववस्वच ! जगात

कोणाचेही रूप यांच्या तोडीचे नाही, तर मग अगधक कोठाून असणार ! हे रूप िणािणाला

नवेच

भासते.

सवव यश,

सौंदयव आणण

ऐश्वयव यांचे

हे

एकमेव

आश्रयस्थान आहे . याचे दशवन तर अतितशय दल व आहे . व्रजातील गोपी धन्य होत ! ु भ नेहमी श्रीकृष्णांमध्येच गचतत लागून रादहल्यामुळे प्रेमपूणव हृदयाने व प्रेमाश्रूंनी


सद्गदीत झालेल्या कंठााने तया धार काढताना, दही घुसळताना, धान्य कांडताना, जमीन सावताना, बालकांना झोके दे ताना, रडणार्या बालकांची समजूत घालताना, तयांना न्हाऊ-माखू घालताना, घरांची झाडझूड करताना, अशी सगळी कामे करीत असताना

श्रीकृष्णांच्या

गुणांचेच

गायन

करीत.

बासरी

ऐकून

हे

जेहाहा

प्रातःकाळी

गाईंना

चारण्यासाठाी व्रजातून वनामध्ये जातात आणण सायंकाळी तयांना घेऊन परत येतात, तेहाहा

तयांनी

वाजववलेली

मधुर

गोपी

लगबगीने

घरातून

बाहे र

रस्तयामध्ये येतात. तयावेळी क्स्मतहास्य , तसेच दयेने भरलेल्या नजरे ने यत ु त असे तयांचे मख ु कमल तयांना पाहायला िमळते. केवढे हे तयांचे पुण्य ! (६-१६)

हे भरतश्रेष्ठाा ! तया क्स्त्रया जेहाहा असे बोलत होतया, तयाचवेळी भगवान

श्रीकृष्णांनी शत्रल ू ा मारण्याचा मनोमन तिनश्चय केला. क्स्त्रयांची ही भयाकुल बोलणी ऐकून तयांचे आईवडडल पुत्रस्नेहामुळे शोकाने ववहाहळ झाले. कारण आपल्या पुत्रांचे

शौयव तयांना माहीत नहाहते. श्रीकृष्ण आणण चाणरू हे दोघेही वेगवेगळ्या प्रकारचे डावपेच करीत एकमेकांशी जयाप्रमाणे कुस्ती लढत होते, तसेच बलराम आणण

मक्ु ष्टकसद्ध ु ा लढत होते. भगवंतांच्या वज्रापेिाही कठाोर अशा अंगांच्या रगडण्याने चाणरू ाची अंगे णखळणखळी होऊ लागली. तयाला वारं वार मूच्छाव येऊ लागली. शेवटी

अतयंत गचडून तयाने ससाण्याप्रमाणे झडप घातली आणण दोन्ही हातांच्या मुठाी वळून तयाने भगवान श्रीकृष्णांच्या छातीवर प्रहार केला. जयाप्रमाणे फुलांच्या गजर्यांच्या मार्याने हतती जराही ववचलीत होत नाही, तयाप्रमाणे तयाने केलेल्या प्रहाराने भगवान

थोडेसुद्धा ववचिलत झाले नाहीत. तयांनी चाणूराचे दोन्ही हात पकडले आणण तयाला

अतयंत वेगाने पुष्कळ वेळा गरागरा कफरवून जिमनीवर आपटले. तया वेगानेच तयाचे प्राण तिनघन ू गेले. तयाची वेर्षभूर्षा अस्ताहायस्त झाली आणण तयाचे केस व फुलांच्या माळा ववस्कटल्या. इंद्रध्वजाप्रमाणे तो खाली पडला. तयाचप्रमाणे मुक्ष्टकानेसुद्धा अगोदर बलरामांना एक ठाोसा लगावला. तयावर बलवान बलरामांनी तयाला अतितशय

जोरात चापट मारली. चापट बसताच तो कापू लागला. अतयंत हायगथत झालेला तो

तोंडातन ू रतत ओक्त प्राण जाऊन वादळाने उखडलेल्या झाडाप्रमाणे जिमनीवर पडला. हे

राजन

!

योद्धयांप्रमाणे



बलरामांनी

यानंतर

कूट

नावाच्या

पदहलवानाला समोर येताच बेकफक्रपणे अगदी सहज डाहाया हाताच्या ठाोशाने मारले.


भगवान श्रीकृष्णांनी तयाचवेळी पायाने ठाोकर मारून शलाचे मस्तक उडवले आणण

तोशलाला उभे गचरले. अशा प्रकारे दोघांचेही प्राणोतरमामण झाले. जेहाहा चाणूर, मुक्ष्टक, कूट आणण तोशल हे पाचही पदहलवान मारले गेले, तेहाहा बाक्चे आपले प्राण वाचववण्यासाठाी तेथन पळून गेले. तयानंतर भगवान श्रीकृष्ण-बलरामांनी आपल्या ू

बरोबरीच्या गोपांना जवळ बोलावून तयांना िभडून नाचत-गात, ढोलाच्या नादात आपल्या नूपुरांचा आवाज िमसळून ते ववजयोतसव साजरा करू लागले. (१७-२९)

राम-कृष्णांच्या ह्या अद्भूत कृतयाने सवव लोकांना अतितशय आनंद झाला.

कंसाखेरीज श्रेष्ठा ब्राह्मण आणण साधुपुषार्ष " वाहवा ! वाहवा ! " म्हणून प्रशंसा करू

लागले. मोठामोठाे पदहलवान मारले गेले ककंवा पळून गेले. हे पाहून भोजराज कंसाने आपली वाद्ये वाजववणे बंद केले आणण आपल्या सेवकांना आज्ञा केली. " अरे !

वसुदेवाच्या या दरु ाचारी मुलांना नगराच्या बाहे र हाकलून द्या. गोपांचे सवव धन

दहसकावून र्घया आणण दब व ी नंदाला कैद करा. अतयंत कुबुद्धी आणण दष्ु ट अशा ु ुद्ध वसद ु े वाला ताबडतोब मारून टाका; तसेच, माझा बाप उग्रसेनही आपल्या अनय ु ायांसह

शत्रच् ू याच पिाला जाऊन िमळाला आहे . म्हणन ू तयालासद्ध ु ा क्जवंत ठाे वू नका. " अशाप्रकारे बडबडणार्या कंसावर अववनाशी श्रीकृष्ण गचडले आणण वेगाने सहजपणे तया

उं च मंचावर उडी मारून चढले. अहंकारी कंसाने जेहाहा पादहले क्, आपला मतृ यू समोर येऊ लागला आहे , तेहाहा तयाने लगेच िसंहासनावरून उठाून हातात ढाल-तलवार घेतली. हातात तलवार घेऊन प्रहार करण्यासाठाी आकाशात उडणार्या ससाण्याप्रमाणे तो कधी

डावीकडे तर कधी उजवीकडे जाऊ लागला, तेवढ्यात गषाडाने सापाला पकडावे तसे

असह्य प्रखर तेज असणार्या भगवंतांनी तयाला घट्ट पकडले. याचवेळी कंसाचा मुगुट

खाली पडला आणण भगवंतांनी तयाचे केस पकडून तयलासुद्धा तया उं च मंचावरून खाली आखाड्यात आपटले. आणण स्वतंत्र व सगळ्या ववश्वाचा आश्रय असणार्या पद्मनाभांनी स्वतः तयाच्यावर उडी मारली. तयामळ ु े कंसाचा ततकाळ मतृ यू झाला. नंतर जसा िसंह हततीला

फरपटत

नेतो,


सवाांच्या

दे खत


कंसाचे

प्रेत

जिमनीवरून फरपटत नेले. हे नरें द्रा ! तयावेळी सगळ्यांच्या तोंडून " हाय ! हाय "

असे मोठ्याने उद्गार तिनघाले. अतयंत भयभीत होऊन कंस नेहमी श्रीकृष्णांचेच गचंतन

करीत असे. तो खाता-वपताना, झोपताना-चालताना, बोलताना, ककंवा श्वास घेताना


अशा सववच वेळी आपल्या हातात सुदशवन चरमा घेतलेल्या भगवान श्रीकृष्णांनाच पाहात होता. तयामुळेच तयाला दल व अशी भगवंतांची साषाप्यमत ु भ ु ती िमळाली. (३०-३९)

कंक, न्यग्रोध इयादी कंसाचे धाकटे आठा भाऊ मोठ्या भावाच्या मतृ यच ू ा

बदला घेण्यासाठाी संतापून तयांच्या अंगावर धावले. ते मोठ्या आवेशाने यद्ध ु ाच्या

तयारीने येत असलेले पाहून बलरामांनी पररघाने, िसंहाने पशूंना मारतो, तयाप्रमाणे तयांना मारले. तयावेळी आकाशात दं द ु भ ु ी वाजू लागल्या. भगवंतांचे ववभूतितस्वरूप

असलेले ब्रह्मदे व, शंकर इतयादी दे व आनंदाने पुष्पवर्षावव करीत तयांची स्तुती करू लागले. अप्सरा नीतय करू लागल्या. महाराज ! कंस आणण तयाच्या भावाच्या

पतन्या स्वजनांच्या मतृ यूमुळे अतयंत दःु खी झाल्या. तया डोक् बडवून घेई लागल्या. तयावेळी तयांच्या डोळ्यांतून अश्रुधारा वाहात होतया. वीरशय्येवर कायमची झोप

घेणार्या आपापल्या पतींना कवटाळून शोकग्रस्त झालेल्या तया वारं वार अश्रू ढाळीत मोठ्याने आरमाोश करू लागल्या. हे नाथा ! हे वप्रयतमा ! हे धमवज्ञा ! हे कषाणामया ! हे अनाथवतसला ! आपल्या मतृ यन ू े आमचाही मॄतयू झाल्यासारखाच आहे . आमची घरे

आज उजाड झाली. आमची मल ु े अनाथ झाली. हे पुषार्षश्रेष्ठाा ! या पुरीचे आपणच स्वामी होता. आपण गेल्याने येथील उतसव संपले. मांगल्य लयाला गेले. ही

मथुरानगरी आमच्याप्रमाणेच अशोभनीय झाली. स्वामी ! आपण तिनरपराध लोकांना

अतितशय छळले. म्हणूनच आपली अशी दशा झाली. जीवांना पीडा दे णार्या कोणाचे कल्याण होणार? हे भगवान जगातील सवव प्राण्यांची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलयाचे

कारण आहे त, जो यांचे वाईट हाहावे, असे इक्च्छतो , तो कधीच सुखी होत नाही. " (४०-४८)

श्रीशुकदे व म्हणतात- जगाचे पोर्षण करणार्या श्रीकृष्णांनी राण्यांचे सांतवन

केले आणण हायवक्स्थत लोकरीतीनुसार मत ृ ांचे करमाया-कमव करववले. तयानंतर श्रीकृष्णबलरामांनी माता-वपतयांना बंधनातून सोडववले आणण तयांच्या चरणांवर मस्तक ठाे वून तयांना वंदन केले. परं तु आपल्या मुलांनी वंदन केल्यानंतरसुद्धा दे वक् आणण

वसुदेवांनी , ते जगदीश्वरच आहे त, पुत्र नहाहे त, असे समजून, तयांना छातीशी कवटाळले नाही. (उलट स्वतःच हात जोडले.) (४९-५१)


अध्याय चहावेचािळसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ४५ वा श्रीकृष्ण- बलरामांचे उपनयन आणण गषा ु कुलप्रवेशश्रीशुक म्हणतात- श्रीकृष्णांच्या लिात आले क् माता-वपतयांना माझ्या

भगवद्भवाचे ज्ञान आले आहे . तयामुळे यांना पुत्रस्नेहाचे सख ु िमळणार नाही, असा ववचार करून तयांनी, लोकांना मोदहत करणारी आपली योगमाया तयांच्यावर पसरली.

यादवश्रेष्ठा श्रीकृष्ण थोरल्या बंधस व ववनम्रपणे ू ह आई-वडडलांकडे गेले आणण आदरपव ू क

" आई! बाबा ! " अशी हाक मारून तयांना आनंददत करीत म्हणू लागले. " बाबा !

आई ! आम्ही आपले पुत्र असन आणण आमच्यासाठाी आपण नेहमी उतकंदठात ू असूनसुद्धा

आपण

आमच्या

बाल्य,

पौगंड

आणण

ककशोर

या

अवस्थांचे

सख ु

आमच्याकडून िमळवू शकला नाहीत. आम्हांलासुद्धा दद ु ै वाने आपल्या जवळ राहाण्याचे

सौभाग्य प्राप्त झाले नाही. तयामुळे आईवडडलांच्या घरी असणार्या मुलांना लाड करून घेण्याचे जे सुख िमळते, ते आम्हांला िमळू शकले नाही. माता-वपताच या शरीराला

जन्म दे ऊन तयाचे लालनपालन करतात. तेहाहा कुठाे ते शरीर पुषार्षाथवप्राप्तीचे साधन बनते. म्हणून एखाद्याने शंभर वर्षे क्जवंत राहून जरी माता-वपतयांची सेवा केली, तरी तो तयांच्या ीणातून मुतत होऊ शकत नाही. सामथ्यव असन ू ही जो पुत्र आपल्या आईवडडलांची शरीराने आणण धनाने सेवा करीत नाही, तयाला मेल्यानंतर यमदत ू तयाच्याच शरीराचे मांस खाऊ घालतात. सामथ्यव असन ू ही जो मनष्ु य आपले म्हातारे

माता-वपता, पतितव्रता पतनी, लहान मल ु े, गषा ु , ब्राह्मण आणण शरणागत यांचे

पालनपोर्षण करीत नाही, तो क्जवंत असन ू ही मेल्यासारखाच होय. आपली सेवा न करण्यामळ ु े आमचे इतके ददवस वाया गेले. कारण नेहमी कंसाच्या भीतीने आम्ही

आपली सेवा करण्यास असमथव होतो. आई ! बाबा ! आपण दोघांनी तुमची सेवा न करणार्या आम्हांला िमा करावी. दष्ु ट कंसाने आपल्याला अतितशय कष्ट ददले. परं तु आम्ही परतंत्र असल्यामुळे आपली काही सेवा करू शकलो नाही. " (१-९)


श्रीशुक म्हणतात- मायेने मनष्ु य बनलेल्या ववश्वातमा श्रीहरींची ही वाणी

ऐकून, मोदहत होऊन, दे वक्-वसुदेवांनी तयांना उचलून आपल्या मांडीवर घेतले आणण छातीशी कवटाळून परमानंद प्राप्त करून घेतला. राजन ! स्नेहपाशाने बांधले जाऊन

ते पूणत व ः मोदहत झाले आणण अश्रुधारांनी तयांना िभजवू लागले. अश्रूंनी कंठा दाटून आल्यामुळे ते काहीही बोलू शकले नाहीत. (१०-११)

अशा प्रकारे भगवान दे वक्नंदानांनी आई-वडडलांचे सांतवन करून आपले

मातामह उग्रसेन यांना यादवांचा राजा केले. आणण तयांना म्हटले - " महाराज ! आम्ही आपली प्रजा आहोत. आपण आम्हांला आज्ञा करावी. ययातीच शाप असल्यामुळे

यदव ु ंशी राजिसंहासनावर बसू शकत नाहीत. (आपण यदव ु ंशी असूनही माझ्या आज्ञेमुळे आपल्याला काही दोर्ष लागणार नाही.) मीच सेवक होऊन आपली सेवा करीत आहे , हे पाहून दे वतासुद्धा मस्तक लववून आपल्याला नजराणे दे तील, मग अन्य राजांबद्दल काय सांगावे? जे कंसाच्या भीतीने हायाकूळ होऊन दे शोधडीला लागले

होते, तया यद,ू वष्ृ णी, अंधक, मध,ू दाशाहव, कुकुर इतयादी वंशात जन्मलेल्या आपल्या नातेवाइकांचा शोध घेऊन श्रीकृष्णांनी तयांना तेथन ू परत बोलाववले. घरापासन ू दरू परतया

जागी

राहावे

लागल्याने

तयांना

अतितशय

दःु ख

भोगावे

लागले

होते.

ववश्वववधातया भगवंतांनी सांतवन करून तयांचा सतकार केला, तयांना खूप धन-संपतती दे ऊन तप्ृ त केले आणण आपापल्या दठाकाणी पुन्हा स्थानापन्न केले. आता सववजण

राम-कृष्णांच्या बाहुबलाखाली सुरक्षित होते. तयांच्या कृपेने तयांना कोणतयाही प्रकारचे दःु ख नहाहते. तयांचे सवव मनोरथ पूणव झाले होते. ते कृताथव झाले होते. आता ते आपापल्या घरांमध्ये आनंदाने राहू लागले. श्रीकृष्णांचे मुखकमल नेहमी प्रफुक्ल्लत असे. तयांचे सौंदयव अपार होते. दयाद्र हास्ययुतत नजरे ने पाहाणार्या तया मुखाचे दररोज दशवन घेऊन ते आनंदमग्न होत. मथुरेतील म्हातारे लोकसुद्धा तषाणांप्रमाणे

अतयंत बलवान आणण उतसाही झाले होते, कारण ते आपल्या डोळ्यांची ओंजळ करून

वारं वार भगवंतांच्या मख ु ारववंदाच्या अमत ृ मय मकरं दरसाचे पान करीत असत. (१२१९)

हे

राजेन्द्रा,

नंतर

भगवान

दे वक्नंदन

आणण

बलराम

हे

दोघेही

नंदबाबांच्याजवळ आले आणण तयांच्या गळ्याला िमठाी मारून म्हणू लागले. बाबा !


आपण दोघांनी अतयंत प्रेमाने आणण लाडाने आमचे पालन-पोर्षण केले. कारण

आपल्या मुलांवर आई-बाप स्वतःच्या शरीरापेिाही अगधक प्रेम करतात, यात काहीच

संशय नाही. पालन-पोर्षण करू शकत नसल्यामुळे स्वजनांनी जयांचा तयाग केला, तया बालकांचे जे आपल्या मुलांप्रमाणे पालन-पोर्षण करतात, तेच तयांचे खरे आई-बाप होत. बाबा ! आपण आता व्रजामध्ये परत जा. येथील सुहृद संबंगधतांना सुखी करून

आमच्यावरील वातसल्यामुळे दःु खी झालेल्या तुम्हा सवाांना भेटण्यासाठाी आम्ही येऊ. भगवान श्रीकृष्णांनी नंदादी गोपांची अशी समजत व ू घालन ू व तयांना अतयंत आदरपव ू क

वस्त्रे, अलंकार , भंडी इतयादी दे ऊन तयांचा सतकार केला. भगवंतांचे म्हणणे ऐकून नंदबाबांनी प्रेमाने सद्गददत होऊन दोन्ही मल ु ांना छातीशी धरले. नंतर अश्रप ू ूणव नेत्रांनी गोपांसह ते गोकुळात गेले. (२०-२५)

हे राजन ! नंतर वसुदेवांनी पुरोदहत व अन्य ब्राह्मणांकरवी दोन्ही मुलांचे

ववगधपव व मौजीबंधन करववले. नंतर तयांनी वस्त्रालंकारांनी ब्राह्मणांचा सतकार करून ू क

तयांना पष्ु कळ दक्षिणा ददली. तसेच गळ्यांत सोन्याच्या व रे शमी वस्त्रांच्या माळा घातलेल्या

सवतस

गाई

दान

ददल्या.

महाबुवद्धमान

वसद ु े वांनी

रामकृष्णांच्या

जन्मनित्राचे वेळी क्जततया गाई दे ण्याचा संकल्प केला होता व अगोदर कंसाने जया

अन्यायाने दहरावून घेतल्या होतया, तयाची आठावण ठाे वून तयांनी ब्राह्मणांना तया दान ददल्या. अशा प्रकारे यदव ु ंशाचे पुरोदहत गगावचायव यांच्याकरवी यज्ञोपवीत संस्कार

झाल्यावर राम-कृष्ण द्ववज झाले. आता तयांनी ब्रह्मचयवव्रताचा स्वीकार करून तयाचे उततम पालन केले. ते जगाचे स्वामी होते. सववज्ञ होते. सवव ववद्यांची उतपतती तयांच्यापासूनच

झाली

आहे .

तयांचे

तिनमवल

ज्ञान

स्वतःिसद्ध

मनुष्यासारख्या वागण्यामुळे तयांनी ते लपवून ठाे वले होते. (२६-३०)

होते.

तरीसद्ध ु ा

आता ते दोघेजण गषा ु कुलात तिनवास करण्याच्या इच्छे ने अवंतितपरु ात राहाणार्या

काश्य गोत्राच्या सांदीपनी मुनींच्याकडे गेले. ते दोघे संयमशील भाऊ ववधीपूवक व

गुषाजींच्याजवळ राहून गुषांची उततम सेवा कशी करावी, याचा आदशव लोकांसमोर ठाे वीट अतितशय भक्ततभावाने दे व समजून तयांची सेवा करू लागले. ते करीत असलेल्या शद्ध ु भावनेने युतत अशा सेवेने गुषावयव सांदीपनी अतितशय प्रसन्न झाले. तयांनी तयांना सहा अंगे आणण उपतिनर्षदांसदहत सवव वेदांचे िशिण ददले . याखेरीज मंत्र आणण दे वतांच्या


ज्ञानासह धनव ु ेद, मनुस्मत ृ ी इतयादी धमवशास्त्रे, मीमांसा इतयादी वेदांचे तातपयव सांगणारी शास्त्रे, तकवववद्या, तयाचबरोबर संधी, ववग्रह, यान आसन, द्वैध आणण

आश्रय या सहा भेदांनी यत ु त अशा राजनीतीचेसुद्धा िशिण ददले. परीक्षिता ! सवव

ववद्यांचे प्रवतवक असलेले ते दोघे पुषार्षश्रेष्ठा गुषाजींनी फतत एक वेळ सांगताच सवव ववद्यांत पारं गत झाले. परीक्षिता ! केवळ चौसष्ट ददवसांत तयांनी ततपरतेने चौसष्ट

कलांचे ज्ञान िमळववले. अशा प्रकारे अध्ययन संपल्यावर तयांनी सांदीपनी मुनींना

गषा ु दक्षिणेववर्षयी प्राथवना केली. महाराज ! सांदीपनी मन ु ींनी तयांचा अद्भत ू मदहमा आणण अलौककक बुवद्धमतता पाहून आपल्या पतनीचा सल्ला घेऊन प्रभासिेत्रामध्ये बुडून मरण पावलेला पुत्र आणन ू दे ण्याची गषा ु दक्षिणा मादहतली. अपूवव परारमामी असे

ते दोघेही महारथी " ठाीक आहे " असे म्हणून रथावर आरूढ होऊन प्रभासिेत्री गेले. तेथे समुद्रतटावर ते िणभर बसले. हे परमेश्वर आहे त असे जाणन समुद्राने ू

तयांच्यासाठाी पूजा-सामग्री आणली. भगवान समुद्राला म्हणाले, " समुद्रा ! तू आपल्या मोठामोठ्या लाटांनी येथून जया गुषापुत्राला वाहात घेऊन गेलास, तयाला ताबडतोब दे . " (३१-३९)

समद्र ु म्हणाला- " हे दे वा श्रीकृष्णा ! तयाला मी नेले नाही. माझ्या पाण्यात

पंचजन नावाचा एक मोठाा दै तय शंखाच्या रूपाने राहात आहे . तयानेच तो बालक

नतक् चोरून नेला असला पादहले. " ते ऐकून भगवान ताबडतोब पाण्यात िशरले

आणण तयांनी शंखासुराला मारले. परं तु तयाच्या पोटात तो बालक ददसला नाही. (४०४१)

तेहाहा तयाच्या शरीराचा शंख घेऊन भगवान रथाकडे परतले. तेथन ू बलरामांसह

यमराजाच्या आवडतया ’संयमनी ’ नगरीत जाऊन तयांनी आपला शंख वाजववला. सवव प्रजेवर तिनयंत्रण असणारा यम शंखाचा आवाज ऐकून तेथे आला आणण अतयंत भक्ततभावाने तयाने ववगधपूवक व तयांची थाटामाटात पूजा केली. नंतर सवव प्राण्यांच्या

हृदयात ववराजमान असलेल्या श्रीकृष्णांना तयाने ववनयाने म्हटले, " स्वलीलेनेच

मनुष्य झालेल्या हे सववहायापक परमेश्वरा ! मी आपणा दोघांची काय दे वा करू ? " (४२-४४)


श्रीभगवान म्हणाले- " यमराज ! स्वतःच्या कमवबंधनानुसार माझा गुषापुत्र येथे

आणला गेला आहे . तू माझ्या आज्ञेने तयाला माझ्याकडे घेऊन ये. " " जशी आपली आज्ञा " असे म्हणून यमाने गुषापुत्र आणून ददला. तेहाहा राम-कृष्णांनी तो मुलगा गुषादे वांच्या स्वाधीन करून म्हटले क्, " आपणास आणखी काही पादहजे असले तर मागावे. " (४५-४६)

गुषाजी म्हणाले- " मुलांनो ! तुम्ही दोघांनी उततम गुषादक्षिणा ददलीत. आता

आणखी काय पादहजे ? तुमच्यासारख्यांच्या गुषाचे कोणते मनोरथ अपूणव राहू शकतील बरे ? वीरांनो ! तुम्ही दोघेही आता आपल्या घरी जा. लोकांना पववत्र करणारी क्ती तुम्हांला प्राप्त होवो ! तुम्ही िशकून घेतलेली ववद्या इहपरलोक् तिनतय नत ू न

राहो. " परीक्षिता ! अशा रीतीने गुषाजींनी अनुमती ददल्यावर वायूप्रमाणे वेग आणण

मेघाप्रमाणे आवाज असणार्या रथावर आरूढ होऊन दोघे बंधू मथुरेला परतले. पुष्कळ ददवस राम-कृष्णांना न पादहल्याने दःु खी झालेली प्रजा ते आल्याचे पाहून आनंददत झाली. हरवलेले धन परत िमळाल्यावर हाहावी , तशी. (४७-५०)

अध्याय पंचेचािळसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ४६ वा उद्धवाचे व्रजगमन श्रीशक ु दे व म्हणतात- उद्धव हा एक वष्ृ णींचा श्रेष्ठा मंत्री होता. तो सािात

बह ू अतितशय बुवद्धमान होता. तसाच तो श्रीकृष्णांचा वप्रय िमत्रही ृ स्पतींचा िशष्य असन

होता. शरणागतांची सवव दःु खे नाहीशी करणारे भगवान श्रीकृष्ण एके ददवशी आपला

अनन्य वप्रय भतत उद्धव याचा हात हातात घेऊन म्हणाले. " हे सौम्य उद्धवा ! तू व्रजामध्ये जा. तेथे जाऊन माझ्या माता-वपतयांना आनंददत कर. तसेच माझा ववरह

झाल्याने गोपींना जे दःु ख झाले, ते तयांना माझा तिनरोप सांगून दरू कर. गोपींचे मन-

प्राण तिनतय माझ्यामध्येच लागून रादहलेले आहे त. तयांचे जीवन, तयांचे सववस्व, मीच आहे . माझ्यासाठाी तयांनी आपले पती, पुत्र इतयादींना सोडले आहे . तयांनी मनानेसद्ध ु ा मलाच आपला वप्रयतम मानले आहे . जयांनी माझ्यासाठाी लौकककपारलौककक धमव


सोडून ददले, तयांचे पालन-पोर्षण मी करतो. वप्रय उद्धवा ! तया गोपींचा परम वप्रयतम

मी येथे दरू आल्यामुळे माझे स्मरण होऊन तयांची शुद्ध हरपते. माझ्या ववरहामुळे

माझ्या भेटीची उतकंठाा वाढून तया हायाकूळ होत असतात. तन्मय झालेल्या माझ्या

गोपी , " मी येईन " , असे सांगगतल्यामुळेच अतयंत कष्टाने कसेबसे आपले प्राण धरून आहे त. (१-६)

श्रीशुक म्हणतात- राजा ! श्रीकृष्ण असे म्हणाले, तेहाहा अतयंत आदरपूवक व

उद्धव आपल्या स्वामींचा संदेश घेऊन रथावर आरूढ होऊन नंदगोकुळाकडे तिनघाला. उद्धव सूयावस्ताच्या वेळी नंदांच्या व्रजामध्ये पोहोचला. तयावेळी परत येणार्या गुरांच्या खुरांमुळे उडालेल्या धळ ु ीने तयाचा रथ झाकून गेला होता. (७-८)

व्रजभूमीमध्ये माजावर आलेल्या गाईंसाठाी माजलेले बैल आपापसात झज ुं त

होते. तयांच्या हंबरण्याने व्रजभूमी दम ु दम ु ून गेली होती. नक ु तयाच हायालेल्या गाई भरलेल्या सडांतिनशी आपपल्या वासरांकडे धावत तिनघाल्या होतया. इकडे तितकडे उड्या

मारणार्या पांढर्या वासरांनी गोकुळ शोभत होते. गायींच्या धारा काढण्याचा आवाज

आणण वेणूंचा मधुर आवाज ऐकू येत होता. तेथे सुंदर वस्त्रालंकार घातलेल्या गोपी व गोप श्रीकृष्ण-बलरामांच्या मंगलमय चररत्रांछे गायन करीत होते. तयामुळे ते गोकुळ

अगधक शोभत होते. तेथे गोपांच्या घरांमध्ये अग्नी, सूय,व अतितथी, गाई , ब्राह्मण आणण दे वतावपतरांची धूप, दीप, फुले इतयादींनी पूजा होत होती. तयामुळे सगळा व्रज मनोरम ददसत होता. चारी बाजंन ू ी वने फुलांनी लहडलेली होती. पिी ककलबबलाट

करीत होते आणण भग ंु े गण ु गण ु त होते. तेथील जलाशय कमळांच्या ताटहायांनी व हंस, करडुवा इतयादी पक्ष्यांनी शोभत होते. (९-१३)

श्रीकृष्णांचा वप्रय भतत उद्धव जेहाहा व्रजामध्ये आला, तेहाहा तयाची भेट घेऊन

नंद अतितशय प्रसन्न झाले. तयांनी तयाला आिलंगन दे ऊन तयाचा श्रीकृष्ण समजून

सन्मान केला. तयाला पतवान्नाचे भोजन वाढले. नंतर तो आरामात पलंगावर पहुडला, तेहाहा तयाचे पाय वगैरे चेपून तयाचा प्रवासाचा शीण दरू केला. नंतर नंदांनी तयाला ववचारले, " हे भाग्यवान उद्धवा ! आमचा िमत्र वसद ु े व आता तषा ु ं गातन ू मत ु त झाला.

तो सहृ ु द, पुत्र इतयादींसह खश ु ाल आहे ना? " आपणच केलेल्या पापांचे फळ म्हणन ू


पापी कंस अनुयायांसह मारला गेला, हे छान झाले ! कारण तो धािमवक व सक्च्छल यदव ु ंिशयांचा नेहमी द्वेर्ष करीत असे. बरे तर ! उद्धवा ! श्रीकृष्णाला आम्हा लोकांची कधी आठावण येते का? येथे तयाची आई आहे . दहतगचंतक, िमत्र असे गोप आहे त.

तयांनाच आपले स्वामी मानणारे हे व्रजातील लोक आहे त, गाई, वंद ृ ावन आणण हा गोवधवनही आहे . या सवाांची तयाला कधी आठावण येते का? (१४-१८)

आपल्या बांधवांना भेटण्यासाठाी आमचा गोववंद एकदा तरी इकडे येईल का?

तो जर येथे आला, तर आम्ही तयाचे ते सुंदर नाक असलेले व सुहास्य नजरे ने

पाहणारे मुखकमल पाहू शकू ! उदारहृदयी श्रीकृष्णाने जे टाळण्याचा आमच्याकडे काहीही उपाय नहाहता , तया वणवा, तुफान, पाऊस, वर्ष ृ ासुर, अजगर इतयादी मतृ यूंच्या अनेक प्रसंगातून आमचे रिण केले. उद्धवा ! आम्हांला श्रीकृष्णांचे परारमाम, ववलासपूवव नेत्रकटाि, मनोहर हास्य, मधुर भार्षण इतयादीची आठावण येत,े तेहाहा आमची दस ु री

कामे थांबतात. श्रीकृष्णाच्या चरणगचन्हांनी ववभवू र्षत झालेली नदी, पववत, वने, रमा्डांगणे इतयादी आम्ही पाहू लागतो, तेहाहा आमचे मन तन्मय होऊन जाते. दे वांच्या महान कायावसाठाी येथे अवतरलेले राम-कृष्ण हे श्रेष्ठा आहे त, असे मी मानतो. कारण गगावचायाांनी मला तसे सांगगतले होते. िसंह जसा पशंन ू ा सहज मारतो, तयाचप्रमाणे

तयांनी दहा हजार हततींचे बळ असणारा कंस , तयाचे दोन पदहलवान आणण गजराज कुवलयापीड यांना सहज मारले. हततीने एखादी काठाी मोडावी, तयाप्रमाणे तयाने तीन

ताड लांब असे अतयंत बळकट धनुष्य तोडले. तसेच एकाच हाताने सात ददवसपयांत

पववत उचलून धरला. जयांनी सुरासुरांवर ववजय िमळववला होता, तया प्रलंब, धेनुक, अररष्ट, तण ृ ावतव, बक इतयादी दै तयांना तयाने सहज मारले. (१९-२६)

श्रीशुक म्हणतात- श्रीकृष्णांच्या प्रेमात रं गून गेलेले नंद अशाप्रकारे जेहाहा

तयांच्या एकेका लीलेचे स्मरण करू लागले, तेहाहा तयांच्या प्रेमाला पूर आला. तयामुळे

ते हायाकूळ झाले आणण उतकंठाा अतितशय वाढल्यामुळे शेवटी स्तब्ध झाले. नंद सांगत

असलेल्या श्रीकृष्णाच्या लीला ऐकून यशोदे च्याही डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले होते आणण पुत्र-स्नेहामुळे तितच्या स्तनांतून दध ु ाच्या धारा वाहात होतया. नंद आणण यशोदा

यांचे श्रीकृष्णाबद्दलचे प्रगाढ प्रेम पाहून उद्धव आनंदमग्न होऊन तयांना म्हणाला. (२७-२९)


उद्धव म्हणाला- हे मान्यवर ! चराचराचे गुषा असणार्या नारायणांबद्दल

आपल्या मनात इतका प्रेमभाव आहे , म्हणून आपण दोघे सवाांमध्ये अतयंत भाग्यवान आहात, यात संशय नाही. बलराम आणण श्रीकृष्ण परु ाणपषा ु र्ष आहेत, ते सार्या

ववश्वाचे उपादानकारण आणण तिनिमततकारणही आहे त. पुषार्ष आणण प्रकृतित तेच आहे त.

हे च दोघेजण सगळ्यांच्या शरीरांत प्रवेश कषान तया शरीरांमध्ये राहणार्या प्रकृतितहून

तिनराळ्या ज्ञानस्वषाप जीवाचे तिनयमन करतात. जो जीव मतृ युच्यावेळी आपले शुद्ध मन िणभर का होईना, तयांचे दठाकाणी एकाग्र करतो, तो सवव कमववासनांना धऊ ु न टाकतो आणण लगेच सय ू ावप्रमाणे तेजस्वी असा ब्रम्हमय होऊन मोि प्राप्त कषान घेतो. जे

सवाांचे आतमा आणण परम कारण आहे त, ते नारायणच दष्ु टतिनदावलन व साधरु िण करण्यासाठाी मनुष्यासारखे शरीर धारण कषान येथे प्रगट झाले आहे त. हे महातम्यांनो

! तयांच्या दठाकाणीच असा सुदृढ प्रेमभाव धारण करा. मग आपल्या दोघांना कोणते शुभ कमव करावयाचे िशल्लक राहणार आहे ? भततवतसल यदक ु ु लश्रेष्ठा भगवान श्रीकृष्ण थोड्याच ददवसात व्रजामध्ये येतील आणण आपणा दोघा आई-वडडलांना आनंददत

करतील.

सवव

यादवांचा

शत्रु


कंसाला

आखाड्यात

माषान,

आपल्याजवळ येऊन कृष्णांनी जे म्हटले, ते म्हणणे ते खरे करतील. हे भाग्यशाली

मातवपतयांनो ! खेद कषा नका. तुम्ही श्रीकृष्णांना आपल्याजवळच पाहाल. कारण, जसा लाकडामध्ये अग्नी नेहमी हायापून असतो, तयाचप्रमाणे ते सवव प्राण्यांच्या हृदयांमध्ये नेहमी ववराजमान असतात. (३०-३६)

तयांना अिभमान नसल्याकारणाने तयांना कोणी वप्रय नाही क् कोणी अवप्रय

नाही. तयांच्या सवाांमध्ये समभाव असल्यामुळे तयांच्या दृष्टीने कोणी उततम नाही क्

कोणी अधम नाही. एवढे च काय, तयांच्याशी शत्रतु व करणाराही तयांचा शत्रु नाही. तयांचे कोणी माता-वपता नाहीत ककंवा पतनी-पुत्र नाहीत. तयांना कोणी आपला नाही कक परका नाही. तसाच दे ह नाही कक जन्मही नाही. या लोक् तयांना कोणतेही कतवहाय

नाही. तरीसद्ध ु ा ते सजजनांच्या संरिणासाठाी, लीला म्हणन ू दे व इतयादी साक्तवक, मतस्य इतयादी तामस, तसेच मनष्ु य इतयादी िमश्र योनींत शरीर धारण करतात.

भगवान अजन्मा व गण ु ांपासन ू अिलप्त असन ू ही लीला करण्यासाठाी सतव, रज आणण तम या तीन गुणांचा स्वीकार कषान तयांच्याद्वारा जगाची उतपतती, पालन आणण


संहार करतात. जयाप्रमाणे मनुष्य वेगाने गोल कफरतो, तेहाहा सगळी पथ् ृ वी कफरते असे तयाला वाटते, तयाप्रमाणे सवव काही करणारे गचततच असूनही, तया गचततामध्ये

अहं बुद्धी असल्याकारणाने, भ्रमाने आतमा स्वतःलाच कताव समजू लागतो. भगवान

श्रीकृष्ण हे फतत आपल्या दोघांचेच पुत्र नाहीत, तर ते सवव प्राण्यांचे आतमा, पुत्र,

वपता, माता आणण स्वामीसुद्धा आहे त. जे काही पादहले ककंवा ऐकले जाते, मग ते भूतकाळ, वतवमानकाळ ककंवा भववष्यकाळाशी संबंगधत असो, स्थावर असो क् जंगम,

महान असो क् लहान, अशी कोणतीच वस्तू नाही क्, जी श्रीकृष्णांपासन ू वेगळी आहे . तयांच्याहायतितररतत खरे पाहाता, कोणतीच वस्तू नाही. वास्तववक सतय फतत तेच आहे त. (३७-४३)

परीक्षिता ! उद्धव आणण नंद अशाप्रकारे आपापसात गोष्टी करीत असता रात्र

संपून गेली. पहाटे गोपी उठाल्या. ददवे लावून तयांनी वास्तुदेवतेचे पूजन केले आणण नंतर तया दही घस ु ळु लागल्या. गोपींच्या हातांतील बांगड्या दोरी ओढताना चमकत होतया. तयांचे तिनतंब, स्तन आणण गळ्यातील हार हालत होते. हालणारी कंु डले, तयांच्या कंु कुममंडडत गालांची लाली वाढवीत होती. तयांच्या अलंकारांतील रतने

ददहायांच्या प्रकाशाने अगधकच झगमगत होती. तयावेळी गोपी, कमलनयन श्रीकृष्णांच्या

चररत्रांचे मोठ्याने गायन करीत होतया. तयांचे ते गाणे दही घुसळण्याच्या आवाजात िमसळून स्वगावपयांत जाऊन पोहोचले. तया स्वरलहरी सगळीकडे पसषान सवव ददशांचे अमंगल नाहीसे करीत. (४४-४६)

जेहाहा भगवान सय व ारायणांचा उदय झाला, तेहाहा नंदांच्या दरवाजासमोर एक ू न

सोन्याचा रथ उभा असल्याचे व्रजांगनांनी पादहले. "हा कोणाचा रथ आहे ?" असे तया एकमेक्ंना ववचाषा लागल्या. एक गोपी म्हणाली, "कंसाचा हे तू साध्य करण्यासाठाी कमलनयन श्यामसुंदरांना येथून मथुरेला घेऊन जाणारा अरमाूर तर पुन्हा आला नाही ना?" व्रजवािसनी क्स्त्रया अशाप्रकारे आपापसात बोलत होतया. तेवढ्यात तिनतयकमे आटोपून उद्धव येऊन पोहोचला. (४७-४९)

अध्याय शेहेचािळसावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ४७ वा उद्धव व गोवपंचा संवाद आणण भ्रमरगीत श्रीशक ु ाचायव म्हणतात - गोपींनी श्रीकृष्णांचा सेवक असलेल्या उद्धवाला पादहले.

तयाचे हात गुडर्घयापयांत लांब होते. ताजया कमलदलाप्रमाणे प्रसन्न नेत्र होते. तयाने

पीतांबर धारण केला होता. तयाच्या गळ्यात कमळांची माळ व कानांमध्ये रतनजडडत कंु डले झगमगत होती आणण मुखकमल प्रफुक्ल्लत होते. गोपी आपापसात म्हणू

लागल्या, "हा पुषार्ष अतितशय दे खणा आहे . परं तु हा आहे कोण? कोठाून आला? कोणाचा दत ू आहे ? याने श्रीकृष्णांसारखी वेर्षभूर्षा धारण केली आहे ?" हे सवव जाणून

घेण्यासाठाी गोपी उतसुक झाल्या आणण पववत्रक्ती श्रीकृष्णांच्या चरणकमलांचा आगश्रत असणार्या उद्धवाला चारी बाजूंनी घेरून पववत्र क्स्मत करीत उभ्या रादहल्या. हा

रमारमणांचा संदेश घेऊन आला आहे , असे जेहाहा तयांना समजले, तेहाहा तयांनी

अतयंत ववनम्रपणे, लजजेने क्स्मत हास्य करीत तयाच्याकडे पाहून मधरु भार्षणाने तयाचा चांगला सतकार केला आणण एकांतात तो आसनावर बसल्यावर तयाला तयांनी ववचारले, "उद्धवा! आपण यदन ु ाथांचे दत ू आहात. आपल्या स्वामींनी, तयांच्या मातावपतयांना खुशाली कळववण्यासाठाी आपल्याला येथे पाठाववले आहे , हे आम्हांला कळले.

नाहीतर, आता या गोकुळात तयांना आठावण यावी, अशी दस ु री वस्तू आम्हांला ददसत नाही. बांधवांवरचे प्रेम मुनीलासुद्धा सोडणे कठाीण असते. मातावपतयांखेरीज इतरांबरोबर प्रेम-संबंधाचे जे सोंग आणले जाते, ते स्वाथावसाठाीच असते. जसे भ्रमरांचे फुलांवर प्रेम

असते तसेच पुषार्षांचे क्स्त्रयांवरील प्रेम. धन संपलेल्या माणसाला गणणका, रिण कषा न शकणार्या राजाला प्रजा, िशिण पूणव झाल्यावर ववद्याथी गुषाला आणण दक्षिणा

िमळाली क् ीक्तवज यजमानाला सोडून दे तात. पिी फळे नसलेल्या झाडाला, भोजन झाल्यावर अतितथी गहृ स्थाला, पशू जळलेल्या जंगलाला आणण जार पुषार्ष उपभोगानंतर स्त्रीला सोडून जातात. गोपींचे मन, वाणी आणण शरीर श्रीकृष्णांमध्येच तल्लीन झालेले होते. श्रीकृष्णांचा दत ू म्हणन ू जेहाहा उद्धव व्रजभम ू ीमध्ये आला तेहाहा तया लोकहायवहार

ववसरल्या

आणण


बालपणापासन ू

ककशोर

अवस्थेपयांत

क्जततया म्हणून लीला केल्या होतया, तया सवाांची आठावण कर-करून तया लीलांचे


गायन कषा लागल्या. िशवाय संकोच सोडून रडूही लागल्या. एका गोपीला श्रीकृष्ण भेटल्याचे स्मरण झाले. तयावेळी एक भ्रमराला गुणगुणताना पाहून तितल वाटले क्, आपली मनधरणी करण्यासाठाी वप्रयतमाने याला दत ू म्हणून पाठाववले आहे . ती तयाला म्हणाली. (१-११)

गोपी म्हणाली - अरे कपटी वप्रयकराच्या सख्या मधुकरा ! तू आमच्या

पायांना स्पशव करून नमस्कार करू नकोस. कारण श्रीकृष्णांची जी वनमाला आमच्या

सवतीच्या विःस्थळाच्या घर्षवणाने चुरगळली गेली, तितच्या विाला लावलेले व माळे ला

लागलेले वपवळे केशर तुझ्या िमशांनासुद्धा लागले आहे . मधुपती श्रीकृष्ण मथुरेतील मानी नातियकांची मनधरणी कषा दे आणण तयांचा जो केशररूप प्रसाद, जयाचा यादव

सभेत उपहास होणार आहे , तो तयांच्याजवळ राहू दे ! तो तुझ्याकडून येथे पाठाववण्याची काय आवश्यकता आहे ? तू फुलांतील मध एकदा घेऊन उडून जातोस,

तसेच तेही फतत एकदाच आपले मोहक अधरामत ू आम्हांला सोडून तिनघन ू ृ पाजन गेले. बबचारी लक्ष्मी तयांच्या चरणकमलांची सेवा कशी करते कोण जाणे ! बहुधा श्रीकृष्णाच्या गोड गोड बोलण्याने तितचेसद्ध ु ा गचतत चोरले गेले असावे. (म्हणन ू च तितला

तयांचे खरे रूप कळले नाही.) अरे भ्रमरा ! वनात राहणार्या आमच्यासमोर तू यदप ु ती श्रीकृष्णांचे पुष्कळसे गुण का गात आहे स ? ते आम्हांला काही नवीन नाहीत.

जयांच्याजवळ सदा ववजय असतो, तया श्रीकृष्णांच्या नहाया सख्यांच्यासमोर जाऊन तयांचे गुणगान कर. कारण यावेळी तयांनी तयांच्या हृदयाची पीडा शमवली असल्याने

तया तयांना वप्रय आहे त. तू करीत असलेल्या गुणगानावर प्रसन्न होऊन तू मागशील ती वस्तू तया तुला दे तील. हे भ्रमरा ! तयांचे कपटपूणव मनोहर हास्य आणण भव ु यांच्या

इशार्याने तयांना वश होणार नाहीत, अशा स्वगावत, पथ् ृ वीवर ककंवा पाताळात कोणतया

क्स्त्रया आहे त? स्वतःलक्ष्मीसुद्धा जयांच्या चरणरजांची सेवा करीत असते, तितच्यापुढे आमची काय योग्यता? परं तु तू तयांना सांग क्, तम ु चे नाव ’उततमश्र्लोक’ आहे , ते

दीनांवर दया करण्यामळ ु े . तयाला मात्र बट्टा लागेल. अरे मधक ु रा ! तू माझ्या पायावर

डोके टे कवू नकोस. तू मनधरणी करण्यात पटाईत आहे स, हे मी जाणते. दत ू ाने काय केलेपादहजे, हे तू श्रीकृष्णांच्याचकडून िशकून आला आहे स, हे मला माहीत आहे . परं तु जयांनीतयांच्यासाठाीच आपल्या पती, पुत्र आणण अन्यनातेवाईकांना सोडले, तया


आम्हांला ते कृतर्घनपणेसोडून तिनघन गेले. अशा हायततीशी आम्ही कशीतडजोड ू करावी?

अरे

मधक ु रा!

तयांचा

जेहाहारामावतार

होता,

तेहाहा

तयानी

कवपराज

बालीलाहायाधाप्रमाणे लपून मारले. शप व खा तयांची कामनाकरीत होती, परं तु तयांनी ू ण पतनीप्रेमामुळे तया बबचार्यास्त्रीचे कान-नाक कापून तितला कुरूप केले. कावळाजसा

बळी घालणार्याचा बळी खाऊन पुन्हा तयालाचत्रास दे तो, तयाप्रमाणे बलीकडून वामनरूपाने दानघेऊन पुन्हा तयालाच वरूणपाशाने बांधून पाताळातढकलले. म्हणन ू या

काळ्याशी आता मैत्री पुरेझाली. परं तु काय करणार? आमची इच्छा नसलीतरी आम्ही तयांच्याववर्षयीच्या

गोष्टी

टाळू

तर

शकतनाही

ना!


लीलारूप

कणावमत ृ ाच्याएका थेंबाचेही जे फतत एकदाच प्राशन करतात,तयांची राग-द्वेर्षादी

सगळी द्वंद्वे समूळ नाहीशी होऊनते असून नसल्यासारखेच होतात. एवढे च काय,पण पुष्कळसे लोक आपला दःु खमय प्रपंच ततकाळसोडून अककंचन होतात आणण सारासार वववेक करणार्या हं साप्रमाणे परमहं साचे जीवन जगतात. (आमचीही अवस्था अशीच

झाली आहे .) जशा काळववटाच्या भोळ्या माद्या हररणी, कपटी हायाधाच्या मधुर गाण्यांवर

ववश्वास

ठाे वल्यामुळे

तयाच्याबाणांनी

ववद्ध

होतात,


आम्हीश्रीकृष्णांच्या प्रेयसी गोपीसुद्धा तया कपटी कृष्णांचेगोड गोड कपटी बोलणे खरे

समजलो आणण तयाच्यानखस्पशावने उतपन्न झालेल्या तीव्र प्रेमहायाधीचावारं वार अनुभव घेत रादहलो. म्हणून हे उपमंत्रया !आता तू तयांच्यािशवाय दस ु रे काहीही सांग ! हे वप्रयतमाच्या सख्या ! तू तयांच्याकडे जाऊन परतआलास, वाटते. आमची मनधरणी

करण्यासाठाीचआमच्या वप्रयतमाने तल ु ा पुन्हा पादठावले काय?वप्रय भ्रमरा ! तू आम्हांला आदरणीयच आहे स, म्हणन ू तल ु ा जे पादहजे ते माग. अरे ! जयांच्याकडेएकदा

गेल्यानंतर परत येणे अतितशय कठाीण, अशाआम्हांला येथून तेथे नेऊन काय करणार आहे स?बाबा रे ! तयांच्याजवळ, तयांच्या विःस्थळावर तयांची वप्रय पतनी लक्ष्मी नेहमी

राहात असते ना?हे मधुकरा ! आम्हांला हे सांग क्, आयवपुत्र सध्यामथुरेत आहे त ना

? आई-बाबा, नातलग आणणगोपाळांची कधी तयांना आठावण येते का ? आणण आम्हा दासींववर्षयी ते कधी काही सांगतात काय ? आणण अगुरूसारखे सुगंधी करकमल ते कधी आमच्या मस्तकावर ठाे वतील काय ? (१२-२१)


श्रीशुक म्हणतात - श्रीकृष्णांच्या दशवनाला लालचावलेल्या गोपींचे हे म्हणने

ऐकून उद्धवाने तयांना तयांच्या वप्रयतमाचा संदेश सांगून, तयांचे सांतवन करीत म्हटले. (२२)

उद्धव म्हणाला - गोपींनो ! तम् ु ही कृतकृतय आहात. सार्या जगाला तम् ु ही

पूजनीय आहात; कारण तुम्ही भगवान श्रीकृष्णांना अशा प्रकारे आपले मन समवपवत केले

आहे .

दान,

व्रत,

तप,

होम,

जप,

वेदाध्ययन,

ध्यान,

धारणा,

समाधी

आणणकल्याणाच्या ववववध उपायांच्याद्वारा भगवंतांचीभतती प्राप्त हाहावी, एवढाच उद्देश असतो. तुमचीपववत्रक्ती भगवान श्रीकृष्णांच्या दठाकाणी मुनींनासुद्धा दल व अशी ु भ सवदोषततम

भतती

आहे

आणणतितचा

आदशव

तुम्ही

लोकांपुढे

ठाे वला

आहे ,

ही

मोठाीभाग्याचीच गोष्ट आहे . ही ककती भाग्याची गोष्टआहे क्, तुम्ही पुत्र, पती, शरीर, स्वजन आणण घरे सोडून पुषार्षोततम भगवान श्रीकृष्णांना वरले आहे . हे भाग्यशाली

गोपींनो ! श्रीकृष्णांच्या ववयोगात तम ु ची तयांच्या दठाकाणी जी एकान्तभतती जडली, तितचेदशवन मला झाले, ही माझ्यावर तम ु ची मोठाी कृपाचहोय. मी स्वामींचे गप्ु त काम करणारा दत ू आहे . दे वींनो ! वप्रयतम श्रीकृष्णांनी तम् ु हांला आनंद दे ण्यासाठाी एक संदेश पादठावला आहे . तोच घेऊनमी तम ु च्याकडे आलो आहे , तो ऐका! (२३-२८)

श्रीकृष्णांनी सांगगतले आहे - तुमचा माझ्याशीपूणप व णे कधीही ववयोग होऊ

शकत नाही. सववभौतितक पदाथाांमध्ये जयाप्रमाणे आकाश, वाय,ू अग्नी, जल आणण पथ् ू े हायापूनआहे त, तयाचप्रमाणे मी मन, प्राण, पंचमहाभत ू ,े इंदद्रये ृ वी ही पंचमहाभत

आणण तयांच्या ववर्षयांचा आश्रय आहे . मीचआपल्या मायेच्या द्वारे पंचमहाभत ू ,े इंदद्रये

आणणतयांच्या ववर्षयांच्या रूपाने स्वतःमध्ये स्वतःलाचउतपन्न करतो, पाळतो आणण ववलीन करतो.मायेपासून वेगळा असलेला आतमा ववशुद्ध ज्ञानस्वरूपअसून बत्रगुणांशी तयाचा संबंध नाही. तथावप सर्ष ु ुप्ती,स्वप्न व जागत ृ ी या मायेच्या तीन वतृ तींमुळे तोप्रतययाला येतो. जागा झालेला मनुष्य स्वप्नातददसलेले पदाथव जया मनाने खोटे

आहे त, हे जाणतो, तयाचप्रमाणे प्रतयि ददसणारे पदाथवही खोटे आहे त, असा तयाच मनाने तिनश्चय करून तिनरलसपणे इंदद्रयांना ववर्षयांपासून आवरावे. सवव नद्या

जयाप्रमाणे वेगवेगळ्या मागाांनी वाहात जाऊन समुद्रालाच िमळतात, तयाचप्रमाणे ज्ञानी माणसांचा वेदाभ्यास, योग, आतमानातमवववेक, तयाग, तपश्चयाव, इंदद्रयसंयम, सतय


इतयादी सवाांचे खरे फळ मनाचा तिनग्रह कषान परमातम्याला िमळणे, हे च आहे . (२९३३)

गोपींनो ! मी तम् ु हांला वप्रय असूनही तम ु च्यादृष्टीपासन ू दरू राहातो. याचे

कारण तम् ु ही नेहमीमाझे ध्यान करीत राहाण्यामळ ु े मनाने अगदी माझ्याजवळ

राहाण्याचा तुम्हांला अनुभव यावा, म्हणून.कारण क्स्त्रयांचे गचतत आपल्या दरू दे शी असलेल्यावप्रयतमाच्या

ठाायी

क्जतके

गुंतून

राहाते,

तिततकेजवळ

डोळ्यांसमोर

राहाणार्याच्या दठाकाणी लागतनाही. कोणतीही वतृ ती मनात उठाू न दे ता संपूणव मनमाझ्या दठाकाणी लावून जेहाहा तुम्ही माझे स्मरणकराल, तेहाहा लवकरच कायमच्या

मला प्राप्त हाहाल.हे कल्याणींनो ! जयावेळी मी वंद ृ ावनामध्ये पौणणवमेच्यारात्री रासरमा्डा केली होती, तयावेळी जया गोपी स्वजनांनी येऊ न ददल्यामुळे व्रजातच रादहल्या वमाझ्याबरोबर रासकरमाडेत सामील होऊ शकल्यानाहीत, तया माझ्या लीलांचे स्मरण केल्यानेच मलाप्राप्त झाल्या होतया. (३४-३७)

श्रीशुक म्हणतात - आपल्या वप्रयतमाचा हासंदेश ऐकून गोपींना अतितशय

आनंद झाला. तयांच्या संदेशामुळे तयांना श्रीकृष्णांचे स्वरूप आणण लीलेचेस्मरण होऊ लागले. तया उद्धवाला म्हणाल्या.(३८)

गोपी म्हणाल्या - यादवांचा शत्रू पापी कंसआपल्या अनुयायांसह मारला गेला,

ही अतयंतआनंदाची गोष्ट झाली. तसेच श्रीकृष्णांच्या आप्तेष्टांचेसवव मनोरथ पूणव झाले

आणण ते सववजण आताअच्युतांसह खुशाल आहे त, हीसुद्धा काही कमीआनंदाची गोष्ट नाही. हे साधो ! एक गोष्ट तुम्हीआम्हांला सांगा. जयाप्रमाणे आम्ही आमचे प्रेमयुततलजजापूणव क्स्मतहास्य आणण तयांच्याकडे मनसोततपाहाणे, या उपचारांनी

तयांची पूजा करीत होतो वतेही आमच्यावर प्रेम करीत होते, तयाच रीतीनेमथुरेतील क्स्त्रयांवरही ते प्रेम करतात का? तोपयांतदस ु री म्हणाली- "अग सखी ! आमचे

श्यामसंद ु रप्रेमाची मोदहनी घालण्यात तिनष्णात आहे त आणणश्रेष्ठा क्स्त्रयाही तयांच्यावर प्रेम करतात. तर मगजेहाहा नगरातील क्स्त्रया गोड गोड बोलण्याने आणणववलासांनी

तयांची पज ू ा करतील, तेहाहा ते तयांच्यातका बरे रममाण होणार नाहीत ?" दस ु री एकजणम्हणाली- "हे साधो ! जेहाहा कधी नागरी क्स्त्रयांच्यासमह ू ात काही गप्पा


चालतात आणण आमचे वप्रय श्रीकृष्ण स्वच्छं दपणे, तयांच्यात सामील होतात,तेहाहा कधीतरी

प्रसंगवशात

आम्हा

ग्रामीणगवळणींचीसुद्धा

ते

आठावण

काढतात

काय

?"आणखी एक्ने ववचारले- "जेहाहा कमळे आणणकंु दफुले उमलली होती, सगळीकडे चांदणे पसरलेहोते आणण तयामुळे वंद ृ ावन रमणीय ददसत होते,तया रात्री तयांनी

रासमंडल तयार करून आमच्याबरोबरनतृ य केले होते. तयावेळी आमच्या पायांतील नूपुरेवाजत होती. आम्ही सगळ्याजणी तयांच्याच सुंदरसुंदर लीलांचे गायन करीत होतो आणण ते आमच्याबरोबर ववहार करीत होते. तया रात्रींची ते कधी आठावण काढतात

का ?" आणखी कुणी म्हणाली-"आम्ही सगळ्याजणी तयांच्या ववरहाग्नीमध्ये पोळत

आहोत. इंद्र जयाप्रमाणे पाऊस पाडून वनाला क्जवदानदे तो, तयाप्रमाणे श्रीकृष्णसद्ध ु ा कधीतरी आपल्याकरस्पशव इतयादींनी आम्हांला जीवनदान दे ण्यासाठाीयेथे येतील काय

?" तोपयांत आणखी एक गोपीम्हणाली- "अग ! आता तर तयांनी शत्रन ूं ा मारूनराजय िमळवले आहे . आता ते राजकुमारींशी वववाहकषान सवव आप्तेष्टांबरोबर आनंदाने

राहतील. आताइकडे कशाला येतील बरे ?" दस ू री गोपी म्हणाली-"महातमा श्रीकृष्ण स्वतःलक्ष्मीपती

आहे त.

तयांनाकसलीच

कामना

नाही.

ते

कृतकृतय

आहे त.

आम्हीवनवासी गौळणी ककंवा दस ु र्या राजकुमारी यांच्याशीतयांना काय करायचे आहे

?" "संसारात कोणतीहीआशा न धरणे हे च सगळ्यांत मोठाे सुख आहे ."असे वपंगला दहने वेश्या असूनही योग्य तेच सांगगतले.हे माहीत असूनही आम्ही श्रीकृष्णांच्या

भेटण्याचीआशा सोडून दे ऊ शकत नाही. जयांची ककती महातमेगातात, तयांनी एकांतात

आमच्याशी जया प्रेमाच्या गोष्टी केल्या, तया ववसरणे, कोणाला शतय आहे ?पहा ना ! तयांची इच्छा नसतानासद्ध ु ा तयांना वरणारीस्वतः लक्ष्मी एक िणभरसद्ध ु ा तयांना

सोडून दरू जात नाही. उद्धव महोदय ! बलरामांसह श्रीकृष्णजेथे ववहार करीत, तीच ही

नदी, तोच हा पववतआणण तेच हे वनप्रदे श. जयांना ते चारण्यासाठाीनेत, तयाच गाई.

आणण तयांच्या वेणूचे ते स्वरअजूनही येथे घुमत आहे त. येथील प्रतयेक जागीतयांच्या परम सुंदर चरणकमलांची गचन्हे उमटलीआहे त. ती आम्हांला वारं वार नंदनंदनांचीच

आठावणकषान दे तात. तयांना आम्ही ववसरूच शकत नाही.तयांची ती सुंदर चाल, उन्मुतत हास्य, ववलासपूणप व ाहाणे आणण मधुर वाणी ! या सवाांनी आमचेगचतत दहरावून घेतले आहे . तयांना आम्ही कशाववसषा? हे स्वामी ! हे लक्ष्मीनाथ ! हे


व्रजनाथ !आमची संकटे दरू केलीत. हे गोववंदा ! दःु खसागरातबुडालेल्या या गोकुळाला तुम्हीच वाचवा." (३९-५२)

श्रीशक ु म्हणतात - श्रीकृष्णांचा संदेश ऐकून गोपींच्या ववरहाची हायथा शांत

झाली. कारणइंदद्रयातीत श्रीकृष्णच आपला आतमा आहे , हे तयांना कळले. आता तयांनी उद्धवाचा सतकार केला.गोपींचा शोक िमटववण्यासाठाी उद्धव काही मदहनेतथ े े रादहला.

श्रीकृष्णांच्या अनेक लीला आणणगोष्टी वारं वार सांगून तो व्रजवािसयांना आनंददत

करीत असे. क्जतके ददवसपयांत नंदांच्या व्रजामध्ये उद्धव रादहला, तिततके ते ददवस श्रीकृष्णांशी संबंगधत गोष्टींमुळे व्रजवािसयांना िणासारखे वाटले.भगवंतांचा भतत उद्धव

नदी, वन, पववत, दर्याआणण फुलांनी लहडलेले वि पाहून तेथे श्रीकृष्णांनीकोणती ृ लीला केली होती, असे ववचारून ववचारून व्रजवािसयांना श्रीकृष्णांचेच स्मरण करून दे ऊनतया स्मरणात तयांच्यासह स्वतः रमत असे. (५३-५६)

उद्धवाने गोपींची अशा प्रकारची श्रीकृष्णांमध्येच तन्मयता झाल्याचे पाहून तयाचेही मन कृष्णववर्षयक प्रेमाने अतितशय भरून गेले. गोपींना नमस्कार करीत तो असे म्हणाला.(५७)

"फतत या गोपींचेच शरीर धारण करणे या पथ् ृ वीवर साथवक् लागले, कारण

सवावतमा भगवान श्रीकृष्णांच्या दठाकाणीच यांचे प्रगाढ प्रेम आहे .प्रेमाच्या या क्स्थतीची

मुमुिू पुरूर्ष आणण आम्ही भततसुद्धा अपेिा करतो. जयांना भगवान श्रीकृष्णांच्या कथांची गोडी लागली, तयांना ब्रम्हदे वासारख्या श्रेष्ठा जन्माची तरी काय आवश्यकता

? कोठाे ह्या आचारहीन, रानात राहाणार्या क्स्त्रया आणण कोठाे सक्च्चदानंदघन भगवान श्रीकृष्णांचे ठाायी तयांचे हे अनन्य प्रेम ! जसे एखाद्याने अजाणतेपणाने अमत ृ प्राशन

केले तरी ते वपणार्याला अमर करते, तयाप्रमाणे जर कोणी भगवंतांचे स्वरूप न जाणताही तयांच्यावर तिनरं तर प्रेम केले, तर ते स्वतः तयाचे परम कल्याण करतात.

रासलीलेच्या वेळी भगवान श्रीकृष्णांनीया गोपींच्या गळ्यात हात टाकून यांना जो कृपा-प्रसाद

ददला,

तसा

परम

प्रेम


लक्ष्मीलासद्ध ु ाददला

नाही

ककंवा

कमलासारख्या सग ु ंध आणणकांतीने यत ु त अशा दे वांगनांनासद्ध ु ा िमळाला नाही;तर मग

अन्य क्स्त्रयांची काय कथा ! मी या वंद ु ू प, वेल ककंवा ृ ावनामध्ये एखादे झड


वनस्पतीझालो, तरी ते मी माझे भाग्यच समजेन. कारणतयामुळे मला या व्रजांगनांची चरणधूळ सेवन करण्यास िमळे ल. जयांनी सोडण्यास कठाीण असास्वजनांचा मोह आणण

िशष्टाचार

सोडून

भगवंतांचेपद

अद्यावपसापडलेले नाही. (५८-६१)


करून

घेतले

क्,

जे

वेदांनाही

स्वतः लक्ष्मीने व ब्रह्मदे व, शंकर इतयादीपूणक व ाम दे वांनी जयांची पूजा केली,

योगेश्वर आपल्याहृदयामध्ये जयांचे (सदै व) गचंतन करीत असतात,तयाच भगवान

श्रीकृष्णांच्या चरणारववंदांना गोपींनीरासलीलेच्यावेळी आपल्या विःस्थळावर ठाे वून घेतलेआणण तयांनाच आिलंगन दे ऊन आपल्या हृदयाचाताप शांत केला. नंदांच्या व्रजात राहाणार्यागोपांगनांच्या

चरणधुळीला

मी

वारं वार

नमस्कारकरतो.

जया


श्रीकृष्णांच्या कथांसंबंधी जेकाही गायन केले, ते तितन्ही लोकांना पववत्र करीतआहे . (६२-६३)

श्रीशुक म्हणतात - नंतर उद्धव गोपी, नंदआणण यशोदा यांची अनुमती घेऊन

आणण गोपाळांचा तिनरोप घेऊन मथुरेला जाण्यासाठाी रथावर स्वार झाला. तो तिनघालेला

पाहून नंद इतयादी गोपगणहातात पुष्कळशा भेटवस्तू घेऊन तयाच्याजवळ आलेआणण डोळ्यांत अश्रू आणन ू मोठ्या प्रेमाने म्हणाले."आमच्या मनाच्या वतृ ती श्रीकृष्णांच्या चरण-कमलांच्या आश्रयाने राहोत. आमच्या वाणीतयांच्याच नामांचे उच्चारण करोत आणण शरीरे तयांनाच प्रणाम इतयादी करीत राहोत. भगवंतांच्याइच्छे ने आमच्या

कमावनस ु ार आम्हांला कोणतयाहीयोनीमध्ये जन्म येवो, मात्र तेथे आम्ही शभ ु आचरण करावे, दान करावे आणण तयांचे फळ म्हणन ू भगवानश्रीकृष्णांचे ठाायीच आमचे प्रेम असावे." परीक्षिता !गोपींना अशा प्रकारे कृष्णाप्रमाणेच समजन ू उद्धवाचासन्मान केला. नंतर श्रीकृष्णांनी रिण केलेल्या मथुरेला तो परतला. तेथे पोहोचल्यावर तयाने

भगवानश्रीकृष्णांना नमस्कार केला आणण व्रजवािसयांचीप्रगाढ भतती तयांना कथन केली. तयानंतर नंदांनीददलेल्या भेटवस्तू तयाने वसुदेव, बलराम आणणराजा उग्रसेनाला ददल्या. (६४-६९)

अध्याय सततेचािळसावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ४८ वा भगवंतांचे कुब्जा अणण अरमाूराच्या घरी जाणे श्रीशक म्हणतात - सवाांचे आतमा व सववसािीभगवान श्रीकृष्ण, तयांना ु

भेटण्यासाठाी हायाकूळझालेल्या कुब्जेला सुखी करण्यासाठाी तितच्या घरीगेले. बहुमोल सामग्रीने कुब्जेचे घर भरलेले होते. शंग ृ ाराला उपयोगी अशी पुष्कळ सामग्री तेथेरचलेली होती. दठाकदठाकाणी मोतयांच्या झालरीआणण पताका लावलेल्या होतया.

चांदवे लावलेलेहोते. शय्या अंथरलेल्या होतया आणण बसण्यासाठाीआसने ठाे वली होती.

धुपाचा सुगंध दरवळत होता.ददवे प्रकाशत होते. फुलांचे हार आणण सुगंधी द्रहायेठाेवलेली

होती. भगवंत आपल्या घरी आलेले पाहूनकुब्जा लगबगीने आपल्या आसनावरून उठाून उभीरादहली आणण आपल्या सख्यांसह पुढे होऊन तितनेभगवंतांना उततम आसन वगैरे दे ऊन तयांची पूजाकेली. तयाचप्रमाणे उद्धवाची सुद्धा तितने योग्य पद्धतीनेपूजा केली.

परं तु तो सन्मानासाठाी तितने ददलेल्याआसनाला केवळ स्पशव करून जिमनीवरच

बसला.श्रीकृष्णही लोकरीतीचे अनक ु रण करीत लगेच तितच्याबहुमल् ू य शय्येवर जाऊन बसले. तेहाहा कुब्जेने स्नानकरून उटणे , रे शमी वस्त्रे, अलंकार, पुष्पहार, गंध,ववडा, सुधासव इतयादींनी स्वतःला खप ू सजववले.आणण लजजायत ु त क्स्मतहास्य व हावभाव

करीतववलासपूणव नजरे ने पाहात पाहात ती भगवंतांच्याकडेआली. िमलनाची पदहलीच वेळ असल्याने कुब्जासंकोचाने थोडीशी थबकली. तेहाहा श्रीकृष्णांनीतितला आपल्याजवळ

बोलाववले आणण कंकणांनीसुशोिभत असा तितचा हात धरून तितला पलंगावरबसवून

घेऊन ते तितच्याशी रममाण झाले. याजन्मामध्ये कुब्जेने भगवंतांना फतत सुगध ं ी

उटणेअपवण केले होते. तया एका शुभकमावचे हे फळहोते. भगवान श्रीकृष्णांचे चरण

कुब्जेने आपलेकामसंतप्त हृदय, विःस्थळ आणण डोळ्यांवर ठाे वूनघेऊन तयांचा ददहाय सुगंध ती घेऊ लागली. अशाप्रकारे तितने आपली सवव हायथा नाहीशी करूनघेतली.

आनंदमत ू ी वप्रयतम श्यामसंद ु रांना आपल्यादोन्ही हातांनी गाढ आिलंगन दे ऊन कुब्जेने प्रदीघवकालापासन े तत सग ू चा आपला ववरहताप शांत केला. कुब्जेनफ ु ंधी उटणे ददले होते. तेवढ्यानेच तितलामोि दे ण्यास समथव व िमळण्यास कठाीण अशाभगवंतांची प्राप्ती

झाली. परं तु तया अभागगनीनेमात्र हे च मागगतले. "हे वप्रयकरा ! आपण काहीददवस


येथेच राहून माझ्याबरोबर रमावे. कारण हे कमलनयना ! माझ्याच्याने आपली संगत सोडवतनाही." सवेश्वर श्रीकृष्णांनी तितच्या म्हणण्यालामान दे ऊन वस्त्रालंकारांनी तितची संभावना केली वतितला इक्च्छलेला वर दे ऊन, उद्धवाबरोबर ते आपल्यासंपन्न घरी

परतले. आराधना करण्यासही अतयंतकठाीण अशा सववदेवागधदे व ववष्णन ूं ा प्रसन्न करूनघेऊन जो कोणी तयांना तुच्छ ववर्षयसुख मागतो,तो तिनक्श्चतच मूखव होय. (१-११)

तयानंतर भगवान श्रीकृष्ण, बलराम आणणउद्धवासह, अरमाूराची मनोकामना पूणव

करण्यासाठाीतसेच तयाच्याकडून काही काम करून घेण्यासाठाीतयाच्या घरी गेले. आपले बांधव असणारे ते पुषार्षोततम येत असल्याचे लांबूनच अरमाूराने पादहले आणणतातडीने

उठाून तो सामोरा गेला आणण आनंदानेतयांचे स्वागत करून तयाने तयांना आिलंगन ददले.अरमाूराने राम-कृष्णांना नमस्कार केला. सववजण आसनावरबसल्यावर अरमाूराने

तयांची ववगधवत पूजा केली.परीक्षिता ! प्रथम तयाने भगवंतांचे चरणोदक मस्तक्धारण

केले. नंतर ददहाय वस्त्रे, गंध, माळा, मौल्यवानअलंकार इतयादी पज ू ासामग्रीने तयांचे पूजन केले,मस्तक लववून तयांना नमस्कार केला व तयांचच े रण आपल्या मांडीवर

घेऊन तो ते चेपू लागला.तयाचवेळी ववनम्र भावाने तो राम-कृष्णांना म्हणाला."तम् ु ही पापी कंसाला तयाच्या अनय ु ायांसह मारले,हे छान झाले ! तयाला मारून आपण दोघांनीयदव ु ंशाला मोठ्या संकटातून वाचववले आणण तोवंश समद्ध ृ केला. आपण दोघे

जगाचे कारण आणणजगतस्वषाप आददपुरूर्ष आहात. आपल्याहायतितररततअन्य कोणतीही वस्तू कारण नाही क् कायव नाही.हे परमातमन ! आपणच तिनमावण केलेल्या या ववश्वात जया जया वस्तू पादहल्या आणण ऐकल्या जातात,तयांच्या रूपाने आपलाच प्रतयय येत असतो. जसेपथ् ृ वी इतयादी पंचमहाभूतांपासून जी स्थावर-जंगमशरीरे

बनतात, तयात तीच महाभूते वेगवेगळ्यारूपांमध्ये अनुभवाला येतात. तयाचप्रमाणे

आपणहीआपल्या या कायवरूप ववश्वामध्ये स्वेच्छे ने अनेकरूपांमध्ये प्रतीत होता. प्रभो ! आपण आपल्यारजोगण ु , सतवगण ु आणण तमोगण ु रूप शततींनीववश्वाची उतपतती पालन

आणण संहार करता. परं तआ ु पण तया गण ु ांनी ककंवा तयांच्या द्वारा होणार्याकमाांनी बंधनात पडत नाही. कारण आपण शद्ध ु ज्ञानस्वरूप आहात. तर मग आपल्याला बंधनाचेकारण कोणते असणार ? प्रभो ! स्थल ू दे ह, सक्ष् ू मदे हइतयादी उपाधी आतम्याला

नसल्यामुळे तयाला जन्म-मतृ यू नाही क् तयाच्याहून दस ु रा कोणता पदाथवनाही.


म्हणूनच आतमस्वषाप आपल्याला बंधन ककंवामोि नाही. तरीही आतम्याववर्षयी बंधमोिाची जीकल्पना असते, ती केवळ आमच्या अवववेकामुळे.आपण जगाच्या कल्याणासाठाी हा सनातन वेदमागवप्रगट केला आहे . या मागावची जेहाहा जेहाहा

नाक्स्तकवतृ तीच्या दष्ु टांकडून पायमल्ली होते, तेहाहा तेहाहा आपणशुद्ध सतवमय शरीर धारण करता. प्रभो ! तेचआपण यावेळी आपले अंश श्रीबलराम यांचेसहपथ् ृ वीचा भार नाहीसा


येथे

वसुदेवांच्याघरी

अवतीणव

झाला

आहात.

असुरांच्या

अंशापासन ू उतपन्न झालेल्या नामधारी राजांच्या शेकडो अिौदहणीसेनेचा आपण संहार कराल आणण यदव ु ंशाच्यायशाचा ववस्तार कराल. हे परमातमन ! सवव दे व,वपतर,

भत ू गण, मनष्ु य आणण वेद (हे पाच यज्ञ) याआपल्या मत ू ी आहे त. आपले चरणतीथव अशी गंगातितन्ही लोकांना पववत्र करते. आपण जगद्गुरूआहात. तेच आपण आज आमच्या घरी आलाआहात. आज आमचे घर धन्य धन्य झाले. तयाच्याभाग्याला सीमाच

उरली

नाही. प्रभो !

आपणभततवप्रय,

सतयवतते,

अकारण

दहतगचंतक

आणणकृतज्ञ आहात. आपण आपले भजन करणार्याभततांच्या सवव अिभलार्षा पण ू व करता; एवढे च कायपण स्वतःलाही दे ऊन टाकता. तरीही आपल्यामध्ये कमीजास्तपणा उतपन्न होत नाही. अशा तम् ु हांला सोडून कोणता बवु द्धमान मनष्ु य दस ु र्या

कोणाला शरण जाईल ? हे प्रभो ! मोठाे मोठाे योगी आणण दे वराजसुद्धा जयांचे स्वषाप जाणू शकत नाहीत; तया आपले आम्हांला सािात दशवन झाले, ही केवढी भाग्याची गोष्ट आहे ! प्रभो ! आम्ही स्त्री, पुत्र, धन, स्वजन, घर, दे ह इतयादीरूप मोहाच्या

दोरीने बांधले गेलो आहोत. हा आपल्याच मायेचाखेळ आहे . कृपा करून आपण आमचे हे बंधनलगेच तोडून टाका. (१२-२७)

श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! भतत अरमाूराने अशा प्रकारे भगवान श्रीकृष्णांची

पूजा आणण स्तुतीकेली. नंतर तयांनी क्स्मत हास्य करून, तयांना जणूमोदहत करीत आपल्या मधरु वाणीने म्हटले. (२८)

श्रीकृष्ण म्हणाले- काका ! आपण आमचेदहतोपदे शक, चुलते आणण आदरणीय

बांधव आहात.आम्ही आपल्या मुलासारखे आहोत. आपणचआमचे रिण, पालन करून आमच्यावर कृपाकरायची. जे आपले कल्याण इक्च्छतात, तयांनीआपल्यासारख्या परमपूजनीय

आणण

महाभाग्यवानसंतांची

नेहमी

सेवा

केली

पादहजे.

संत


दे वतांपेिाहीश्रेष्ठा होत. कारण दे वता स्वाथी असतात, संतांचेदठाकाणी स्वाथव नसतो. फतत पाणी म्हणजे तीथवनहाहे , फतत माती आणण पार्षाण यांनी बनववलेल्यामूतीच

दे वता नहाहे त. कारण तीथे व दे व कालान्तरानेपववत्र करतात; परं तु संत मात्र दशवन होताच पववत्रकरतात. आपण आमच्या पांडवांचे दहत करण्यासाठाीतसेच तयांची खुशाली जाणून घेण्यासाठाीहक्स्तनापुरला जावे. (२९-३२)

आम्ही ऐकले आहे क्, पांडूच्या मतृ यूनत ं रमाता कंु तीसह यगु धक्ष्ठार इतयादी

पांडव अतयंत दःु खीझाले होते. धत ू ते ृ राष्राने आता तयांना राजधानीतआणले असन तेथेच राहतात. धत ृ राष्र एक तरअंध आहे आणण मनाने कणखर नाही. दष्ु ट

पुत्रांच्याअधीन झाल्याकारणाने तो भावाच्या मुलांशीआपल्या पुत्रांसारखा हायवहार खात्रीने करत नसणार.म्हणून आपण तेथे जावे आणण तयांची क्स्थतीचांगली आहे क्

वाईट, हे जाणून र्घयावे. तेसमजताच तया आप्तांना सुख कसे िमळे ल, तेआपण पाहू. भगवान श्रीकृष्ण, अरमाूराला असेसांगन ू बलराम आणण उद्धवासह आपल्या घरी परतले. (३३-३६)

अध्याय अठ्ठे चािळसावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ४९ वा अरमाूराचे हक्स्तनापुरला गमन श्रीशुक


अरमाूर

पुरूवंशी

राजांच्याक्तीने

मंडडत


हक्स्तनापुरला गेला. तोतेथे धत ृ राष्र, भीष्म, ववदरु , कंु ती, बाल्हीक आणणतयाचा पुत्र सोमदतत,

द्रोणाचायव,

कृपाचायव,

कणव,दय ु दोषधन,

अश्वतथामा,

पांडव

व

इतर

इष्टिमत्रांनाभेटला. अरमाूर जेहाहा सवव संबंगधतानांना आस्थेवाईकपणेभेटला, तेहाहा तेथील लोकांनी मथुरावासी स्वजनांचीखुशाली तयाला ववचारली. तयाचे उततर दे ऊनअरमाूरानेसुद्धा तयांच्या

खुशालीसंबंधी

चौकशी

केली.राजाचे

पांडवांबरोबरचे

वतवन

जाणून

घेण्यासाठाीचअरमाूर काही मदहने तेथे रादहला. खरे पाहू गेले तर,आपल्या दष्ु ट पुत्रांच्या


इच्छे ववषाद्ध

काहीही

करण्याचेधाडस,

शकुनी

कामकरणार्या धत ृ राष्रामध्ये नहाहते. (१-४)

इतयादी

दष्ु टांच्या

सल्ल्यानुसार

धत ु दोषधन इतयादी पुत्र पांडवांचाप्रभाव, शस्त्रकौशल्य, बल, शौयव ृ राष्राचे दय

आणण ववनयइतयादी सद्गुण पाहून तयांचा द्वेर्ष करतात. प्रजापांडवांवरच अगधक प्रेम करते, हे ही तयांना सहनहोत नाही. म्हणन ू तयांनी पांडवांवर ववर्षप्रयोग इतयादीकरून तयांच्यावर अतयाचार केलेले आहे त. कंु तीनेआणण ववदरु ाने हे सारे अरमाूराला सांगगतले. (५-६)

अरमाूर जेहाहा कंु तीच्या घरी गेला, तेहाहा तीआपल्या भावाजवळ जाऊन बसली.

अरमाूरालापाहून कंु तीच्या मनात आपल्या माहे राची आठावणजागी झाली आणण तितच्या

डोळ्यांतून अश्रू वाहूलागले. ती म्हणाली. दादा ! माझे आई-वडील,भाऊ-बहीणी, पुतणे, इतर नातलग क्स्त्रया आणणमैबत्रणी माझी आठावण काढतात का ? माझाभाचा भततवतसल

आणण

शरण

आलेल्यांचे

रिणकरणारा

भगवान


आणण

कमलनयन बलरामयांना आपल्या या आतेभावांची कधी आठावण येते का ? शत्रच् ूं या गराड्यात असल्याने मी

शोकाकुलआहे . लांडग्यांच्या कळपात हररणी सापडावी,

तशीमाझी अवस्था आहे . श्रीकृष्ण कधी येथे येऊनमाझे आणण या अनाथ बालकांचे सांतवन करीलकाय ? " हे सक्च्चदानंदस्वरूप श्रीकृष्णा ! तूमहायोगी आहे स, ववश्वातमा आहे स आणण तूचसगळ्या ववश्वाचा जीवनदाता आहे स. हे गोववंदा !आपल्या मुलांसह

दःु खी असलेली मी तल ु ा शरणआले आहे . आमचे रिण कर ! हे जग मतृ यन ू ेहायाप्त

आहे आणण तझ ु े चरण मोि दे णारे आहे त.जे लोक या जगाला भ्यालेले आहे त, तयांच्यासाठाीशरण जाण्याला तझ् ु या चरणांहायतितररतत आणखीदस ु रा कोणताही आश्रय

नाही. हे श्रीकृष्णा ! तूपरम शुद्ध परब्रम्ह परमातमा आहे स. सवव योगांचास्वामी असून तू स्वतः योगसुद्धा आहे स. तुला मीशरण आले आहे . तू माझे रिण कर." (७-१३)

श्रीशक ु म्हणतात - परीक्षिता ! तझ ु ी पणजी कंु ती अशा प्रकारे स्वजनांचे आणण

जगदीश्वर भगवान श्रीकृष्णांचे स्मरण करून अतयंत दःु खी होऊन रडू लागली. अरमाूर

आणण क्तीमान ववदरु हे दोघेही सख ु -दःु खाला समदृष्टीने पाहात होते. तयांनी तितच्या पुत्रांच्या जन्मदातया दे वतांचे तितला स्मरण करून दे ऊन तितचे सांतवन केले. अरमाूर


मथुरेला जाण्यासाठाी तिनघाला, तेहाहा राजा धत ृ राष्राकडे गेला. राजा आपल्या पुत्रांचा

पिपाती होता आणण पांडवांशी तयाचे वतवन पुत्रांसारखे नहाहते. अरमाूराने सवाां समि श्रीकृष्णांचा िमत्रतवाचा संदेश तयाला पाठाववला. (१४-१६)

अरमाूर म्हणाला- कुरूंची क्ती वाढववणारे ववगचत्रवीयवपुत्र महाराज धत ृ राष्र !

आपला बंधू पांडूस्वगावला गेल्यावर आपण आता राजयावर बसलाआहात. आपण

धमावनुसार पथ् ृ वीचे पालन करावे. सदाचरणाने प्रजेला प्रसन्न ठाे वावे आणण स्वजनांबरोबर समान वतवन ठाे वावे. असे करण्याने आपल्यालालोकांमध्ये यश आणण परलोक्

सद्गती प्राप्त होईल. आपण जर याच्या ववपरीत आचरण कराल,तर या लोक् तिनंदा

होईल आणण मतृ यन ू ंतर नरकातजावे लागेल; म्हणून आपले पुत्र आणण पांडव

यादोघांशीही समानतेने वागा. आपल्याला माहीतचआहे क्, या जगात कधीही, कोणीही, कोणाहीबरोबर कायमचा राहू शकत नाही. राजन ! हीच गोष्ट आपल्या शरीराच्या बाबतीतही आहे . तर मग स्त्री-पुत्राददकांववर्षयी काय सांगावे ? जीवएकटाच जन्माला येतो आणण एकटाच मरून जातो.आपल्या कमावनस ु ार पाप-पुण्याचे फळसद्ध ु ा

एकटाचभोगतो. "आमचे पालन-पोर्षण करणे हा तम ु चा धमवच आहे " असे म्हणन ू

अधमावने िमळववलेलेमख ू ावचे धन स्वजन लट ु तात. जसे पाण्यात राहाणार्या जंतंच ू े सववस्व असलेले पाणी तयांचे संबंगधतच संपवून टाकतात. जो माणूस, आपले समजून जयांचेअधमावनेही पालनपोर्षण करतो, तेच प्राण, धन,पुत्र इतयादी तया मूखावला तयाच्या

इच्छा अपुर्याठाे वूनच तिनघून जातात. खरे म्हणाल तर, जो आपल्याधमावला ववन्मुख आहे , तयाला हायावहाररक स्वाथवसुद्धासमजत नाही. जयांच्यासाठाी तो अधमव आचरतो, तेतर तयाला वार्यावर सोडतातच, िशवाय तयालाकधीच समाधान लाभत नाही आणण

शेवटी तो घोरनरकात जातो. म्हणून महाराज ! हा संसार म्हणजेस्वप्न, जाद ू ककंवा

मनोराजयासारखा आहे , असेसमजून स्वतःच स्वतःवर तिनयंत्रण ठाे वून समतवामध्येक्स्थर राहा आणण शांत हाहा. (१७-२५)

धत ृ राष्र म्हणाला - हे उततम सल्ला दे णारे अरमाूर महोदय ! आपण माझ्या

कल्याणाचीच गोष्ट सांगत आहात. मनुष्याला अमत ृ िमळाले, तरतो जसा तप्ृ त होत

नाही, तयाचप्रमाणे मी सुद्धा आपल्या या उपदे शाने अजूनही तप्ृ त झालो नाही. असे

असूनही, हे साधो ! आपण करीत असलेला हा दहताचा उपदे श, माझ्या चंचल गचततात


क्स्थर होत नाही. कारण पुत्रांच्या ममतेमुळे माझे मन ववर्षम झाले आहे . जशी

स्फदटकमय पववतावर चमकलेली वीज दस ु र्याच िणी ददसेनाशी होते, तीच दशा आपल्या उपदे शाच्या बाबतीत होत आहे . सववशक्ततमान भगवान पथ् ृ वीवरील भार

उतरववण्या-साठाी यदक ु ु लात अवतीणव झाले आहे त. तयांच्या ववधानामध्ये कोण बदल

करू शकेल ? (तयांची जशी इच्छा असेल, तसेच होईल.) भगवंतांच्या मायेचा मागव अगचंतय आहे . तया मायेच्या द्वाराच तेया जगाची तिनिमवती करून तयात प्रवेश करतात आणण कमव व कमवफलाची वाटणी करतात. या जगच्चरमााच्या तिनवैध चालीमागे तयांच्या

अगचंतय

लीलाशतती

हायतितररतत

दस ु रे

परमैश्वयवशाली प्रभंन ू ा मी नमस्कार करतो. (२६-२९)

कोणतेच

कारण

नाही.तयाच

श्रीशुक म्हणतात - अशाप्रकारे धत ृ राष्राचा अिभप्राय जाणून घेऊन आणण

स्वजन संबंगधतांचा तिनरोप घेऊन अरमाूर मथुरेला परतला.(३०)

परीक्षिता ! तेथे तयाने राम-कृष्णांना धत ृ राष्राचे पांडवांशी असलेले वतवन

सांगगतले. कारण तयाला तयासाठाीच हक्स्तनापुरला पाठाववले होते. (३१)

अध्याय एकोणपन्नासावा समाप्त स्कन्ध दहावा (पव ू ावध)व समाप्त ॥ हररः ॐ ततसत ॥

स्कंद १० वा- अध्याय ५० वा जरासंधाशी युद्ध आणण द्वारकेची तिनिमवती श्रीशुकाचायव म्हणतात - अस्ती आणण प्राप्ती अशा कंसाच्या दोन राण्या

होतया. पतीच्या मतृ युने दःु खी झालेल्या तया वडडलांच्या घरी गेल्या. मगधराज जरासंध हे तयांचे वडील. तयांनी दःु खी अंतःकरणाने तयांना आपल्या वैधहायाचे कारण

सांगगतले. परीक्षिता ! ही अवप्रय बातमी ऐकून जरासंधाला दःु ख झाले. परं तु नंतर तयाने रमाोधाने पथ् ु ाची जंगी तयारी केली. ृ वी यादवरदहत करण्याचा तिनश्चय करून यद्ध


तेवीस अिौदहणी सेनेसह यदं च ू ी राजधानी असलेल्या मथुरेला तयाने चारी बाजूंनी वेढा ददला. (१-४)

श्रीकृष्णांनी पादहले क्, जरासंधाची सेना म्हणजे जणू खवळलेला समद्र ु च !

तयाने आपल्या राजधानीला वेढा ददला असन ू आपले लोक भयभीत झाले आहे त.

भगवान श्रीकृष्णांनी पथ् ृ वीचा भार उतरववण्यासाठाीच मनुष्यावतार धारण केला होता.

दे शकालानुसार आपल्या अवताराचा उद्देश काय आहे याचा आता तयांनी ववचार केला. तयांनी ववचार केला क्, जरासंधाने आपले मांडिलक असलेल्या सवव राजांच्या पायदळ, घोडदळ, रथी आणण हततींनी युतत अशा अनेक अिौदहणी सेना एकत्र केल्या आहे त.

पथ् ृ वीला भार झालेल्या यांचा नाश करावा. परं तु जरासंधाला यावेळी मारता कामा नये, कारण तो क्जवंत रादहल्यास पुन्हा असरु ांची पुष्कळशी सेना घेऊन येईल. माझा

अवतार पथ् व ांचा संहार ु न ृ वीचा भार हलक करणे, सजजनांचे रिण करणे आणण दज करणे यासाठाीच आहे . धमावचे रिण करण्यासाठाी आणण वाढतया अधमावला आळा घालण्यासाठाी वेळोवेळी मी अनेक शरीरे धारण करतो. (५-१०)

श्रीकृष्ण असा ववचार करीत होते, तेवढ्यात सूयावप्रमाणे तेजस्वी दोन रथ

आकाशातून खाली उतरले. तयांमध्ये यद्ध ु ाची सवव सामग्री आणण दोन सारथी होते. तयाच वेळी भगवंताची ददहाय आणण सनातन आयुधेसुद्धा आपणहून तेथे आली. ती पाहून श्रीकृष्ण बलरामांना म्हणाले, दादा ! यावेळी आपण रिण करीत असलेल्या यादवांवर मोठाे संकट आले आहे . पहा ! हा आपला रथ आला आहे आणण ही आवडती

आयध ु े. आता आपण या रथावर आरूढ होऊन शत्रस ु ेनेचा संहार करा आणण आपल्या

स्वजनांना या संकटापासन ू वाचवा. कारण हे भगवन ! साधंच ू े कल्याण करण्यासाठाी

आपण अवतार धारण केला आहे . म्हणन ू आता आपण हा तेवीस अिौदहणी सेनारूप पथ् ृ वीचा प्रचंड भार नष्ट करा. श्रीकृष्ण आणण बलरामांनी असा तिनश्चय करून कवचे धारण केली व रथात बसून ते मथुरेतन ू तिनघाले. तयावेळी तयांनी आपापली आयुधे

आणण थोडीशी सेनाही बरोबर घेतली. दाषाक सारथी असलेल्या श्रीकृष्णांनी नगराबाहे र

आल्यावर आपला पांचजन्य शंख वाजववला. तो नाद ऐकून शत्रस ु ेनेच्या हृदयात धडक्

भरली. तयांना पाहून मगधराज म्हणाला - "हे पुषार्षधम कृष्णा ! तू अजून लहान आहे स. लपून छपून वावरणार्या तझ् ु या एकट्याशी लढण्याची मला लाज वाटते. अरे


मूखाव ! तू तर आपल्या मामाचीच हतया केली आहे स. म्हणूनही मी तुझ्याबरोबर लढू

इक्च्छत नाही. जा, माझ्या समोरून तिनघून जा. हे बलरामा ! युद्धात मेल्याने स्वगव िमळतो, अशी जर तुझी श्रद्धा असेल, तर दहंमत दाखवून तू माझ्याशी लढ. आणण माझ्या बाणांनी तिछन्नववतिछन्न झालेले शरीरे येथे सोडून स्वगावत जा ककंवा शतती असेल तर मला मार." (११-१९)

श्रीभगवान म्हणाले, हे मगधराजा ! जे शूर असतात, ते तुझ्यासारखी प्रौढी

िमरवीत नाहीत; ते शौयवच दाखववतात. पहा ! आता तुझा मतृ यु जवळ आला आहे .

मरताना रोगी जसा बरळतो, तशी तुझी ही बडबड आहे . आम्ही तुझ्या बोलण्याकडे लि दे त नाही. (२०)

श्रीशुक म्हणतात - जसा वारा ढगांनी सूयावला आणण धुराने आगीला झाकून

टाकतो, तयाचप्रमाणे जरासंधाने राम कृष्णांसमोर येऊन, आपल्या अतयंत बलवान

आणण अपार सेनेद्वारा तयांना चारी बाजन ूं ी वेढले. इतके क्, तयांची सेना, रथ, ध्वज, घोडे आणण सारथीही ददसेनासे झाले. मथुरेतील क्स्त्रया महालांच्या गच्च्या, वाडे आणण गोपुरांवर चढून युद्ध पाहात होतया. युद्धभूमीवर श्रीकृष्णांचा गषाड गचह्नांककत आणण

बलरामांचा ताड गचह्नांककत ध्वज असलेले रथ तयांना ददसले नाहीत, तेहाहा तया शोकावेगाने मूक्च्छव त होऊन पडल्या. श्रीकृष्णांनी शत्रस ु ेनेचे वीर आपल्या सेनेवर, जसे ढग पाण्याच्या थेंबांचा पाऊस पाडतात, तयाप्रमाणे बाणांचा वर्षावव करीत आहे त आणण

तयामळ ु े आपल्या सेनेला अतयंत पीडा होत आहे असे पादहले, तेहाहा दे व-दै तयांना पूजय

असलेल्या शाङवगधनष्ु याचा टणतकार केला. यानंतर ते भातयातन ू बाण काढून, ते धनष्ु याला लावन ू आणण धनष्ु याची दोरी ओढून बाणांचा वर्षावव करू लागले. तयावेळी तयांचे ते धनुष्य इततया वेगाने कफरत होते, क् जणू वेगाने कफरणारे जळते कोलीतच. अशाप्रकारे श्रीकृष्ण जरासंधाच्या हतती, घोडे, रथ आणण पायदल अशा चतुरंग सेनेचा

संहार करू लागले. यामुळे मस्तके तिछन्नववतिछन्न झालेले हतती मरून पडू लागले.

बाणांच्या वर्षाववाने अनेक घोड्यांची डोक् धडापासून वेगळी झाली. रथदळांतील घोडे, ध्वज, सारथी आणण रथी नष्ट झाले आणण पायदळांतील सैतिनकांचे हात, जांघा, मस्तके इतयादी तुटून तेही खाली पडले. अतयंत तेजस्वी अशा भगवान बलरामांनी

तया युद्धात मुसळाच्या प्रहाराने पुष्कळशा उन्मतत शत्रन ूं ा मारून व माणसे, हतती,


घोडे यांना घायाळ करून तयांच्या अंगांतून तिनघालेल्या रतताच्या शेकडो नद्या

वाहववल्या. तया नद्यांमध्ये माणसांचे तट ु लेले हात हे च साप, माणसांची मस्तके हीच

कासवे, मेलेले हतती ही बेटे आणण घोडे हे मगर होते. हात आणण जांघा माशांप्रमाणे, माणसांचे केस शेवाळाप्रमाणे, धनुष्ये तरं गांप्रमाणे ददसत होती. बहुमुल्य रतने आणण अलंकार दगड व वाळूप्रमाणे ददसत होते. तया नद्या पाहून िभत्री माणसे घाबरत होती

आणण वीरांचा आपापसात उतसाह वाढत होता. परीक्षिता ! जरासंधाची ती सेना समद्र व , भयावह आणण अपार होती. परं तु जगदीश्वर वसद ु ाप्रमाणे दग ु म ु े वपुत्रांनी ती नष्ट करून टाकली. सेनेचा नाश करणे हा तयांच्या दृष्टीने एक खेळच होता. जे अनंत

गण ु सागर भगवान लीलेने तितन्ही लोकांची उतपतती, क्स्थती आणण संहार करतात, तयांना शत्रच् ू या सेनेचा असा नाश करणे ही काही आश्चयावची गोष्ट नाही; परं तु जेहाहा

ते मनुष्यावताराने अशी कृती करतात, तेहाहा तितचे वणवन करणे योग्यच नाही का ? (२१-३०)

अशा प्रकारे जरासंधाची सवव सेना मारली गेली. रथसद्ध ु ा मोडून पडला. फतत

शरीरात प्राण िशल्लक रादहले. तेहाहा जसा एक िसंह दस ु र्या िसंहाला पकडतो, तसे

बलरामांनी वेगाने महाबली जरासंधाला पकडले. जरासंधाने शत्रप ु िातील पुष्कळशा राजांचा वध केला होता. परं तु आज तयाला बलराम वषाणपाशाने आणण दोराने बांधीत

होते. याला सोडून ददले, तर हा आणखी सेना आणील व तितचाही नाश करता येईल, असा ववचार करून श्रीकृष्णानी बलरामांना अडवले. मोठाे मोठाे वीर जरासंधाचा सन्मान करीत. राम कृष्णांनी दया दाखवून आपल्याला सोडून ददले, याची तयाला लाज

वाटली; तयाने तपश्वयाव करण्याचा तिनश्वय केला. परं तु वाटे त इतर राजांनी तयाला

अडवून धमदोषपदे श, राजनीती व लौककक दृष्टांत दे ऊन समजाववले क्, यदं क ू डून तुमचा पराभव हा केवळ प्रारब्धामुळेच झालेला आहे . सवव मरण पावल्यावर बलरामांनी

जरासंधाची उपेिा करून तयाला सोडून ददले. तयामळ ु े अतितशय उदास होऊन तो मगधदे शी तिनघन ू गेला. (३१-३५) भगवान


सेनेमध्ये

कोणाचेच

नक ु सान

झाले

नाही

आणण

समुद्राप्रमाणे असणार्या जरासंधाच्या तेवीस अिौदहणी सेनव े र मात्र तयांनी सहजगतया

ववजय प्राप्त केला. तयावेळी दे वतांनी तयांच्यावर फुलांचा वर्षावव करून तयांचे


अिभनंदन केले. जरासंधाच्या पराजयामळ ु े मथुरावासी भयमुतत झाले होते आणण

श्रीकृष्णांच्या ववजयामुळे तयांचे हृदय आनंदाने भरून गेले होते. श्रीकृष्ण तयांना येऊन भेटले, तयावेळी सूत, मगध आणण बंदीजन तयांच्या ववजयाची गीते गात होते.

श्रीकृष्णांनी नगरात प्रवेश करताच शंख, नगारे , भेरी, तुतारी, वीणा, बासरी, मद ृ ंग

इतयादी अनेक प्रकारची मंगल वाद्ये वाजू लागली. मथुरेतील रस्तयांवर चंदनाचे सडे घातले होते. नागररक आनंदोतसव साजरा करीत होते. संपूणव नगर पताकांनी सजववले

गेले होते. ब्राह्मणांचे वेदघोर्ष घम ु त होते आणण क्जकडे तितकडे मंगलसच ू क तोरणे

बांधलेली ददसत होती. जयावेळी श्रीकृष्ण नगरात प्रवेश होते, तयावेळी नगरातील

क्स्त्रया प्रेम आणण उतकंठाे ने भरलेल्या नेत्रांनी तयांना न्याहाळीत होतया आणण फुले, दही, अिता, अंकुर यांचा तयांच्यावर वर्षावव करीत होतया. श्रीकृष्णांनी रणभूमीवरून अपरं पार धन आणण वीरांचे अलंकार ददले. (३६-४१)

अशा प्रकारे सतरा वेळा, दरवेळी तेवीस अिौदहणी सेना एकबत्रत करून

मगधराज जरासंधाने श्रीकृष्णांच्या छत्राखाली असलेल्या यादवांशी यद्ध ु केले. परं तु श्रीकृष्णांच्या प्रभावामळ ु े यादवांनी प्रतयेक वेळी सवव सेना नष्ट केली. जेहाहा सवव सेना

नष्ट होत असे, तयावेळी यादवांनी सोडून ददलेला जरासंध आपल्या राजधानीकडे परतत असे. (४२-४३)

जेहाहा अठारावे युद्ध होणार होते, तयाचवेळी नारदांनी पाठाववलेला वीर कालयवन

राम - कृष्णांच्या दृष्टीस पडला. यद्ध ु ामध्ये कालयवनासमोर उभा राहील असा दस ु रा कोणताही वीर तयावेळी जगात नहाह्ता. यादव आपल्यासारखेच बलवान आहे त, हे ऐकून तयाने तीन कोटी म्लेंच्छ सेना आणन ू मथरु ा नगरीला वेढा ददला. (४४-४५)

ते पाहून श्रीकृष्ण आणण बलराम यांनी ववचार केला क्, अहो ! यावेळी यादवांवर तर जरासंध आणण कालयवन या दोघांकडून एकाचवेळी संकट आले आहे . आज या अतितशय बलशाली यवनाने येऊन आम्हाला घेरले आहे . आणण जरासंधसद्ध ु ा

आज, उद्या ककंवा परवा येईलच. जर आम्ही दोघेही याच्याबरोबर लढू लागलो आणण

तयाचवेळी बलवान जरासंध येऊन पोहोचला, तर तो आमच्या बांधवांना मारील ककंवा

कैद कषान आपल्या नगरात घेऊन जाईल. म्हणन ू आज आम्ही अशा दठाकाणी एक


नगर बांधू क्, जयामध्ये कोणाही मनुष्याला प्रवेश करणे अवघड जाईल. नंतर आपल्या बांधवाना तेथे पोहोचवून या यवनाचा वध करवू. बलरामांशी अशा प्रकारे

सल्लमसलत कषान श्रीकृष्णांनी समुद्राच्या आत मनुष्यांना जाण्यास कठाीण असे एक नगर बनववले. तयातील सववच वस्तू अद्भुत होतया आणण तया नगराची लांबी षां दी

शहाण्णव मैल होती. तया नगरात सववत्र ववश्वकम्यावचे वास्तुज्ञान आणण िशल्पलकलेचे

नैपुण्य प्रगट झाले होते. वास्तुशास्त्रानुसार सववत्र ववश्वकम्यावचे वास्तुज्ञान आणण

िशल्पकलेचे नैपुण्य प्रगट झाले होते. वास्तश ु ास्त्रानस ु ार तेथे सडका, चौक आतिन हायापारी पेठाा यांची रचना केली होती. दे ववि आणण वेली असलेली उद्याने व ृ वैिशष्ट्यपण ू व उपवनांनी

यत ु त असे

ते नगर

होते. सोन्याची िशखरे

असलेले,

स्फदटकांच्या गच्च्या आणण गगनचुंबी गोपुरे यांनी ते सुंदर ददसत होते. तेथे धान्य ठाे वण्यासाठाी चांदी वपतळे ची गोदामे होते. तेथील महाल सोन्याचे होते व तयांवर

सुवणवकलश बसववलेले होते. तयांची िशखरे रतनांची होती आणण फरशी मोठामोठ्या पाचूंची बनववलेली होती. तसेच तया नगरात वास्तुदेवतेचे मंददर आणण सजजेसुद्धा

होते. चारही वणाांचे लोक तेथे राहाणार होते. तसेच तेथे यादवप्रमुखांचे महालही उठाून ददसत होते. (४६-५४)

इंद्राने तयावेळी श्रीकृष्णांसाठाी पाररजात वि ृ आणण सुधमाव सभा पाठाववली. तेथे

बसलेल्या मनुष्याला मतयवलोकातील दःु खांचा स्पशव होत नसे. जयांचा एक एक कान

काळा होता, असे मनोवेगाने धावणारे पांढरे घोडे वषाणाने पाठाववले. धनपती कुबेराने आठा तिनधी पाठाववले आतिन अन्य लोकपालांनीसुद्धा स्वतःकडील महतवाच्या संपतती भगवंतांकडे

पाठाववल्या.


!

लोकपालांना

आपापली

कामे


श्रीकृष्णांनी जे जे ददले होते, ते ते सवव श्रीकृष्ण पथ् ृ वीवर अवतीणव झाले, तेहाहा तयांनी तयांना अपवण केले. आपल्या योगमायेने श्रीकृष्णांनी सवव संबंगधतांना द्वारकेमध्ये

नेऊन पोहोचगचले. उरलेल्या प्रजेच्या रिणासाठाी बलरामांना मथरु ापुरीत ठाे वून तयांच्या सल्ल्याने गळ्यात कमळांची माळ घालन ू , कोणतेही शस्त्र हातात न घेता ते स्वतः नगराच्या प्रमख ु दरवाजातन ू बाहे र पडले.

अध्याय पन्नासावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ५१ वा कालयवनाचे भस्म व मच ु ुकंु दाची कथा श्रीशक ु म्हणतात - श्रीकृष्ण मथरु ा नगरीच्या मख् ु य दरवाजातन ू उगवणार्या

चंद्राप्रमाणे बाहे र पडले. तयांचे श्यामल शरीर अतयंत दे खणे होते. तयांनी रे शमी

पीतांबर पररधान केला होता. तयांच्या विःस्थळावर श्रीवतसगचन्ह शोभून ददसत होते.

गळ्यात कौस्तुभमणी झगमगत ् होता. लांब व वपळदार असे चार हात होते. ताजया

कमळाप्रमाणे तांबूस नेत्र होते. तिनतय आनंद ओसंडून वाहणारे , सुंदर गालांनी युतत, चमकणारी मकराकृती कंु डले असलेले तयांचे सुंदर मुखकमल पववत्र हास्याने शोभत

होते. तयांना पाहून कालयवनाचाही तिनश्चय झाला क्, हाच पुषार्ष वासुदेव होय. कारण नारदांनी जी जी लिणे सांगगतली होती - विःस्थळावर श्रीवतसाचे गचन्ह, चार भज ु ा, कमलपुष्पाप्रमाणे नेत्र, गळ्यात वनमाला आणण अपार सौंदयव, हे सवव याच्याशी जळ ु णारे आहे . म्हणन ू हा दस ु रा कोणी असू शकत नाही. यावेळी हा कोणतेही शस्त्र

हातात न घेता पायीच तिनघाला आहे . तेहाहा आपण सद्ध ु ा तयाच्याशी शस्त्राववनाच लढावे. (१-५)

असा तिनश्चय कषान कालयवन श्रीकृष्णांच्या ददशेने धावत सुटला. तयावेळी ते

तोंड कफरवून रणभम व अशा ू ीवरून पळून जाऊ लागले आणण तया योग्यांनाही दल ु भ

प्रभंन ू ा पकडण्यासाठाी कालयवन तयांच्या मागे मागे धावू लागाले. पावलोपावली स्वतः

हातात सापडल्याचे भासवीत भगवान तया यवनराजाला पुष्कळ लांब एका पववताच्या

गह (पळत येणारा ) कालयवन वारं वार हरकत घेत, ु े त घेऊन गेले. पाठाीमागन ू "यदव ु ंशामध्ये जन्मलेल्या तुला पळून जाणे शोभत नाही", असे तयांना टाकून बोलत

तयांच्या मागे मागे पळत होता. परं तु अजन ू तयाची पापे नष्ट झाली नहाहती, तयामुळे भगवंतांना तो प्राप्त करून घेऊ शकला नाही. तयाच्या तिनंदेकडे लि न दे ता भगवान

तया पववताच्या गुहेत िशरले. तयांच्या पाठाोपाठा कालयवनही गेला. तेथे तयाने एक

दस ु राच मनुष्य झोपल्याचे पादहले. तयाला पाहून कालयवनाने ववचार केला क्, "हा मला इततया लांब घेऊन येऊन आता साळसुदपणाने झोपला आहे ", तो श्रीकृष्ण आहे ,


असे वाटून तया मख ू ावने तयाला जोरात एक लाथ मारली. तो पुषार्ष तेथे पुष्कळ ददवसांपासून झोपला होता. लाथेच्या तडाख्याने तो जागा झाला आणण हळू हळू तयाने आपले डोळे उघडले तो कालयवन उभा असल्याचे तयाला ददसले. परीक्षिता ! रागावलेल्या तयाची दृष्टी पडताच कालयवनाच्या शरीरातील अग्नी प्रजविलत होऊन तो िणभरात जळून भस्मसात झाला. (६-१२)

राजाने ववचारले - ब्रह्मन ! जयाच्या केवळ दृक्ष्टिेपाने कालयवन जळून

भस्म झाला, तो पुषार्ष कोण होता ? तो कोणाचा पुत्र होता ? तयाच्यामध्ये कोणतया प्रकारची शतती होती ? तो पववताच्या गुहेत जाऊन का झोपला होता ? (१३)

श्रीशक म्हाणाले - तो इक्ष्वाकुवंशातील मांधातयाचा पुत्र मच ु ु क ु ंु द होता. तो

ब्राह्मणभतत, सतयप्रतितज्ञ महापुषार्ष होता. एकदा असुरांना भ्यालेल्या इंद्रादी दे वांनी आपल्या रिणासाठाी राजा मुचुकंु दाला प्राथवना केली. तेहाहा तयांचे पुष्कळ काळपयांत तयांचे रिण केले. पुष्कळ ददवसांनंतर दे वतांना जेहाहा कातितवकेय सेनापती म्हणून

िमळाले, तेहाहा ते मच ु ुकंु दाला म्हणाले- " राजन ! आमच्या रिणासाठाी आपण पुष्कळ श्रम घेतले. आता ववश्रांती र्घयावी. हे श्रेष्ठा वीरा ! आमचे रिण करता यावे म्हणून आपण मनुष्यलोकातील आपले तिनष्कंटक राजय सोडून ददले. तसेच जीवनातील सवव

भोगांचाही तयाग केलात. आता आपले पुत्र, राण्या, बांधव आणण अमातय, मंत्री, तयाचप्रमाणे तयावेळच्या प्रजेपैक् कोणीही क्जवंत नाही. सवाांना काळाने गगळून टाकले.

सवव बलवानांपेिाही काळ बलवान आहे . तो स्वतः परम समथव, अववनाशी आणण भगवतस्वरूप आहे . गवळी जसा जनावरांना आपल्या ताब्यात ठाे वतो, तयाप्रमाणे काळ सहजपणे सगळ्या प्रजेला आपल्या अधीन ठाे वतो. राजा ! आपले कल्याण असो.

मोिाखेरीज आमच्याकडून कोणताही वर मागून र्घया. कारण मोि दे ण्याचे सामथ्यव फतत अववनाशी भगवान ववष्णप ूं ाशीच आहे . असे सांगगतल्यावर परम यशस्वी

मुचुकंु दाने दे वांना नमस्कार केला आणण झोपेचा वर घेऊन, तो पववताच्या गुहेत जाऊन झोपला. तयावेळी दे वांनी सांगगतले होते क्, " हे राजा ! झोप घेत असताना जर

एखाद्या अजाण माणसाने तुला मध्येच जागे केले, तर तो तुझ्या दृष्टीस पडताच तयाच िणी भस्म होऊन जाईल." (१४-२२)


परीक्षिता ! कालयवनाला भस्मसात करून यदश्र ु ेष्ठा भगवान श्रीकृष्णांनी

बुवद्धमान मुचुकंु दाला दशवन ददले. वर्षावकालीन मेघाप्रमाणे सावळे

रूप असलेल्या

भगवान श्रीकृष्णांनी तयावेळी रे शमी पीतांबर पररधान केला होता, विःस्थळावर श्रीवतस गचन्ह होते आणण तेजस्वी कौस्तुभमण्याने ते शोभत होते. मकराकृती कंु डले

कानात झगमगत होती. प्रेमपूणव क्स्मतहास्ययुतत नजर लोकांना आकवर्षवत करीत होती. अतयंत दे खणे ताषाण्य, मदोन्मतत िसंहाप्रमाणे तिनभवय चाल ! अतयंत बुवद्धमान राजा तयांच्या तेजाने हतप्रभ झाला. तेजामळ ु े जवळ जाण्यासही कठाीण अशा तयांना भीतभीतच ववचारले. (२३-२७)

मुचुकंु द म्हणाला - " आपण कोण आहात ? काट्या कुट्यांनी भरलेल्या या

तिनबबड जंगलात आपल्या कमलाप्रमाणे कोमल असणार्या चरणांनी का बरे कफरत

आहात ? आणण या पववताच्या गुहेत येण्याचा आपला हे तू कोणता ? आपण सवव तेजस्वी पुषार्षांचे मतिू तवमंत तेज ककंवा भगवान अक्ग्नदे व ककंवा सय ू ,व चंद्र, दे वराज इंद्र

ककंवा दस ु रे कोणी लोकपाल आहात काय ? मला वाटते क्, आपण तीन मख् ु य दे वांपैक्

पुषार्षोततम

आहात;

कारण

ददवा

जयाप्रमाणे

अंधार

नाहीसा

करतो,

तयाचप्रमाणे आपण आपल्या अंगकांतीने या गह ु े तील अंधार घालववला आहे . हे

पुषार्षश्रेष्तठा ! आपल्याला योग्य वाटत असेल, तर आम्हांला आपले जन्म, कमव आणण गोत्र सांगा. कारण आम्ही ते ऐकण्यासाठाी अंतःकरणापासून उतसुक आहोत. हे

पुषार्षोततमा ! आम्ही इक्ष्वाकुवंशी िबत्रय आहोत. हे प्रभो, माझे नाव मुचुकंु द असून युवनाश्वनंदन मान्धातयाचा मी पुत्र होय. पुष्कळ ददवसांचे जाग्रण झाल्याने मी थकलो

होतो. माझ्या सवव इंदद्रयांची शतती झोपेने दहरावून घेतली होती. म्हणून या तिनजवन दठाकाणी मनसोतत झोप घेत होतो. आताच मला कोणी तरी उठाववले. (२८-३३)

खात्रीने तयाच्या पापानेच तयाला जाळून टाकले. तयानंतर शत्रच ूं ा नाश

करणार्या, परम सुंदर अशा आपण मला दशवन ददलेत. हे महाभागा ! सवव प्राण्यांना आपण आदरणीय आहात. आपल्या असह्य तेजाने माझी शतती िीण झाली आहे . मी

आपल्याला फार वेळ पाहू शकत नाही. राजा मुचुकंु द असे म्हणाला, तेहाहा सवव प्राण्यांचे जीवनदाते भगवान हसत हसत मेघध्वनीप्रमाणे गंभीर वाणीने तयाला म्हणाले. (३४-३६)


श्रीभगवान म्हणाले - मुचुकंु दा ! माझे जन्म, कमे आणण नामे हजारो आहे त.

ती अनंत असल्याने मीही तयांची गणती करू शकत नाही. एखादा पुषार्ष आपल्या

अनेक जन्मांमध्ये पथ्ृ वीवरील धळ ु ीचे कण मोजू शकेल, परं तु माझे जन्म, गुण, कमे आणण नामे यांची कधीच गणती करू शकणार नाही. हे राजा ! श्रेष्ठा ीर्षीसुद्धा माझ्या

तितन्ही कालांतील जन्म आणण कमाांचे वणवन करीत असतात, परं तु तयांना तयांचा अंत लागत नाही. असे असूनही राजा ! मी आपला वतवमान जन्म, कमे आणण नामे तुला सांगतो, ऐक ! धमावचे रिण आणण पथ् झालेल्या असरु ांचा संहार ू ृ वीला भारभत करण्यासाठाी पूवी ब्रह्मदे वांनी मला प्राथवना केली होती. तयानस ु ार मी यदव ु ंशामध्ये

वसद ु े वांच्या घरी अवतार ग्रहण केला आहे . मी वसद ु े वांचा पुत्र असल्यामळ ु े लोक मला

वासुदेव म्हणतात. आतापयांत मी कंसाच्या रूपाने जन्म घेतलेल्या कालनेमी, प्रलंब इतयादी साधुद्रोही असुरांचा संहार केला आहे . राजन ! आणण हा कालयवन तुझी

तीक्ष्ण दृष्टी पडताच भस्म झाला. तोच मी, तुझ्यावर कृपा करण्यासाठाी या गह ु ेत आलो आहे . तू भततवतसल अशा माझी यापूवी फार आराधना केली आहे स. म्हणन ू हे

राजर्षे ! वर माग. तुझ्या सवव इच्छा मी पूणव करीन. जो पुषार्ष मला शरण येतो, तयाला पुन्हा शोक करावा लागत नाही. (३७-४४)

श्रीशुक म्हणतात - भगवान श्रीकृष्ण जेहाहा असे म्हणाले, तेहाहा गगाांच्या

वाणीचे राजा मुचुकंु दाला स्मरण झाले आणण ते भगवान नारायण आहे त, हे जाणून अतितशय आनंदाने तयाने भगवंताच्या चरणांना प्रणाम केला आणण स्तुती केली.(४५)

मच ु क ु ंु द म्हणाला - हे प्रभो ! जगातील सवव प्राणी आपल्या मायेने अतयंत

मोहीत होऊन रादहले आहे त. ते आपल्याला न भजल्याने अनथव होतो, हे जाणन ू ही आपले भजन करीत नाहीत. ते सुखासाठाी सवव दःु खांचे मळ असलेल्या घरादारांत ू

आसतत होतात. अशा तर्हे ने क्स्त्रया आणण पुषार्ष परमाथावला मुकतात. हे पुण्यशील प्रभो ! या कमवभूमीत दल व असा तिनददोषर्ष मनष्ु यजन्म कसाबसा अनायासे िमळूनही ु भ

दब व ी मनुष्य, पशूप्रमाणे संसाररूप अंधार्या ववदहरीत पडून राहा्तो आणण भगवंताच्या ु ुद्ध

चरणकमलांची उपासना करीत नाही. हे भगवान ! मी राजा होतो. राजयलक्ष्मीच्या

गवावने उन्मतत झालेल्या या शरीरालाच आतमा मानणार्या आणण पुत्र, पतनी, खक्जना तसेच पथ् ृ वीच्या लोभामध्येच गुंतलेल्या व तयांचीच अखंड गचंता करणार्या माझ्या


जीवनाचा हा अमूल्य समय अगदीच हायथव गेला. मातीचा घडा ककंवा िभंतीप्रमाणे असलेले हे शरीर, यालाच मी राजा समजलो होतो. अशा प्रकारे मदांध होऊन मी

आपली पवाव न करता रथ, हतती, घोडे, पायदळ आणण सेनापती यांना बरोबर घेऊन

या पथ् े पाहून बेसावध ृ वीवर इकडे तितकडे कफरत रादहलो. तिनरतिनराळ्या कामांच्या गचंतत असलेल्या, ववर्षयासतत माणसाला तिनतय सावध असणारे कालषाप आपण अचानक पकडता. जसा भक ु े ने हायाकुळ झालेला साप जीभ हालवीत बेसावध उं दराला पकडतो. जो आधी सोन्याचा रथावर ककंवा मोठामोठ्या हततींवर बसन ू जात असे आणण स्वतःला राजा म्हणवीत असे, तेच शरीर नंतर आपल्या अटळ काळामळ ु े ववष्ठाा, ककडे ककंवा राखेचा ढीग बनते. हे प्रभो ! जयाने सवव ददशांवर ववजय प्राप्त केला आहे आणण

जयाच्याशी लढणारा जगात कोणीही रादहला नाही, जो श्रेष्ठा िसंहासनावर बसतो आणण

बरोबरीचे राजे जयाच्या चरणांवर नम्र होतात, तोच पुषार्ष जेहाहा क्स्त्रयांकडे ववर्षयमुख भोगण्यासाठाी

जातो,

तेहाहा तो


हातचे खेळणे बनतो.

एखादा

मनुष्य

ववर्षयभोगांचा तयाग करून पुन्हा आपण सम्राट हाहावे, या इच्छे ने दानादद पुण्ये, तपश्चयाव ककंवा सतकमे करतो, परं तु जयाची तष्ृ णा वाढलेली असते, तो कधीच सख ु ी होऊ शकत नाही. हे भगवंता ! जन्म मतृ युरूप संसाराच्या चरमाात भटकणार्या जीवाची तया चरमाातून बाहे र पडण्याची जेहाहा वेळ येत,े तेहाहा तयाला सतसंग प्राप्त होतो आणण जेहाहा सतसंग प्राप्त होतो, तयाचवेळी संतांचे आश्रय, कायव कारणरूप जगताचे एकमात्र

स्वामी असलेल्या आपल्या दठाकाणी जीवाची बुद्धी क्स्थर होते. भगवन ! मी तर असे समजतो क्, आपण माझ्यावर कृपेचा वर्षावव केला आहे . कारण अनासतत लोकसद्ध ु ा

फतत तयाचीच प्राथवना करीत असतात. हे भगवान ! मोि दे णार्या आपली आराधना करून कोणता शहाणा मनुष्य़ आपल्याला बांधणार्या संसारातील ववर्षयांचा वर मागेल बरे ! (४६-५६)

म्हणन ं ठाे वणार्या ू हे प्रभो ! सतवगण ु , रजोगण ु आणण तमोगण ु यांच्याशी संबध

सवव कामना सोडून मी फतत, मायेशी ककंगचतही संबंध नसलेल्या, गण ु ातीत, अद्ववतीय, गचतस्वरूप, परमपुषार्ष अशा आपणांस शरण आलो आहे . भगवन ! अनादद काळापासन ू मी या जगात आपल्या कमवफळांच्या भोगाने त्रस्त झालो आहे . पुन्हा

तयांच्या वासनांनी तप्त झालो आहे . माझ्या इंदद्रयरूप सहा शत्रच ूं ी हाव कधीही संपत


नाही. तयामळ ु े मला िणभरसद्ध ु ा शांती िमळत नाही. म्हणन ू आतमज्ञान कषान दे णार्या

हे प्रभो ! आता मी आपल्या तिनभवय, सतयरूप आणण शोकरदहत चरणकमलांना शरण आलो आहे . आपण माझे रिण करा. (५७-५८)

श्रीकृष्ण म्हणाले - हे साववभौम महाराजा ! तझ ु ी बुद्धी, अतितशय पववत्र आणण

उच्च कोटीची आहे . मी तुला वर दे ण्याचे वारं वार प्रलोभन दाखववले, तरीसुद्धा ती

कामनांनी चळली नाही, मी तुला जे वर दे ण्याचे प्रलोभन दाखववले, ते फतत तझ् ु या

तिनश्चयाची परीिा घेण्यासाठाी ! माझे जे अनन्य भतत असतात, तयांची बुद्धी कामनांमुळे कधीही सैरभैर होत नाही. जे लोक माझे भतत नाहीत, ते प्राणायम

इतयादी साधनांनी मनाला वश करण्याचा ककतीही प्रयतन करोत, तयांच्या वासना िीण होत नाहीत आणण हे राजन ! तयांचे मन ववर्षयांसाठाी पुन्हा उचल खाते. तू आपले मन माझे दठाकाणी लाव आणण खुशाल पथ् ृ वीवर राहा. तुझी अखंड भतती नेहमी

माझ्या दठाकाणी राहो. िबत्रयधमावचे आचरण करतेवेळी तू िशकार इतयादी करताना जो पुष्कळ प्राण्यांचा वध केलास, तयाचे पाप आता एकाग्रगचतताने माझी उपासना करीत

तपश्चयेने धऊ ु न टाक. राजन ! पुढच्या जन्मी तू ब्राह्मणकुळात जन्माला येशील आणण सवव प्राण्यांचा परम सहृ ु द होशील आणण मला परमातम्यालाच प्राप्त होशील. (५९-६४)

अध्याय एतकावन्नावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ५२ वा द्वारकागमन, बलरामांचा वववाह व श्रीकृष्णांकडे षाक्तमणीचा संदेश घेऊन ब्राह्मणाचे येणे श्रीशुक म्हणतात - अशा प्रकारे श्रीकृष्णांनी इक्ष्वाकुनंदन मुचुकंु दावर कृपा

केली. नंतर तयाने भगवंतांना प्रदक्षिणा घालून नमस्कार केला आणण तो गुहेच्या बाहे र पडला. तयाने बाहे र येऊन पादहले, तर माणसे, पश,ू वेली आणण झाडे पदहल्यापेिा

पुष्कळच लहान आकाराची झाली. तयावरून किलयुग आले असे जाणून तो उततर

ददशेकडे तिनघन ू गेला. तो तपश्चयाव, श्रद्धा, धैयव आणण अनासततीने यत ु त होता. तसेच


संशयापासून मुतत होता, आपले गचतत श्रीकृष्णांचे ठाायी ठाे वून तो गंधमादन पववतावर गेला. नर नारायणांचे तिनवासस्थान असलेल्या बदररकाश्रमात जाऊन अतितशय शांत गचतताने ऊन थंडी इतयादी द्वंद्वे सहन करीत तो तपश्चयेने भगवंतांची आराधना करू लागला. (१-४)

इकडे भगवान पुन्हा मथुरापुरीला परतले. कालयवनाच्या सेनेने अजूनपयांत

तितला वेढा ददलेलाच होता. आता तयांनी म्लेंच्छांच्या सेनेचा संहार केला आणण तयांचे

सवव धन ते द्वारकेला घेऊन गेले. जेहाहा श्रीकृष्णांच्या आज्ञेनुसार माणसांवर आणण बैलावर लादन ू ते धन नेले जाऊ लागले, तयावेळी मगधराज जरासंध पुन्हा तेवीस

अिौदहणी सेना घेऊन आला. परीक्षिता ! शत्रस ु ेनेचा प्रचंड वेग पाहून राम-कृष्ण मनुष्यांसारखे तयांच्या समोरून वेगाने पळू लागले. तिनभवय असून सुद्धा जणू काही फार भ्यालो आहोत, असे भासवीत ते दोघे सगळे धन तेथेच सोडून पुष्कळ अंतरपयांत कमलदलाप्रमाणे कोमल पायांनीच पळू लागले. महाबली मगधराज ते पळून जात

आहे त, असे पाहून मोठ्याने हसू लागला आणण आपल्या रथदळाने वेगाने तयांचा पाठालाग करू लागला. कारण ईशवररूप तयांचा प्रभाव व भाव तयाला ज्ञात नहाहता. पुष्कळ लांबपयांत पळण्यामळ ु े थकले आणण अतितश्य उं च अशा प्रवर्षवण पववतावर चढले.

तेथे नेहमीच मेघ पाऊस पाडीत असतात. परीक्षिता ! लपून रादहलेल्या तयांचा ठाावदठाकाणा समजाला नाही, तेहाहा जरासंधाने इंधनाने भरलेल्या प्रवर्षवण पववताला चारी बाजूंनी पेटवून ददले. तेहाहा दोन्ही भावांनी अतितशय वेगाने तया चहावेचाळीस कोस उं च पववताच्या जळतया कड्यावरून एकदम खाली जिमनीवर उडी टाकली. राजन ~

जरासंधाला ककंवा तयाच्या कोणतयाही सैतिनकाला न ददसता ते दोघे यदश्र ु ेष्ठा तेथून तिनघून समुद्राने वेढलेल्या आपल्या द्वारकापुरीला परतले. जरासंधाला उगीचच वाटले

क् राम कृष्ण जळून गेले आणण मग तो आपली प्रचंड सेना माघारी कफरवून मगधदे शाकडे आला. (५-१४)

हे मी तुला अगोदरच सांगगतले आहे क्, आनतव दे शाचा राजा श्रीमान रै वत

याने आपल्या रे वती नावाच्या कन्येचा वववाह ब्रह्मदे वांच्या प्रेरणेने बलरामांशी लावून ददला होता. पररक्षिता ! भगवान श्रीकृष्णांनीसुद्धा स्वयंवरासाठाी आलेल्या िशशप ु ाल आणण तयाचे पिपाती असलेल्या शाल्व इतयादी राजांना मोठ्या शौयावने हरवून


सगळ्यांचा दे खत गरूडाने अमत ृ हरण केले तयाप्रमाणे ववदभव दे शाच्या राजकुमारी षाक्तमणीचे हरण केले आणण तितच्याशी वववाह केला. लक्ष्मीचा अवतार असलेली षाक्तमणी राजा भीष्मकाची कन्या होती. (१५-१७)

परीक्षिताने ववचारले - मतिु नवयव ! आम्ही ऐकले आहे क्, भगवान श्रीकृष्णांनी,

भीष्मकनंददनी सुंदरी षाक्तमणीदे वीशी रािसववधीने वववाह केला होता. आता मी हे

सववस्तर ऐकू इक्च्छतो क्,परम तेजस्वी भगवान श्रीकृष्णांनी जरासंध, शाल्व इतयादी राजांना क्जंकून कोणतया प्रकारे षाक्तमणीचे हरण केले ? हे ब्रह्मर्षे ! कोणता रिसक भतत, पववत्र, मधुर, पापनाशक व तिनतय नवीन वाटणार्या श्रीकृष्णकथा ऐकून तप्ृ त होईल ? (१८-२०)

श्रीशुक म्हणतात - महाराज भीष्मक ववदभव दे शाचा अगधपती होता. तयाला

पाच पुत्र आणण एक सुंदर कन्या होती. थोरल्या पुत्राचे नाव षातमी होते. आणण धाकट्यांची नावे रमामशः षातमरथ, षातमबाहू, षातमकेश आणण षातममाली अशी होती. सुशील षातमीणी यांची बहीण होती. षाक्तमणीने राजवाड्यात येणार्या अतितथींच्या

तोंडून भगवान श्रीकृष्णांचे सौंदयव, परारमाम, गुण आणण वैभवाबद्दल प्रशंसा ऐकली, तेहाहा तितने तिनश्चय केला क्, भगवान श्रीकृष्णच आपल्याला अनुरूप पती आहे त. श्रीकृष्णांनीसुद्धा

बुद्धी,

लिणे,

उदारता,

सौंदयव,

शील

आणण

इतरही

गुणांमध्ये

अद्ववतीय अशीच षातमीणी आहे , हे जाणून स्वतःला अनुरूप अशा तितच्याशी वववाह करण्याचा तिनश्चय केला. आपल्या बदहणीचा वववाह श्रीकृष्णांशीच हाहावा, असेच षाक्तमणीच्या बांधवांनासद्ध ु ा वाटत होते. परं तु षातमी श्रीकृष्णांचा द्वेर्ष करीत असे.

तयाने तयांना ववरोध करून िशशप ु ाल हाच आपल्या बदहणीसाठाी योग्य वर ठारवला. (२१-२५)

सुंदरी षाक्तमणील जेहाहा हे समजले, तेहाहा ती अतितशय उदास झाली. ववचारांती

तितने एका ववश्वासपात्र ब्रह्मणाला श्रीकृष्णांकडे ताबडतोब पाठाववले. जेहाहा तो ब्राह्मण द्वारकापुरीत पोहोचला, तेहाहा द्वारपाल तयाला राजमहालात घेऊन गेले. तेथे तयाने

आददपुषार्ष भगवान श्रीकृष्ण सोन्याच्या िसंहासनावर ववराजमान झाले आहे त असे

पादहले. तयाला पाहताच ब्राह्मणांचे परम भतत भगवान श्रीकृष्ण आपल्या आसनावरून


खाली उतरले आणण तयाला आसनावर बसवून जसे दे व भगवंतांची पूजा करतात,

तशीच तयांनी तयाची पूजा केली. ब्राह्मणाचे भोजन व ववश्रांती झाल्यावर संतांचे आश्रयस्थान असणारे भगवान तयाच्याजवळ गेले आणण आपल्या हातांनी तयाचे पाय चेपीत अतयंत शांतपणे ववचारू लागले. (२६-२९)

श्रीकृष्ण म्हणाले - " हे थोर ब्राह्मणा ! आपले गचतत नेहमी संतुष्ट असते ना

? आपल्या पूवज व ांपासून चालत आलेल्या धमावचे पालन करण्यात आपल्याला काही अडचण तर येत नाही ना ? जे काही िमळे ल तयातच जर ब्राह्मण संतुष्ट रादहला

आणण आपल्या धमावपासून तो च्युत झाला नाही, तर तो संतोर्षच तयाच्या सवव कामना पूणव करतो. असंतुष्ट मनुष्य दे वांचा राजा झाला तरी तयाला सुखासाठाी एका लोकातून दस ु र्या लोकात वारं वार भटकावे लागेल. परं तु संतुष्ट मनुष्य काहीही नसले

तरी सवव प्रकारच्या तापांपासून मुतत होऊन सुखाने झोप घेऊ शकतो. सहजपणे प्राप्त झालेल्या वस्तंम ू ळ ु े जे संतष्ु ट असतात, जयांचा स्वभाव संतांसारखा असतो आणण जे सवव प्राण्यांचे परम दहतैर्षी असतात, जे अहं काररदहत व शांत असतात, तया

ब्राह्मणांना मी सदै व मस्तक लववून नमस्कार करतो. हे ब्रह्मन ! राजाकडून आपल्याला सवव प्रकारचे सख ु िमळते ना ? जयाच्या राजयामध्ये प्रजेचे चांगल्या तर्हे ने पालन होते आणण ती आनंदाने राहते, तो राजा मला वप्रय असतो. हे ब्रह्मन ! आपण

कोठाून, कोणतया हे तूने आणण कोणती इच्छा मनात धरून एवढा अवघड मागव आरमामण करून येथे आला आहात ? जर काही ववशेर्ष गुवपत नसेल, तर आम्हांला सांगा. आम्ही आपले कोणते काम करावे ? लीलेनेच मनुष्यरूप धारण करणार्या भगवान श्रीकृष्णांनी जेहाहा ब्राह्मणाला असे ववचारले, तेहाहा तयाने तयांना षाक्तमणीच्या वववाहाववर्षयी सांगगतले. (तयाने भगवंतांना षाक्तमणीने ददलेले सातश्लोक् पत्र ददले. नंतर श्रीकृष्णांच्या आज्ञेवरून तो ते वाचू लागला (३०-३६)

षाक्तमणींनी म्हटले आहे - " हे बत्रभुवनसुंदरा ! ऐकणार्या कानांमाफवत आपले

गुण जयाच्या हृदयात प्रवेश करून तयाचा बत्रववध ताप दरू करतात, तसेच जे आपले

रूप डोळे असणार्या जीवांच्या डोळ्यांना सवव पुषार्षाथव प्राप्त करून दे त,े असे आपले

गुण-सौंदयव वणवन ऐकून, हे अच्युता ! संकोच सोडून माझ्या गचतताने आपल्या

दठाकाणी प्रवेश केला आहे . हे मुकंु दा ! पुषार्षोततमा ! कुल, शील, स्वभाव, सौंदयव,


ववद्या, वय , द्रहाय अशा कोणतयाही बाबतीत अद्ववतीय असलेल्या व सवाांचे मन मोहववणार्या


कोणती

कुलवती

आणण

धैयश व ील

अशी


कन्या

वववाहकाली पती म्हणून वरणार नाही ? म्हणून हे प्रभो ! आपल्याला पती म्हणून वरले नाही ? मी माझे सववस्व आपल्याला अपवण केले आहे . आपण येथे येऊन माझा

पतनी म्हणून स्वीकार करा. हे कमलनयना ! आपल्यासारख्या वीराचा हा भाग,

िसंहाचा वाटा कोल्ह्याने न्यावा, तसा िशशुपालाने येऊन पळवू नये. मी जर यापूवी जन्मजन्मांतरी पूतव ( ववदहरी, तलाव इतयादी खोदणे ), इष्ट ( यज्ञादद करणे ), दान, तिनयम, व्रते करून तसेच दे व, ब्राह्मण आणण गरू इतयादींच्या पज ु ू ेने भगवान

परमेश्वरांची पण व णे आराधना केली असेल, तर भगवान श्रीकृष्णांनी येऊन माझे ू प पाणणग्रहण करावे, िशशुपालादी इतरांनी नहाहे . हे अक्जता ! वववाहाच्या आदल्या ददवशी

आपण आमच्या राजधानीमध्ये गप्ु तरूपाने या आणण नंतर सेनापतींसह िशशुपाल व

जरासंधाची सेना बळाने उध्वस्त करून टाका आणण आपल्या शौयावचे मोल दे ऊन,

रािसववधीने माझे पाणणग्रहण करा. आपण जर असा ववचार करीत असाल क्, अंतःपुरात असणार्या माझ्याशी बंधूना न मारता वववाह कसा करावा ? तर मी आपणास

एक


उपाय

एक

सांगते.

मोठाी

वववाहाच्या

िमरवणक ू

आदल्या

तिनघते,

ददवशी

तीमधून

कुलदे वतेचे

नववधूला

दशवन

नगराबाहे र

गगररजादे वीच्या मंददरात जावे लागते. हे कमलनयना ! शंकरासारखे मोठा- मोठाे

दे वसद्ध ु ा आतमशद्ध ु ीसाठाी आपल्या चरणकमलांच्या धळ ु ीने स्नान करू इक्च्छतात. मी

जर आपला तो प्रसाद प्राप्त करू शकले नाही, तर व्रते करून शरीराला कृश करून प्राणतयाग करीन. मग आपल्या कृपेसाठाी शेकडो जन्म का र्घयावे लागेनात ! (३७-४३)

ब्राह्मण म्हणाला - हे यदश्र ु ेष्ठाा ! षाक्तमणीचा हा अतयंत गुप्त असा संदेश मी

आपल्याकडे आणला आहे . यासंबंधी जे काही करावयाचे असेल, तयाबद्दल ववचार कषान ताबडतोब तयानस ु ार करा. (४४)

अध्याय बावन्नावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ५३ वा


षाक्तमणीहरण श्रीशुक म्हणतात - षाक्तमणीचा हा संदेश ऐकून श्रीकृष्ण ब्राह्मणाचा हात

हातात घेऊन हसत हसत म्हणाले,

श्रीभगवान म्हणाले- माझेही मन तितच्यातच लागन ू रादहल्यामळ ु े मला रात्री

झोपसद्ध ु ा लागत नाही. माझ्या द्वेर्षामळ ु े षातमीने माझ्याशी तितच्या वववाहाला ववरोध

केला आहे , हे मला माहीत आहे . परं तु मी तया नीच िबत्रयांना पराभत ू करून

माझ्यावर प्रेम करणार्या तया संद ु र राजकुमारीला लाकडातन ू अक्ग्नजवाळा आणावी, तशी घेऊन येईन. (२-३)

श्रीशुक म्हणतात- षाक्तमणीचा वववाहमुहूतव जाणून श्रीकृष्णांनी सारथ्याला आज्ञा केली क्, "दाषाका ! ताबडतोब रथ जोड." शैब्य, सग्र ु ीव, मेगपुष्प आणण बलाहक नावाचे चार घोडे रथाला जप ंु ून तो रथ तेथे आणन ू , दाषाक हात जोडून भगवंताच्या समोर उभा रादहला. श्रीकृष्णांनी ब्राह्मणाला अगोदर रथात बसवून नंतर

आपणही बसले व तया वेगवान घोड्यांच्या साह्याने एका रात्रीत काठाे वाडातून ववदभव दे शाला जाऊन पोहोचले. (४-५)

पुत्रप्रेमामळ ु े कंु डडननरे श भीष्मक, आपली कन्या िशशप ु ालाला दे ण्यासाठाी

वववाहाच्या उतसवाची तयारी करीत होता. नगरातील राजमागव, चौक, झाडून साफ केले गेले होते. तयांच्यावर सडा संमाजवन केले होते. रं गी बेरंगी ध्वज आणण पताका लावलेल्या होतया. तोरणे बांधली गेली होती. (७-८)

तेथील स्त्री-पुषार्ष पुष्पमाळा, अततरे , दागगने आणण तिनमवल वस्त्रांनी नटले होते.

तेथील वैभवसंपन्न महालांतून धुपाचा सुगंध दरवळत होता. परीक्षिता ! राजा

भीष्मकाने दे व, वपतर आणण ब्राह्मणांचे ववगधपव व पज ू क ू न करून, पुण्याहवाचन करून ब्राह्मणांना भोजन घातले. शभ्र ु दं तपंतती असणार्या राजकुमारीला मंगल स्नान घालन ू हातात लग्नकंकण बांधले. दोन नवीन वस्त्रे नेसववली आणण अंगावर उततमोततम

अलंकार घातले. श्रेष्ठा ब्राह्मणांनी साम, ीक् आणण यजव ु ेदातील मंत्रांनी तितच्यासाठाी

रिणकवच तयार केले. तसेच अथवववेदाच्या ववद्वान पुरोदहतांनी ग्रहशांतीसाठाी हवन


केले. शास्त्र जाणणार्या राजाने सोने, चांदी, वस्त्रे, तितळगूळ आणण गाई ब्राह्मणांना दान ददल्या. (९-१३) याचप्रकारे

ब्राह्मणांकडून

चेददनरे श

वववाहासंबंधीचे

दमघोर्षानेसद्ध ु ा मंगलववधी

आपला

करववले.

पुत्र

िशशप ु ाल


तो

याचे

मदरस

मंत्रज्ञ

वाहात

असणार्या हततींचे दळ, सोन्याच्या हारांनी सजववलेले रथ, पायदळ आणण घोडेस्वारांची सेना बरोबर घेऊन कंु डडनपुरला जाऊन पोहोचला. ववदभवराज भीष्मकाने सामोरे जाऊन तयांचे स्वागत करून प्रथेनुसार तयांचे पूजन केले. तयानंतर, अगोदरच तयांच्यासाठाी तिनक्श्चत केलेल्या दठाकाणी आनंदाने तयांची तिनवासाची हायवस्था केली. तयांच्याबरोबर

िशशुपालाचे शाल्व, जरासंध, दं तवतत्र, ववदरू थ, पौंड्रक इतयादी हजारो िमत्रराजे आले

होते. ते सववजण राम-कृष्णांचे शत्रू होते आणण षाक्तमणी िशशुपालालाच िमळावी, ह्यासाठाी आले होते, तयांनी अगोदरच तिनश्वय केला होता क्, श्रीकृष्ण बलरामादी यादवांना आपल्याबरोबर आणन ू कन्येचे हरण करण्याचा प्रयतन करील, तर सवाांनी िमळून तयांच्याशी लढाई करायची. तया राजांनी याचसाठाी आपापाली संपण ू व सेना आणण वाहने बरोबर आणली होती. (१४-१९)

शत्रप ु िाच्या राजांच्या या तयारीची मादहती भगवान बलरामांना िमळाली आणण

बंधू श्रीकृष्ण एकटाच राजकुमारीचे हरण करण्यासाठाी गेला आहे , असेही जेहाहा तयांनी

ऐकले, तेहाहा तयांना तेथे लढाई होण्याची दाट शंका आली. बंधुप्रेमामुळे तयांचे हृदय भषान आले तयामळ ु े ते लगेच हतती, घोडे, रथ आणण पायदळ अशी चतरु ं ग सेना बरोबर घेऊन कंु डडनपरु ाकडे गेले. (२०-२१)

इकडे सुंदरी षाक्तमणी श्रीकृष्णांच्या आगमनाची प्रतितिा करीत होती. परं तु

ब्राह्मणसुद्धा अजून परतला नाही, हे पाहून ती गचंतातुर झाली. " अहो ! माझ्या अभागगनीच्या वववाहाला आता फतत एक रात्र िशल्लक रादहली, परं तु कमलनयन भगवान अजन ू ही आले नाहीत, याचे कारण कळत नाही. एवढे च काय, माझा संदेश घेऊन गेलेला ब्राह्मणसद्ध ु ा अजन ू परतला नाही. ववशद्ध ु स्वषाप श्रीकृष्ण माझ्यामध्ये काही दोर्ष ददसल्यामळ ु े च माझे पाणणग्रहण करण्याचे ठारवन ू ही खात्रीने येथे आले

नसतील. मीच अभागगनी आहे . तयामळ ु े च ववधाता आणण भगवान शंकरसद्ध ु ा मला


अनुकूल नाहीत, असे ददसते. षाद्रपतनी गगररराजकुमारी सती पाववती दे वीही माझ्यावर प्रसन्न नसावी." क्जचे मन भगवंतांनी दहरावून घेतले होते, तयांचाच ववचार करता

करता, "अजून वेळ आहे " असे म्हणून तितने आपले अश्रूंनी भरलेले डोळे िमटून घेतले. परीक्षिता ! श्रीकृष्णांच्या आगमनाची अशा प्रकारे वाट पाहणार्या षाक्तमणीची डावी

मांडी, हात आणण डोळा फडफडू लागला. ही गचन्हे मनासारखे घडणार असल्याची

सुचक होती. इततयात श्रीकृष्णांनी पाठाववलेला तोच ब्राह्मण आला व तयाने राजकुमारीची अंतःपरु ात भेट घेतली. ब्राह्मणाचा चेहरा प्रफुक्ल्लत व तिनक्श्चंत आहे

असे पाहून लिणांवरून कायविसद्धी ओळखन ू प्रसन्नतेने क्स्मत करीत तितने ब्राह्मणाला ववचारले. ब्राह्मणाने सांगगतले क्, " श्रीकृष्ण येथे आलेले असन ू तयांनी तम् ु हांला घेऊन जाण्याची सतयप्रतितज्ञा केली आहे ." ते आल्याचे कळताच षाक्तमणीचे हृदय आनंदाने भरून आले. तयाच्या मोबदल्यात तयाला दे ण्याजोगी कोणतीही गोष्ट न

ददसल्याने तितने फतत नमस्कार केला. लक्ष्मीचा ब्राह्मणाला नमस्कार म्हणजे जगातील सवव संपतती तयाला दे णेच नहाहे का ? (२२-३१)

राम - कृष्ण आपल्या कन्येचा वववाह पाहाण्याच्या उतसक ु तेने आले आहे त, हे

ऐकून भीष्मक मंगल वाद्ये वाजवीत, पूजेची सामग्री घेऊन, तयांना सामोरा गेला.

तयानंतर मधुपकव करून उततम वस्त्रे व उततमोततम भेटवस्तू दे ऊन ववगधपूवक व तयाने

तयांची पूजा केली. नंतर बुद्धीमान भीष्मकाने सेना व पररवारासह तया दोघांची सवव सामग्रींनी युतत अशा तिनवासस्थानात राहाण्याची हायवस्था केली आणण तयांचा

यथोगचत आदरसतकार केला. भीष्मकाकडे जे राजे आले होते, तया सवाांचे परारमाम, वय, शौयव, धन इतयादी पाहून तयांच्या तयांच्या योग्यतेनुसार तयांना सवव वस्तू दे ऊन तयाने तयांचा मोठाा सतकार केला. श्रीकृष्ण येथे आले आहे त, असे ववदभव दे शाच्या नागररकांनी जेहाहा ऐकले, तेहाहा ते भगवंताच्या तिनवासस्थानी आले आणण तयांनी

आपल्या डोळ्यांच्या ओंजळींनी तयांच्या मख ु ारववंदाच्या सौंदयावचे आकंठा पान केले. ते

आपापसात म्हणू लागले क्, "षाक्तमणीच यांची पतनी होण्यास योग्य आहे , दस ु री कोणी नहाहे आणण परमपववत्र असे हे च षाक्तमणीसाठाी योग्य पती आहे त." आम्ही जर

काही सतकमव केले असेल, तर बत्रलोकववधाता आमच्यावर प्रसन्न होवो आणण अशी कृपा करो क्, श्रीकृष्णच षाक्तमणीचे पाणणग्रहण करो" (३२-३८)


षाक्तमणीबद्दलच्या प्रेमामुळे जेहाहा नागररक आपापसात असे बोलत होते,

तयाचवेळी षाक्तमणी अंतःपुरातून बाहे र येऊन सैतिनकांच्या पहार्यात दे वीच्या मंददराकडे जाण्यासाठाी

तिनघाली.


चरणकमलांचे

मनःपूवक व

गचंतन

करीत

ती

भवानीच्या चरणांचे दशवन घेण्यासाठाी पायीच तिनघाली. तितने मौन धारण केले होते आणण तितच्या माता व मैबत्रणी बरोबर होतया. हातात शस्त्रास्त्रे घेतलेले शूर

राजसैतिनक, कवच अंगावर घालून, तयांचे रिण करीत होते. तयावेळी मद ृ ं ग, शंख, ढोल, तत ु ार्या आणण भेरी वाजत होतया. (३९-४१)

पुष्कळाशा ब्राह्मणपतन्या, चंदन इतयादी सुगंधी द्रहाये लावून, गजरे घालून

आणण वस्त्रालंकारांनी नटून थटून तितच्याबरोबर चालल्या होतया. तसेच अनेक प्रकारचे नजराणे घेऊन हजारो वारांगना बरोबर चालल्या होतया. गवई गात चालले होते, वाद्ये

वाजववणारे वाद्ये वाजवीत चालले होते आणण सूत, मागध व भट वधूच्या चारी बाजंन ू ी तयांची स्तत ु ी गात चालले होते. दे वीच्या मंददराजवळ पोहोचल्यावर षाक्तमणीने

हात-पाय धत ु ले. आचमन केले. नंतर अंतबावह्य पववत्र होऊन शांत मनाने ती दे वीजवळ जाऊन बसली. कमवकांड जाणणार्या वद्ध ृ ब्राह्मणक्स्त्रया तितच्याबरोबर होतया. तयांनी षाक्तमणीला िशवपाववतींना वंदन करावयास लावले. तेहाहा षाक्तमणीने दे वीला

प्राथवना केली, "हे अंबबके ! तुझ्या स्कंद व गणेश या पुत्रांसह मंगल करणार्या तल ु ा मी वारं वार नमस्कार करीत आहे . भगवान श्रीकृष्णच माझे पती हाहावेत, असा मला वर दे ." नंतर तितने पाणी, गंध, अिता, धूप, वस्त्रे, फुलांच्या माळा, फुले, अलंकार,

अनेक प्रकारचे नैवेद्य, भेटवस्तू आणण आरती इतयादी सामग्रींनी अंबबकादे वीची पूजा केली. तयानंतर तितने वरील सामग्रीने तसेच मीठा, अनारसे, ववडे, मंगळसूत्र, फले आणण

ऊस

यांनी

सौभाग्यवती

ब्राह्मण

क्स्त्रयांचेसुद्धा

पूजन

केले.

तेहाहा

ब्राह्मणक्स्त्रयांनी तितला आशीवावदपूवक व प्रसादमाला ददली आणण वधूनेही ब्राह्मणक्स्त्रया

व माता अंबबकेला नमस्कार कषान ती प्रसादमाला ग्रहण केली. नंतर मौन सोडून रतनजडडत अंगठाीने शोभणार्या हाताने एका दासीचा हात धरून ती मंददराच्या बाहे र पडली. (४२-५०)

भगवंताच्या मायेप्रमाणे, तीही वीरांना मोदहत करणारी होती. तितचा कदटप्रदे श

सुंदर होता. मुखावर कंु डलांचे तेज झगमगत होते. तया कुमारीने कमरे वर रतनांचा


कमरपट्टा धारण केला होता. विःस्थळ काहीसे उभार होते, आणण तितची दृष्टी केसांच्या बटांमळ ु े काहीशी चंचल होत होती. (५१)

तितच्या ओठाांवर पववत्र हास्य होते. तितची दं तपंतती कंु दकळ्यांप्रमाणे शभ्र ु होती,

परं तु वपकलेल्या तोंडल्याप्रमाणे लाल असलेल्या ओठाांच्या कांतीने लालसर ददसत

होती. तितच्या पायांत नप ू ुर चमकत होते आणण तयांचा षाणझण ु आवाज होत होता. ती

जेहाहा पायीच राजहं साच्या गतीने चालली होती, तेहाहा तितला पाहून तेथे आलेले, युद्धात क्ती िमळवलेले वीरही मोदहत झाले. कामदे वांच्या बाणांनी जणू तयांचे हृदय ववददणव करून टाकले होते. अशाप्रकारे चालण्याच्या तिनिमतताने षाक्तमणी आपले सौंदयव

श्रीहरींना अपवण करीत होती. तितला पाहून तसेच मनमोकळे हास्य आणण लाजरी नजर यांनी जयांचे गचतत दठाकाणावर रादहले नाही, तया राजांच्या हातातून शस्त्रास्त्रे गळून पडली व ते स्वतःसुद्धा रथ, हतती तसेच घोड्यांवषान खाली जिमनीवर केहाहा पडले , तयांना कळलेच नाही. अशा प्रकारे षाक्तमणी श्रीकृष्णांच्या प्राप्तीची पावले हळू हळू पढ ु े टाक्त होती. तितने आपल्या डाहाया हाताच्या बोटांनी केस बाजल ू ा सारले आणण तितथे

आलेल्या राजांकडे लक्जजत नजरे ने पादहले. तयाचवेळी तितला श्रीकृष्णांचे दशवन झाले.

रथावर चढू पाहाणार्या तया राजकन्येला श्रीकृष्णांनी, सवव शत्रू पाहात असतानाच, गषाडाचे गचन्ह असलेल्या रथात बसववले आणण तया राजांचा पराभव करून तितला नेले. यानंतर

कोल्ह्यांच्या

कळपातून

िसंह


आपला

भाग

घेऊन

जातो,

तयाचप्रमाणे षाक्तमणीला घेऊन भगवान श्रीकृष्ण, बलराम इतयादींसह तेथून तिनघून गेले. जरासंधाच्या पिाच्या अिभमानी राजांना तयावेळी आपला हा केलेला मोठाा

पराभव आणण क्तींचा नाश सहन झाला नाही. ते म्हणू लागले - "अहो ! आम्हा धनुधरव ांच्या यशाचा गधतकार असो ! या गवळ्यांच्या मुलांनी, िसंहाचा भाग हररणांनी घेऊन जावा, तयाप्रमाणे आमचे यश दहरावून नेले." (५२-५७)

अध्याय त्रेपन्नावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ५४ वा िशशुपालाचे सहकारी राजे आणण षातमी यांचा पराभव व श्रीकृष्ण- षाक्तमणी वववाह-


श्रीशुकदे व म्हणतात - अशा प्रकारे रमाोधाववष्ठा झालेले सवव राजे अंगावर

गचलखत घालून आपापल्या वाहनांवर स्वार झाले आणण धनुष्ये घेऊन, आपापल्या

सेनेसह श्रीकृष्णांवर धावले. राजन ! यादवांच्या सेनापतींनी जेहाहा पादहले क्, शत्रू आपल्यावर चढाई करीत आहे त, तेहाहा तयांनीसुद्धा आपापल्य धनुष्याचा टणतकार केला आणण तोंड कफरवून ते तयांच्या समोर उभे रादहले. जरासंधाच्या सेनेतील काहीजण

घोड्यांवर, काहीजण हततींवर तर काहीजण रथांत बसलेले होते. धनुवववद्येत तिनष्णात असणारे ते यादवांवर बाणांचा असा वर्षाव करू लागले क्, जसा ढगांनी डोंगरावर पाडलेला मस ु ळधार पाऊस. षाक्तमणीने आपल्या पतीची सेना बाणवर्षाववाने आच्छाददली

गेलेली पादहली, तेहाहा लाजन ू , भयभीत नेत्रांनी, तितने भगवान श्रीकृष्णांच्या मख ु ाकडे पादहले. भगवान हसन ू म्हणाले, "सुंदरी ! िभऊ नकोस ! तझ् ु या सेनेकडून आतताच

शत्रच् ू या सेनेचा नाश होईल." इकडे गद, संकर्षवण इतयादद यदव ु ंशी वीरांना शत्रच ू ा

परारमाम सहन न होऊन तयांनी शत्रच ूं े हतती, घोडे व रथ यांच्यावर बाणांचा वर्षावव

केला. तयांच्या बाणांनी रथ, घोडे आणण हततींवर बसलेल्या शत्रप ु िाच्या वीरांची कंु डले,

ककरीट व पगड्यांनी सुसोिभत झालेली कोट्यावधी मस्तके, खड्ग, गदा आणण धनुष्ययुतत हात, मनगटे , मांड्या तसेच पाय तुटून जिमनीवर पडू लागले. अशाच

प्रकारे घोडे, खेचरे , हतती, उं ट, गाढवे आणण माणसांची मस्तकेसुद्धा तुटून रणभम ू ीवर

पडू लागली. शेवटी ववजयाची अपेिा करणार्या यादवांनी शत्रच् ू या सेनेचा धुहावा उडववला. जरासंध इतयादी सवव राजे यद्ध ु ाकडे पाठा कफरवन ू तिनघाले. (१-९)

आपल्या भावी पतनीला पळववल्यामुळे दीु खी झालेल्या तिनस्तेज, तिनषातसाही,

तोंड वाळलेल्या िशशुपालाजवळ जाऊन तयाला ते म्हणाले. " हे पुषार्षिसंहा ! ही उदासीनता सोडून दे ; कारण हे राजन ! प्राण्यांच्या बाबतीत कोणतीही गोष्ट

मनासारखीच होईल ककंवा मनाववषाद्ध होईलच याची खात्री दे ता येत नाही. कठापुतळी जयाप्रमाणे सत्र ू ाधाराच्या इच्छे नस ु ार नाचत असते, तयाप्रमाणे हा जीवसद्ध ु ा भगवंतांच्या इच्छे नस े ह ु ारच सख ु -दीु खासंबंधी प्रयतन करीत असतो. तेवीस तेवीस अिौदहणी सेनस

माझा श्रीकृष्णाने सतरा वेळा पराभव केला. मी मात्र एकदाच तयांच्यावर ववजय

िमळववला. तरीसद्ध ु ा या घटनेबद्दल मी कधी शोक करीत नाही क् आनंदीत होत नाही. कारण मला हे माहीत आहे क्, प्रारब्धानुसार कालच या जगाला नाचवीत असतो.


आम्ही सववजण मोठामोठ्या वीर सेनापतींचे सुद्धा अगधपती असून श्रीकृष्णाच्या

आगधपतयाखाली असलेल्या यादवांनी थोड्याशा सेनेतिनशीच आमचा पराजय केला.

यावेळी शत्रच ूं ा ववजय झाला, कारण काल तयांना अनुकूल होता. जेहाहा तो आम्हांला अनुकूल होईल, तेहाहा आम्हीसुद्धा तयांना क्जंकू." जेहाहा िमत्रांनी तयाला अशाप्रकारे

समजावले, तेहाहा तो आपल्या अनुयायांसह आपल्या राजधानीला परत गेला आणण तयाचे वाचलेले िमत्रराजेसुद्धा आपापल्या नगरांकडे गेले. (१०-१७)

पण कृष्णद्वेष्ट्या षातमीला मात्र बदहणीचा श्रीकृष्णांशी रािसवववाह सहन

झाला नाही. तयामुळे बलवान षातमीने एक अिौदहणी सेनेसह श्रीकृष्णांचा पाठालाग

केला. महाबाहू षातमी खवळला. कवच अंगात घालून आणण धनुष्य घेऊन तयाने सवव राजांच्या समोर प्रतितज्ञा केली." आपणा सवाांसमि मी प्रतितज्ञा करतो क्, जर यद्ध ु ात

श्रीकृष्णाला मारून मी षाक्तमणीला परत आणले नाही, तर कंु डडनपुरात प्रवेश करणार नाही." असे म्हणन ू तो रथावर आरूढ झाला आणण सारथ्याला म्हणाला, "जेथे कृष्ण

असेल, तेथे घोड्यांना ताबडतोब वपटाळ. आज मला तयाच्याबरोबर यद्ध ु करायचे आहे .

आज मी माझ्या तीक्ष्ण बाणांनी तया दष्ु ट गवळ्याच्या शौयावचा गवव धळ ु ीला िमळवीन. कारण माझ्या बदहणीला तो बळजबरीने घेऊन गेला आहे . " भगवंतांचा प्रभाव न

ओळखणारा तो मूखव अशी बडबड करीत फतत एकच रथ घेऊन श्रीकृष्णांना " थांब !

थांब ! " म्हणून आहाहान दे ऊ लागला. तयाने धनष्ु याची दोरी ताकदीने ओढून

श्रीकृष्णांना तीन बाण मारले आणण तो म्हणाला, "यदं च्ू या कुलकलंका ! जरा थांब. कावळ्याने हववद्रव हाय पळवावे, तयाप्रमाणे तू माझ्या बदहणीची चोरी करून कुठाे पळून

चाललास ? अरे मख ू ाव ! तू मायावी आणण कपटयुद्धात कुशल आहे स. आज मी तुझा गवव पार धुळीला िमळवतो. माझे बाण जोपयांत तुला जिमनीवर आडवे करीत नाहीत, तोवरच या मुलीला सोडून दे ." तेहाहा श्रीकृष्णांनी ककंचीत हसन ू तयाचे धनुष्य तोडून टाकले आणण तयाच्यावर सहा बाण सोडले. तसेच तयाच्या चार घोड्यांवर आठा बाण

आणण सारथ्यावर दोन बाण सोडले. िशवाय तीन बाणांनी ध्वज तोडून टाकला. तेहाहा षातमीने दस ु रे धनष्ु य घेऊन श्रीकृष्णांवर पाच बाण सोडले. ते बाण लागल्यावर तयांनी

तयाचे तेही धनष्ु य तोडून टाकले. नंतर षातमीने आणखी एक धनष्ु य घेतले, परं तु अच्युतांनी तेही तोडून टाकले. षातमीने पररघ, पदट्टश, शूल, ढाल, तलवार, शतती,


तोमर इतयादी जी जी शस्त्रास्त्रे हातात घेतली, ती ती सवव भगवंतांनी तोडून टाकली. तेहाहा संतापून षातमीने हातात तलवार घेऊन श्रीकृष्णांना मारण्याच्या हे तूने रथातून

खाली उडी टाकली आणण पतंग जसा ददहायावर झेप घेतो, तयाप्रमाणे तयाने तयांच्यावर झेप घेतली. षातमी चाल करून येत असलेला पाहून श्रीकृष्णांनी आपल्या बाणांनी तयाच्या ढाल-तलवारीचे तुकडे तुकडे केले आणण तयाला मारण्यासाठाी म्हणून तीक्ष्ण

तलवार हातात घेतली. आपले भावी पती भावाला मारू पाहात आहे त, हे पाहून षाक्तमणी भीतीने हायाकूळ झाली आणण पतींच्या चरणांवर लोटांगण घालन ू काकुळतीने म्हणाली. "हे दे वदे वा ! हे जगतपाते ! हे योगेश्वरा ! आपले स्वरूप कोणी जाणू शकत

नाही. हे महापररमामी ! हे कल्याणस्वरूप ! आपण माझ्या भावाला मारू नये." (१८३३)

श्रीशुक म्हणतात- षाक्तमणी भीतीने थरथर कापत होती. शोकामुळे तितचा चेहरा

सक ु ला होता, गळा दाटून आला होता. भीतीमळ ु े सोन्याचा हार तितच्या गळ्यातन ू खाली पडला होता. अशा अवस्थेत तितने भगवंतांचे चरण पकडले. तेहाहा भगवंतांचे

हृदय कषाणेने द्रवले आणण तयांनी षातमीला मारण्याचा ववचार सोडून ददला. तरीसद्ध ु ा

मारण्याचा प्रयतन करणार्या तयाला श्रीकृष्णांनी दप ु ट्टय ू व तयाच्या दाढी् ाने बांधन िमशांचे पाट काढून तयाला ववद्रप ू केले. तोपयांत यदव ु ीरांनी शत्रच् ू या अद्भूत सेनेला हतती जसे कमळांचे ताटवे चुरगाळून टाकतो, तयाप्रमाणे तिछन्नववछन्न करून टाकले.

नंतर ते लोक तेथून माघारी कफरून श्रीकृष्णांच्याजवळ आले आणण पाहातात तर

दप ु ट्टय ् ाने बांधलेला षातमी अधवमेल्या अवस्थेत पडला आहे . तयाला पाहून भगवान बलरामांना तयाची दया आली आणण तयांनी तयाला मोकळे केले. नंतर ते श्रीकृष्णांना म्हणाले. " हे कृष्णा ! तू हे चांगले केले नाहीस. असे करणे आम्हांला शोभत नाही. आपल्या नातलगाच्या दाढी-िमशा छाटून तयाला कुरूप करणे, हा तर एक प्रकारे

तयाचा वधच होय." तयानंतर षाक्तमणीला उद्देशन ू ते म्हाणाले- " हे पतितव्रते ! तझ् ु या भावाला ववद्रप ू केले, म्हणन ू आमच्यावर तू रागावू नकोस. कारण जीवाला सख ु -दीु ख

दे णारा दस ु रा-तितसरा कोणी नसन ू तयाला स्वतीच्याच कमावचे फळ भोगावे लागते."

नंतर श्रीकृष्णाला म्हणाले- " कृष्णा ! आपल्या नातेवाईकाने वध करण्यायोग्य अपराध केला, तरीसुद्धा आपल्याकडून तयाचा वध होणे योग्य नाही. तयाला सोडून ददले


पादहजे. स्वतीच्या अपराधामुळे तो अगोदरच मेल्यासारखा झालेला असतो. मेलेल्याला

पुन्हा काय मारणार ?" पुन्हा षाक्तमणीला म्हणाले- " हे पतितव्रते ! ब्रह्मदे वांनी

िबत्रयांचा धमवच असा केला आहे क्, भावानेसुद्धा आपल्या भावाला मारावे. म्हणून हा िात्रधमव अतयंत कठाोर आहे . " नंतर श्रीकृष्णांना म्हणाले- " जे अिभमानी लोक संपततीच्या गवावने आंधळे झालेले असतात, ते राजय, पथ् ृ वी, पैसा, स्त्री, मान, तेज ककंवा अन्य कोणतयाही कारणाने आपल्या बांधवांचासुद्धा तितरस्कार करतात." (३४-४१)

पुन्हा ते षाक्तमणीला म्हणाले- " तुझा भाऊ सवव प्राण्यांचा द्वेर्ष करणारा आहे .

तयाच्या कल्याणासाठाीच आम्ही हा दं ड तयाला ददला आहे ; तयाला तू अज्ञानी लोकांप्रमाणे अनगु चत मानीत असलीस, तर हा तुझ्या बुद्धीचा दोर्ष आहे . हे दे वी ! जे

लोक भगवंतांच्या मायेने मोदहत होऊन दे हालाच आतमा मानतात, तयांनाच हा आपला

िमत्र, हा शत्रू आणण हा त्रयस्थ असा मोह होतो. दे ह धारण करणार्या सवाांचा मायातीत आतमा एकच आहे . पाणी, घडा या उपागधभेदाने जसे सय ू ,व चंद्र इतयादी

आणण आकाश एकच असन ू अनेक वाटतात, तयाचप्रमाणे मख ू व लोक शरीरभेदाने आतमा िभन्न आहे , असे मानतात. या शरीराला उतपतती आणण नाश आहे . पंचमहाभत ू ,े

पंचप्राण,

तन्मात्रा

आणण

बत्रगण ु

हे

याचे

स्वरूप

आहे .

दे हाची

अज्ञानामुळेच आतम्याच्या दठाकाणी कल्पना केली गेलेली आहे आणण या कल्पनेनेच प्राणी जन्म-मतृ युच्या फेर्यात अडकतो. हे साध्वी ! डोळे आणण रूप ही दोन्हीही

सूयावमुळे प्रकािशत होतात. सूयव हे च तयांचे कारण आहे . म्हणून सूयावपासून डोळे आणण रूपाचा कधी ववयोग होत नाही क् संयोग होत नाही. तयाचप्रमाणे सवव जगाची सतता

आतमसततेमुळे प्रतययास येत,े सवव जगाचा प्रकाशक आतमाच आहे . तर मग

आतम्याशी दस ु र्या असत ् पदाथाांचा संयोग ककंवा ववयोग कसा होऊ शकेल ? जन्म घेणे, असणे, वाढणे, बदलणे, िीण होणे आणण मरणे हे सवव ववकार शरीराचेच

असतात; आतम्याचे नहाहे त. जसे कृष्णपिामध्ये कलांचा िय होतो, चंद्राचा नाही; परं तु अमावस्येच्या ददवशी लोक हायवहारात चंद्राचाच िय झाला असे म्हणतात.

तयाचप्रमाणे जन्म-मतृ यू इतयादी सवव ववकार शरीराचेच असतात. परं तु भ्रमाने लोक

तयाला आतम्याचेच समजतात. जसा झोपलेला मनष्ु य स्वप्नात कोणताही पदाथव अक्स्ततवात नसतानाही, भोगणारा, भोगली जाणारी वस्तू आणण भोगरूप फळांचा


अनुभव घेतो. तयाचप्रमाणे अज्ञानी लोक खोट्या प्रपंचाचा खरा समजून अनभ ु व

घेतात. म्हणून हे सुहास्यवदने ! अज्ञानामुळे होणार्या या शोकाचा तयाग कर. हा

शोक अंतीकरणाला उदास करतो, मोदहत करतो. म्हणून तततवज्ञानाने याला पूणप व णे सोडून दे ऊन तू आपल्या स्वरूपात क्स्थर हो. " (४२-४९)

श्रीशुक म्हणतात- बलरामांनी जेहाहा षाक्तमणीची अशी समजत ू घातली, तेहाहा

षाक्तमणीने मनातील कटुता काढून टाकून वववेकबुद्धीने मनाचे समाधान केले. शत्रन ूं ी जयाचे सैन्य आणण तेज नाहीसे केले होते, तया षातमीचे फतत प्राणच वाचले होते.

तयाचे मनोरथ धुळीला िमळाले. आपल्याला ववद्रप ू केले गेले, ही आठावण तो ववसरू

शकत नहाहता. म्हणन ू तयाने आपल्याला राहाण्यासाठाी भोजकट नावाची एक मोठाी नगरी

वसववली.

तयाने

अगोदरच

प्रतितज्ञा

केली

होती

क्,

"दब व ी ु ुद्ध

कृष्णाला

मारल्यािशवाय आणण आपल्या धाकट्या बदहणीला परत आणल्यािशवाय आपण कंु डडनपरु ात प्रवेश करणार नाही. " म्हणन ू रागाने तो तेथेच राहू लागला. (५०-५२)

परीक्षिता ! अशा प्रकारे भगवान श्रीकृष्णांनी सवव राजांना क्जंकून षाक्तमणीला

द्वारकेमध्ये आणून ववगधपूवक व तितचे पाणणग्रहण केले. हे राजन ! द्वारकेतील लोकांना यदप ु ती श्रीकृष्णांबद्दल अनन्य प्रेम होते. तयामुळे तेथे घरोघर मोठाा उतसव साजरा

केला जाऊ लागला. तेथील आनंददत झालेल्या स्त्री-पुषार्षांनी रतनांची चमकणारी कंु डले घातली होती. तयांनी सुंदर पोर्षाख पररधान केलेल्या वध-ू वरांना अनेक नजराणे अहे र म्हणन ददले. तयावेळी द्वारकेत कोठाे ू

कोठाे

ध्वज उं च दठाकाणी फडकत होते.

दठाकदठाकाणी रं गीबेरंगी माळा, वस्त्रे आणण रतनांची तोरणे बांधलेली होती. घरांच्या

दारांवर मंगल वस्तू लावल्या होतया. पाण्याने भरलेल्या कलशांनी, अगरू ु आणण धुपाच्या सुगंधाने व दीपमाळांमळ ु े ती नगरी ववलिण शोभन ू ददसत होती. अतयंत क्जवलग राजांना आमंबत्रत केले होते. तयांच्या उन्मतत हततींच्या मदाच्या णझरपण्याने

द्वारकेतील सडका िभजल्या होतया. प्रतयेक दरवाजावर केळीचे खांब आणण सुपारीची

झाडे लावलेली असल्याने ती नगरी ववलिण सुंदर ददसत होती. तया उतसवात इकडे तितकडे घाईघाईने धावणार्या कुरू, संज ृ य, कैकेय, ववदभव, यद ू आणण कंु ती या वंशाचे लोक एकमेकांसमवेत आनंदोतसव साजरा करीत होते. क्जकडे तितकडे षाक्तमणीहरणाचा

प्रसंग ऐकून व तयाचेच गुणगान ऐकून राजे आणण राजकन्या अतयंत आश्चयवचककत


झाल्या. महाराज ! षाक्तमणीरूपी लक्ष्मीला सािात लक्ष्मीपती भगवान श्रीकृष्णांच्या बरोबर पाहून द्वारकावासी स्त्री-पुषार्षांना अतयंत आनंद झाला. (५३-६०)

अध्याय चौपन्नावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ५५ वा प्रद्युन्माचा जन्म आणण शंबरासरु ाचा वध श्रीशुक म्हणतात- वासुदेवांचा अंश असणार्या कामदे वाला िशवांच्या रमाोधाग्नीने

पूवी जाळून टाकले होते. आता पुन्हा शरीर धारण करण्यासाठाी तयाने वासुदेवांचाच आश्रय घेतला. तोच काम यावेळी श्रीकृष्णांपासून षाक्तमणीच्या दठाकाणी उतपन्न झाला.

तो प्रद्युम्न नावाने प्रिसद्ध झाला. तो कोणतयाही बाबतीत वपतयापेिा कमी नहाहता. प्रद्युम्नाला अजून दहा ददवससुद्धा झाले नहाहते, तेवढ्यात, तो आपला शत्रू आहे , हे

जाणून इच्छे नुसार रूप घेणारा शंबरासरु तयाला पळवून घेऊन गेला आणण तयाला

समद्र ु ात फेकून दे ऊन आपल्या घरी परतला. प्रद्यम् ु नाला समद्र ु ात एका मोठ्या माशाने गगळून टाकले. एकदा कोळ्यांनी मोठ्या जाळ्यात इतर माशांसह या माशालाही

पकडले. तयांनी तो मासा शंबरासरु ाला भेट म्हणन ू ददला. शंबरासरु ाच्या आचार्यांनी तो अद्भूत मासा पाकगहृ ात नेऊन कुर्हाडीने तोडला आचार्यांनी माशाच्या पोटात बालक पाहून ते शंबरासुराची दासी मायावतीकडे सोपववले. तितच्या मनात शंका उतपन्न झाली. तेहाहा नारदांनी येऊन तितला तया मुलाचे मळ ू स्वरूप, उतपतती, माशाच्या पोटात जाणे इतयादी सवव सववस्तर सांगगतले. ती मायावती म्हणजे कामदे वाची क्तीमती पतनी

रतीच होती. जया ददवशी शंकरांच्या रमाोधाग्नीने कामदे वाचे शरीर भस्म झाले , तया

ददवसापासून ती तयाचा दे ह पुन्हा उतपन्न होण्याची वाट पाहात होती. तयाच रतीला शंबरासुराने आपल्या घरी स्वयंपाक करण्यासाठाी नेमले होते. तितला ते मूल म्हणजे कामदे व आहे त असे कळले, तेहाहा ती तयाच्यावर अतितशय प्रेम करू लागली. तो

कृष्णकुमार थोड्याच ददवसात तषाण झाला. जेहाहा क्स्त्रया तयाच्याकडे पाहात, तेहाहा तयांच्या मनात प्रेमभाव उद्दीवपत होत असे. (१-९)


हे राजा ! कमलदलाप्रमाणे ववशाल नेत्र, गुडर्घयापयांत लांब हात आणण

मनुष्यलोकात

सवाांत

सुंदर

शरीर


तयाच्याकडे लजजापूणव हास्ययुतत

भ्रूववलासाने रती पाहात असे आणण प्रेमाने स्त्री-पुरूर्षसंबंधी भाव हायतत करीत तयाची सेवा करीत असे. श्रीकृष्णनंदन प्रद्युम्नाने तितला म्हटले, " आई ! तुझी बुद्धी अशी कशी बदलली ? तू आईची माया टाकून माझ्याशी कािमनीप्रमाणे वागत आहे स. " (१०-११)

रती म्हणाली- " हे प्रभो ! आपण स्वती भगवान नारायणांचे पुत्र आहात.

आपल्याला तयांच्या घरातून शंबरासुराने पळवून आणले होते. आपण माझे पती

कामदे व आहात आणण मी आपली धमवपतनी रती आहे . हे स्वामी ! आपण पुरते दहा

ददवसांचेसुद्धा नहाहतात, तेहाहा या शंबरासुराने आपल्याला समुद्रात फेकून ददले होते. तेथे एका माशाने आपणांस गगळले आणण तयाच्याच पोटातून आपण येथे आला

आहात. हा शंबरासरु शेकडो प्रकारच्या माया जाणतो. तयाला वश करून घेणे ककंवा क्जंकणे अतयंत कठाीण आहे . आपण आपल्या या शत्रल ू ा मोहन इतयादी मायांच्याद्वारे

नष्ट करा. हे स्वामी ! आपला मल ु गा (म्हणजे आपण) हरवल्यामळ ु े आपली माता पुत्रस्नेहाने

हायाकूळ

झाली

आहे .

वपल्लू

हरवलेल्या

दटटवीसारखी

ककंवा

वासरू

हरवलेल्या गायीसारखी दीनवाणी होऊन ती रात्रंददवस शोक करीत आहे . " असे सांगून

मायावतीने महातम्या प्रद्युम्नाला महामाया नावाची सवव प्रकारच्या माया नष्ट करणारी ववद्या ददली. तेहाहा प्रद्युम्न शंबरासुराकडे जाऊन तयाच्यावर असे असह्य आरोप करू लागला क्, तयामुळे तयाने भांडण काढावे. तयानंतर तयाने तयाला युद्धासाठाी आहाहान ददले. (१२-१७)

प्रद्युम्नाच्या कठाोर बोलण्याने शंबरासरु पायाने डडवचलेल्या सापासारखा

गचडला. तयाचे डोळे रमाोधाने लाल झाले. हातामध्ये गदा घेऊन तो बाहे र आला. तयाने

आपली गदा वेगाने कफरवून प्रद्युम्नावर फेकली आणण ववजेच्या कडकडाटासारखी गजवना केली. (१८-१९)

परीक्षिता ! भगवान प्रद्यम् ु नाने आपल्यावर येणारी तयाची गदा आपल्या

गदे च्या तडाख्याने तटवून अतयंत रमाोधाने तयाच्यावर आपली गदा फेकली. तेहाहा तया


दै तयाने मयासुराने ददलेल्या आसुरी मायेचा आश्रय घेतला व आकाशात जाऊन तेथूनच

प्रद्युम्नावर तो अस्त्रांचा वर्षावव करू लागला. महारथी प्रद्युम्न तया अस्त्रांच्या वर्षाववाने हायगथत झाला, तेहाहा तयाने सवव मायांचा नायनाट करणार्या सतवमय महाववद्येचा प्रयोग केला. तयानंतर शंबरासरु ाने यि, गंधवव, वपशाच, नाग आणण रािसांच्या शोकडो

मायांचा तयाच्यावर प्रयोग केला. परं तु कृष्णकुमाराने तया सवाांचा नाश केला. तयानंतर

तयाने एक तीक्ष्ण तलवार हातात घेऊन वेगाने शंबरासुराचे ककरीट-कंु डलांनी सुशोभीत

आणण लाल दाढी-िमशा असलेले डोके धडापासन ू वेगळे केले. दे व फुलांचा वर्षावव करीत स्तत ु ी

करू

लागले.


आकाशातन ू

आकाशमागावने द्वारकेत नेले. (२०-२५)

कफरू

शकणार्या

मायावतीने

तयाला

परीक्षिता ! ववजेसह असणार्या मेघाप्रमाणे ददसणार्या प्रद्युम्नाने आकाशातन ू

शेकडो रमणी तिनवास करीत असलेल्या उततम अंतीपुरात पतनीसह प्रवेश केला.

प्रद्यम् ु नाचे शरीर पावसाळ्यातील मेघाप्रमाणे श्यामवणव होते. तयाने रे शमी पीतांबर पररधान केला होता. गड ु र्घयापयांत पोहोचणारे तयाचे हात लांब होते. नेत्र लालसर होते.

संद ु र मख ु मंडलावर मंद हास्य तरळत होते. तयाच्या मख ु कमलावर काळे कुरळे केस

भ्रमरांसारखे झेपावत होते. अशा तयाला पाहाताच तया सगळ्याजणी तयाला श्रीकृष्ण समजून संकोचाने इकडे तितकडे लपून रादहल्या. नंतर हळू हळू तया क्स्त्रयांना समजले क्, हे श्रीकृष्ण नाहीत; कारण तयांच्यापेिा याच्यामध्ये काहीतरी वेगळे पण आहे .

तेहाहा तया चककत होऊन अतयंत आनंदाने या सुंदर दांपतयाकडे आल्या. तयाचवेळी डोळ्यांच्या कडा काळसर असलेली, मधुरभावर्षणी षाक्तमणी तेथे आली. तितला आपल्या हरवलेल्या मुलाची आठावण झाली आणण पुत्रप्रेमाने तितच्या स्तनांतून दध ू स्रवू लागले. (२६-३०)

षाक्तमणी ववचार करू लागली, " हे नररतन कोण आहे ? हा कमलासारखे डोळे

असलेला पुत्र कोणाचा आहे ? कोणतया भाग्यवान स्त्रीने याला आपल्या गभावमध्ये

धारण केले असेल ? याला ही कोण पतनी म्हणून िमळाली आहे ? माझासुद्धा लहान मुलगा हरवला होता. तयाला सूतितका गहृ ातूनच पळवले होते. तो जर कुठाे क्जवंत असेल, तर तयाचे वय आणण रूप याच्यासारखेच असेल. याला श्यामसुंदरांसारखे रूप,

अंगाची ठाे वण, चालणे, आवाज, हास्य, पाहाणे हे सारे कोठाून प्राप्त झाले ? ककंवा


हाच तो मुलगा असेल का, जयाला मी गभावमध्ये धारण केले होते. कारण मला याच्याबद्दल खूपच प्रेम वाटत आहे आणण माझा डावा हातसुद्धा लवत आहे . " (३१-३४)

षाक्तमणी असा ववचार करीत होती, तयाचवेळी पववत्रक्ती श्रीकृष्ण दे वक्-

वसद ु े वांसह तेथे आले. श्रीकृष्णांना सवव काही माहीत होते, परं तु ते काही बोलले

नाहीत. इततयात तेथे येऊन नारदांनी शंबरासुराने प्रद्युम्नाचे हरण करण्यापासूनची सवव हक्कत सांगगतली. नारदांच्या तोंडून या सवव आश्चयवकारक घटना ऐकून

श्रीकृष्णांच्या अंतीपुरातील क्स्त्रया आश्चयवचककत झाल्या आणण पुष्कळ वर्षेपयांत हरवल्यानंतर परत आलेल्या प्रद्युम्नाचे, मेल्यानंतर पुन्हा क्जवंत होऊन आल्याप्रमाणे

कौतुक करू लागल्या. दे वक्, वसुदेव, श्रीकृष्ण, बलराम, षाक्तमणी आणण इतर क्स्त्रया तया नवदांपतयाला हृदयाशी घट्ट धरून आनंददत झाल्या. द्वारकेतील लोकांना जेहाहा हे

समजले क्, हरवलेला प्रद्युम्न परत आला आहे , तेहाहा ते आपापसात म्हणू लागले- ’ अहो ! ही ककती भाग्याची गोष्ट आहे क्, हा मल ु गा जणू मरून परत क्जवंत होऊन

आला.’ प्रद्यम् ु न सवव बाबतीत वडडलांच्या सारखाच असल्यामळ ु े तयाला पाहून तयाच्या मातांनासद्ध ु ा तो पतीच वाटत असे व तयांच्या मनात मधरु भाव उतपन्न होई, यात काही आश्चयव नाही. कारण प्रद्यम् ु न हा मळ ु ात स्मरण होताच मन चंचल करणारा

काम होता. तयात तो बत्रभुवनसुंदर श्रीकृष्णांचे प्रतितबबंब होता. तो समोर ददसल्यावर

असे होणे स्वाभाववकच होते. तर मग तयांना पाहून अन्य क्स्त्रयांची अवस्था काय होईल हे काय सांगावयास पादहजे ? (३५-४०)

अध्याय पंचावन्नावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ५६ वा स्यमंतक मण्याची कथा, जांबवती आणण सतयभामा ह्यांच्याशी श्रीकृष्णांचा वववाह श्रीशुक म्हणतात- सत्राक्जताने श्रीकृष्णावर खोटाच आळ घेतला होता; तया

अपराधाचे पररमाजवन करण्यासाठाी तयाने स्वती स्यमंतकमण्यासह आपली कन्या श्रीकृष्णांना ददली. (१)


राजाने ववचारले- ब्रह्मन ! सत्राक्जताने श्रीकृष्णांचा कोणता अपराध केला होता

? तयाला स्यमंतकमणी कोठाून िमळाला होता ? आणण तयाने आपली कन्या तयांना का ददली ? (२)

श्रीशक म्हणाले- भतत असलेल्या सत्राक्जताचा सय ु ू व हा परम िमत्र होता.

तयाच्या भततीने प्रसन्न होऊन सूयावने तयाला स्यमंतक मणी ददला होता. तो मणी

गळ्यात घातला असता सत्राक्जत सूयावसारखा चमकू लागला. परीक्षिता ! सत्राक्जत द्वारकेत आला, तेहाहा मण्याच्या अतयंत तेजामुळे लोक तयाला ओळखू शकले नाहीत.

तयाला लांबूनच पाहून तयाच्या तेजाने लोकांचे डोळे ददपून गेले. लोकांना तो सय व ू च वाटला. द्यूत खेळत असलेल्या भगवंतांना तयांनी जाऊन ही गोष्ट सांगगतली. लोक

म्हणाले. " हे शंख-चरमागदाधारी नारायणा ! कमलनयन दामोदरा ! यदन ु ंदन गोववंदा ! आपणांस नमस्कार असो. हे जगदीश्वरा ! आपल्या चमकणार्या ककरणांनी लोकांचे

डोळे ददपवीत हा प्रखरककरण सय ू व आपल्या दशवनासाठाी येत आहे . प्रभो ! सवव श्रेष्ठा

दे व त्रैलोतयामध्ये आपल्याला प्राप्त करण्याचा मागव शोधीत असतात. परं तु आपण

यदव व ारायण आपल्या ु ंशात गप्ु तपणे रादहला आहात, हे जाणन ू आज स्वती सय ू न दशवनासाठाी येत आहे . " (३-८)

श्रीशुक म्हणतात - अज्ञानी लोकांचे हे बोलणे ऐकून कमलनयन भगवान

श्रीकृष्ण हसून म्हणाले, " अहो ! हे सूयद व े व नाहीत. हा मण्यामुळे चमकणारा सत्राक्जत आहे ." यानंतर सत्राक्जत आपल्या मंगल उतसव चालू असलेल्या समद्ध ृ घरामध्ये आला. ब्राह्मणांकरवी तयाने तो मणी दे वघरात स्थापन केला. परीक्षिता तो मणी

दररोज आठा भार सोने दे त असे. आणण जेथे तयाचे पज ू न होत असे, तेथे दिु भवि, महामारी, ग्रहपीडा, सपवभय, मानिसक आणण शारीररक हायथा तसेच तिनरतिनराळ्या मायांचा उपद्रव इतयादी काहीही अशुभ घडत नसे. एकदा प्रसंवशात श्रीकृष्ण तयाला

म्हणाले, " सत्राक्जता ! तू तुझ्याजवळचा मणी राजा उग्रसेन यांना दे . " परं तु तो लोभी असल्यामुळे तयाने तो मणी ददला नाही. यामुळे भगवंतांच्या आज्ञेचे उल्लंघन होईल, याचा ववचारही तयाच्या मनात आला नाही. एके ददवशी सत्राक्जताचा भाऊ प्रसेन याने तो अतितशय प्रकाशमान मणी आपल्या गळ्यात घातला आणण घोड्यावर स्वार होऊन तो िशकारीसाठाी वनात गेला. तेथे एका िसंहाने घोड्यासह प्रसेनाला


मारून तो मणी काढून घेतला. तो आता पववतात िशरणार इततयात जांबवानाने तया

मण्यासाठाी तयाला मारले. तो मणी आपल्या गुहेमध्ये नेऊन तयाने तो मल ु ाला

खेळावयास ददला. आपला भाऊ परत न आल्याचे पाहून सत्राक्जताला अतितशय दीु ख झाले." गळ्यात मणी घालून वनात गेलेल्या माझ्या भावाला श्रीकृष्णानेच मारले असावे." सत्राक्जताचे हे म्हणणे ऐकून लोकही आपापसात तेच कुजबुजू लागले.

श्रीकृष्णांनी जेहाहा हे ऐकले, तेहाहा आपल्याला लागलेला हा कलंक पुसून टाकण्यासाठाी, ते नगरातील काही पुषार्षांना बरोबर घेऊन प्रसेनाला शोधण्यासाठाी वनात गेले. तेथे

शोध घेत असता लोकांना ददसले क्, जंगलामध्ये िसंहाने प्रसेन आणण तयाच्या घोड्याला मारले आहे . आणण पुढे जाऊन पाहातात, तर पववतावर एका अस्वलाने िसंहालाही मारून टाकले आहे . (९-१८)

भगवान श्रीकृष्णांनी सवाांना बाहे रच बसवून आपण एकट्यानेच तया घोर

अंधकाराने भरलेल्या अस्वलाच्या भयंकर गह ु े त प्रवेश केला. मल ु ाला खेळण्यासाठाी ददलेला तो मौल्यवान मणी पाहून तयाच्याकडून काढून घेण्याच्या उद्देशाने ते मल ु ाजवळ जाऊन उभे रादहले. तया गह ु े त एका अपररगचत माणसाला आल्याचे पाहून मल ु ाची दाई घाबरून ओरडू लागली. ते ऐकून महाबलवान ीिराज जांबवान रागावून

तेथे धावत आला. परीक्षिता ! जांबवानाला तो सामान्य मनुष्य वाटल्यामुळे तयाचा

राग आला. तयाचे सामथ्यव तयाला मादहत नहाहते. तयामुळे तो आपल्या स्वामींशीच युद्ध करू लागला. मांसाच्या तुकड्यासाठाी जयाप्रमाणे दोन ससाणे आपापसात लढतात,

तयाचप्रमाणे ववजयाच्या इच्छे ने श्रीकृष्ण आणण जांबवान आपापसात घनघोर युद्ध करू लागले. अगोदर शस्त्रांनी, नंतर मोठामोठ्या दगडांनी, नंतर झाडांनी आणण शेवटी

बाहूंनी ते युद्ध करू लागले. वज्रप्रहाराप्रमाणे कठाोर ठाोसे एकमेकांना मारीत ते दोघे अठ्ठावीस ददवसपयांत ववश्रांती न घेता, रात्रंददवस लढत होते. शेवटी श्रीकृष्णांच्या ठाोशांमळ ु े जांबवानाची हाडे णखळणखळी झाली. तयाचा उतसाह मावळला. शरीर घामाने डबडबले. तेहाहा तयाने अतयंत आश्चयवचककत होऊन भगवान श्रीकृष्णांना म्हटले. " हे

प्रभो ! मी आता जाणले क्, आपणच सवव प्राण्यांचे स्वामी, रिणकते, पुराणपुषार्ष भगवान ववष्णू आहात. आपणच सवाांचे प्राण, इंदद्रयबल, मनोबल आणण शरीरबल आहात. ववश्वाची उतपतती करणार्यांचीही उतपतती करणारे आपणच आहात. उतपन्न


केलेल्या पदाथाांमध्ये सुद्धा सततारूपाने आपणच ववराजमान आहात. काळाचे क्जतके म्हणून अवयव आहे त, तया सवाांचे तिनयमन करणारे काळ आपणच आहात आणण शरीरभेदामुळे वेगवेगळे भासणार्या अंतरातम्यांचे परम आतमासुद्धा आपणच आहात. हे

प्रभो ! जेहाहा आपण जरासे रागावून रमाुद्ध नजरे ने समुद्राकडे पादहले होते, तयावेळी समुद्रात राहाणार्या मोठामोठ्या सुसरी व मासे घाबरले आणण समुद्राने आपल्याला वाट करून ददली. तेहाहा आपण तयाच्यावर आपल्या क्तीचाच पूल बांधला. लंका जाळली आणण रािसांची मस्तके आपल्या बाणांनी तिछन्नववक्च्छन्न करून जिमनीवर पाडली.

तेच माझे श्रीराम आपण असन ू आज श्रीकृष्णांच्या रूपाने येथे आला आहात. " परीक्षिता ! जेहाहा ीिराज जांबवानाने भगवंतांना ओळखले , तेहाहा कमलनयन भगवान श्रीकृष्णांनी आपला कल्याणकारी हात तयाच्या शरीरावरून कफरववला आणण

नंतर परम कृपेन,े प्रेमपूणव गंभीर वाणीने, आपल्या तया भतत जांबवानाला म्हटले. "

ीिराज ! आम्ही मण्यासाठाी तुझ्या गह ु े त आलो आहोत. या मण्यामुळे माझ्यावर आलेला खोटा आळ मी पुसून टाकू इक्च्छतो." भगवंतांनी असे म्हटल्यावर जांबवानाने मोठ्या आनंदाने तयांचा सन्मान करण्यासाठाी आपली कन्या जांबवती मण्यासह तयांना अपवण केली. (१९-३२) गुहेत गेलेले श्रीकृष्ण बारा ददवस झाले तरी गुहेच्या बाहे र आले नाहीत, असे

पाहून बाहे र थांबलेले लोक अतयंत दीु खी होऊन द्वारकेला परत आले. तेथे जेहाहा माता दे वक्, षाक्तमणी, वसुदेव तसेच इतर संबंगधत आणण कुटुंबबयांना श्रीकृष्ण गुहेच्या बाहे र आले नाहीत हे समजले, तेहाहा तयांना अतितशय दीु ख झाले. सवव द्वारकावासी दीु खी होऊन सत्राक्जताला िशहायाशाप दे ऊ लागले आणण श्रीकृष्ण परत यावेत, म्हणून महामाया दग ु ावदेवीला शरण जाऊन तितची उपासना करू लागले. तयांच्या

उपासनेने दग ु ावदेवी प्रसन्न झाली आणण तितच्या आशीवावदाने तयाचवेळी तेथे नववधू जांबवतीसह कायविसद्धी केलेले श्रीकॄष्ण सवाांना आनंददत करीत प्रगट झाले. भगवान

श्रीकृष्ण पतनीसह गळ्यात मणी धारण करून आलेले पाहून सवव द्वारकावासी परमानंदात मग्न झाले. कारण ते जणू मेलेलेच क्जवंत होऊन परत आल्यासारखे तयांना वाटले. (३३-३७)


तयानंतर भगवंतांनी सत्राक्जताला राजसभेमध्ये महाराज उग्रसेनांकडे बोलावले

आणण मणी कसा परत िमळाला, तयाची सवव हक्कत सांगून तयांनी तो मणी सत्राक्जताकडे सोपववला. सत्राक्जत अतयंत खक्जल झाला. मणी तयाने परत घेतला.

परं तु तयाची मान खाली झाली. आपण केलेल्या अपराधाबद्दल तयाला अतयंत पश्चाततप होत होता. कसातरी तो आपल्या घरी जाऊन पोहोचला. (३८-३९)

तयाच्या मनात नेहमी स्वतीचा अपराधच येऊ लागला. बलवानाबरोबर वैर

केल्यामुळे तो अतयंत भयभीत झाला होता. तो ववचार करत होता क्, "मी आपल्या

अपराधाचे पररमाजवन कसे करावे ? श्रीकृष्ण आपल्यावर कसे प्रसन्न होतील ? काय केल्याने माझे कल्याण होईल आणण लोक माझी तिनभवतसना करणार नाहीत. मी

खरोखरच अदरू दशी, िुद्र आहे . धनाच्या लोभाने मी मूखप व णा करून बसलो. आता मी क्स्त्रयांमध्ये रतनासमान असणारी माझी कन्या सतयभामा आणण हा स्यमंतकमणी, हे

दोन्हीही श्रीकृष्णांना दे ईन. हा उपाय अतयंत चांगला आहे . यामळ ु े माझ्या अपराधाचे

पररमाजवन होऊ शकेल. यािशवाय दस ु रा उपाय नाही. सत्राक्जताने वववेकबुद्धीने असा तिनश्चय करून तो अमलात आणण्यासाठाी तो स्वतीच उद्योगाला लागला आणण तयाने

आपली संद ु र कन्या व स्यमंतकमणी श्रीकृष्णांना अपवण केले. सतयभामा शील, सौंदयव, औदायव इतयादी गुणांनी यत ु त होती. बर्याच जणांनी तितला मागणीही घातली होती.

परं तु आता श्रीकृष्णांनी ववगधपूवक व तितचे पाणणग्रहण केले. परीक्षिता ! भगवान श्रीकृष्ण सत्राक्जताला म्हणाले. "आम्ही स्यमंतकमणी घेणार नाही. तू सूयावचा भतत आहे स.

म्हणून तो तुझ्याजवळच राहू दे . आम्ही फतत तयाच्यापासून िमळणार्या फळाचा म्हणजे सोन्याचा स्वीकार करू." (४०-४५)

अध्याय छप्पन्नावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ५७ वा स्यमंतक हरण, शतधन्हायाचा उद्धार आणण अरमाूराला पन् ु हा द्वारकेत बोलावणे श्रीशुक म्हणतात- लािागहृ ाला लावलेल्या आगीमुळे पांडवांचा केसही वाकडा

झाला नाही, हे जरी श्रीकृष्णांना माहीत होते, तरीसुद्धा कंु ती आणण पांडव जळून मेले आहे त, हे कळल्यावर कुळाची रीत पाळण्यासाठाी ते बलरामांसह हक्स्तनापुराला गेले.

तेथे जाऊन भीष्म, कृपाचायव, ववदरु , गांधारी आणण द्रोणाचायाांना भेटून तयांचे सांतवन करून, सहानभ ु त ू ी दाखवून ते तयांना म्हणाले- " अरे रे ! फार वाईट झाले. ! " (१-२) ही

संधी

साधून

अरमाूर

आणण

कृतवमाव

शतधन्हायाला

णझडकरून

श्रीकृष्णांना

म्हणाले-

"

तू

सत्राक्जताकडून मणी का घेत नाहीस ? जयाने आपली सुंदर कन्या तुला दे ण्याचे वचन ददले

होते,

तयानेच

आता


ती

ददली.

तर

सत्राक्जतालासद्ध ु ा भावामागोमाग यमपुरीत का पाठावू नये? " शतधन्वा मळ ु चा दष्ु ट

होता आणण आता तर तयाचा मतृ यह ू ी जवळ आला होता. तया दोघांनी असा बुवद्धभेद केल्यामळ ु े तयाने लोभाने, झोपलेल्या क्स्थतीत सत्राक्जताला ठाार केले. यावेळी तयाच्या

क्स्त्रया अनाथाप्रमाणे रडू-ओरडू लागल्या. परं तु तितकडे लि न दे ता कसाई जशी पशच ूं ी हतया करतो, तयाप्रमाणे शतधन्वा सत्राक्जताला मारून व मणी घेऊन तेथून पसार झाला. (३-६)

वडडलांना मारलेले पाहून सतयभामा शोकाकुल झाली आणण " बाबा ! बाबा ! माझा घात झाला !" म्हणन ू ववलाप करू लागली. मधन ू मधन ू ती बेशद्ध ु ही पडत

होती. नंतर वपतयाचे शव तेलाच्या कढईत ठाे वून ती हक्स्तनापरु ला गेली. अतयंत दीु खी अंतीकरणाने

श्रीकृष्णांना

तितने

आपल्या

वडडलांच्या

हतयेची

बातमी

सांगगतली.

वास्तववक हे सवव तयांना अगोदरच माहीत होते. राजा ! श्रीकृष्ण व बलराम ते ऐकून

सामान्य मनुष्यासारखे अश्रू गाळू लागले. आणण म्हणू लागले, "अरे रे ! आमच्यावर दीु खाचा केवढा मोठाा डोंगर कोसळला ! " यानंतर भगवान, सतयभामा आणण बलराम यांच्यासह द्वारकेला परत आले आणण शतधन्हायाला मारून तयाच्याकडून मणी काढून घेण्याचा ववचार करू लागले. (७-१०)


श्रीकृष्णाचे मनोगत शतधन्हायाला समजले, तेहाहा तो अतितशय घाबरला आणण

आपले प्राण वाचववण्यासाठाी तयाने कृतवम्यावकडे मदत मागगतली, तेहाहा कृतवमाव म्हणाला. " श्रीकृष्ण आणण बलराम सववशक्ततमान आहे त. मी तयांच्याशी वैर करून कोणाचे भले होणार आहे ? तयांचा द्वेर्ष केल्याने कंस राजय घालवून आपल्या अनुयायांसह

मारला

गेला.

तसाच

जरासंध

सतरा

वेळा

युद्धात

हार

पतकरून

रथािशवायच राजधानीकडे परत गेला." जेहाहा कृतवम्यावने तयाला असे वाटे ला लावले,

तेहाहा शतधन्हायाने अरमाूराला साहाय्य करण्याची ववनंती केली. तोही म्हणाला, "तया

समथाांचे बळ जाणणारा कोण तयांच्याशी वैर करील? जे लीलेने या ववश्वाची रचना, संरिण आणण संहार करतात, तसेच ते केहाहा काय करू इक्च्छतात, ही गोष्ट तयांच्या

मायेने मोदहत झालेले ब्रह्मदे व इतयादी ववश्व-ववधातेसुद्धा समजू शकत नाहीत, सात वर्षाांचे असतानाच जयांनी एका हातानेच गोवधवन पववत जिमनीतून उखडला आणण

लहान मुलाने पावसाळी छत्री धरावी तयाप्रमाणे उचलून धरला. मी तर तया अचाट कमे करणार्या भगवान श्रीकृष्णांना नमस्कार करतो. ते अनंत, अनादी, तिनक्ष्रमाय आणण आतमस्वरूप आहे त. मी तयांना नम्स्कार करतो. " अरमाूराने तयाला असे वाटे ला

लावले, तेहाहा शतधन्हायाने तो स्यमंतकमणी अरमाूराजवळ ठाे व म्हणून ठाे वला आणण

आपण चारशे कोस सलगपणे चालणार्या घोड्यावर स्वार होऊन तेथून मोठ्या वेगाने तिनघून गेला. (११-१८)

राजन ! गषाडगचन्ह असलेला ध्वज जयाच्यावर फडकत होता आतिन अतितशय

वेगवान घोडे जयाला जोडले होते, तया रथावर आरूढ होऊन राम-कृष्ण सासर्याला मारणार्या शतधन्हायाचा पाठालाग करू लागले. िमगथलेच्या जवळ एका उपवनात

शतधन्हायाचा घोडा जिमनीवर कोसळला. तयामुळे तो घोड्याला तेथेच टाकून पायीच

पळू लागला. तो अतयंत भयभीत झाला होता. श्रीकृष्णसुद्धा रागाने तयाचा पाठालाग करू लागले. शतधन्वा पायीच पळत होता. म्हणन ू भगवंतांनीसद्ध ु ा पायीच तयाचा

पाठालाग करून तीक्ष्ण धारे च्या सद ु शवन चरमााने तयाचे मस्तक छाटले आणण तयाच्या अंगावरील कपड्यांत स्यमंतकमण्याचा शोध घेतला. परं तु मणी सापडला नाही, तेहाहा श्रीकृष्ण वडडल बंधक ू डे येऊन म्हणाले, "आम्ही शतधन्हायाला उगीचच मारले. कारण

तयाच्याजवळ स्यमंतकमणी नहाहता ! " तेहाहा बलराम म्हणाले, "शतधन्हायाने


स्यमंतकमणी कोणाजवळ तरी ठाे वला आहे , यात शंका नाही. आता तू द्वारकेला जा आणण तयाचा शोध घे. मला ववदे हराजाची भेट र्घयावयाची आहे . कारण तो माझा

अतितशय वप्रय िमत्र आहे ." परीक्षिता ! असे म्हणून बलराम िमगथला नगरीमध्ये गेले.

पूजनीय बलरामांना येताना पाहून िमगथलागधपतीचे हृदय आनंदाने भरून आले. तयाने ताबडतोब आसनावरून उठाून पूजासादहतयाने तयांची यथासांग पूजा केली. यानंतर बलराम काही वर्षे िमगथला नगरीतच रादहले. महातमा जनकाने अतितशय प्रेमाने आणण सन्मानाने

तयांना

ठाे वून

घेतले.

यानंतर

योग्य

वेळी

धत ृ राष्र-पुत्र

सय ु ोघनाने

बलरामांकडून गदायद्ध ु ाचे िशिण घेतले. वप्रय पतनी सतयभामेचे आवडते कायव करून भगवान


द्वारकेला

परतले

आणण

तयांनी

शतधन्हायाला

मारले,

परं तु

स्यमंतकमणी तयाच्याजवळ िमळाला नाही, असे तयांनी सतयभामेला सांगगतले.

तयानंतर तयांनी बांधवांसह आपले सासरे सत्राक्जत यांच्या सवव औध्ववदैदहक करमाया करववल्या. (१९-२८)

अरमाूर आणण कृतवमाव यांनी शतधन्हायाला सत्राक्जताच्या वधासाठाी उद्यत ु त

केले होते. म्हणन ू श्रीकृष्णांनी शतधन्हायाला मारलेले ऐकून ते अतयंत भयभीत होऊन

द्वारकेतन ू पळून गेले. परीक्षिता ! काही लोक म्हणतात क्, अरमाूर द्वारकेतन ू तिनघन ू गेल्यानंतर द्वारकेत राहणार्यांना अनेक प्रकारच्या संकटांना तोंड द्यावे लागले. दै ववक आणण भौतितक कारणांनी तेथील नागररकांना वारं वार शारीररक आणण मानिसक कष्ट

सहन करावे लागले. परं तु जे असे म्हणतात, ते या अगोदर सांगगतलेल्या गोष्टी ववसरून

जातात.

जया

श्रीकृष्णांच्यामध्ये

सवव

मुनी

तिनवास

करतात,

तयांचे

तिनवासस्थान असलेल्या द्वारकेत उपद्रव होईल, हे कधीतरी शतय आहे काय ? तयावेळी नगरातील वद्ध ृ नागररक म्हणाले- " एकदा काशीनरे शाच्या राजयामध्ये पाऊस

पडत नहाहता. तेहाहा तयांनी आपल्या राजयात आलेल्या अरमाूराचा वपता श्वफल्क याला आपली

कन्या

गांददनी

ददली.

तेहाहा

तया

राजयात

पाऊस

पडला.

अरमाूरसद्ध ु ा

श्वफल्काचाच पुत्र आहे आणण तयाचाही तसाच प्रभाव आहे . म्हणन ू तो जेथे राहातो, तेथे भरपूर पाऊस पडतो. आणण तेथे कोणतयाही प्रकारचे कष्ट, रोगराई इतयादी उपद्रव होत नाहीत."


परीक्षिता ! तया लोकांचे म्हणणे ऐकून भगवंतांनी ववचार केला क्, "या

उपद्रवाचे एवढे एकच कारण नाही." हे माहीत असूनसुद्धा भगवंतांनी दत ू पाठावून

अरमाूराला शोधून आणून तयाला म्हटले. भगवंतांनी तयाचा मोठाा सतकार केला आणण

गोड-गोड बोलून तयाच्याशी संभार्षण केले. नंतर सवाांचे अंतीकरण जाणणारे भगवान हसत हसत अरमाूराला म्हणाले. " हे दानशूर काका ! संपतती दे णारा स्यमंतकमणी शतधन्हायाने आपल्याजवळ ठाे वला आहे , ही गोष्ट आम्हांला अगोदरच माहीत होती.

सत्राक्जताला पुत्र नसल्यामळ ु े तयाच्या मल ु ीची मल ु ेच तयांना तितलांजली दे ऊन वपंडदान

करतील, तयाचे ीणही फेडतील आणण तयातन ू जे काही िशल्लक राहील, तयाचे

उततरागधकारी होतील. अशारीतीने जरी तो मणी माझ्याकडेच असला पादहजे , तरीसद्ध ु ा

तो तुमच्याजवळच ठाे वा. कारण आपण व्रततिनष्ठा आहात. िशवाय तो मणी इतरांना सांभाळणे कठाीण आहे . परं तु माझ्या थोरल्या बंधन ूं ा तया मण्यासंबंधी माझ्यावर

ववश्वास नाही. म्हणून हे अरमाूरा ! आपण तो मणी दाखवून आमच्या बांधवांची शंका दरू करून तयांना समाधान द्या. तया मण्याच्या सामथ्याववर आपण आजकाल

लागोपाठा सोन्याची वेदी बनवून यज्ञ करीत आहात." श्रीकृष्णांनी अशाप्रकारे तयाची समजूत घातली, तेहाहा अरमाूराने वस्त्रात लपवून ठाे वलेला तो सूयावसारखा प्रकाशमान मणी बाहे र काढला आणण श्रीकृष्णांना ददला. श्रीकृष्णांनी तो स्यमंतक मणी आपल्या

बांधवांना दाखवून आपल्यावर आलेला आळ दरू केला आणण तो मणी अरमाूराला परत ददला. (२९-४१)

सववशक्ततमान, सववहायापक, भगवान श्रीकृष्णांच्या परारमामांनी पररपूणव असे हे

आख्यान सगळी पापे दरू करणारे व परम मंगलमय आहे . जो हे वाचतो, ऐकतो ककंवा याचे स्मरण करतो, तो सवव प्रकारची अपक्ती आणण पापांपासून मुतत होऊन शांती प्राप्त करून घेतो. (४२)

अध्याय सततावन्नावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ५८ वा भगवान श्रीकृष्णांच्या अन्य वववाहांच्या कथा श्रीशुक


-

लािागहृ ात

न

जळता

परत

आलेल्या

पांडवांना

भेटण्यासाठाी भगवान श्रीकृष्ण इंद्रप्रस्थाला गेले. तयांच्याबरोबर सातयक् इतयादद यादवही होते. सवेश्वर भगवान श्रीकृष्ण आलेले पाहून सवव वीर पांडव एकदम उठाून उभे रादहले. जसे, प्राणवायच ू ा संचार झाल्याबरोबर सवव इंदद्रये उठातात. वीर पांडवांनी भगवान श्रीकृष्णांना आिलंगन ददले. तयांच्याशी झालेल्या अंगस्पशावने तयांची सवव पापे

धऊ ु न गेली. भगवंतांचे प्रेमपण ू व क्स्मतहास्याने सश ु ोिभत असे मख ु ारववंद पाहून ते आनंदमग्न झाले. श्रीकृष्णांनी यगु धक्ष्ठार आणण भीमसेनाच्या चरणांना वंदन केले. अजन ुव ाला आिलंगन ददले. नकुलाने आणण सहदे वाने भगवंतांच्या चरणांना वंदन केले.

जेहाहा भगवान श्रीकृष्ण श्रेष्ठा िसंहासनावर ववराजमान झाले, तेहाहा सवाांगसुंदरी नववधू द्रौपदी, लाजत लाजत हळू हळू श्रीकृष्णांजवळ आली व तितने तयांना नमस्कार केला. तसेच पांडवांनी वीर सातयक्चासुद्धा सतकार करून तयाला वंदन केले. तो दस ु र्या एका

आसनावर बसला. इतर यादवांचाही सतकार केल्यावर ते सुद्धा श्रीकृष्णांच्या चारी बाजूंना आसनावर बसले. यानंतर श्रीकृष्णांनी आतया कंु तीजवळा जाऊन तितच्या चरणांना वंदन केले. तितने अतयंत स्नेहाने तयांना हृदयाशी धरले. तयावेळी तितच्या

डोळ्यांतन ू प्रेमाश्रू वाहू लागले. कंु तीने श्रीकृष्णांना बांधवांची खश ु ाली ववचारली आणण भगवंतांनीसद्ध ु ा तयाचे यथोगचत उततर दे ऊन तितला तितच्या सन ु ेची व तितची स्वतीची

खश ु ाली ववचारली. तयावेळी प्रेमववहाहल झालेल्या कंु तीचा गळा दाटून आला होता, डोळ्यांतून अश्रू वाहात होते. भगवंतांनी ववचारल्यावर तितला आपले पूवीचे पुष्कळ

तलेश आठावले आणण जयांचे दशवन सवव तलेशांचा अंत करण्यासाठाीच होते, तया श्रीकृष्णांना ती म्हणू लागली. (१-८)

" हे कृष्णा ! जयावेळी तू आम्हांला आपले संबंधी समजन ू आमची आठावण

केलीस आणण आमची खश ु ाली समजन ू घेण्यासाठाी बंधू अरमाूराला पाठाववलेस, तयाचवेळी आमचे कल्याण झाले. आम्हां अनाथांना तू सनाथ केलेस. तू संपूणव ववश्वाचा दहतैर्षी आणण आतमा आहे स. तुझ्याजवळ आपपरभाव नाही. असे असूनही जे तुझे सदै व


स्मरण करतात. तयांच्या हृदयात तू येऊन बसतोस आणण तयांना होणारे तलेश िमटवतोस." (९-१०)

यगु धक्ष्ठार म्हणाला- " हे सवेश्वर श्रीकृष्णा ! आम्ही कोणते पुण्य केले होते,

कळत नाही. योगेश्वरसद्ध ु ा अतयंत प्रयासाने जयांचे दशवन घेतात, तया आपण आम्हा

सामान्यांना अनायासे दशवन ददलेत." नंतर युगधक्ष्ठाराने भगवंतांना काही ददवस तेथच े राहण्याची प्राथवना केली, तेहाहा भगवान श्रीकृष्ण इंद्रप्रस्थातील लोकांच्या डोळ्यांना

आनंद दे त पावसाळ्याचे चार मदहने तेथे सुखाने रादहले. एकदा वीर अजन ुव कवच अंगावर चढवून गांडीव धनष्ु य आणण अिय बाणांचे दोन भाते घेऊन श्रीकृष्णांसह

वानरध्वज असलेल्या रथात बसून पुष्कळ दहंस्त्र प्राणी असलेल्य तिनबबड अरण्यात िशकारीसाठाी गेला. तेथे तयाने बाणांनी वाघ, डुकरे , रे ड,े काळवीट, गचतते, गौरे ड,े गें ड,े हरीण, ससे, साळी इतयादद प्राणी मारले. तयांपैक् पववत्र पश,ू पववकाळ आलेला पाहून, सेवकांनी राजा यगु धक्ष्ठाराकडे नेले. इकडे अजन ुव िशकार करून दमल्यामळ ु े व तहान लागल्यामळ हे दोन्ही महारथी यमन े या ु े यमन ु ेवर गेला. श्रीकृष्ण आणण अजन ुव ु च्

पाण्यात हात-पाय धऊ ु न नदीचे तिनमवल पाणी प्याले. इततयात तेथे तपश्चयाव करीत असलेली संद ु र कन्या तयांनी पादहली. तया श्रेष्ठा संद ु रीच्या मांड्या, दात आणण चेहरा अतितशय सुंदर होता. िमत्राने पाठाववल्यावरून अजन ुव ाने जाऊन तितला ववचारले. " हे

सुंदरी ! तू कोण आहे स ? कुणाची कन्या आहे स ? कोठाून आलीस ? आणण येथे

काय करू इक्च्छतेस ? मला वाटते क्, तू पतीची इच्छा करीत आहे स. हे कल्याणी ! तू तुझा सवव वतृ तांत सांग." (११-१९)

कािलंदी म्हणाली- " मी सय व े वाची कन्या आहे . सववश्रेष्ठा, वर दे णारे भगवान ू द

ववष्णू मला पती म्हणून िमळावेत, म्हणून ही कठाोर तपश्चयाव मी करीत आहे . हे वीर अजन ुव ा ! लक्ष्मीचे आश्रय असणार्या भगवानांखेरीज आणखी कोणालाही मी पती

म्हणून वरणार नाही. अनाथांचे आश्रय असणारे ते भगवान मक ु ंु द माझ्यावर प्रसन्न होवोत. माझे नाव कािलंदी आहे . माझ्या वपतयाने यमुनेच्या पाण्यात बांधलेल्या भवनात मी राहते. " अजन ुव ाने श्रीकृष्णांना हा सवव वतृ तांत सांगगतला. तयांना हे आधीच मादहत होते. तयांनी कािलंदीला रथात बसवून धमवराजाकडे आणले. (२०-२३)


यानंतर पांडवांनी ववनंती केल्यावरून श्रीकृष्णांनी पांडवांना राहण्यासाठाी म्हणून

एक अतयंत अद्भूत आणण ववलिण नगर ववश्वकम्यावकडून तयार करवून ददले.

यावेळी पांडवांना आनंद दे ण्यासाठाी भगवान तयांचेकडे राहात असता, अक्ग्नदे वाला खांडववन दे ण्यासाठाी ते अजन ुव ाचे सारथी झाले. खांडववन िमळाल्याने प्रसन्न झालेल्या

अग्नीने अजन ुव ाला गांडीव धनष्ु य, चार पांढरे घोडे, एक रथ, अिय बाणांचे दोन भाते आणण शस्त्रास्त्रांनी न तुटणारे एक कवच ददले. खांडववन जळत असताना अजन ुव ाने

मय दानवाला अग्नीपासन वाचववले होते. म्हणन तयाने अजन ू ू ुव ाशी मैत्री करून तयाच्यासाठाी एक सभागहृ तयार करून ददले. तयाच सभागहृ ात दय ु दोषधनाला पाण्याचे दठाकाणी जमीन आणण जिमनीच्या दठाकाणी पाण्याचा भास झाला होता. (२४-२७)

काही ददवसांनंतर अजन ुव ाचा आणण इतर संबंगधतांचा तिनरोप घेऊन श्रीकृष्ण,

सातयक् इतयादींसह पुन्हा द्वारकेला परतले. तेथे आल्यानंतर तयांनी वववाहासाठाी योग्य ीतू आणण मह ु ू तव पाहून तया मह ु ू ताववर संबंगधतांना परम मंगल आणण परमानंदाची प्राप्ती कषान दे ण्यासाठाी कािलंदीचे पाणणग्रहण केले. (२८-२९)

ववंद आणण अनुववंद हे दोघे अवंती दे शाचे राजे होते. ते दय ु दोषधनाच्या

मनाप्रमाणे वागणारे होते. तयांची बहीण िमत्रववंदा दहची स्वयंवरामध्ये श्रीकृष्णांना वरण्याची इच्छा होती. परं तु तयांनी तितला ववरोध केला. पररक्षिता ! श्रीकृष्णाची आतया

राजागधदे वी दहची िमत्रववंदा ही कन्य होती. राजांच्या भर सभेतून भगवान श्रीकृष्ण तितला आपल्या सामथ्याववर घेऊन गेले. (३०-३१)

परीक्षिता ! कोसलदे शाचा राजा नग्नक्जत हा अतयंत धािमवक होता. तयाची सतया नावाची मुलगी होती. नग्नक्जताची कन्या असल्याने नाग्नक्जती या नावानेही

ं ांच्या, अक्जंतय, ती ओळखली जात होती. राजाच्या अटीनुसार, सात तीक्ष्ण िशग वीरांचा वासही सहन न करणार्या, दष्ु ट बैलांवर ववजय िमळवल्यािशवाय राजे तया

कन्येशी वववाह करू शकत नहाहते. यदश्र ु ेष्ठा भगवान श्रीकृष्णांनी जेहाहा हा वतृ तांत

ऐकला क् जो पुरूर्ष तया बैलांवर प्रभतु व िमळवील, तयालाच सतया िमळे ल; तेहाहा ते

मोठाी सेना घेऊन कौसल्यापुराला गेले. कोसलनरे शाने आनंदाने उठाून तयांचे स्वागत केले

आणण

आसन

दे ऊन

मौल्यवान

पूजासामग्रीने

तयांची

पज ू ा

केली.

तेहाहा


श्रीकृष्णांनीसुद्धा तयाचे अिभनंदन केले. राजकन्येने वर म्हणून आपल्याला वप्रय असणारे श्रीकृष्ण आलेले पाहून मनोमन अशी इच्छा केली क्, "जर मी व्रतांचे पालन करून यांचेच गचंतन केले असेल, तर हे च माझे पती हाहावे आणण यांनी ही माझी पववत्र लालसा पूणव करावी. लक्ष्मी, ब्रह्मदे व, शंकर आणण लोकपाल जयांच्या

चरणकमलांची धूळ आपल्या मस्तकावर धारण करतात, आणण जे आपणच स्थापन केलेल्या धमवमयावदेचे रिण करण्यासाठाी वेळोवेळी अनेक लीलावतार धारण करतात, ते प्रभू माझ्या कोणतया सतकमावने प्रसन्न होणार आहे त? "नग्नक्जताने श्रीकृष्णांची ववगधपव व पूजा करून प्राथवना केली क्, " हे जगतपाते नारायणा ! आपण आपल्या ू क

स्वषापभत ू आनंदानेच पररपण ू व आहात आणण मी एक तच् ु छ मनष्ु य आहे ! मी आपली काय सेवा करू ? " (३२-३८)

श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! नग्नक्जताने ददलेल्या आसनावर बसून तयांनी

केलेल्या पूजेने संतष्ु ट झालेले भगवान हसत हसत मेघाप्रमाणे गंभीर वाणीने तयाला म्हणाले. (३९)

श्रीभगवान म्हणाले- राजन ! आपल्या धमावप्रमाणे वागणार्या िबत्रयाच्या

याचनेची ववद्वानांनी तिनंदा केली आहे . तरीसुद्धा मी आपल्याशी मैत्रीसंबंध प्रस्थावपत करण्यासाठाी आपल्या कन्येला मागणी घालतो. या बदल्यात काहीही शुल्क दे ण्याची आमच्यामध्ये प्रथा नाही. (४०)

राजा म्हणाला- " प्रभो ! आपण सवव गण ु ांचे तिनवासस्थान आहात. आपल्या

विीस्थळावर लक्ष्मी तिनतयवास करते. माझ्या कन्येसाठाी आपल्याहून श्रेष्ठा असा दस ु रा कोणता वर असू शकेल बरे ? परं तु हे यदश्र ु ेष्ठाा, आम्ही पूवीच याववर्षयी एक पण केला आहे . कन्येसाठाी योग्य वर शोधण्याकररता पुरूर्षांच्या सामथ्यावची परीिा घेण्यासाठाीच आम्ही असे केले आहे . हे वीरश्रेष्ठाा ! आमचे हे सात बैल माजलेले

असन ू कोणालाही न आवरणारे आहे त. पुष्कळशा राजकुमारांना यांनी घायाळ करून तयांचा पराभव केला आहे . हे श्रीकृष्णा ! आपणच जर यांना वेसण घातलीत, तर हे लक्ष्मीपते ! आपणच आमच्या कन्येसाठाी योग्य वर ठाराल. " नग्नक्जताचा हा पण

ऐकून श्रीकृष्णांनी कंबर कसली आणण सात षापे घेऊन जाता जाता तया बैलांना वेसण


घातली. तयामुळे बैलांची मस्ती क्जरली आणण तयांचे बळ खच्ची झाले. आता भगवान

श्रीकृष्ण तयांना दोरीने बांधून, एखादे मल ू लाकडी बैलांना ओढते, तसे तया बैलांना ओढू लागले. राजाला अतितशय आश्चयव वाटले. प्रसन्न होऊन तयाने श्रीकृष्णांना आपली कन्या ददली. आणण सववशक्ततमान भगवान श्रीकृष्णांनीसुद्धा आपल्याला

अनुषाप अशा सतयेचे ववगधपूवक व पाणणग्रहण केले. आपल्या कन्येला वप्रय असे भगवान

श्रीकृष्ण पती िमळाल्याचे पाहून राण्यांना अतितशय आनंद झाला आणण सगळीकडे मोठाा उतसव साजरा होऊ लागला. शंख, ढोल, नगारे वाजू लागले. सगळीकडे गाणेबजावणे सरू ु झाले. ब्राह्मण आशीवावद दे ऊ लागले. संद ु र वस्त्रे, फुलांचे हार आणण दागन् ु यांनी नटून-थटून नगरातील स्त्री-परू ु र्ष आनंदोतसव साजरा करू लागले. राजाने दहा हजार गाई आणण सुंदर वस्त्रे पररधान कषान गळ्यात सुवणवहार घातलेल्या तीन

हजार तरूण दासी वरदक्षिणा म्हणून ददल्या. तयाचबरोबर नऊ हजार हतती, नऊ लाख रथ, नऊ कोटी घोडे आणण नऊ अब्ज सेवकसुद्धा वरदक्षिणा म्हणून ददले. नग्नक्जताने

तया दांपतयाची रथात बसवून ववशाल सेनेसह पाठावणी केली. तयावेळी वातसल्याने तयाचे हृदय भरून आले होते. (४१-५२)

यादवांनी आणण नग्नक्जताच्या बैलांनी या आधी जया राजांचे बळ धळ ु ीस

िमळववले होते, तया राजांनी जेहाहा हा वतृ तांत ऐकला, तेहाहा ते सहन न होऊन

सतयाला घेऊन जात असताना तया राजांनी वाटे त श्रीकृष्णांना वेढा घातला. आणण ते

तयांच्यावर बाणांचा वर्षावव करू लागले. तयावेळी अजन ुव ाने आपल्या िमत्राचे वप्रय

करण्यासाठाी गांडीव धनुष्य हातात घेऊन, िसंह जयाप्रमाणे िुद्र पशूंना पळवून लावतो. तयाप्रमाणे तया राजांना तयाने वपटाळून लावले. तयानंतर यदश्र ु ेष्ठा दे वक्नंदन ती वरदक्षिणा आणण सतया यांना घेऊन द्वारकेत आले आणण तितच्यासह आनंदात राहू लागले. (५३-५५)

श्रीकृष्णांनी केकय दे शातील आतया श्रुतक्ती दहच्या भद्रा नावाच्या कन्येशी

वववाह केला. तितच्या संतदव न इतयादद भावांनी स्वतीच तितला श्रीकृष्णांना ददले होते.

मद्र दे शाच्या राजाची लक्ष्मणा नावाची एक कन्या होती. ती अतयंत सुलिणी होती. गषाडाने जयाप्रमाणे स्वगावतून अमत ृ पळववले, तयाचप्रमाणे श्रीकृष्णांनी स्वयंवरामध्ये एकट्यानेच तितचे हरण केले. (५६-५७)


भगवान श्रीकॄष्णांच्या अशा आणखीही हजारो क्स्त्रया होतया. भौमासुराला

मारून तयाच्या बंददगहृ ातून तयांनी तया सद ंु रींना सोडवून आणले होते. (५८)

अध्याय अठ्ठावन्नावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ५९ वा भौमासरु ाचा उद्धार आणण सोळा हजार एकशे राजकन्यांचा भगवंतांबरोबर वववाह परीिीत म्हणाला- जया भौमासुराने तया क्स्त्रयांना बंददगहृ ात कोंडून ठाे वले

होते, तयाला श्रीकृष्णांनी कसे मारले ? तया शाङवगधनुष्यधारी श्रीकृष्णाचा तो परारमाम आपण मला सांगावा. (१)

श्रीशक ु म्हणाले- वषाणाचे छत्र, अददतीची कंु डले आणण मेषा पववतावरील दे वतांचे

मणणपववत नावाचे स्थान, भौमासरु ाने दहसकावून घेतले होते. ही हक्कत इंद्राने श्रीकृष्णांना सांगगतली. तेहाहा श्रीकृष्ण सतयभामेसह गषाडावर स्वार होऊन भौमासुराची

राजधानी प्रागजयोतितर्षप ् ् ूर येथे गेले. प्रागजयोतितर्षप ूरात प्रवेश करणे अतयंत कठाीण होते. तेथे चारी बाजन ूं ी डोंगरांची रांग होती, तयाच्या आत शस्त्रे लावून ठाे वली होती, तयाच्या आत पाण्याने भरलेले खंदक होते, तयाच्या आत अग्नी पेटवलेले खंदक होते आणण तयाच्याही आतल्या बाजूला प्रचंड वारा वाहणारा तट होता. तयाच्यापुढे मूर

नावाच्या दै तयाने नगराच्या चारी बाजूंना दहा हजार भयंकर आणण घट्ट असे फास लावून ठाे वले होते. श्रीकृष्णांनी गदे च्या प्रहारांनी डोंगर फोडून टाकले आणण शस्त्रांची

तटबंदी बाणांनी तिछन्नववतिछन्न कषान टाकली. सुदशवन चरमााने अग्नी, पाणी वायूचे तट उध्वस्त कषान टाकले. तसेच मरू दै तयाने लावलेले फास तलवारीने तोडून टाकले. यंत्रे आणण वीर पुषार्षांची हृदये, शंखानादाने ववदीणव कषान टाकली आणण नगराचे कोट गदाधर भगवंतांनी भारी गदे ने उध्वस्त कषान टाकले. (२-५)

भगवंतांच्या पांचजन्य शंखाचा आवाज प्रलयकालीन ववजेच्या कडकडाटाप्रमाणे

महाभयंकर होता. तो ऐकून पाच डोतयाचा मूर दै तय झोपेतून जागा झाला आणण


पाण्यातून बाहे र आला. तो दै तय प्रलयकालीन सूयव आणण अग्नी यांच्यासारखा प्रचंड तेजस्वी होता. तो इतका भयंकर होता क्, तयाच्याकडे डोळे वर करून पाहाणेसद्ध ु ा कठाीण होते. तयाने बत्रशूळ उचलला आणण साप गषाडावर तुटून पडतो, तयाप्रमाणे तो

भगवंतांच्या अंगावर धावला. तयावेळी असे वाटत होते क्, जणू तो आपल्या पाचही

मुखांनी त्रैलोतय गगळून टाक्ल. तयाने आपला बत्रशूल प्रचंड वेगाने कफरवून गषाडावर फेकला आणण नंतर गजवना कषा लागला. तयाने केलेला प्रचंड आवाज सवव ब्रह्मांडात घम ु ू लागला. मरू दै तयाचा बत्रशळ ू गषाडाकडे येताना पाहून तयांनी दोन बाण तयाला मारले. तयामळ ु े तयाच्या बत्रशळ ू ाचे तीन तक ु डे झाले. तयाचबरोबर मरू दै तयाच्या

तोंडातसद्ध ु ा भगवंतांनी पुष्कळसे बाण मारले. यामळ ु े तया दै तयानेही गचडून भगवंतांवर आपली गदा फेकली. परं तु श्रीकृष्णांनी आपल्या गदे च्या प्रहाराने, मूर दै तयाच्या गदे चा आपल्यापयांत येण्यापूवीच चुरा कषान टाकला. आता तो शस्त्रहीन झाल्यामुळे आपले

हात उं चावून श्रीकृष्णांच्या अंगावर धावून आला. तेहाहा तयांनी आपल्या चरमााने

सहजपणे तयाची पाचही मस्तके छाटून टाकली. मस्तके छाटली जाताच दै तयाचे प्राणोतरमामण झाले आणण जयाप्रमाणे इंद्राच्या वज्राने िशखर तोडलेला एखादा पववत

समुद्रात कोसळतो, तयाप्रमाणे तो दै तय पाण्यात पडला. ताम्र, अंतररि, श्रवण,

ववभावसू, वसू, नभस्वान आणण अरूण असे मूर दै तयाचे सात पुत्र होते. आपल्या

वपतयाच्या मतृ यूने ते अतयंत शोकाकुल झाले आणण बदला घेण्यासाठाी रमाोधयत ु त होऊन शस्त्रास्त्रांनी सस ु जज झाले. पीठा नावाच्या दै तयाला आपला सेनापती बनवून,

भौमासरु ाच्या आदे शावरून तयांनी श्रीकृष्णांवर चढाई केली. तेथे जाऊन अतयंत रमाोधाने तयांनी भगवान श्रीकृष्णांवर बाण, खड्ग, गदा, शतती, ीष्टी, बत्रशळ ू इतयादी शस्त्रांचा

वर्षावव केला. भगवंतांची शतती अमोघ असल्यामुळे तयांनी आपल्या बाणांनी तयांच्या

शस्त्रास्त्रांचे तितळतितळ तुकडे केले. भगवंतांनी सेनापती पीठा इतयादी दै तयांची मस्तके, मांड्या, हात, पाय आणण कवचे तोडून तयांना यमसदनाला पाठाववले. जेहाहा पथ् ृ वीपुत्र नरकासरु ाने

पादहले

क्,

भगवान


चरमा

आणण

बाणांनी

आपल्या

सेनापतींचा संहार झाला आहे , तेहाहा तयाचा रमाोध अनावर झाला. समुद्रातून उतपन्न झालेल्या व मद पाझरणार्या उन्मतत हततींची सेना घेऊन तो नगराच्या बाहे र आला.

तयाने पादहले क्, सूयावच्या वर ववजेसह पावसाळ्यातील काळा मेघ शोभावा तयाप्रमाणे

भगवान श्रीकृष्ण आपल्या पतनीसह आकाशात गषाडावर बसले आहे त. भौमासुराने


स्वती

भगवंतांवर

शतर्घनी

नावाची

शतती

फेकली

आणण


सगळ्या

सैतिनकांनीसुद्धा एकदम तयांच्यावर आपापली शस्त्रास्त्रे सोडली. भगवान श्रीकृष्ण गचत्रववगचत्र पंख असणारे तीक्ष्ण बाण नरकासुराच्या सैन्यावर सोडू लागले. तयामुळे

लगेचच भौमासुराच्या सैतिनकांचे हात, मांड्या, मुंडक् आणण धडे तुटून खाली पडू लागली. हतती आणण घोडेसुद्धा मरून पडले. (६-१६)

परीक्षिता ! भौमासुराच्या सैतिनकांनी भगवंतांवर जी जी शस्त्रास्त्रे चालववली

होती, तयांपैक् प्रतयेक, भगवंतांनी तीन तीन तीक्ष्ण बाणांनी तोडून टाकली. तयावेळी

श्रीकृष्ण जया गषाडावर बसले होते, तो आपल्या पंखांनी हततींना मारीत होता. तसेच

चोचीने आणण नखांनी तयाने हततींना घायाळ केले, तेहाहा ते घाबषान रणांगण सोडून

नगरामध्येच घुसले. तेथे आता एकटा भौमासुर लढत रादहला. गषाडाच्या माराने घायाळ होऊन आपली सेना पळून जाऊ लागलेली पाहून तयाने तयाच्यावर वज्रालासुद्धा तिनष्प्रभ्र करणारी शतती फेकली. परं तु तितच्या माराने गषाड जरासद्ध ु ा ववचिलत झाला

नाही. फुलांच्या माळे च्या प्रहाराने हतती ववचिलत होऊ नये तसा. सवव प्रयतन तिनष्फळ झालेले पाहून तयाने श्रीकृष्णांना मारण्यासाठाी हातात बत्रशळ ू घेतला. परं तु तो तयाने फेकण्यापव ू ीच श्रीकृष्णांनी तीक्ष्ण धारे च्या चरमााने हततीवर बसलेल्या भौमासरु ाचे मस्तक उडववले. तयाचे कंु डले आणण सुंदर ककरीटाने झगमगणारे मस्तक जिमनीवर पडले. ते पाहून भौमासुराचे संबंधी " हाय हाय " कषा लागले. ीर्षी " वाहवा ! वाहवा ! " म्हणू लागले आणण दे व भगवंतांवर पुष्पवक्ृ ष्ट करीत स्तुती कषा लागले. (१७-२२)

तेहाहा पथ् ृ वी भगवंतांकडे आली. तितने भगवान श्रीकृष्णांच्या गळ्यामध्ये

वैजयंतीमाळ आणण वनमाळा घालन ू , अददतीची तापलेल्या सोन्याप्रमाणे चमकणारी

रतनजडडत कंु डले भगवंतांना ददली. तयाचबरोबर वषाणाचे छत्र आणण एक मौल्यवान रतन तयांना ददले. राजन ! मोठामोठ्या दे वतांनी पूजन केलेल्या तया ववश्वेश्वरांना प्रणाम करून, हात जोडून, भक्ततभावयुतत अंतीकरणाने पथ् ृ वीदे वी तयांची स्तुती कषा लागली. (२३-२४)

पथ् ृ वी म्हणाली - हे शंखचरमाधारी दे वदे वेश्वरा ! मी आपणास नमस्कार करीत

आहे . हे परमातमन ! आपण आपल्या भततांच्या इच्छा पूणव करण्यासाठाी तयानस ु ारच


आपले षाप प्रकट करता. आपणास मी नमस्कार करते. प्रभो ! आपल्या नाभीतन ू कमल प्रगट झाले आहे . आपण कमळांची माळ गळ्यात घालता. आपले नेत्र

कमळासारखे असून चरणही कमलाप्रमाणे सुकुमार आहे त. आपणास मी वारं वार नमस्कार करीत आहे . आपण सवव ऐश्वयव, धमव, यश, संपतती, ज्ञान आणण वैराग्याचे

आश्रय आहात. आपण सववहायापक असूनही स्वती वसुदेवपुत्राच्या षापाने प्रगट झाला आहात. मी आपणांस नमस्कार करीत आहे . आपण सवव कारणांचेही परम कारण

आददपुरूर्ष आहात. मी आपणांस नमस्कार करीत आहे . आपण स्वती जन्मरदहत असन ू या जगाचे जन्मदाते आहात. जगाचे जे काही कायवकारणमय षाप आहे . जे

चराचर आहे , ते सारे आपलेच स्वषाप आहे . हे परमातमन ! आपल्या चरणांना माझा वारं वार नमस्कार असो ! (२५-२८)

प्रभो ! जेहाहा आपण जग उतपन्न कषा इक्च्छता, तेहाहा उतकट रजोगुणाचा,

जेहाहा प्रलय कषा इक्च्छता, तेहाहा तमोगण ु ाचा आणण जेहाहा याचे पालन कषा इक्च्छता,

तेहाहा सतवगण ु ाचा स्वीकार करता. परं तु या तितन्ही गण ु ांनी आपण झाकले जात नाही. हे जगतपते ! आपण स्वतीच प्रकृती, पुरूर्ष आणण काळ आहात. तसेच या तितन्हींच्या

पलीकडील आहात. हे भगवान ! मी (पथ् ृ वी), जल, अग्नी, वाय,ू आकाश, पंचतन्मात्रा,

मन, इंदद्रये आणण तयांच्या अगधष्ठाात्री दे वता, अहं कार व महततततव असे हे संपूणव चराचर

जग

आपल्या

अद्ववतीय

स्वरूपामध्ये

भ्रमामळ ु ेच

पाहात

आहे .

हे

शरणागतभयभंजना, प्रभो ! माझा पुत्र असलेल्या भौमासुराचा हा भगदतत नावाचा पुत्र

भयभीत झाला आहे . मी याला आपल्या चरणकमलांजवळ घेऊन आले आहे . प्रभो !

आपण याचे रिण करावे आणण जे सार्या जगाचे पाप-ताप नष्ट करणारे आहे , ते करकमल याच्या मस्तकावर ठाे वावे. (२९-३१) श्रीशुक म्हणतात- पथ् ृ वीने भक्ततभावाने ववनम्र होऊन जेहाहा अशा प्रकारे

भगवान श्रीकृष्णांची स्तुती कषान प्राथवना केली, तेहाहा तयांनी भगदतताला अभयदान

ददले आणण सवव प्रकारच्या संपततींनी संपन्न अशा भौमासुराच्या राजवाड्यात प्रवेश केला. तेथे गेल्यावर भगवंतांनी पादहले क्, भौमासुराने राजांना क्जंकून तयांच्या सोळा

हजार राजकुमारी तेथे आणून ठाे वल्या होतया. अंतीपुरात आलेल्या नरश्रेष्ठा भगवान श्रीकृष्णांना जेहाहा तया राजकुमारींनी पादहले, तेहाहा तया अतयंत मोदहत झाल्या आणण


तयांनी आपल्या भाग्यानेच आपल्याला िमळवून ददलेल्या तयांना मनोमन वप्रयतम पती

म्हणून वरले. तया राजकुमारींपैक् प्रतयेक्ने स्वतंत्रपणे आपल्या मनात हाच भाव

बाळगला क्, "हे श्रीकृष्णच आपले पती हाहावेत आणण ववधातयाने आपली ही

अिभलार्षा पूणव करावी. " अशा प्रकारे तयांनी आपले हृदय भगवंतांना अपवण केले.

तेहाहा श्रीकृष्णांनी तयांना सुंदर सुंदर वस्त्रे पररधान करवून, पालख्यांत बसवून द्वारकेला पाठाववले आणण तयांच्याबरोबर पुष्कळसे धन, रथ, घोडे तसेच अमाप

संपततीही पाठाववली. ऐरावताच्या वंशात जन्मलेले, अतयंत वेगवान, चार चार दातांचे, शभ्र ु असे चौसष्ट हततीसद्ध ु ा भगवंतांनी तेथन ू द्वारकेला पाठाववले. (३२-३७) यानंतर भगवान श्रीकृष्ण अमरावतीतील इंद्रभवनात गेले. तेथे दे वराज इंद्राने

पतनी इंद्राणीसह सतयभामा आणण श्रीकॄष्णांची पूजा केली, तेहाहा भगवंतांनी अददतीची

कंु डले तितला ददली. तेथून परत येताना सतयभामेच्या सांगण्यावरून श्रीकृष्णांनी तेथील पाररजातक उपटून गषाडावर ठाे वला. तेहाहा ववरोध करणार्या इंद्रासह सवव दे वांना क्जंकले

आणण तो द्वारकेत घेऊन आले. भगवंतांनी तो सतयभामेच्या महालाच्या बागेत लावला. तयामळ ु े बागेची शोभा अतितशय वाढली. तया वि ु ंध आणण ृ ाबरोबरच तयाचा सग

मध यांचे लोभी भ्रमर स्वगावतन ू द्वारकेत आले होते. जेहाहा इंद्राने आपले काम

साधावयाचे होते, तेहाहा तयाने आपले मस्तक लववून मक ु ु टाच्या टोकांनी भगवान श्रीकृष्णांच्या चरणांना स्पशव कषान तयांच्याकडून साहाय्यची िभिा मागगतली होती,

परं तु जेहाहा काम झाले, तेहाहा तयांनी तयाच श्रीकृष्णांशी लढाई केली. खरोखर या दे वांच्या मूखप व णाचा आणण वैभवाच्या मस्तीचा गधतकार असो ! (३८-४१) यानंतर

अववनाशी

भगवान


एकाच

मह ु ू ताववर,


भवनांमध्ये, वेगवेगळी रूपे धारण करून, एकाच वेळी, तया सवव राजकुमारींचे शास्त्रोतत ववधीने पाणणग्रहण केले. तया महामांमध्ये अशी ददहाय सामग्री भरलेली होती

क्, तयाच्या बरोबरीची जगात कोठाे ही असणार नाही. मग अगधकाची तर गोष्टच सोडा ! तया महालांमध्ये राहून अततयव लीला करणारे भगवान आतमानंदात मग्न असूनही लक्ष्मीच्या अंशरूप अशा तया पतनींबरोबर, जसा एखादा सामान्य गहृ स्थाश्रमी राहातो, तयाप्रमाणे

राहून ब्रह्मदे वाददकांनाही

गहृ स्थधमवप्रमाणे

जयांना


आचरण

करून

करीत

घेण्याचा

रमत

उपाय

होते.

माहीत

पररक्षिता

नाही,

!

तयाच


रमारमणांना तया क्स्त्रयांनी पतीच्या रूपाने प्राप्त करून घेतले होते. आता तिनतय

तयांचे प्रेम आणण आनंदाची वद्ध ृ ी होत होती. तया प्रेमपूणव हास्ययुतत कटाि, नवसमागम, प्रेमलाप व प्रेमभाव वाढववणार्या लजजेने युतत होऊन भगवंतांची सववभावे सेवा करीत होतया. (४२-४४)

पतन्यांच्याबरोबर सेवा करण्यासाठाी शेकडो दासी राहात असत. तरीसुद्धा जेहाहा

तयांच्या महालात भगवान येत असत, तेहाहा तया स्वती पुढे होऊन आदराने तयांना घेऊन येत, श्रेष्ठा आसनावर बसवीत, उततम सामग्रींनी तयांची पूजा करीत, चरणकमले

धूत, ववडा करून दे त, पाय चेपून थकवा दरू करीत, पंख्याने वारा घालीत, चंदन इतयादी लावीत, फुलांचे हार घालीत, केस ववंचरीत, झोपवीत, स्नान घालीत आणण अनेक प्रकारचे पदाथव करून भोजन घालीत. अशा रीतीने स्वतीच्या हातांनी भगवंतांची सेवा करीत. (४५)

अध्याय एकोणसाठाावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ६० वा श्रीकृष्ण- संवाद-षाक्तमणीश्रीशक ु ाचायव


जगद्गरू ु


एके

ददवशी

षाक्तमणीदे वींच्या

पलंगावर आरामात बसले होते. भीष्मकनंददनी षाक्तमणी आपल्या सख्यांसह पतीची

पंख्याने वारा घालून सेवा करीत होती. जे परमेश्वर सहजतया या जगाची तिनिमवती,

पालन आणण प्रलय करतात, तेच अजन्मा प्रभू आपणच तयार केलेल्या धमवमयावदांचे रिण करण्यासाठाी यदक ु ु लात अवतीणव झाले आहे त. षाक्तमणीदे वीचे अंतीपुर अतितशय सुंदर होते. तयामध्ये मोतयांच्या लड्या लावलेले छत होते, रतनांचे ददवे झगमगत होते. जाईच्या माळा लावलेल्या होतया. भ्रमरांचे थवे तया फुलांवर गुंजारव करीत होते.

झरोतयांच्या जाळीतन चंद्राची शुभ्र ककरणे आत येत होती. राजा ! उपवनातीन ू पाररजातकाचा सुगंध घेऊन बगीच्यात वारा वाहात होता. झरोतयांच्या जाळ्यांतून

धप बबछाना ु ाचा धरू बाहे र जात होता. अशा महालात दध ु ाच्या फेसाप्रमाणे शभ्र ु


घातलेल्या पलंगावर मोठ्या आनंदाने ववराजमान झालेल्या त्रैलोतयाच्या स्वामींची

षाक्तमणी सेवा करीत होती. रतनाची दांडी असलेली चवरी सखीच्या हातातून

षाक्तमणीने घेतली आणण तयाने वारा घालीत ती भगवंतांची सेवा करू लागली. तितच्या

अंगठाी व बांगड्या असलेल्या हातात चवरी शोभत होती. पायांत रतनजडीत पैंजणे षाणझुण करीत होती. पदराच्या आड लपलेल्या स्तनांच्या केशराच्या लालीमुळे

गळ्यातील मोतयांचा हार लालसर ददसत होता आणण कमरे वर बहुमुल्य कमरपट्टा चमकत होता. अशी ती भगवंतांच्या जवळ राहून तयांची सेवा करीत होती. कुरळे केस,

कंु डले आणण गळ्यातील सव ु णावचे हार यांनी शोभणार्या तितच्या मख ु चंद्रावषान हास्यरूप चांदण्यांचा अमत ृ वर्षावव होत होता. ती सािात एकतिनष्ठा लक्ष्मीच होती. यावेळी तितने

लीलेने भगवंतांना अनुरूप असे मनुष्यरूप धारण केले होते. तितल पाहून प्रसन्न झालेल्या श्रीकृष्णांनी हसत हसत तितला म्हटले. (१-९) श्रीभगवान म्हणाले- हे राजकुमारी ! जयांच्याजवळ लोकपालांच्यासारखे ऐश्वयव

होते, जे मोठाे प्रभावशाली आणण श्रीमंत होते, तयाचप्रमाणे सौंदयव, औदायव आणण

ताकदीमध्येही जे असामान्य होते, असे राजे तल ु ा इक्च्छत होते. तझ ु े वडडल आणण भाऊ यांनीसद्ध ु ा तयांना शब्द ददला होता. जे कामोन्मतत होऊन तझ ु े याचक बनले

होते, तया िशशप ु ाल इतयादींना सोडून तुझ्या तोडीच्या नसलेल्या मला तू का वरलेस ? हे सुंदरी ! जरासंध इतयादी राजांच्या भीतीने आम्ही समुद्रात वस्ती केली आहे . बलवानांशी आम्ही वैर धरले आहे आणण जवळ जवळ राजिसंहासनही आम्हांला

िमळण्यासारखे नाही. हे सुंदरी ! आमचा मागव कोणता, हे सुद्धा लोकांना माहीत नाही. लौककक हायवहार सोडून वागणारे आम्ही ! तसेच क्स्त्रयांना खर्ष ू ही न करणार्या

पुरूर्षांना वरणार्या क्स्त्रयांना बहुदा दीु खच भोगावे लागते. हे सुंदरी ! आम्ही असे जवळ काही न बाळगणारे ! आणण जे जवळ काहीं बाळागत नाहीत अशाच लोकांवर

आम्ही प्रेम करतो. यामळ ु े च धनवान लोक बहुदा आमच्या वार्यालाही राहात नाहीत. जयांच्या धन, कूळ, ऐश्वयव, सौंदयव आणण प्रताप या गोष्टी सारख्या असतात, तयांचेच परस्पर वववाह आणण मैत्री होतात. श्रेष्ठा-कतिनष्ठाांचे नहाहे त. हे ववदभवराजकुमारी ! दरू दशीपणा नसल्यामळ ु े तू या गोष्टींचा ववचार केला नाहीस आणण िभिुकांकडून

माझी खोटी प्रशंसा ऐकून माझ्यासारख्या गुणहीनाला तू वरलेस. अजूनही तू



अनुरूप

अशा


िबत्रयाशी

वववाहबद्ध

हो;

तयामुळे

तुझ्या

इहपरलोकातील आकांिा पूणव होऊ शकतील. हे सुंदरी ! तल ु ा माहीतच आहे क्,

िशशुपाल, शाल्व, जरासंध, दं तवतत्र इतयादी राजे आणण तुझा थोरला भाऊ षातमीसुद्धा

माझा द्वेर्ष करीत आहे त. हे कल्याणी ! सामथ्यावने मदांध झालेल्या, गवववष्ठा अशा तया दष्ु टांचा गवव नाहीसा करण्यासाठाीच मी तुझे अपहरण करून तुला आणले. आम्ही खरोखरच दे ह व घरदार यांववर्षयी उदासीन आहोत. स्त्री, संतान आणण धन यांची

आम्हांला आकांिा नाही. आम्ही तिनक्ष्रमाय असन ू ददहायासारखे सािीदार आहोत. आम्ही आमच्या आतम्याच्या सािातकारानेच पूणक व ाम आहोत. (१०-२०)

श्रीशुक म्हणतात- श्रीकृष्ण आपल्यापासून कधीच दरू जात नसल्याकारणाने

षाक्तमणीला ’आपणच यांना सवावगधक वप्रय आहे .’ असा झालेला गवव नाहीसा

करण्यासाठाीच भगवंत एवढे बोलले आणण गप्प रादहले. आपले वप्रयतम बत्रलोकेश्वर भगवंतांचे पव ू ी कधीच न ऐकलेले हे अवप्रय बोल जेहाहा षाक्तमणीने ऐकले, तेहाहा ती

भ्याली. तितचे हृदय धडधडू लागले. गचंतच् े या अथांग सागरात ती गटांगळ्या खाऊ

लागली. अखेर ती रडू लागली. नखांच्या लािलम्यामळ ु े संद ु र ददसणार्या पायाच्या नखाने ती जमीन उकरू लागली. डोळ्यांतील काजळाने काळे झालेले अश्रू केशराने रं गलेली विीस्थळे धुऊ लागले. ती मान खाली घालून उभी रादहली. अतयंत दीु खाने

तितच्या तोंडून शब्द फुटे ना. आतयंतितक हायथा, भय आणण शोकामुळे तितची ववचारशतती लोप पावली, ववयोगाच्या शंकेने ती इतक् दब ु ळी झाली क्, तितच्या मनगटातील बांगड्या ओघळू लागल्या. हातातील चवरी गळून पडली. बुद्धी हायाकूळ झाल्याने तितला

एकाएक् घेरी येऊ लागली. आणण वार्याने केळ उन्मळून पडावी, तयाप्रमाणे केस ववस्कटून ती जिमनीवर कोसळली. भगवान श्रीकृष्णांच्या लिात आले क्, ववनोदाचे ममव लिात न आलेल्या षाक्तमणीची माझ्यावरील अतयंत प्रेमामुळे अशी अवस्था

झाली आहे . स्वभावतीच दयाळू असणार्या श्रीकृष्णांचे मन तितच्याबद्दलच्या कषाणेने भरून आले. (तयावेळी) चार हात धारण केलेले भगवान चटकन पलंगावरून खाली

उतरले आणण षाक्तमणीला तयांनी उठाववले. तितचे मोकळे झालेले केस सावरले आणण आपल्या कमलकराने तितचे तोंड कुरवाळले. हे राजा ! भगवंतांनी तितच्या डोळ्यांतील अश्रू आणण दीु खाश्रन ूं ी िभजलेले स्तन पस ु न ू आपल्याबद्दल अनन्य प्रेमभाव असणार्या


तितला बाहूंनी आिलंगन ददले. समजूत घालण्यात कुशल असणार्या भततवतसल प्रभूंनी षाक्तमणी ववनोदाने गोंधळून जाऊन बेचैन झालेली पाहून ’ तितची अशी थट्टा करायला नको होती,’ असे वाटून तयांनी तितची समजूत घातली. (२१-२८)

श्रीकृष्ण म्हणाले- हे ववदभवनंददनी ! माझे बोलणे तू मनावर घेऊ नकोस. तू

माझ्याशीच एकतिनष्ठा आहे स, हे मला मादहत आहे . हे वप्रये ! तू काय म्हणतेस, ते ऐकण्यासाठाीच मी तझ ु ी थट्टा केली होती. जयावरील ओठा प्रणयकोपाने थरथरत आहे त

असे, रागामुळे डोळ्यांना कडा लाल झालेले आणण भुवया उं चावलेले, तुझे सुंदर मुखकमल पाहण्यासाठाीच मी हे बोललो. हे घाबरट वप्रये ! गहृ स्थांनी आपल्या वप्रय

पतनीबरोबर हास्यववनोद करीत काही घटका आनंदात घालववणे, हाच तयांचा मोठाा ववरं गुळा होय. (२९-३१)

श्रीशुक म्हणतात- राजन ! श्रीकृष्णांनी अशा प्रकारे समजाववले, तेहाहा ते

चेष्टे चे बोलणे होते, हे लिात येऊन आपले वप्रयतम आपल्याला सोडून दे तील, ही

तितची भीती दरू झाली. पररक्षिता ! सलजज हास्य आणण प्रेमपूणव मधुर कटािाने श्रीकृष्णांच्या मुखाकडे पाहात ती तया पुषार्षोततमांना म्हणाली. (३२-३३)

षाक्तमणी म्हणाली- हे कमलनयना ! ऐश्वयव इतयादी सवव गण ु ांनी यत ु त अशा

अनंत भगवानांना अनुरूप अशी मी नाही, हे आपले म्हणणे बरोबर आहे . आपल्या

अखंड मदहम्यात राहाणारे व ब्रह्मदे वाददकांचे अगधपती आपण कोठाे आणण केवळ

अज्ञानी लोकच क्जची सेवा करतात, अशी मी गुणमय प्रकृती कोठाे ? हे बत्रववरमामा ! आपण राजे लोकांच्या भीतीने समुद्रात येऊन लपला आहात हे आपले म्हणणेही

बरोबर आहे . परं तु हे राजे म्हणजे तीन गुण. आपण जणू तयांच्याच भीतीने अंतीकरणरूप समुद्रामध्ये चैतन्यघन अनभ ु ूतितस्वरूप आतम्याच्या रूपामध्ये ववराजमान असता. आपले राजांशी वैर आहे हे ही खरे च ! पण ते राजे म्हणजे ही िुद्र इंदद्रये !

यांच्याशी आपले वैर आहे च ! आणण, हे प्रभो ! आपणास राजिसंहासन नाही हे ही

योग्यच आहे ; कारण आपल्या भततांनीसद्ध ु ा राजपद म्हणजे अज्ञानांधकार समजन ू

तयाचा तयाग केला आहे . तर मग आपण तयाचा स्वीकार कसा कराल ? आपण म्हणता क्, आपला मागव स्पष्ट नाही आणण लौकककातील पुरूर्षांप्रमाणे आपण


वागतसुद्धा नाही, हे ही खरे च ! कारण मुनी आपल्या पादपद्मांचा मकरं दरस सेवन करतात. तयाचा मागवसुद्धा अस्पष्ट असतो आणण ववर्षयांमध्ये गुरफटलेल्या नरपशूंना तयाची कल्पनाही करता येत नाही. आणण हे अनंता ! आपल्याला अनस ु रणार्या

आपल्या भततांच्या करमायाही जर अलौककक असतात, तर मग सवव शतती आणण

ऐश्वयाांचे आश्रय असणार्या, आपल्या करमाया अलौककक असतील, यात काय आश्चयव ! आपण स्वतीला तिनक्ष्कंचन म्हणवता, तेही बरोबर आहे . कारण आपल्याखेरीज दस ु री

कोणतीच वस्तू या ववश्वात नाही, म्हणन ू आपल्याला तिनक्ष्कंचन म्हणायचे ! िशवाय जया ब्रह्मदे व इतयादी दे वांची पज ू ा सवव लोक करतात, तेच दे व आपली पूजा करतात. सववलोकपूजय अशा तयांना आपण वप्रय आहात आणण ते आपल्याला वप्रय आहे त.

धनाढ्य लोक आपल्याला भजत नाहीत, हे आपले म्हणणेही योग्यच आहे . जे लोक धनाच्या अिभमानाने आंधळे होऊन इंदद्रयांना तप्ृ त करण्याच्या मागेच लागलेले असतात, ते आपले भजन करत नाहीत हे खरे च. कारण आपणच मतृ युरूप आहात, हे

ते जाणत नाहीत. आपणच चतुवववध पुरूर्षाथव आणण तयांचे आनंदरूप फलस्वरूप आहात. अशा आपल्याला प्राप्त करण्यासाठाी ववचारवंत सववस्वाचा तयाग करतात.

भगवन ! तयाच वववेक् पुरूर्षांचा आपल्याशी सेहायसेवक संबंध असणे उगचत आहे . जे

लोक स्त्री-पुरूर्षसंबंधाने प्राप्त होणर्या सख ु -दीु खाला वश होतात, तयांच्याशी आपला संबंध कसा योग्य ठारे ल ? िभिा मागून उदर-तिनवावह करणार्यांनी आपली प्रशंसा केली नाही,

तर

िमाशील

संन्यासी

महातम्यांनी

आपला मदहमा

वणणवला

आहे .

अदरू दशीपणाने नहाहे तर समजन ू उमजन ू आपल्याला वरले आहे. कारण आपण सार्या

मी

जगताचे आतमा आहात आणण आपल्या प्रेमी जनांना आपण आतमदानही करीत

असता. मी जाणून-बुजूनच तया ब्रह्मदे व, दे वराज इंद्र इतयादींचा तयाग केला. कारण

आपल्या भुवयांच्या इशार्यावर उतपन्न होणार्या काळाच्या वेगाने तयांच्या आशाआिांकांवर पाणी पडते. मग इतरांची काय कथा ? (३४-३९)

हे गदाग्रजा ! आपण राजांच्या भीतीने समद्र ु ात तिनवास करू लागलात, हे

आपले म्हणणे तकवसंगत वाटत नाही. कारण आपण केवळ आपल्या शाड्वग ्.धनष्ु याच्या टणतकाराने माझ्या वववाहासाठाी आलेल्या सवव राजांना पळवन ू लावून मला पळवून

आणलेत. जसा िसंह आपल्या आरोळीने वनातील पशूंना वपटाळून लावून आपला भाग


घेऊन येतो. हे कमलनयना ! जे माझ्या मागे लागतात, तयांना साधारणपणे कष्टच

भोगावे लागतात. असे आपण कसे म्हणता ? प्राचीन काळी अंग, पथ ृ ,ू भरत, ययाती,

गय इतयादी राजराजेश्वर आपापले एकछत्री साम्राजय सोडून जया आपल्याला प्राप्त करून घेण्याच्या इच्छे ने तपश्चयाव करण्यासाठाी वनामध्ये गेले होते; तयांना आपले

अनुयायी होण्यामुळे काही कष्ट झाले काय ? आपण म्हणता क्, मी एखाद्या

राजकुमाराला वरावे. पण भगवन ! सवव गुणांचे आश्रयस्थान असणार्या संतांनी स्तववलेल्या,


पाप-तापापासन ू

मत ु त

करणार्या,

लक्ष्मीचे

तिनवासस्थान

असणार्या आपल्या चरणकमलांचा सग ु ंध एकदा घेतल्यावर आपला स्वाथव-परमाथव जाणणारी कोणती मनष्ु य-स्त्री ते सोडून नेहमी मोठ्या भयांनी ग्रासलेल्यांचा स्वीकार करील ? हे प्रभो ! इह-परलोकातील सवव आशा पूणव करणार्या, तसेच सवाांचे आतमा

असणार्या व मला अनुरूप अशाच जगदीश्वरांना मी वरले आहे . मला माझ्या

कमाांनुसार वेगवेगळ्या योनीत भटकावे लागले तरी नेहमी आपले भजन करणार्यांचा िमथ्या संसारभ्रम नाहीसा करणार्या व तयांना आपले स्वरूपसद्ध ु ा देऊन टाकणार्या

अशा आपल्या चरणांनाच मी शरण असावे. हे अच्युता ! हे शत्रन ु ाशना ! घरांमध्ये

क्स्त्रयांची गाढवाप्रमाणे ओझी वाहणारे , बैलांप्रमाणे कामाला जप ुं लेले, कुत्रयांप्रमाणे

तितरस्कार सहन करणारे , बोतयांप्रमाणे दहंसक, दासाप्रमाणे सेवा करणारे , आपण सांगगतलेले िशशुपाल इतयादी राजे आहे त. क्जच्या कानांवर शंकर, ब्रह्मदे व इतयादी

दे वेश्वरांच्या सभेत गायन केल्या जाणार्या आपल्या कथा आल्या नसतील, तितलाच ते राजे लखलाभ होवोत. (४०-४४)

वरून कातडे, दाढी-िमशा, रोम, नखे आणण केसांनी झाकलेले व आत मांस, हाडे, रतत, ककडे, मल-मूत्र, कफ, वपतत आणण वायू यांनी भरलेले, म्हणूनच क्जवंत असून प्रेतासारख्या असणार्या या शरीराला, क्जला आपल्या चरणारववंदाच्या मकरं दाचा

सग ु ंध हुंगावयास िमळाला नाही, अशीच मख ू व स्त्री आपला वप्रय पती समजन ू भजते. हे कमलनयना ! आपण आतमाराम असल्याने माझ्याकडे आपली दृष्टी जात नसली, तरी आपल्या चरणकमलांवर माझे दृढ प्रेम असावे. जेहाहा आपण या जगाच्या

अिभवद्ध ु ाचा स्वीकार करून माझ्याकडे पाहता, तोसद्ध ु ा आपला ृ ीसाठाी उतकट रजोगण मोठाा अनुग्रहच आहे , असे मी मानते. हे मधुसुदना ! एखाद्या अनुरूप वराला माळ


घाल, असे आपण म्हणालात. तुमचे हे म्हणणे मला खोटे वाटत नाही. कारण कधी कधी एखाद्या पुरूर्षाने क्जंकल्यानंतर सद्ध ु ा कािशराजाची कन्या अंबा दहच्याप्रमाणे एखादीचे


झाल्यानंतरही

पुरूर्षावर

नवनवीन

प्रेम

पुरूर्षांकडे

असू

ओढ

शकते.

घेत.े

कुलटा

बुवद्धमान

स्त्रीचे

मन

पुरूर्षाने

तर

अशा

वववाह

स्त्रीला

आपल्याजवळ ठाे वू नये. तितला स्वीकारणारा पुरूर्ष इहलोक आणण परलोक असे दोन्हीही घालवून बसतो. (४५-४८)

श्रीकृष्ण म्हणाले- साध्वी ! राजकुमारी ! तुझ्या तोंडून हे च ऐकण्यासाठाी मी

तुझी थट्टा केली. तू माझ्या म्हणण्याचा जो जो अथव लावलास, तो अिरशी खरा आहे .

हे सुंदरी ! तू माझी अनन्य भतत आहे स. तू माझ्याकडून जयाची इच्छा धरशील, तया तुझ्या इच्छा नेहेमीच पूणव होतील. िशवाय माझ्यासंबंधीच्या कामना सांसाररक बंधनात

टाकणार्या नसतात. हे पुण्यशीले ! मी तझ ु े पतितप्रेम आणण पातितव्रतय चांगल्या तर्हे ने पारखले. कारण मी अनेक प्रकारे तल ु ा ववचिलत करण्याचा प्रयतन केला असतानाही

तझ ु ी बुद्धी माझ्यापासन ू दरू गेली नाही. हे वप्रये ! मी मोि दे णारा आहे . असे असन ू

जे सकाम पुरूर्ष अनेक प्रकारची व्रते आणण तपश्चयाव करून दांपतयसख ु ाची अिभलार्षा करतात, ते माझ्या मायेने मोदहत झाले आहे त, असे समजावे. हे मातिननी ! मोि व

सवव प्रकारच्या संपततींचा स्वामी परमातमा अशा मला प्राप्त करूनसुद्धा जे लोक फतत संपततीचीच अिभलार्षा धरतात, माझी नहाहे , ते अभागीच होत. कारण ववर्षयसुख नरकामध्येही िमळू शकते. परं तु तया लोकांचे मन ववर्षयांमध्येच गुंतलेले असते. म्हणूनच तयांना नरकात जाणे सुद्धा चांगले वाटते. हे गहृ स्वािमनी ! तू आतापयांत

संसार-बंधनातून मुतत करणार्या माझीच तिनरं तर सेवा केली आहे स. ही मोठाीच आनंदाची गोष्ट आहे . संसारमुतत माणसे असे कधीच करू शकत नाहीत. जया क्स्त्रयांचे गचतत वाईट कामनांनी भरलेले असते आणण जया आपल्या इंदद्रयांच्या

तप्ृ तीसाठाीच तिनरतिनराळ्या प्रकारची कपटकारस्थाने करीत असतात, तयांना तर असे

करणे खप ू च अवघड आहे . हे मातिननी ! मला आपल्या घरामध्ये तझ् ु यासारखी प्रेम

करणारी पतनी दस ु री कोणीही ददसत नाही; कारण फतत माझी क्ती ऐकून आपल्याशी वववाहासाठाी आलेल्या राजांची उपेिा करून ब्राह्मणाकरवी तू मला एक

गुप्त संदेश पाठाववला होतास. तुझे हरण करतेवेळी मी तुझ्या भावाला यद्ध ु ात क्जंकून


तयाला ववद्रप ू केले होते आणण अतिनषाद्धाच्या वववाहप्रसंगी द्यूत खेळतेवेळी बलरामाने

तर तयाचा वध केला. परं तु आमच्याशी ववयोग होईल, या भीतीने तू गुपचप ू पणे सवव दीु ख सहन केलेस. मल एका शब्दानेसुद्धा तू बोलली नाहीस. ह्या गुणामुळेच तू मला क्जंकलेस. (भगवान बत्रकालदशी असल्यामळ ु े तयांनी हा वधाचा भववष्यकालीन उल्लेख

केला असावा) माझ्या प्राप्तीसाठाी तू दत ू ाकरवी आपला गप्ु त संदेश पाठाववला होतास.

परं तु माझ्या येण्याला उशीर होत आहे असे ददसले, तेहाहा तुला हे सवव जग असार

वाटू लागले. तयावेळी तू आपले शरीर दस ु र्या कोणासाठाीही योग्य नाही, असे समजन ू ते सोडण्याचा तिनश्चय केलास. तझ ु ा हा प्रेमभाव तझ् ु या दठाकाणीच राहू दे . आम्ही याची परतफेड करू शकत नाही. फतत तयाचे कौतक ु करतो. (४९-५७)

श्रीशुक म्हणतात- जगदीश्वर भगवान श्रीकृष्ण आतमाराम असूनही सामान्य

मनुष्यासारखे असे प्रेमालाप करीत षाक्तमणीबरोबर रममाण झाले. जगाला उपदे श करणारे सववहायापक भगवान श्रीकृष्ण याचप्रमाणे अन्य पतन्यांच्या महामांमध्येसद्ध ु ा गहृ स्थाप्रमाणे गहृ स्थाश्रमाला उगचत अशा धमावचे आचरण करीत. (५८-५९)

अध्याय साठाावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ६१ वा भगवंतांच्या संततीचे वणवन व अतिनषाद्धाच्या वववाहामध्ये षातमीला मारणे श्रीशुक म्हणतात- श्रीकृष्णांच्या प्रतयेक पतनीला दहा दहा पुत्र झाले. ते सवव

गुणांच्या बाबतीत वडडलांपेिा कमी नहाहते. श्रीकृष्ण आपल्या महालाबाहे र कधीच जात नाहीत, असे पाहून आपणच श्रीकृष्णांना अतयंत वप्रय आहोत, असे तया राजकन्यांना वाटे . कारण तयांना श्रीकृष्णांच्या खर्या स्वरूपाची जाणीव नहाहती. आतमानंदामध्ये

असलेल्या श्रीकृष्णांचे कमळाच्या कळीप्रमाणे सुंदर मुख, दीघव बाहू, आकणव नेत्र, प्रेममय हास्य, भावपूणव नजर आणण मधुर वाणी यांमुळे तया सुंदरी स्वतीच मोदहत झालेल्या असत. तया आपल्या श्रंग ृ ारपूणव हावभावांनी तयांचे मन क्जंकू शकत नसत.

मंद हास्ययत ु त नेत्रकटािांनी व भव ु यांच्या ववलासाने तया सोळा सहस्त्र क्स्त्रया


कामकलेच्या भावांनी पररपूणव असे कामबाण तयांच्यावर सोडीत, परं तु कोणतयाही साधनांनी, तया भगवंतांचे मन ववचिलत करू शकल्या नाहीत. (१-४) ब्रह्मदे व

इतयादी

दे वांनासद्ध ु ा

जयांचे

खरे

स्वरूप

कळले

नाही,

तयाच

रमारमणांना तया क्स्त्रयांनी आपल्या पतीच्या रूपाने प्राप्त करून घेतले होते. आता

तिनतय तयांचे प्रेम आणण आनंद वाढत होते. आणण तया प्रेमपूणव हास्ययुतत पाहाणे, नहाया समागमाची लालसा इतयादींनी भगवंतांची सेवा करीत असत. तया सवव

पतन्यांच्याबरोबर सेवा करण्यासाठाी शेकडो दासी असत. तरीसुद्धा जेहाहा तयांच्या

महालात भगवान येत, तेहाहा तया स्वती पुढे होऊन तयांचे स्वागत करीत. श्रेष्ठा आसनावर बसवीत. उततम सामग्रीने तयांची पूजा करीत. चरणकमले धूत. ववडा दे त.

पाय चेपून तयांचा थकवा दरू करीत. पंख्याने वारा घालीत. सुवािसक चंदन इतयादी

लावीत. फुलांचे हार गळ्यात घालीत. केस ववंचरीत. झोपवीत. स्नान घालीत आणण अनेक प्रकारच्या पदाथाांचे भोजन करवून स्वती भगवंतांची सेवा करीत. (५-६)

श्रीकृष्णाच्या प्रतयेक पतनीला दहा दहा पुत्र होते, हे मी सांगगतलेच आहे .

तयांपैक् जया आठा पट्टराण्या होतया, तयांच्या प्रद्युम्न इतयादी पुत्रांववर्षयी मी आता सांगतो. प्रद्युम्न, चाषादे ष्ण, सुदेष्ण, परारमामी चाषादे ह, सुचारू, चारूगुप्त, भद्रचारू,

चारूचंद्र, ववचारू आणण दहावा चारू असे षाक्तमणीला दहा पुत्र झाले. हे सववजण

कोणतयाही बाबतीत वडडलांहून कमी नहाहते. भान,ू सुभानू, स्वभावनू, प्रभान,ू भानुमान, चंद्रभानू, बह ृ द्भान,ू अतितभान,ू श्रीभानू आणण प्रतितभानू असे सतयभामेचे दहा पुत्र होते. जांबवतीचे सांब, सिु मत्र, पुरूक्जत, शतक्जत, सहस्त्रक्जत, ववजय, गचत्रकेतू, वसम ु ान,

द्रववड आणण रमातू असे दहा पुत्र होते. हे ही श्रीकृष्णांना वप्रय होते. नाग्नक्जतीला वीर, चंद्र, अश्वसेन, गचत्रगू, वेगवान, वर्ष ृ , आम, शंकू, वसू आणण कांतितमान कंु ती असे दहा पुत्र झाले. कािलंदीचे हे दहा पुत्र होते - धुत, कवी, वर्ष ृ , वीर, सुबाहू, भद्र, शांती, दशव, पूणम व ास आणण धाकटा सोमक. (७-१४)

मद्रदे शाची राजकुमारी लक्ष्मणा दहच्यापासन प्रघोर्ष, गात्रवान, िसंह, बल, ू

प्रबल, ऊध्ववग, महाशतती, सह, ओज आणण अपराक्जत यांचा जन्म झाला. िमत्रववंदेचे

वक ृ , हर्षव, अतिनल, गध्र ृ , वधवन, अन्नाद, महाश, पावन, वन्ही आणण िुधी हे पुत्र होते.


भद्रे चे संग्रामक्जत, बह ृ तसेन, शूर, प्रहरण, अररक्जत, जय, सुभद्र, वाम, आयू आणण सतयक हे पुत्र होते. या पट्टराण्यांहायतितररतत भगवंतांच्या रोदहणी इतयादी आणखीही सोळा हजार एकशे पतन्या होतया. तयांचे दीक्प्तमान, ताम्रमान इतयादी पुत्र होते. प्रद्युम्नाचा भोजकट नगरात राहणार्या षातमीची कन्या षातमवती दहच्याशी वववाह

झाला होता. तितच्यापासून बलशाली अतिनषाद्धाचा जन्म झाला. पररक्षिता ! श्रीकृष्णांच्या

मुलांच्या सोळा हजार एकशे आठा माता होतया. म्हणून तयांच्य पुत्र-पौत्रांची संख्या कोट्यावधी झाली. (१५-१९)

राजाने ववचारले- हे ववद्वन ! भगवान श्रीकृष्णांनी रणभूमीवर षातमीचा पराभव

केला होता. तयामुळे तो श्रीकृष्णांना मारण्यासाठाी संधीची वाट पाहात होता. अशा क्स्थतीत तयाने आपली कन्या शत्रच् ू या मल ु ाला कशी ददली ? या दोन शत्रम ूं ध्ये पुन्हा

परस्पर वैवादहक संबंध कसा जळ ु ू न आला ? कारण योगीजन भूत, भववष्य आणण

वतवमानकाळातील इंदद्रयातीत, पुष्कळ लांबच्या ककंवा एखाद्या अडथळ्यामळ ु े न ददसणार्या गोष्टीसद्ध ु ा प्रतयि पाहात असतात. (२०-२१) श्रीशुक

स्वयंवरामध्ये


स्वतीच

प्रद्युम्न

वरमाला

मूतितवमंत कामदे व

घातली

होती.

होता.

तयावेळी

तयाला

युद्धामध्ये

षातमवतीने प्रद्युम्नाने

एकट्यानेच तेथे एकबत्रत आलेल्या राजांना क्जंकले आणण षातमवतीचे हरण केले. (२२)

श्रीकृष्णांकडून अपमातिनत झाल्यामुळे जरी षातमीच्या मनातील वैर कायम

होते, तरीसुद्धा आपली बहीण षाक्तमणी दहला प्रसन्न करण्यासाठाी तयाने आपली नात रोचन दहचा वववाह षाक्तमणीचा नातू अतिनषाद्ध याच्याशी लावून ददला. अशा प्रकारचा वववाह-संबंध शास्त्रववषाद्ध होता, हे षातमीला माहीत असूनसुद्धा बदहणीच्या प्रेमाखातर

तयाने असे केले. राजा ! अतिनषाद्धाच्या वववाहसोहळ्यासाठाी भगवान श्रीकृष्ण, बलराम, षाक्तमणी, प्रद्युम्न, सांब इतयादी भोजकट नगरीला आले. वववाहसोहळा संपल्यावर

किलंगनरे श इतयादी गवववष्ठा राजे षातमीला म्हणाले, "तू बलरामा द्यत ू ात क्जंकून दाखव. हे राजा षातमी ! बलरामाला द्यत ू खेळता येत नाही. परं तु खेळण्याचे तयाला

जबरदस्त हायसन आहे ." तया लोकांनी इरे ला घातल्याने षातमीने बलरामांना बोलावन ू

तो तयांच्याबरोबर द्यत ू खेळू लागला. बलरामांनी अगोदर शंभर, नंरत हजार व


तयानंतर दहा हजार मोहरांचा डाव लावला. ते सवव षातमीने क्जंकले. तेहाहा किलंगराजा दात ववचकावून, खदखदा हसून बलरामांची णखल्ली उडवू लागला. बलरामांना ते सहन झाले नाही. यानंतर षातमीने एक लि मोहरांचा पण लावला. तो बलरामांनी क्जंकला.

परं तु षातमी लबाडीने म्हणू लागला क्, "मी क्जंकलो." यावर बलराम खवळला. तयाचे

डोळे स्वभावतीच लाल होते. रमाोधामुळे ते आणखीनच लाल झाले. आता तयांनी दहा

कोटी मोहरांचा पण लावला. यावेळीसुद्धा द्यूताच्या तिनयमानुसार बलरामाचाच जय झाला. परं तु षातमीने कपटाने म्हटले, "मी क्जंकलो ! या ववर्षयातील तजज्ञ याचा तिनणवय करू दे त." (२५-३२)

तयावेळी आकाशवाणी झाली क्, " तिनयमानुसार बलरामांनीच हा डाव क्जंकला

आहे . षातमी खोटे बोलतो." यावेळी षातमीचा मतृ यु जवळ आला होता. तयामळ ु े तयाच्या साथीदार दष्ु ट राजांनी तयाला भडकावले. तेहाहा तयाने आकाशवाणीकडे लि न दे ता बलरामाची णखल्ली उडवीत म्हटले, "तम् ु ही वनात भटकणारे गवळी ! द्यत ू ातले

तम् ु हांला काय कळणार ? फाशांनी आणण बाणांनी फतत राजे लोकांनीच खेळावे. तम् ु ही नहाहे !" षातमीने असा अपमान केल्यामळ ु े बलरामांनी रमाोधाने एका लोखंडी काटे

लावलेल्या सोट्याने तया वववाहमंगलसभेतच षातमीला ठाार केले. जो किलंगनरे श

अगोदर दात ववचकावून हसत होता, तो आता तेथून तिनसटला, परं तु बलरामांनी दहा

पावलांवरच तयाला गाठाून रमाोधाने तयाचे दात पाडून टाकले. बलरामांनी तयाच सोट्याने

दस ु र्या राजांचेही हात, मांड्या, मस्तके इतयादी तोडून टाकली. षातमीने माखलेले ते

भयभीत होऊन तेथून पळू लागले. परीक्षिता ! श्रीकृष्णांनी ववचार केला क्, बलरामांची प्रशंसा केली तर षाक्तमणी रागावेल आणण हे वाईट केले , असे म्हटले तर बलराम रागावेल. म्हणून आपला मेहुणा षातमी याच्या मतृ युबद्दल ते चांगले अगर वाईट काहीच बोलले नाहीत. यानंतर अतिनषाद्धाचा वववाह आणण शत्रच ू ा वध ही दोन्ही कामे पण ू व करून भगवंतांचे आगश्रत बलराम इतयादी यादव नववववादहता रोचना

तितच्यासह अतिनषाद्धाला श्रेष्ठा रथात बसवून भोजकट नगरातन ू द्वारकापुरील तिनघन ू आले. (३३-४०)

अध्याय एकसष्टावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ६२ वा उर्षा - अतिनषाद्ध िमलन परीक्षिताने म्हटले- हे महायोगी ! मी असे ऐकले आहे क्, यदश्र ु ेष्ठा

अतिनषाद्धाने बाणासुराची कन्या ऊर्षा दहचाशी वववाह केला होता आणण याप्रसंगी

श्रीकृष्ण व शंकराचे अतितशय घनघोर असे यद्ध झाले होते. हा वतृ तांत आपण ु ववस्तारपव व मला सांगावा. (१) ू क

श्रीशुक म्हणाले- महातमा बलीची कथा तर तू ऐकलीच आहे स. जयाने

वामनसूपधारी भगवंतांना सार्या पथ् ृ वीचे दान केले होते, तया महातम्या बिळराजाला शंभर मुलगे होते. तयांपैक् सवाांत थोरल्याचे नाव बाण होते. बळीचा औरस पुत्र

भगवान शंकरांच्या भततीमध्ये नेहमी गढून गेलेला असे. समाजात तयाच्याववर्षयी मोठाा आदर होता. तयाचे औदायव आणण बुवद्धमतता प्रशंसनीय होती. स्वतीची प्रतितज्ञा तो पूणव करीत असे. िशवाय तो तिनष्ठाे ने व्रतपालन करीत असे. तया काळी तो रमणीय

अशा शोणणतपरु ामध्ये राजय करीत असे. भगवान शंकरांच्या कृपेने इंद्रादी दे व

नोकरांप्रमाणे तयाची सेवा करीत होते. तयाला एक हजार हात होते. एके ददवशी शंकर तांडवनतृ य करीत असताना तयाने एक हजार हातांनी अनेक प्रकारची वाद्ये वाजवून तयांना

प्रसन्न

करून

घेतले.

भततवतसल,

शरणागताचे

रिण

करणारे

आणण

भूतमात्राचे स्वामी असलेले शंकर बाणासुराला म्हणाले, "तुला हवा तो वर माग." बाणासुर म्हणाला- " भगवन ! आपण माझ्या नगराचे रिण करीत राहावे." (२-५)

बळाचा गवव चढलेल्या बाणासरु ाने एके ददवशी तयाच्या शेजारी असलेल्या

भगवान शंकरांच्या चरणकमलांना सूयावप्रमाणे चमकणार्या मक ु ु टाने स्पशव करून प्रणाम केला आणण म्हटले. "हे महादे वा ! आपण सवव चराचर जगाचे गुरू आणण ईश्वर

आहात. मी आपणास नमस्कार करीत आहे . ह्या लोकांचे मनोरथ पूणव झालेले नसतात, तयांचे ते मनोरथ पूणव करणारे आपण कल्पवि ृ आहात. भगवन ! आपण मला एक हजार हात ददले आहे . परं तु ते मला केवळ भाररूप झाले आहे त. कारण या


त्रैलोतयात आपणाखेरीज माझ्याबरोबरीचा दस ु रा कोणीच योद्धा मला आढळत नाही. (६-८)

हे आदददे वा ! एक ददवस लढाईसाठाी माझे हात एवढे सळसळू लागले क्, मी

पववत फोडीत ददग्गजांवर चालन ू गेलो. परं तु तेसद्ध ु ा मला िभऊन पळून गेले." ते ऐकून

रागावून भगवान शंकर म्हणाले- "अरे मूखाव ! जयावेळी तझ ु ी रथावरील ध्वजा मोडून खाली पडेल, तयावेळी माझ्यासारख्याच योद्ध्याशी तुझे युद्ध होईल आणण तो तुझा

गवव नाहीसा करील." पररक्षिता ! हे ऐकून मूखव बाणाला अतितशय आनंद झाला आणण तो आपल्या घरी परतला. आता तो मूख,व भगवान शंकरांच्या सांगण्याप्रमाणे आपल्या सामथ्यावचा नाश करणार्या तया युद्धाची वाट पाहू लागला. (९-११)

तयाची ऊर्षा नावाची एक कन्या होती. ती अजून कुमारीच होती. तरीसुद्धा एके

ददवशी स्वप्नामध्ये तितने पादहले क्, "अतिनषाद्धाशी आपला समागम झालेला आहे ." ववशेर्ष म्हणजे तितने अतिनषाद्धाला कधी पादहले नहाहते क् तयाच्याववर्षयी काही ऐकलेही

नहाहते. स्वप्नातच तो न ददसल्याने ती म्हणाली, "नाथ ! आपण कोठाे आहात ?" असे म्हणताच ती जागी झाली व हायाकूळ होऊन उठाून बसली. नंतर आपण सख्यांच्या मध्ये आहोत, असे पाहून अतितशय लक्जजत झाली. बाणासुराच्या कंु भांड नावाच्या मंत्रयाची गचत्रलेखा नावाची कन्या होती. ऊर्षा आणण गचत्रलेखा एकमेक्ं च्या

मैबत्रणी होतया. गचत्रलेखेने ऊर्षाला कुतूहलाने ववचारले. "हे सुंदर राजकुमारी ! अजून तझ ु े कोणी पाणणग्रहण केलेले नाही. तर मग तू कोणाला शोधीत आहे स ? आणण तझ् ु या मनात काय आहे ?" (१२-१५)

ऊर्षा म्हणाली- " गडे ! मी स्वप्नात एक पुरूर्ष पादहला. तयाच्या शरीराचा वणव

सावळा असून नेत्र कमलदलाप्रमाणे होते. तो पीतांबर नेसलेला असून तयाचे बाहू पुष्ट होते. तो क्स्त्रयांना आवडेल, असाच होता. तयाने आपले अधरामत ृ मला पाजले. तो माला आणखी हवा होता, तेवढ्यात तो मला दीु खसागरात लोटून कुठाे तरी तिनघन ू गेला. मी माझ्या तयाच प्राणवल्लभाचा शोध घेत आहे . (१६-१७)


गचत्रलेखा म्हणािल- "सखे ! तुझा गचततचोर त्रैलोतयात जर असेल, तर मला

तो दाखव. मी तयाला आणीन आणण तुझी ववरहहायथा नाहीशी करीन." असे म्हणून

गचत्रलेखेने काही दे व, गंधवव, िसद्ध, चारण, पन्नग, दै तय, ववद्याधर, यि आणण

माणसांची हुबेहूब गचत्रे काढली. मनुष्यांमध्ये तितने वक्ृ ष्णवंशातील शूरसेन, वसुदेव, बलराम आणण श्रीकृष्ण यांची गचत्रे काढली. नंतर प्रद्यम् ु नाचे गचत्र पाहताच ऊर्षा लाजली. परीक्षिता ! जेहाहा तितने अतिनषाद्धाचे गचत्र पादहले, तेहाहा तर लाजेने आपली मान खाली घातली. नंतर क्स्मतहास्य करीत ती म्हणाली- "हाच. हाच तो माझा प्राणवल्लभ. " (१८-२१) परीक्षिता ! गचत्रलेखा योगगनी होती. हा श्रीकृष्णांचा नातू आहे , हे ओळखून ती

आकाशमागावने श्रीकृष्णांच्या द्वारकापुरीत पोहोचली. तेथे सुंदर पलंगावर झोपलेल्या

अतिनषाद्धाला योगिसद्धीच्या प्रभावाने गचत्रलेखेने उचलून शोणणतपुरात आणले आणण

सखी ऊर्षेला तितच्या वप्रयतमाचे दशवन घडववले. आपल्या परमसंद ु र प्राणवल्लभाला

पाहून आनंदाने तितचे मख ु कमल प्रफुक्ल्लत झाले आणण ती तयाच्याशी रममाण झाली. तितच्या तया अंतीपरु ाकडे कोणीही पुरूर्ष डोकावूनसद्ध ु ा पाहू शकत नहाहता. ऊर्षाचे तयाच्यावरील प्रेम ददवसेंददवस ववृ द्धंगत होऊ लागले. ती बहुमोल वस्त्रे, फुलांचे हार, सुगंधी द्रहाये, धूप, दीप, आसन, सुमधुर पेये, खाद्यपदाथव, मधुर वाणी इतयादींनी तयाची सेवा करून तयाला खूर्ष करीत असे. आपल्या प्रेमाने ऊर्षाने तयाचे मन क्जंकून घेतले होते. तया अंतीपुरात गुप्तपणे तितच्या सहवासात रादहलेल्या अतिनषाद्धाला ककती ददवस तिनघून गेले, याचा पतताच लागला नाही. (२२-२६)

यदव ु ीराच्या सहवासाने ऊर्षाचे कौमायव नष्ट झाले होते. तितच्या शरीरावर अशी

गचन्हे ददसू लागली होती क्, जी कोणतयाही प्रकारे लपववली जाऊ शकत नहाहती.

ऊर्षाही अतितशय आनंदी ददसत होती. पहारे कर्यांनी ते ओळखून बाणासुराकडे जाऊन सांगगतले क्, "राजन ! आपल्या राजकुमारीचे जे काही रं ग-ढं ग आम्ही पाहात आहोत, ते आपल्या कुळाला बट्टा लावणारे आहे त. हे प्रभो ! सावधपणे आम्ही महालावर पहारा

दे त असतो. आपल्या कन्येला बाहे रचा मनुष्य पाहूसुद्धा शकत नाही. असे असता ही कलंककत कशी झाली, कळत नाही." (२७-२९)


आपल्या कन्येचा कलंक ऐकून बाणासुराला अतितशय वाईट वाटले. तो

ताबडतोब ऊर्षेच्या महालात जाऊन पाहातो, तर तेथे अतिनषाद्ध. अतिनषाद्ध कामावतार

प्रद्युम्नाचा पुत्र होता. तयाच्यासारखा सद ुं र बत्रभुवनात दस ु रा कोणी नहाहता. तयाच्या

सावळ्या शरीरकांतीवर पीतांबर शोभत होता. लांब बाहू होते. कमलदलाप्रमाणे डोळे , कुरळे केस, कंु डलांची दीप्ती आणण मंद मंद हास्ययुतत नजर यांमळ ु े मख ु ाचे सौंदयव काही आगळे च ददसत होते. तयावेळी अतिनषाद्ध सुंदर वेर्षभूर्षा केलेल्या वप्रयेबरोबर द्यूत खेळत होता. मोगर्याचा हार तयाच्या गळ्यात होता आणण तया हाराला ऊर्षाच्या अंगाचा स्पशव झाल्याने तितच्या विीस्थाळाचे केशर लागले होते. तयाला ऊर्षेच्या

जवळच बसलेला पाहून बाणासरु आश्चयवचककत झाला. बाणासरु पुष्कळशा शस्त्रास्त्रांनी सुसजज असलेल्या वीर सैतिनकांसह महालात घुसल्याने जेहाहा अतिनषाद्धाने पादहले, तेहाहा तयाला मारण्यासाठाी तो लोखंडाचा एक भयंकर पररघ उगारून पववत्रयात उभा रादहला.

जणू कालदं ड घेतलेला यमच. ते सैतिनक तयाला पकडण्यासाठाी जसजसे तयाच्या

अंगावर घावून जात, तसतसा तो तयांना, डुकरांच्या कळपाच्या नायकाने कुत्रयांना मारावे, तयाप्रमाणे मारू लागला. अतिनषाद्धाच्या फटकार्याने तया सैतिनकांची मस्तके,

हात, मांड्या इतयादी अवयव तुटू लागले, तेहाहा ते महालाबाहे र पळून गेले. आपल्या सेनेचा संहार करणार्या तयाला शूर बाणासुराने संतापून नागपाशांनी बांधले. आपल्या

वप्रयतमाला बांधलेले ऐकून ऊर्षा शोकाने आणण खेदाने अतयंत ववहाहळ झाली, तितच्या नेत्रांतन ू अश्रध ु ारा वाहू लागल्या आणण ती रडू लागली. (३०-३५)

अध्याय बासष्टावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ६३ वा श्रीकृष्णांबरोबर बाणासरु ाचे यद्ध ु श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! पावसाळ्याचे चार मदहने तिनघूने गेले; परं तु

अतिनषाद्धाचा शोध लागला नाही. यामुळे तयांच्या घरातील लोक अतितशय शोकाकुल

झाले होते. नारदांकडून अतिनषाद्धाचा परारमाम व तयाचे नागपाशात बांधले जाणे, या


घटना ऐकून श्रीकृष्णांनाच आपले दै वत मानणार्या यादवांनी शोणणतपुरावर चढाई

केली. श्रीकृष्ण आणण बलराम यांच्याबरोबर असलेल्या प्रद्युम्न, सातयक्, गद, सांब, सारण, नंद, उपनंद, भद्र इतयादी यादवश्रेष्ठाांनी बारा अिौदहणी सेनेचा बाणासुराच्या

राजधानीला चारी बाजूंनी वेढा ददला. यादवसेना नगरातील उद्याने, तट, बुरूज आणण गोपुरे यांची तोड-फोड करू लागली आहे , हे पाहून रमाोधाववष्ट बाणासुर बारा अिौदहणी सेना घेऊन नगराच्या बाहे र पडला. बाणासुराच्या बाजन ू े भगवान शंकर नंदीवर स्वार होऊन आपले पुत्र आणण गणांसह राम-कृष्णांशी यद्ध ु करू लागले. परीक्षिता ! ते यद्ध ु

इतके अद्भूत आणण घनघोर झाले क्, ते पाहून अंगावर रोमांच उठात. भगवान श्रीकृष्णांशी शंकरांचे आणण प्रद्यम् ु नाशी कातितवकेयाचे यद्ध ु झाले. बलरामांशी कंु भांडाचे आणण कूपकणावचे यद्ध ु झाले. बाणासुराच्या पुत्राला सांब आणण बाणासुराला सातयक्

जाऊन िभडले. ब्रह्मदे व इतयादी श्रेष्ठा दे व, ीर्षी, िसद्ध, चारण, गंधवव, अप्सरा आणण यि ववमानांत बसून ते युद्ध पाहाण्यासाठाी आले. श्रीकृष्णांनी आपल्या शाड्वग.

धनुष्यावरून सोडलेल्या तीक्ष्ण टोकाच्या बाणांनी शंकरांचे सेवक असलेले भूत, प्रेत,

प्रमथ, गुह्यक, डाककणी, यातुधान, वेताल, ववनायक, प्रेतगण, मातग ृ ण, वपशाच,

कूष्मांड आणण ब्रह्मरािस यांना मारून पळवून लावले. वपनाकपाणी शंकरांनी शाड्वगधारी

श्रीकृष्णांवर



अस्त्रे

फेकली,

परं तु


कोणतयाही प्रकारे ववचिलत न होता तयांना आपल्या ववरोधी अस्त्रांनी शांत केले. तयांनी

ब्रह्मास्त्राच्या

शांतीसाठाी

ब्रह्मास्त्राचा,

वायहायास्त्रासाठाी

पववतास्त्राचा,

आग्नेयास्त्रासाठाी पजवन्यास्त्राचा आणण पाशप ु तास्त्रासाठाी नारायणास्त्राचा प्रयोग केला.

यानंतर भगवान श्रीकृष्णांनी जंभ ु े ते यद्ध ु ृ णास्त्राने महादे वांना मोदहत केले. तयामळ सोडून जांभया दे ऊ लागले. तेहाहा श्रीकृष्ण तलवार, गदा आणण बाणांनी बाणसुराच्या

सेनेचा संहार करू लागले. इकडे प्रद्युम्नाने बाणांच्या वर्षाववाने कातितवकेयाला घायाळ

केले. तयाच्या अंगातून रतताच्या धारा वाहू लागल्या. तो रणांगण सोडून आपले वाहन असणार्या मयूरावर बसून तिनघून गेला. बलरामांनी आपल्या मस ु ळाच्या प्रहाराने कंु भांड आणण कूपकणावला घायाळ केले. ते रणभूमीवर कोसळले. अशा प्रकारे सेनापतींची वाताहत झालेली पाहून तयांची सेना इकडे तितकडे पळू लागली. (१-१६)


रथावर स्वार झालेल्या बाणासुराला आपली सेना पळत असलेली पाहून अतितशय रमाोध आला. तयाने सातयक्ला सोडले आणण तो श्रीकृष्णांवर धावला. रणोन्मतत बाणासुराने आपल्या एक हजार हातांनी एकाचवेळी पाचशे धनष्ु यांच्या

दोर्या खेचून प्रतयेकांतून दोन दोन बाण सोडले. परं तु भगवान श्रीकृष्णांनी एकाच वेळी तयाची सवव धनुष्ये तोडून टाकली आणण तयाचे सारथी, रथ व घोड्यांना मारले व

जयशंखध्वनी केला. कोटरा नावाची बाणासुराची एक धमवमाता होती. आपल्या पुत्राच्या

प्राणरिणासाठाी आपले केस मोकळे सोडून नग्नावस्थेत, ती भगवान श्रीकृष्णांसमोर

येऊन उभी रादहली. तितच्यावर आपली दृष्टी पडू नये, म्हणन ू श्रीकृष्णांनी आपले तोंड दस ु रीकडे कफरववले. तोपयांत बाणासरु ाची धनष्ु ये व रथ मोडल्यामळ ु े तो आपल्या नगराकडे परतला. (१७-२१)

आणण

इकडे शंकरांचे भूतगण जेहाहा इकडे-तितकडे ववखुरले गेले, तेहाहा तीन मस्तके तीन पायांचा

जवर जणू दाही ददशा जाळीत श्रीकृष्णांवर धावला. तो

आपल्याकडे येत असलेला पाहून भगवान श्रीकृष्णांनी आपला जवर सोडला. आता वैष्णव आणण माहे श्वर हे दोन्ही जवर आपापसात लढू लागले. तेहाहा वैष्णव जवराच्या

तेजाने माहे श्वर जवर हवालददल होऊन ओरडू लागला आणण तो भयभीत झाला. जेहाहा

तयाला कोठाे ही आश्रय िमळाला नाही, तेहाहा आपले रिण हाहावे, म्हणून अतयंत नम्रतेने हात जोडून तो श्रीकृष्णांना प्राथवना करू लागला. (२२-२४)

माहे श्वर जवर म्हणाला- हे प्रभो ! आपली शतती अनंत आहे . आपण परमेश्वर

आहात, आतमा आहात. आपण अद्ववतीय आणण परम ज्ञानस्वरूप आहात. संसाराची

उतपतती, क्स्थती आणण संहार यांचे कारण आपणच आहात. श्रत ु ी आपलेच वणवन करतात. आपण समस्त ववकाररदहत असे स्वती ब्रह्म आहात. मी आपणांस प्रणाम

करीत आहे . काल, दै व, कमव, जीव, स्वभाव, द्रहाय, शरीर, सूत्रातमा प्राण, अंहकार,

अकरा इंदद्रये आणण पंचमहाभूते या सवाांचा समुदाय असलेले िलंग शरीर आणण

बीजांकुर न्यायानुसार तयाचे कमव व कमावतून पुन्हा िलंगशरीराची उतपतती, ही सवव आपली माया आहे . आपण मायेच्या पलीकडे आहात. मी आपणास शरण आलो आहे .

आपण लीलेनेच अनेक रूपे धारण करून दे व, साधू व लोकमयावदांचे पालन करता. तयाचबरोबर उन्मतत आणण दहंसक अशा असरु ांचा संहारही करता. आपला हा अवतार


पथ् ृ वीवरील भार उतरववण्यासाठाी झाला आहे . हे प्रभो ! आपल्या शांत, उग्र आणण अतयंत भयानक, दीु सह अशा तेजस्वी जवरामळ ु े मी अतयंत तप्त होऊ लागलो आहे . भगवन ! दे हधारी जीव जोपयांत आशेच्या फासात अडकून आपल्या चरणकमलांना शरण येत नाही, तोपयांत तयाचे दठाकाणी ताप राहातोच. (२५-२८)

श्रीभगवान म्हणाले- " हे बत्रिशरा ! मी तुझ्यावर प्रसन्न आहे ; आता माझ्या

या जवरापासूनचे तुला वाटणारे भय दरू होवो. जगात जो कोणी आम्हा दोघांच्या या संवादाचे स्मरण करील, तयाला तुझ्यापासून काहीही भय राहणार नाही. श्रीकृष्णांनी

असे म्हटल्यानंतर माहे श्वर जवर तयांना प्रणाम करून तिनघून गेला. तोपयांत बाणासरु रथावर स्वार होऊन श्रीकृष्णांशी यद्ध ु करण्यासाठाी पुन्हा आला. परीक्षिता ! बाणसरु ाने आपल्या हजार हातांमध्ये तिनरतिनराळ्या प्रकारची शस्त्रे घेतली होती. आता तो अतयंत

रमाोधाने चरमापाणी भगवंतांवर बाणांचा वर्षावव करू लागला. श्रीकृष्णांनी एकसारखी अस्त्रे

फेकणार्या बाणासरु ाचे हात तीक्ष्ण धारे च्या चरमााने झाडाच्या फांद्या तोडाहाया, तसे

तोडून टाकले. बाणासरु ाचे हात तोडले जात असताना भततवतसल भगवान शंकर, चरमाधारी भगवान श्रीकृष्णांजवळ येऊन स्तत ु ी करू लागले. (२९-३३)

भगवान शंकर म्हणाले- हे प्रभो ! वेदमंत्रांमध्ये आपण तातपयवरूपाने गुप्त

असणारे ,

परमजयोतितस्वरूप,

परब्रह्म

आहात.

शुद्ध

हृदयाचे

महातमे

आपल्या

आकाशाप्रमाणे सववहायापक आणण तिनवववकार अशा स्वरूपाचा सािातकार करून घेतात.

आकाश आपली नाभी, अग्नी मख ु आणण पाणी वीयव आहे . स्वगव मस्तक, ददशा कान आणण पथ् ू व नेत्र आणण मी िशव आपला अंहकार आहे . ृ वी चरण आहे . चंद्र मन, सय

समद्र ु आपले पोट आणण इंद्र हात आहे . वनस्पती रोम आहे त. मेघ केस आहे त, ब्रह्मदे व बुद्धी आहे , प्रजापती िलंग आणण धमव हृदय आहे . अशा प्रकारे आपणच ववराट

पुरूर्ष आहात. हे अखंडजयोतितस्वरूप परमातमन ! आपला हा अवतार धमावचे रिण आणण जगाचे कल्याण हाहावे, यासाठाी आहे . आम्ही सववजण आपल्या प्रभावानेच

संपन्न होऊन सातही भुवनांचे पाल करीत असतो. आपण सजातीय, ववजातीय आणण

स्वगतभेदरदहत, एकमेव आणण अद्ववतीय असे आददपुरूर्ष आहात. तुयत व तव आपणच आहात. आपण स्वयंप्रकाश आहात. आपण सवाांचे कारण आहात, परं तु आपले कोणीही कारण नाही. असे असूनही आपण तितन्ही गुणांचे वेगळे पण प्रकािशत


करण्यासाठाी आपल्या मायेने दे व, पशु-पिी, मनुष्य इतयादी शरीरांनुसार वेगवेगळ्या

रूपाने प्रतीत होता. हे प्रभो ! जयाप्रमाणे सूयव आपलीच छाया असलेल्या ढगांनीच झाकला जातो आणण तो ढगाला व वेगवेगळ्या रूपांना प्रकािशत करतो, तयाप्रमाणे आपण स्वयंप्रकाश तर आहातच, परं तु गुणांमुळे जणू झाकले जाता आणण समस्त गुण तसेच गुणािभमानी जीवांना प्रकािशत करता. वास्तववक आपण अनंत आहात. (३४-३९)

आपल्या मायेने मोदहत होऊन लोक स्त्री-पुत्र, दे ह-घर इतयादींमध्ये आसतत

होतात आणण पुन्हा दीु खाच्या अथांग समुद्रात गटांगळ्या खातात. जो मनुष्य हे

मानवी शरीर िमळून सुद्धा आपली इंदद्रये ताब्यात ठाे वीत नाही आणण तुमच्या चरणकमलांचा आश्रय घेत नाही, तयाचे जीवन अतयंत शोचनीय होय. तो स्वतीच स्वतीला फसवणारा समजावा. सवव प्राण्यांचे आतमा, वप्रयतम आणण ईश्वर असणार्या

आपल्याला जो मनष्ु य सोडतो आणण या उलट असणार्या तच् ु छ ववर्षयांमध्येच रमतो, तो अमत ु हृदयाचे ीर्षी ृ सोडून ववर्ष वपतो. मी, ब्रह्मदे व, सवव दे वता आणण ववशद्ध सवावतमभावाने आपल्यालाच शरण असतात. कारण आपणच सवाांचे आतमा, वप्रयतम आणण ईश्वर आहात. आपण जगाची उतपतती, क्स्थती आणण लयाचे कारण आहात.

आपण सवाांचे ठाायी, सम, परम शांत, सवाांचे सुहृद, आतमा आणण इष्टदे व आहात. आपण एक, अद्ववतीय आणण जगताचे आधार तसेच अगधष्ठाान आहात. हे प्रभो !

आम्ही सववजण या जन्ममतृ युरूप संसारचरमाातून मुतत होण्यासाठाी आपले भजन करीत आहोत. (४०-४४)

हे दे वा ! हा बाणासरु माझा परमवप्रय, कृपेला पात्र झालेला सेवक आहे . मी

याला अभय ददले आहे . प्रभो ! याचे पणजोबा प्रल्हाद याच्यावर आपली जशी कृपा आहे , तशीच कृपा याच्यावरही असावी. (४५)

श्रीकॄष्ण म्हणाले- भगवन ! आपण आम्हांला जे सांगगतले, तयाप्रमाणे

आपल्याला वप्रय असणारे मी करीन. याच्यासाठाी आपण पूवी जे ठारवले होते तयाला

अनस ु रूनच मी याचे हात तोडले आहे त. बाणासरु बलीचा पत्र ु आहे , म्हणन ू मी याचा वध करू शकत नाही. कारण प्रल्हादाला वर ददला आहे क्, " तझ् ु या वंशातील


कोणाचाही मी वध करणार नाही." याचा गवव नाहीसा करण्यासाठाीच मी याचे हात

तोडले आहे त. तसेच जी सेना पथ् ृ वीला भार झाली होती, तितचा मी संहार केला. याचे

चार हात अजन ू िशल्लक आहे त. ते अजर व अमर होतील. आपल्या पार्षवदांमध्ये हा प्रमुख असेल. आता याला कोणापासूनही कोणतयाही प्रकारची भीती नाही. (४६-४९)

अशा प्रकारे श्रीकृष्णांकडून अभय िमळाल्यावर बाणासुराने तयांच्याजवळ येऊन

जिमनीवर डोके टे कवून तयांना नमस्कार केला आणण आपली कन्या ऊर्षा दहच्यासह

अतिनषाद्धाला रथात बसवून भगवंतांकडे घेऊन आला. यानंतर श्रीकृष्णांनी महादे वांच्या

संमतीने वस्त्रालंकार ववभूवर्षत ऊर्षा आणण अतिनषाद्ध यांना पुढे करून एक अिौदहणी सेनेसह द्वारकेकडे प्रस्थान केले. इकडे द्वारका ध्वजतोरणांनी सजववली गेली. सडका

ं डला गेला. नगरातील नागररक, आणण चौकांमध्ये चंदनिमगश्रत पाण्याचा सडा िशप बांधव आणण ब्राह्मण सामोरे आले. तयावेळी शंख, नगारे आणण ढोल यांचा तुंबळ आवाज होता. अशा प्रकारे भगवान श्रीकृष्णांनी आपल्या राजधानीमध्ये प्रवेश केला. (५०-५२)

परीक्षिता ! जो कोणी श्रीशंकरांच्याबरोबर श्रीकॄष्णांचे युद्ध आणण तयांचा ववजय,

या कथेचे प्रातीकाळी उठाल्यावर स्मरण करतो, तयाचा कधीही पराजय होत नाही. (५३)

अध्याय त्रेसष्टावा समाप्त

स्कंद १० वा- अध्याय ६४ वा नग ृ राजाची कथा श्रीशक म्हणातात- परीक्षिता ! एके ददवशी सांब, प्रद्यम् ु ु न, चाषाभान,ू गद

इतयादी यदव ु ंशी राजकुमार कफरण्यासाठाी उपवनात गेले. तेथे पुष्कळा वेळापयांत खेळ खेळल्याने तयांना तहान लागली. तेहाहा ते इकडे तितकडे पाण्याचा शोध घेऊ लागले.


तयांना एका पाणी नसलेल्या ववदहरीत एक ववगचत्र प्राणी ददसला. तो प्राणी म्हणजे

पववताच्या आकाराचा एक सरडा होता. तयाला पाहून ते आश्चयवचककत झाले. तयांना तयाची दया येऊन ते तयाला बाहे र काढण्याचा प्रयतन करू लागले. परं तु ती मुले जेहाहा

तया ववदहरीत पडलेल्या सरड्याला कातडी दोराने बांधूनही बाहे र काढू शकले नाहीत, तेहाहा कुतूहलाने जाऊन तयांनी ती गोष्ट श्रीकृष्णांना सांगगतली. जगाचे जीवनदाते कमलनयन भगवान श्रीकृष्ण तया ववदहरीपाशी आले. तया सरड्याला पाहून आपल्या डाहाया हाताने सहज तयांनी तयाला बाहे र काढले. भगवान श्रीकृष्णांच्या करकमलाचा

स्पशव होताच सरड्याचे रूप टाकून तो एका स्वगीय दे वतेच्या रूपात प्रगट झाला. आता तयाच्या शरीराचा रं ग तापलेल्या सोन्याप्रमाणे चमकू लागला होता; आणण तयाच्या शरीरावर अद्भूत वस्त्रे, अलंकार आणण फुलांचे हार ददसू लागले होते. या

ददहाय पुषार्षाला सरड्याची योनी का प्राप्त झाली, हे जरी श्रीकृष्णांना माहीत होते, तरीसुद्धा ते कारण सववसाधारण माणसांना माहीत हाहावे म्हणून तयांनी तयाला

ववचारले, "हे महाभागा ! तू अतयंत रूपवान आहे स. कोण तू ? खात्रीने तू कोणीतरी श्रेष्ठा दे व असावास, असेच मला वाटते. हे कल्याणमूते ! कोणतया कमावमुळे तुला या

योनीमध्ये यावे लागले ? तुझी अशी दशा होणे योग्य नहाहते. आम्ही तुझा वतृ तांत जाणू इक्च्छतो. तो आम्हांला सांगणे तुला योग्य वाटत असेल, तर सांग." (१-८)

श्रीशुक म्हणतात- जेहाहा अनंतमूती श्रीकृष्णांनी राजाला असे ववचारले, तेहाहा

तयाने आपला सूयावसारखा तेजस्वी मुकुट भगवंतांच्या चरणांवर टे कवून तयांना प्रणाम करून म्हटले. (९)

नग म्हणाला- प्रभो ! मी इक्ष्वाकूचा पुत्र नग नावाचा राजा आहे . जर ृ ृ

एखाद्याने आपल्यासमोर दानशूर पुरूर्षांचा उल्लेख केला असेल, तर तयावेळी माझे नाव आपल्या कानांवर आले असेल. हे प्रभो ! आपण सवव प्राण्यांच्या अंतीकरणाचे

सािी आहात. काळाचा पडदा आपल्या अखंड ज्ञानामध्ये बाधा आणू शकत नाही.

म्हणून आपल्याला अज्ञात असे काय असणार आहे ? असे असूनही ’ आपली आज्ञा’ म्हणून मी सांगतो. हे भगवन ! पथ् ृ वीवर जेवढे धुळीचे कण आहे त, आकाशात क्जतके तारे आहे त आणण पावसाळ्यात पाण्यच्या जेवढ्या धारा पडतात, तितततया गायी मी

दान केल्या होतया. तया गाई दध ु ाळ, तषाण, साध्या, सुंदर सुलिणी आणण कवपला


होतया. न्यायाक्जवत धनाने मी तया प्राप्त केल्या होतया. सवाांना वासरे होती. तयांची

ं े सोन्याने मढवलेली होती आणण खरू चांदीने, रे शमी वस्त्रे, हार आणण दागगन्यांनी िशग

तयांना सजववले होते. अशा गायी मी दान ददल्या होतया. जे श्रेष्ठा ब्राह्मणकुमार

सद्गुणी, शीलसंपन्न, कुटुंबपोर्षणास असमथव, सतयशील, तपस्वी, वेदपाठाी, िशष्यांना ववद्यादान करणारे , चाररत्रयसंपन्न आणण तषाण होते, तयांना मी वस्त्रे, अलंकार दे ऊन

गाईंचे दान करीत असे. अशा प्रकारे मी पुष्कळशा गायी, जमीन, सोने, घरे , घोडे,

हतती, दासींसदहत कन्या, तितळांचे पववत, चांदी, अंथषाणे, वस्त्रे, रतने, गहृ सामग्री आणण रथ इतयादींचे दान केले. अनेक यज्ञ केले आणण पुष्कळशा ववदहरी, तलाव इतयादी बांधले. (१०-१५)

एके ददवशी एका तपस्वी ब्राह्मणाची एक चक ु लेली गाय माझ्या गायीमध्ये

येऊन िमसळाली. मला याची कल्पना नहाहती. मी नकळत ती गाय दस ु र्या एका ब्राह्मणाला दान ददली. जेहाहा ती गाय तो ब्राह्मण घेऊन चालला, तेहाहा तया गाईचा

मळ ू मालक तयाला म्हणाला, "ही गाय माझी आहे . " दान घेणारा ब्राह्मण म्हणाला, "ही माझी आहे . कारण नग ृ राजाने मला ही दान ददली आहे . " ते दोघे ब्राह्मण

आपापसात भांडण करीत आपलेच म्हणणे खरे आहे , हे पटववण्यासाठाी माझ्याकडे आले. एकजण म्हणाला, " ही गाय आपण मला ददली आहे ; " व दस ु रा म्हणाला, " असे असेल तर तू माझ्या गाईची चोरी केली आहे स." ते ऐकून माझे गचतत गोंधळून

गेले. मी धमवसंकटात सापडलो आणण तया दोघांना अतयंत नम्रतेने म्हणालो क्, " दहच्या बदल्यात मी आपणास एक लि उततम गाई दे ईन. आपण ही गाय मला परत

द्या. मी आपला सेवक आहे . नकळतपणे माझ्या हातून हा अपराध घडला आहे . आपण माझ्यावर कृपा करा आणण मला अमंगळ नरकात जाऊन पडण्याच्या संकटातुन वाचवा. " " राजन ! मी दहच्या बदल्यात काहीही घेणार नाही. " असे म्हणन ू गाईचा मळ ू मालक तिनघन ू गेला. " तू दहच्या बदल्यात एक लिच काय दहा

हजार आणखी गाई ददल्यास तरीसद्ध ु ा मला नकोत, " असे म्हणन ू दस ु रा ब्राह्मणसद्ध ु ा

तिनघन ू गेला. दे वागधदे व जगदीश्वरा ! आयष्ु य संपल्यावर यमराजाच्या दत ू ांनी मला यमपुरीला नेले. तेथे यमराजाच्या दत ू ांनी मला ववचारले. राजा ! तू अगोदर आपल्या

पापाचे फळ भोगू इक्च्छतोस क् पुण्याचे ? तू केलेले दान आणण धमव याचे फळ


म्हणून तुला असा तेजस्वी लोक प्राप्त होणार आहे क्, जयाला तोड नाही. प्रभो !

तेहाहा मी यमराजाला म्हणालो, "दे वा ! मी अगोदर पापाचे फळ भोगू इक्च्छतो. "

आणण तयाचिणी यमराज म्हणाला, ’पड जा’. तयाने असे म्हणताच मी तेथून खाली पडत असतानाच पादहले क्, आपण सरडा झालो आहे . हे प्रभो ! मी ब्राह्मणांचा

सेवक, दानशूर आणण आपला भतत होतो. आपले दशवन हाहावे, अशी माझी उतकट

इच्छा होती. आपल्या कृपेनेच माझी पूवज व न्माची आठावण अजन ू नाहीशी झाली नाही. भगवन ! आपण परमातमा आहात. शद्ध ु अंतीकरणाने योगेश्वर उपतिनर्षदांच्या दृष्टीने स्वतीच्या हृदयात आपले ध्यान करीत असतात. हे इंदद्रयातीत परमातमन ! सरडा

होण्याच्या मोठ्या दीु खामळ ु े मी वववेकहीन झालो असतानाही आपण सािात माझ्या दृष्टीसमोर कसे आलात? जेहाहा प्रपंचातन ू सुटण्याची वेळ येत,े तेहाहाच आपले दशवन होते. हे दे वदे वा ! हे पुषार्षोततमा ! गोववन्दा ! हे अववनाशी अच्युता ! पववत्रक्ते ! हे

नारायणा ! हे हृर्षीकेशा ! हे प्रभो ! मी आता दे वलोक् चाललो. आपण मला अनुमती

द्यावी. हे श्रीकृष्णा ! मी कोठाे ही असलो, तरी माझे गचतत नेहेमी आपल्या चरणकमलांवर क्स्थर असावे. सवव ववश्वरूप, अनंतशतती, ब्रह्मस्वरूप अशा आपणांस

मी नमस्कार करीत आहे . हे वासुदेवा ! श्रीकृष्णा ! योगेश्वरा ! मी आपणांस नमस्कार करीत आहे . (१६-२९)

असे म्हणून नग ृ ाने भगवंतांना प्रदक्षिणा घातली आणण आपल्या मुगुटाने

तयांच्या चरणांना स्पशव करून नमस्कार केला. नंतर तयांची आज्ञा घेऊन सववजण पाहात असतानाच तो श्रेष्ठा ववमानात बसला. (३०)

ब्राह्मणांना दे व मानणारे , धमावचा आधार असलेले दे वक्नंदन भगवान श्रीकृष्ण

िबत्रयांना उपदे श करण्यासाठाी म्हणून तेथे उपक्स्थत असलेल्यांना म्हणाले. " जे लोक

अग्नीसारखे तेजस्वी असतात, तेसुद्धा ब्राह्मणांचे अल्पसेसुद्धा धन दहरावून घेऊन पचवू

शकत नाहीत. तर मग स्वतीला लोकांचे स्वामी समजणारे राजे कसे पचवू शकतील ? मी हालाहल ववर्षाला ववर्ष मानीत नाही. कारण तयाच्यावर उपाय आहे . पण

ब्राह्मणांचे धनच महान ववर्ष आहे . ते पचववण्याचा पथ् ृ वीवर कोणताही उपाय नाही.

ववर्ष केवळ खाणार्याचेच प्राण घेत.े आग पाण्याने ववझववली जाऊ शकते. परं तु ब्राह्मणांच्या धनरूप अग्नीपासून जी आग उतपन्न होते, ती सवव कुळाला मुळापासून


जाळून टाकते. जर ब्राह्मणाच्या पूणव संमतीिशवाय तयाचे धन उपभोगले, तर ते तीन

वपढ्यांना नष्ट करते आणण जर बळजबरीने तयाचा उपभोग घेतला, तर तयामुळे भोगणार्याच्या पूवज व ांच्या दहा वपढ्या आणण भववष्यातीलसद्ध ु ा दहा वपढ्या नष्ट

होतात. जे मूखव राजे आपल्या राजलक्ष्मीमुळे आंधळे बनून ब्राह्मणांचे धन दहरावून घेऊ इक्च्छतात, ते नरकात जाण्याचीच इच्छा करतात. स्वतीला अधीपतनाच्या ककती

खोल खड्ड्यात पडावे लागेल, हे ते पाहात नाहीत. जया उदारहृदय, कुटुंबवतसल ब्राह्मणांच्या उदरतिनवावहाचे साधन दहरावन ू घेतले जाते, तयांच्या रडण्याने पडणार्या

तयांच्या अश्रंच् ू या थेंबांनी जिमनीवरील क्जतके धिू लकण िभजतात, तिततक् वर्षेपयांत ब्राह्मणांचे धन दहरावून घेणार्या उच्छृंखल राजांना आणण तयांच्या वंशजांना कंु भपाक

नरकांमध्ये दीु ख भोगावे लागते. जो माणूस आपण ककंवा दस ु र्यांनी ब्राह्मणांना ददलेली वतृ ती दहरावून घेतो, तो साठा हजार वर्षे ववष्ठाे तील ककडा होतो. म्हणून मला वाटते क्, ब्राह्मणांचे धन नजरचुक्नेसुद्धा माझ्या खक्जन्यात येऊ नये. कारण जे

लोक ब्राह्मणांच्या धनाची इच्छा करतात, ते या जन्मामध्ये अल्पायुर्षी, शत्रक ूं डून पराभूत आणण राजयभ्रष्ट होऊन जातात. तसेच मतृ युनंतरसुद्धा दस ु र्यांना त्रास दे णारे

सापच होतात. म्हणून माझ्या आप्तांनो ! ब्राह्मणांनी जरी अपराध केला तरीसुद्धा तयांचा द्वेर्ष करू नका. तयांनी जरी मारले ककंवा पुष्कळसे िशहायाशाप ददले, तरी

तुम्ही तयांना नेहेमी नमस्कारच करा. मी जसा सावध राहून वेळोवेळी ब्राह्मणांना नमस्कार करतो, तयाचप्रमाणे तम् ु हीही करा. जे असे करणार नाहीत, तयांना मी िशिा करीन. नकळतही ब्राह्मणाचे दहरावून घेतलेले धन दहरावून घेणार्याचा अधीपात करते. जसे ब्राह्मणाच्या गायीने राजा नग ृ ाला सरडा केले. सवव लोकांना पववत्र करणार्या

भगवान श्रीकृष्णांनी द्वारकावािसयांना अशाप्रकारे उपदे श करून ते आपल्या महालात तिनघून गेले.(३१-४४)

अध्याय चौसष्ट समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ६५ वा श्रीबलरामांचे व्रजाकडे जाणे श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! भगवान बलरांना व्रजातील स्वजनांना भेटण्याची

अतयंत उतकंठाा लागली. म्हणून ते रथावर स्वार होऊन नंदगोकुळात गेले. इकडे व्रजवासी गोप आणण गोपीसद्ध उतसक ु ा तयांना भेटण्यासाठाी पष्ु कळ ददवसांपासन ू ु

होतया. ते आल्याचे पाहून सवाांनी तयांना आिलंगन ददले. बलरामांनी माता-वपतयांना नमस्कार केला. तयांनीसद्ध ु ा तयांना आशीवावद दे ऊन तयांचे स्वागत केले. " बलरामा ! जगदीश्वर असा तू धाकटा भाऊ श्रीकृष्णासह नेहमी आमचे रिण करीत राहा. "

असे म्हणून तयांनी तयांना मांडीवर घेऊन आिलंगन दे ऊन आपल्या प्रेमाश्रूंनी

िभजववले. यानंतर जयेष्ठा गोपांना बलरामांनी आणण कतिनष्ठा गोपांनी बलरामांना नमस्कार केला. ते आपले वय, मैत्री आणण संबंधानस ु ार सवाांना भेटले. नंतर

गोपालांच्याजवळ जाऊन कोणाशी हस्तांदोलन केले. तर कोणाला खप ू हसववले. यानंतर जेहाहा बलराम ववश्रांतीनंतर तिनवांत बसले , तेहाहा सवव गोपाल तयांच्याजवळ

आले. तयांनी कमलनयन श्रीकृष्णांसाठाी सवव ववर्षयांचा तयाग केला होता. बलरामांनी

जेहाहा तयांच्यासबंधी आणण तयांच्या घरच्यांच्यासंबंधी ववचारपूस केली, तेहाहा तयांनी प्रेमाने सद्गीददत झालेल्या वाणीने तयांना ववचारले. " बलरामा ! आमचे सवव बांधव

खुशाल आहे त ना ? आता तुम्ही बायकामुलांबरोबर राहात असता. तर आमची कधी आठावण येते का ? पापी कंसाला आपण मारले आणण आपल्या अप्तेष्टांना मोठ्या

संकटातून वाचववले, हे चांगले झाले. आपण आणखीही पुष्कळ शत्रन ूं ा मारलेत ककंवा

क्जंकलेत आणण अतयंत सुरक्षित दठाकाणी जाऊन राहात आहात. हे ही उततम झाले. " (१-८)

बलरामांच्या दशवनाने खूर्ष झालेल्या गोपींनी हसून ववचारले, " बलरामा ! शहरी

क्स्त्रयांचे प्राणवल्लभ श्रीकृष्ण खुशाल आहे त ना ? आपल्या बांधवांची, माता- वपतयांची तयांना कधी आठावण येते का? आपल्या आईला भेटण्यासाठाी ते एकदा तरी येणार

काय ? परारमामी श्रीकृष्णांना कधी आम्ही केलेल्या सेवेची आठावण येते का? आपल्या


माणसांना सोडणे ककती कठाीण असते ! तरीसुद्धा आम्ही तयांच्यासाठाी आमचे आईवडडल, भाऊ, पतित-पुत्र, बदहणी यांनासुद्धा सोडून ददले. परं त,ु हे प्रभो ! तयांनी अगदी

सहजपणे आमचे प्रेमाचे बंधन तोडून आम्हांला सोडून ते तिनघून गेले. तयांच्या तया गोड गोड बोलण्यावर आम्ही भाबड्या क्स्त्रया ववश्वास कसे बरे ठाे वणार नाही ? " एक गोपी म्हणालॊ, " आम्ही तर अडाणीच. आमचे जाऊ दे . परं तु शहरातील चतुर क्स्त्रया

चंचल आणण कृतर्घन श्रीकृष्णांच्या बोलण्याला कशा बरे फसतील ? तयावर दस ु री गोपी म्हणाली, " अग ! का नाही फसणार ! ते गोड गोड बोलण्यात मोठाे पटाईत आहे त ना

! िशवाय तयांचे ते संद ु र क्स्मतहास्ययत ु त पाहाणे, यामळ ु े शहरातील तया क्स्त्रयासद्ध ु ा

प्रेमावेगाने स्वतीला ववसरून हायाकूळ होत असतील आणण तयांच्या बोलण्यावर ववश्वास ठाे वत असतीलच."

तितसरी गोपी म्हणाली, " गोपींनो ! तयांच्याबद्दल कशाला बोलता? दस ु रा

एखादा ववर्षय काढा. जर तया तिनदव याचा वेळ आमच्याखेरीज जात असेल, तर

आमचाही वेळ तयाच्यासारखाच का जाऊ नये? " गोपी आता भगवान श्रीकृष्णांचे हसत बोलणे, संद ु र पाहाणे, चालणे, प्रेमािलंगन इतयादी गोष्टी आठावून रडू लागल्या. (९-१५)

तिनरतिनराळ्या प्रकारे समजूत घलण्यात तिनपुण असलेल्या भगवान बलरांनी

श्रीकृष्णांचे हृदयस्पशी संदेश सांगून गोपींचे सांतवन केले. रात्रीच्या वेळी गोपींबरोबर राहून तयांचे प्रेम ववृ द्धंगत करीत भगवान रामांनी चैत्र आणण वैशाख असे दोन मदहने तेथेच घालववले. (१६-१७)

तयावेळी कमलपुष्पांचा सुगंध घेऊन मंद वारा वाहात असे. पूणव चंद्राचे चांदणे

यमुनेच्या काठाावरील उपवन शुभ्र करीत असे. आणण भगवान बलराम गोपींसह तेथेच ववहार करीत असत. वषाणदे वाने आपली कन्या वाषाणीदे वीला तेथे पाठाववले होते. ती

एका झाडाच्या खोडातन ू वाहात बाहे र पडून आपल्या सुगंधाने सगळे वन सग ु ंगधत

करी. मधम ु धरु े चा तो सग ु ंध वायन ू े बलरामांना भेट म्हणन ू ददला. तयाच्या सग ु ंधाने आकृष्ट होऊन बलराम गोपींना घेऊन तेथे पोहोचले आणण तयांच्यासह तयांनी ती

प्राशन केली. गोपी तयावेळी बलरामांच्या चारही बाजंन ू ी राहून तयांच्या चररत्राचे गायन


करीत होतया आणण ते धुंद होऊन वनामध्ये ववहार करीत होते. आनंदाने तयांचे डोळे

मादक ददसत होते. गळ्यामध्ये फुलांचा हार व वैजयंतीमाला होती. तयांच्या एका

कानात कंु डल झळकत होते. मुखकमलावर क्स्मत होते. तयावर आलेले घामाचे बबंद ू दवबबंदस ू ारखे ददसत होते.

जलरमा्डा करण्यासाठाी सववशक्ततमान बलरामांनी यमुना नदीला बोलावले. हे

यावेळी वाषाणीच्या नशेत आहे त असे पाहून यमुना नदी आली नाही. तेहाहा तितने आपले म्हणणे मानले नाही म्हणून बलरामांनी रमाोधाने आपल्या नांगराच्या टोकाने

तितला खेचून घेतले. " हे पावपणी ! मी बोलावून्सुद्धा तू माझा अपमान करून इकडे आली नाहीस. आता मी नांगराच्या टोकाने स्वतीच्या मनाप्रमाणे वागणार्या तुझे

शोकडो तक ु डे करतो. " राजा ! बलरामांनी जेहाहा यमुनेला असे फटकारले, तेहाहा आश्चयवचककत आणण भयभीत होऊन बलरामांच्या चरणांवर तितने लोटांगण घातले

आणण ती तयांची प्राथवना करू लागली. " हे रामा ! हे रामा ! हे महाबाहो ! हे जगतपते

! जयांचा अंश असलेला शेर्ष हे सवव जग धारण करतो, तया आपला प्रारमाम माझ्या लिात आला नाही. हे सववस्वरूप भततवतसल भगवन ! आपण परम ऐश्वयवशाली

आहात. आपले खरे स्वरूप न जाणल्याकारणानेच माझ्याकडून हा अपराध घडला. मी आपल्याला शरण आले आहे . मला सोडून द्यावे. (१८-२७)

तया प्राथवनेचा स्वीकार करून भगवान बलरामांनी तितला सोडून ददले. नंतर

गजराज जसा हक्ततणींबरोबर रमा्डा करतो, तयाप्रमाणे ते गोपींबरोबर जलरमा्डा करू

लागले. यथेष्ट ववहार करून जेहाहा ते यमन ु ा नदीच्या बाहे र आले, तेहाहा लक्ष्मीने तयांना तिनळी वस्त्रे, बहुमोल अलंकार आणण सोन्याचा संद ु र हार ददला. बलरामांनी तिनळी वस्त्रे पररधान केली आणण सोन्याचा हार गळ्यात घातला. अंगाला चंदन लावून

व सुंदर अलंकारांनी ववभूवर्षत होऊन ते ऐरावतासारखे शोभू लागले. परीक्षिता ! अजूनही बलरामांनी ओढून आणलेल्या मागावनेच यमुना नदी वाहात आहे . तयामुळे जणू अनंतशतती भगवान बलरामांच्या यशाचे ती गायन करीत आहे , असे वाटते.

व्रजवासी गोपींच्या माधुयावने बलरामांचे गचतत अशा प्रकारे मुग्ध झाले होते क्, व्रजात ववहार करताना पुष्कळ रात्री एतच रात्र असल्यासारख्या तयांना वाटल्या. (२८-३२)


स्कंद १० वा- अध्याय ६६ वा पौंड्रक आणण कािशराजाचा उद्धार श्रीशुक म्हणता - परीक्षिता ! बलराम जेहाहा नंदबाबांच्या व्रजामध्ये गेले होते,

तेहाहा इकडे करूर्ष दे शाचा अज्ञानी राजा पौंड्रक याने श्रीकृष्णांकडे एक दत ू पाठावून असे कळववले क्, " भगवान वासद ु े व मी आहे . " मख ू व लोक तयाला गचथावणी दे त

होते क्, आपणच भगवान वासद ु े व आहात आणण जगाचे रिण करण्यसाठाी पथ् ृ वीवर

अवतीणव झाला आहात. " तयामळ ु े तो मख ू व स्वतीलाच भगवान समजू लागला. लहान मल ु े खेळताना जयाप्रमाणे एखाद्या मल ु ाला राजा करतात आणण तो राजाप्रमाणे

तयांच्याशी वागू लागतो. तयाप्रमाणे मंदबुद्धी अज्ञानी पौंड्रकाने, अगचंतयस्वरूप भगवान

श्रीकृष्णांकडे द्वारकेला आपला दत ू पाठाववला. पौंड्रकाचा दत ू द्वारकेला आला आणण राजसभेत बसलेल्या कमलनयन भगवान श्रीकृष्णांना तयाने राजाचा तिनरोप सांगगतला. (१-४)

"मीच एकमात्र वासद ु े व आहे . दस ु रा कोणी नाही. प्राण्यांवर कृपा करण्यसाठाी

मीच अवतार धारण केला आहे . तू आपले वासुदेव असे खोटे च नाव घेतले आहे स. ते

आता टाकून दे . हे यादवा ! तू मूखप व णाने माझी गचन्हे धारण केली आहे स. ती टाकून मला शरण ये. नाहीतर माझ्याशी यद्ध ु कर. " (५-६)

श्रीशक ु म्हणतात- मंदबुद्धी पौंड्रकाची ही बडबड ऐकून उग्रसेन इतयादी सभासद

जोरजोराने हसू लागले. तया लोकांचे हसणे संपल्यावर भगवान श्रीकृष्ण दत ू ाला म्हणाले- " तू आपल्या राजाला सांग क्, " अरे मख ू ाव ! मी माझी चरमा इतयादी गचन्हे तुझ्यावर

व

जया

साथीदारांच्या

गचथावणीवरून

तू

ही

बडबड

करीत

आहे स,

तयांच्यावरही सोडीन. तयावेळी हे मूखाव ! तू आपले तोंड लपवून घार, गगधाड, होला,

इतयादी मांसभिण करणार्या पक्ष्यांच्या गराड्यात पडून राहाशील आणण कुत्रयांना शरण जाशील. " दत ू ाने भगवंतांचा हा रस्कारयत ु त तिनरोप पौंड्रकाला जसाच्या तसा सांगगतला. इकडे श्रीकृष्णांनीसुद्धा रथावर स्वार होऊन काशीवर चढाई केली. (कारण तो राजा तयावेळी िमत्र असलेल्या कािशराजाजवळ राहात होता.) (७-१०)


भगवान श्रीकृष्णांनी आरमामण केल्याची बातमी ऐकून महारथी पौंड्रकसुद्धा दोन

अिौदहणी सेनेसह ताबडतोब नगराच्या बाहे र आला. काशीचा राजा पौंड्रकाचा िमत्र

होता. म्हणून तो सद्ध ु ा तयाला साहाय्य करण्यासाठाी तीन अिौदहणी सेनेसह तयाच्या

पाठाोपाठा आला. परीक्षिता ! तयावेळी श्रीकृष्णांनी पौंड्रकाला पादहले. पौंड्रकानेसुद्धा शंख, चरमा, तलवार, गदा, शाड्वग.धनुष्य आणण श्रीवतसगचन्ह इतयादी धारण केले होते.

तयाच्या छातीवर कौस्तुभमणी आणण गळ्यात वनमालासद्ध ु ा होती. तयाने रे शमी

पीतांबर पररधान केले होते आणण रथाच्या ध्वजावर गषाडगचन्हसद्ध ु ा लावून ठाे वले होते. तयाच्या मस्तकावर मौल्यवान मग ु ट ु होता आणण कानांमध्ये मकराकृती कंु डले होती.

जशी एखाद्या नटाने रं गमंचावर वेर्षभर्ष ू ा करावी, तशी आपल्यासारखीच तयाची कृबत्रम

वेर्ष-भूर्षा पाहून श्रीकृष्ण खदाखदा हसू लागले. आता शत्रन ूं ी श्रीकृष्णांवर बत्रशूल, गदा, मद्गर, शतती, ीष्टी, प्रास, तोमर, तलवारी, पदट्टश आणण बाण या शस्त्रास्त्रांचा मारा केला. प्रलयाच्या वेळी जयाप्रमाणे आग सवव प्रकारच्या प्राण्यांना जाळून टाकते, तयाचप्रमाणे श्रीकृष्णांनीसुद्धा गदा, तलवार, चरमा आणण बाण या शस्त्रास्त्रांनी पौंड्रक व

कािशराजाचे हतती, रथ, घोडे आणण पायदळ अशा चतुरंग सेनेला उध्वस्त केले. ती रणभूमी, भगवंतांच्या चरमााने तक ु डे तुकडे झालेल्या रथ, घोडे, हतती, सैतिनक, गाढवे

आणण उं टांनी भरून गेली. तयावेळी असे वाटत होते क्, जणू भूतनाथ शंकरांचे ते भयानक रमा्डास्थळच आहे . ते पाहून शूरांचा उतसाह अगधकच वाढत गेला होता. (१११८)

भगवान श्रीकृष्ण पौंड्रकाला म्हणाले, " ए, पौंड्रका ! तू दत ू ाद्वारे मला जी

गचन्हे सोडून द्यायला सांगगतली होतीस, ती मी आता तुझ्यावर सोडतो. तू जे खोटे च

माझे नाव धारण केले आहे स, तेही मूखाव ! आता तुला सोडायला भाग पाडतो. आणण जर मी तुझ्याशी युद्ध करू शकलो नाही, तर तुला शरणही येतो. " श्रीकृष्णांनी तयाला अशा प्रकारे खडसावन ू तीक्ष्ण बाणांनी तयाच्या रथाचे तक ु डे केले आणण जसे इंद्राने

वज्राने पववताचे िशखर उडवावे तसे चरमााने तयाचे मस्तक उडववले. तसेच जशी वार्याने कमळाची कळी जिमनीवर पाडवी, तयाप्रमाणे भगवंतांनी आपल्या बाणांनी काशीनरे शाचे मस्तक धडावरून उडवून काशीपुरीत टाकले. अशा प्रकारे आपला द्वेर्ष करणार्या पौंड्रकाला आणण तयाचा िमत्र कािशराज याला मारून श्रीकृष्ण द्वारकेला


परतले. तयावेळी िसद्धगण भगवंतांच्या अमत ृ मय कथांचे गायन करीत होते. परीक्षिता

! पौंड्रक भगवंतांच्या रूपाचे नेहेमी गचंतन करीत असे. यामळ ु े तयाची सवव बंधने गळून पडली. भगवंतांसारखा वेर्षही तो धारण करीत असे. तयामुळे तो भगवंतांच्या साषाप्याला जाऊन िमळाला. (१९-२४)

इकडे काशीनगरात राजमहालाच्या दरवाजावर एक कंु डले असलेले मस्कत

पडल्याचे पाहून लोक ववचार करू लागले क्, हे काय आहे ? हे कोणाचे मस्तक आहे ? (२५)

ते काशीनरे शाचे मस्तक आहे , असे जेहाहा समजले, तेहाहा तयाच्या राण्या, पुत्र,

बांधव तसेच नागररक हे नाथ ! हे राज ! हाय ! हाय ! आमचा सववनाश झाला, असे म्हणून मोठ्याने रडू लागले. तयाचा सद ु क्षिण नावाचा पुत्र होता. तयाने वपतयाचे

अंतयेक्ष्ट संस्कार करून मनोमन तिनश्चय केला क्, आपल्या वपतयाच्या वध करणार्याला मारूनच मी वपतयाच्या ीणातून मुतत होईन. असे ठारवून तो आपल्या कुलपुरोदहतांसह एकाग्रतेने भगवान शंकरांची आराधना करू लागला. काशी नगरीमध्ये तयाच्या आराधनेने प्रसन्न होऊन भगवान शंकरांनी तयाला वर मागण्यास सांगगतले.

सुदक्षिणाने आपल्या वपतयाचा वध करणार्याला मारण्याचा उपाय सांगा, असा इक्च्छत

वर मागगतला. भगवान शंकर म्हणाले, " तू ब्राह्मणांसह यज्ञदे वता ीक्तवजस्वरूप दक्षिणाग्नीची आिभचाररक ववधीने आराधना कर. यामुळे तो अग्नी प्रमथगणांसह

प्रगट होईल व तू जर ब्राह्मणांचे भतत नसणार्यांवर तयाचा प्रयोग करशील, तर तो

तझ ु ा संकल्प िसद्धीला नेईल. " असे सांगगतल्यावर सद ु क्षिण श्रीकृष्णांना मारण्यासाठाी तिनयमपूवक व अनष्ु ठाान करू लागला. अनष्ु ठाान पूणव होताच यज्ञकंु डातन ू अतितशय भीर्षण

असा अग्नी मूतितवमंत होऊन प्रगट झाला. तयाचे केस आणण दाढी-िमशा तापलेल्या

तांब्याप्रमाणे लाल होतया. डोळ्यांतून जवाळा बाहे र पडत होतया. उग्र दाढा आणण चढवलेल्या भुवयांमळ ु े तयाच्या तोंडातून जणू रमाूरताच बाहे र पडत होती. तो आपल्या क्जभेने तोंडाची दोन्ही टोके चाटीत होता. तो उघडाबंब असून तयाने हातात पेटता बत्रशूळ घेतला होता आणण तो वारं वार कफरवीत होता. तयाचे पाय ताडाच्या झाडाप्रमाणे

लांब होते. तयाच्या चालण्याने जमीन हादरत होती आणण जवाळांनी आजब ू ाजूचा प्रदे श दग्ध करीत तो पुष्कळ भूतांसह द्वारकेजवळ जाऊन पोहोचला. ती आिभचाररक आग


अगदी जवळ आल्याचे पाहून, जंगलाला आग लागल्यानंतर जसे पशू भयभीत होतात, तयाप्रमाणे द्वारकेतील लोक भयभीत झाले. ते लोक भयभीत होऊन भगवंतांच्याकडे

आले. भगवान तयावेळी सभेमध्ये द्यूत खेळत होते. तयांनी भगवंतांना प्राथवना केली, "

हे त्रैलोतयनाथा ! वाचवा. नगर जाळणार्या या आगीपासून आमचे रिण करा. स्वजन भयभीत झालेले पाहून व तयांचा आरमाोश ऐकून शरणागतवतसल भगवंत हसून म्हणाले- " घाबरू नका. मी तम ु चे रिण करीन." (२६-३७) सवाांचे अंतबावह्य सािी असलेल्या भगवंतांनी ही माहे श्वरी कृतया आहे , हे

जाणून तितचा प्रतितकार करण्याची आपल्याजवळव असलेल्या सुदशवन चरमााला आज्ञा

केली. भगवान मुकंु दांचे अस्त्र सुदशवन चरमाकोट्यवधी सूयाांप्रमाणे तेजस्वी आणण प्रलयकालीन अग्नीप्रमाणे धगधगणारे होते. तयाच्या तेजाने आकाश, ददशा आणण अंतररि उजळून तिनघाले आणण तयाने अिभचार- अग्नीला तिनस्तेज केले. भगवान

श्रीकृष्णांचे अस्त्र (असलेल्या) सद ु शवन चरमााच्या शततीने कृतयारूप आगीचे मख ु तिछन्नववतिछन्न झाले. तितचे तेज नष्ट झाले, शतती कंु दठात झाली आणण ती तेथन ू परतन ू काशीला आली व तितने ीक्तवज-आचायाांसह सद ु क्षिणाला जाळून भस्म केले. अशा

प्रकारे तयाचा अिभचार तयाच्याच ववनाशाला कारणीभत ू ठारला. कृतयेच्या पाठाोपाठा सुदशवन चरमासुद्धा काशीला येऊन पोहोचले. तयाने गच्च्या, सभागहृ े , बाजार, गोपुरे, बुषाज, कोठाारे , खक्जने, हतती, घोडे, रथ आणण अन्नशाळा असलेली संपूणव काशी जाळून आनंदपूणव कृतये करणार्या भगवान श्रीकृष्णांकडे ते परत आले. (३८-४२)

जो मनष्ु य पुण्यक्ती श्रीकृष्णांचा हा परारमाम एकाग्रतेने ऐकतो ककंवा

दस ु र्याला ऐकववतो, तयाची सवव पापांपासन ू सट ु का होते. (४३)

अध्याय सहासष्टावा समाप्त


स्कंद १० वा- अध्याय ६७ वा द्ववववदाचा उद्धार परीक्षित म्हणाला- अनंत, मनबुद्धीला न कळणार्या व अलौककक कृतये

करणार्या भगवान बलरामांनी आणखी जी काही अद्भूत कमे केली असतील, ती मी पुन्हा ऐकू इक्च्छतो. (१)

श्रीशुक म्हणाले- द्ववववद नावाचा एक वानर होता. तो भौमासुराचा िमत्र,

सुग्रीवाचा मंत्री

आणण

मैंदाचा

शक्ततमान भाऊ होता.


भौमासुराला

मारल्याचे तयाने ऐकले, तेहाहा तयाचा सूड घेण्यासाठाी तयाने श्रीकृष्णांच्या राजयाला

उपद्रव दे ण्यास सुरवात केली. तो वानर नगरे , गावे, खाणी आणण गवळ्यांच्या वस्तयांना आगी लावून तया जाळू लागला. कधी कधी तो मोठामोठाे पववत उखडून टाकून तयाने अनेक प्रदे शांचा चतकाचरू करीत असे आणण हे तो ववशेर्ष करून

काठाे वाडामध्ये करीत असे, कारण तयाच्या िमत्राला मारणारे भगवान श्रीकृष्ण तयाच दे शात राहत होते. द्ववववद वानराच्या अंगी दहा हजार हततींचे सामथ्यव होते. तो दष्ु ट

कधी-कधी समुद्रात उभा राहून हाताने इतके पाणी उडवीट असे क्, तयामुळे समुद्राच्या काठाावरील दे श बुडून जात. तो दष्ु ट मोठामोठ्या मुनींच्या आश्रमांतील झाडे उपटून उध्वस्त करीत असे

आणण तयांनी यज्ञासाठाी बांधलेल्या अक्ग्नकंु डात मल-मत्र ू टाकून तो अग्नी दवू र्षत करीत असे. जयाप्रमाणे कंु भारमाशी दस ु र्या ककड्यांना आणन ू आपल्या बबळात तयांना डांबून टाकते, तयाचप्रमाणे तो मदोन्मतत वानर क्स्त्रया आणण पुषार्षांना घेऊन जाऊन

डोंगराच्या गुहांमध्ये डांबून तयांना बाहे रून मोठामोठ्या िशळा लावून तयांची तोंडे बंद करीत असे. तो अशा प्रकारे तिनरतिनराळ्या दठाकाणच्या लोकांना त्रास दे ई. िशवाय

कुलीन क्स्त्रयांनासुद्धा भ्रष्ट करीत असे. एके ददवशी तो दष्ु ट मधुर संगीत ऐकून रै वतक पववतावर गेला. (२-८)

तेथे तयाने यदश्र ु ेष्ठा बलरामांना पादहले. ते सवाांगसंद ु र असन ू तयांनी कमळांची

माळ गळ्यात घातली होती. तयांच्या आजब ू ाजल ू ा अनेक तषाणी होतया. मधप ु ान करून


ते मधुर संगीत गात होते. तयावेळी तयांचे डोळे आनंदाने धुंद झाले होते. तयांचे शरीर एखाद्या मदोन्मतत हततीप्रमाणे शोभन ददसत होते. तो दष्ु ट वानर झाडांच्या ू फांद्यांवर चढून तया जोराने हलवीत आप्ले अक्स्ततव दाखववण्यासाठाी ककलककलाटही करीत असे.

स्वभावतीच चंचल आणण हसण्याची आवड असणार्या बलरामाच्या तषाण भायाव

तयाच्या माकडचेष्टा पाहून खदखदा हसू लागल्या. आता तो वानर बलरामांच्या दे खतच तया क्स्त्रयांना पाहून समोरून जात, तयांना आपला गह् ु यभाग दाखवीत, तर

कधी डोळे िमचकावीत तयांची चेष्टा करू लागला. ते पाहून वीरश्रेष्ठा बलरामांनी रागाने तयाला एक दगड फेकून मारला, परं तु तो चक ु वून द्ववववदाने झेप घालून तयाचा

मधुकलश पळववला आणण तो बलरामांची णखल्ली उडवू लागला. नंतर तया लबाड वानराने तो कलश फोडून वस्त्रेही फाडली. आणण कुचेष्टे ने हसून बलरामांना तो गचडवू लागला.

परीक्षिता ! जेहाहा अशा प्रकारे मदोन्मतत बलवान द्ववववद बलरामांना तुच्छ

मानून तयांची हे टाळणी करू लागला, तेहाहा तयांनी तयाचा उमवटपणा पाहून तसेच तयाने प्रदे शांची केलेली दद ु व शा पाहून तयाला मारण्याच्या हे तूने रमाोधाने आपला नांगर

आणण मुसळ उचलले. द्ववववदसुद्धा मोठाा बलवान होता. तयाने एका हाताने सागवान उपटून मोठ्या वेगाने धावत जाऊन तो बलरामांच्या डोतयावर मारला. पण बलरामांनी

पववताप्रमाणे तिनश्चल राहून डोतयावर पडणारा तो वि ु ंद ृ पकडला आणण आपल्या सन नावच्या मस ु ळाने तयाच्यावर प्रहार केला. मस ु ळाच्या घावाने द्ववववदाचे डोके फुटले

आणण तयातन ू रतताच्या धारा वाहू लागल्या. एखाद्या पववतावरून पातळ कावेची धार वाहात आहे असे ते दृश्य ददसू लागले. परं तु द्ववववदाने आपले डोके फुटल्याची पवाव केली नाही. अतितशय रागाने तयाने दस ु रा एक वि ृ उपटला. तयाची पाने-फांद्या तोडून

टाकल्या आणण तयाचा बलरामांवर जोराने प्रहार केला. बलरामांनी तयाचे शेकडो तुकडे केले. अशा प्रकारे तो वानर तयांच्याशी वि ृ ांनी युद्ध करीतच रादहला. एक वुि

तोडल्यावर तो दस ु रा वि ृ उपटत असे. अशा तर्हे ने सगळीकडचे वि ृ उपटून तयाने सवव वनच वि ु ृ हीन केले. नंतर द्ववववदाने संतापून बलरामांच्यावर दगडांचा वर्षावव सरू

केला. परं तु बलरामांनी मुसळाने तया सवव दगडांचा सहजपणे चतकाचरू केला. शेवटी


कवपराज

द्ववववदाने

आपल्या

ताडाप्रमाणे

लांब


हाताच्या

मुठाींनी

तयांच्याजवळ जाऊन तयांच्या छातीवर प्रहार केले. तेहाहा यदव ु ंशिशरोमणी बलरामांनी

नांगर आणण मुसळ बाजूला ठाे वून अतयंत रागाने दोन्ही हातांनी तयाच्या मानेवर प्रहार केला. तयामुळे तो वानर रतत ओक्त जिमनीवर पडला. परीक्षिता ! वादळ आल्यावर नाव

जशी

पाण्यात डगमगू

लागते.



पडण्याने

वि ृ

आणण

िशलाखंडांसह सगळा पववत डळमळू लागला. आकाशात दे वता ’जय-जय’, िसद्ध लोक ’नमो नमी’ आणण मोठामोठाे ीर्षी ’साध-ु साध’ु असे म्हणन ू बलरामांवर फुलांचा वर्षावव करू लागले. जगात उपद्रव माजववणार्या द्ववववदाला अशा प्रकारे मारून भगवान द्वारकापुरीला परतले. तयावेळी. सगळे नगरवासी तयांची स्तत ु ी करीत होते. (९-२८)

अध्याय सदस ु ष्टावा समाप्त

स्कंध १० वा वा ६८ अध्याय कौरवांवर बलरामांचा कोप आणण सांबाचा वववाह श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! युद्धात ववजय िमळववणार्या जांबवतीपुत्र सांबाने

स्वयंवरात दय ु दोषधनाची कन्या लक्ष्मणा दहला पळववले. तयामळ ु े कौरवांना राग आला. ते म्हणाले, " हा मुलगा उमवट आहे . तयाने आम्हांला तुच्छ लेखन ू बळजबरीने आमच्या

कन्येचे तितच्या मजीववषाद्ध अपहरण केले. म्हणून या उद्धटाला पकडून बांधून टाका. यादव आमचे काय वाकडे करू शकणार

? ते आम्हीच दयाबुद्धीने ददलेल्या

धान्यसंपन्न जिमनीचा उपभोग घेत आहे त. आपल्या मल ु ाला कैद केल्याचे ऐकून जर ते लोक इकडे आले, तर आम्ही तयांची घमेंड क्जरव.ू तयामळ ु े जसे संयमी परू ु र्ष

इंदद्रयांना शांत करतात तयाप्रमाणे तेही शांत होतील. असा ववचार करून कणव, शल,

भरू रश्रवा, यज्ञकेतू आणण दय ु दोषधन यांनी कुषावंशातील जयेष्ठाांच्या संमतीने सांबाला पकडण्याची तयारी केली. (१-५)

कौरव पाठालाग करीत आहे त असे पाहून महारथी सांब एक सुंदर धनष्ु य घेऊन िसंहासारखा एकटाच रणांगणात उतरला. इकडे कणावला सेनापती बनवून


कौरववीर,

धनुष्य

घेतलेल्या

सांबाजवळ

येऊन

पोहोचले

आणण

रागाने

तयाला

पकडण्याच्या इच्छे ने " थांब ! थांब ! " असे म्हणत तयाच्यावर बाणांचा वर्षावव करू

लागले. परीक्षिता ! यदन ु ंदन सांब अगचंतय ऐश्वयवशाली अशा भगवान श्रीकृष्णांचा पुत्र होता. जसा िसंह तुच्छ पशूंच्या आरमामणामुळे गचडतो, तयाप्रमाणे तो कौरवांच्या

चढाईने तयांच्यावर गचडला. सांबाने आपल्या सुंदर धनष्ु याचा टणतकार करून, जे वेगवेगळ्या सहा रथांवर स्वार झाले होते, तया कणव इतयादी सहा वीरांच्यावर एकदम सहा बाणांनी वेगवेगळा वर्षावव केला. (६-९)

तयांपैक् चार चार बाण तयांच्या चार चार घोड्यांवर, एक एक तयांच्या

सारथ्यावर आणण एक एक तया महान धनुष्यधारी वीरांवर सोडला. सांबाचे हे अद्भत ू हस्तकौशल्य पाहून शत्रप ु िातील वीरसुद्धा तयाची प्रशंसा करू लागले. नंतर तया सहा वीरांपैक् चौघांनी एकेका बाणाने तयाचे चार घोडे मारले, एका वीराने सारथ्याला मारले

आणण एका वीराने सांबाचे धनष्ु य मोडून टाकले. अशा प्रकारे तयांनी सांबाला रथहीन

व शस्त्रहीन केले. अशा प्रकारे ववजयी कौरवांनी रथहीन सांबाला कसेबसे बांधन ू तयाला आणण आपल्या कन्येला घेऊन ते हक्स्तनापुरात परतले. (१०-१२)

परीक्षिता ! नारदांकडून हा वतृ तांत ऐकून यादवांना अतितशय रमाोध आला.

उग्रसेनाच्या आज्ञेवरून ते कौरवांवर चढाई करण्याच्या तयारीला लागले. कलह नाहीसा

करू इक्च्छणार्या बलरामांनी युद्धसजज यादवांचे सांतवन केले. कारण कुरू आणण वष्ृ णी यांचे आपापसातील भांडण तयांना योग्य वाटत नहाहते. नंतर स्वती सय ू ावसारख्या

तेजस्वी रथावर स्वार होऊन ते हक्स्तनापुरला गेले. तयांच्याबरोबर काही ब्राह्मण आणण जयेष्ठा यादव होते. ग्रहांसमवेत चंद्र असावा, तसे तयांच्यासमवेत बलराम होते.

हक्स्तनापुरला जाऊन बलराम नगराच्या बाहे र एका उपवनात थांबले आणण कौरवांचा

काय मानस आहे , हे जाणन ू घेण्यासाठाी तयांनी उद्धवाला धत ृ राष्राकडे पाठाववले. (१३१६)

उद्धवाने कौरवांच्या सभेत जाऊन धत ृ राष्र, भीष्म, द्रोणाचायव, बाल्हीक आणण

दय व प्रणाम करून तिनवेदन केले क्, " बलराम आले आहे . " ु दोषधन यांना ववगधपूवक

आपले परम सहृ ु द बलराम आले आहे त, हे ऐकून कौरव अतितशय आनंददत झाले.


उद्धवाचा सतकार करून व

आपल्या हातत पववत्र सामग्री

घेऊन बलरामाच्या

स्वागतासाठाी ते तिनघाले. नंतर आपपल्या वयोमानानुसार आणण संबंधानुसार सववजण बलरामांना भेटले आणण तयांच्या सतकाराप्रीतयथव तयांना गाय अपवण करून तयांनी

तयांची पूजा केली. तयांपैक् जे भगवान बलरामांचा प्रभाव जाणत होते, तयांनी मस्तक

लववून तयांना नमस्कार केला. तयानंतर तयांनी एकमेकांना खुशाली ववचारली आणण ती तयांनी एकमेकांना सांगगतली. नंतर तिनभवयपणे बलराम तयांना म्हणाले. (१७-२०)

राजागधराज महाराज उग्रसेनांनी तुम्हांला एक आज्ञा केली आहे . ती तुम्ही

शांतपणे ऐकून घेऊन ताबडतोब तितचे पालन करा. महाराजांनी सांगगतले आहे - " आम्हांस हे मादहत आहे क्, तुम्ही पुष्कळांनी िमळून अधमावने, धमवशील, एकाक् सांबाल एकटाच क्जंकून बंददवान केले. आम्हा बांधवांत फूट पडू नये म्हणून आम्ही ते सहन केले. (असमथव होतो म्हणून नहाहे )" (२१-२२)

बलरामांचे बोलणे वीरता, शौयव आणण सामथ्यव यांच्या उतकर्षावने पररपूणव तसेच

तयांच्या शततीला अनुरूप असेच होते. ते ऐकून कौरव रागाने म्हणाले. " अहो ! ही

तर मोठ्या आश्चयावचीच गोष्ट आहे . कालगती कोणी टाळू शकत नाही, हे च खरे ! म्हणून जेथे मुकुटाने बसावे, तेथे आज पायातील जोडे बसू इक्च्छतात ! यांच्याशी आम्ही वववाह- संबंध जोडला. हे आमच्याबरोबर झोपणे-बसणे, खाणे-वपणे करू लागले.

आम्हीच तयांना राजिसंहासन दे ऊन आमच्या बरोबरीला आणले. आम्ही दल व करतो, ु ि म्हणन ू हे यदव ु ंशी चवर्या, पंखा, शंख, पांढरे छत्र, मग ु ट ु , राजिसंहासन आणण बहुमोल शय्या यांचा उपयोग करीत आहे त. यापढ ु े ही राजगचन्हे यादवांना द्यायलाच नकोत ! जसे सापाला दध ू पाजणे घातक ठारते, तयाचप्रमाणे राजय दे णार्या आमच्याच ववषाद्ध हे

वागत आहे त. आमच्याच कृपेने जयांची भरभराट झाली तेच यादव (कृतर्घन होऊन) तिनलवजजपणे आम्हांलाच आज्ञा करीत आहे त. गधतकर असो यांचा ! िसंहाचा घास जसा

मेंढा काढून घेऊ शकत नाही, तयाचप्रमाणे जर भीष्म, द्रोण, अजन इतयादी ुव

कौरववीरांनी राजय द्यायचे नाकारले, तर स्वती इंद्र तरी ते कसे घेऊ शकेल ? (२३२८)


श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! कौरव उच्च कूळ, शूर बांधव आणण

राजयलक्ष्मी यांच्या गवावने उन्मतत झाले होते. बलरामांना असभ्यपणे अशी दषा ु ततरे

ऐकवून ते हक्स्तनापुरात परतले. बलरामांनी कौरवांचे असभ्य वतवन पादहले, तयांची

दषा ु ततरे ही ऐकली. तयामुळे तयांचा चेहेरा रागाने लालबुंद झाला. तयावेळी तयांच्याकडे पाहावतही नहाहते. ते वारं वार जोरजोराने हसत म्हणू लागले. जे दष्ु ट तिनरतिनराळ्या

मदांनी उन्मतत होतात, तयांना शांतीची इच्छा नसते. पशूंना वठाणीवर आणण्यासाठाी दं डुतयाचा प्रयोग करणे आवश्यक असते, तयाचप्रमाणे अशांना योग्य मागाववर आणण्याचा उपाय म्हणजे तयांना शासन करणे हे च होय. आता हे च पहा ना ! यादव

आणण श्रीकृष्णसद्ध ु ा रागाने लढाई करण्याच्या तयारीत होते. मीच तयांना समजावून सांगून यांना शांत करण्यासाठाी येथे आलो होतो. तरीसुद्धा हे भांडणाची खुमखुमी

असणारे , अहं कारी मूखव वारं वार माझा तितरस्कार करून, बोलू नये ते बोलले. इंद्र इतयादी लोकपालही जयांच्या आज्ञेचे पालन करतात, ते भोज, वष्ृ णी आणण अंधकवंशी

यादवांचे राजे उग्रसेन यांना आज्ञा करू शकत नाहीत काय? सुधमावसभेत जे

ववराजमान असतात, जयांनी दे ववि ृ पाररजातक आणून आपल्या उपवनाला लावला, ते भगवान श्रीकृष्णसुद्धा राजिसंहासनाचे अगधकारी नाहीत काय? सगळ्या जगाची स्वािमनी भगवती लक्ष्मी स्वती जयांच्या चरणकमलांची सेवा करते, ते लक्ष्मीपती भगवान श्रीकृष्ण छत्र, चामरे इतयादी राजोगचत सामग्री जवळ बाळागू शकत नाहीत

काय ? जयांच्या चरणकमलांची धळ ू संत पुरूर्ष सेवन करीत असलेल्या गंगा इतयादी

तीथाांनासद्ध ु ा तीथवपणा आणन ू दे णारी आहे , सगळे लोकपाल आपापल्या श्रेष्ठा मग ु ट ु ावर क्जला धारण करतात, जयांच्या अंशांचे अंश असलेले ब्रह्मदे व, शंकर, मी आणण लक्ष्मी

जी नेहमी मस्तकांवर धारण करतो, तया " श्रीकृष्णांना राजिसंहासन कोठाून ? " असे म्हणता ! बबचारे यादव म्हणे कौरवांनी ददलेला जिमनीचा तुकडा भोगतात. आम्ही म्हणे पायातील जोडे ! आणण हे कौरव म्हणे मस्तक ! वाहवा रे ! अहो ! ऐश्वयावने

माजलेल्या, घमेंडखोर, वेड्याप्रमाणे बडबडणार्या यांची असंबद्ध, तिनरथवक बडबड, यांना शासन करू शकणारा माझ्यासारखा कसा सहन करू शकेल ? आज मी सगळी पथ्ृ वी

कौरवरदहत करून टाक्न, असे म्हणत बलराम अतयंत रमाोधाने जणू त्रैलोतयाचे भस्म करून टाकण्यासाठाी आपला नांगर हातात घेऊन उभे रादहले. तयांनी तयाच्या टोकाने


हक्स्तनापूर उखडले आणण ते बुडववण्यासाठाी अतितशय रमाोधाने गंगेकडे ओढू लागले. (२९-४१)

नांगराच्या ओढण्याने, पाण्यामध्ये नाव जशी डगमगते, तयाप्रमाणे हक्स्तनापरु

हलू लागले. आपले नगर गंगेमध्ये बुडवण्यसाठाी ओढले जात असलेले पाहून कौरव घाबरले. नंतर तयांनी लक्ष्मणेसह सांबाला पुढे केले आणण आपल्या प्राणांचे रिण करण्यासाठाी, कुटुंबबयांसह हात जोडून, सववशक्ततमान अशा भगवान बलरामांना ते

शरण गेले. " हे लोकािभराम बलराम ! आपण सगळ्या जगताचे आधार आहात. आम्ही आपला प्रभाव जाणला नाही. हे प्रभो ! आम्हां मूखाांच्या अपराधाबद्दल आम्हांला िमा करावी. आपण जगाची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलयाचे कारण आहात आणण स्वती कोणतयाही आधाराववना राहाता. हे सववशक्ततमान प्रभो ! हे त्रैलोतय आपली खेळणी आहे त, असे ज्ञानी म्हणतात. हे अनंता ! आपली हजारो मस्तके

आहे त आणण आपण सहजपणे हे भम ू ंडल आपल्या मस्तकावर ठाे वले आहे . जेहाहा प्रलय होतो, तेहाहा आपण सार्या जगाला आपल्यामध्ये लीन करून घेता आणण िशल्लक असलेले एकटे च आपण शयन करीत असता. हे भगवन ! आपण जगताची

क्स्थती आणण पालन करण्यासाठाी ववशद्ध ु सतवमय शरीर धारण केले आहे . आपला हा

रमाोध, द्वेर्ष ककंवा मतसर यांमुळे नसन ू सवाांना िशिण दे ण्यासाठाी आहे . हे सवव शततींना धारण करणार्या सववप्राणणस्वरूप अववनाशी भगवन ! आम्ही आपल्याला

नमस्कार करीत आहोत. हे ववश्व तिनमावण करणार्या दे वा ! आम्ही आपणांस शरण आलो आहोत. (४२-४८)

श्रीशक ु म्हणतात- नगर डगमगू लागल्याने भयभीत झालेले कौरव भगवान

बलरामांना शरण आले आणण तयांनी तयांची स्तुती केली. तेहाहा अतयंत प्रसन्न होऊन,

"िभऊ नका " असे म्हणून तयांनी तयांना अभय ददले. कन्येवरील प्रेमामळ ु े दय ु दोषधनाने वरदक्षिणा म्हणून साठा साठा वर्षाांचे बाराशे हतती, दहा हजार घोडे, सूयावसारखे चमकणारे सोन्याचे सहा हजार रथ आणण सोन्याचे हार घातलेल्या एक हजार दासी ददल्या.

आप्तांनी सतकार केलेले यदश्र ु ेष्ठा भगवान बलराम तया सवावचा स्वीकार करून

नवदांपतयाला बरोबर घेऊन द्वारकेकडे परतले. नंतर बलराम द्वारकापुरीत पोहोचले व


आपल्या वप्रय बांधवांना भेटले. तयांनी हक्स्तनापुरात कौरवांशी जे काही घडले, ते सवव यादवसभेत सांगगतले. आजही दक्षिणेकडे उं च असलेले आणण गंगेकडे थोडेसे झक ु लेले हे हक्स्तनापूर बलरामांच्या परारमामाचे सूचक आहे . (४९-५४)

अध्याय अडुसष्टावा समाप्त

स्कंध १० वा वा ६९ अध्याय दे वर्षी नारदांनी भगवंतांचा गह ृ स्थाश्रम पाहाणे श्रीशुक म्हणतात-दे वर्षी नारदांनी जेहाहा ऐकले क्, भगवान श्रीकृष्णांनी

नरकासरु ाला मारून एकट्यानेच हजारो राजकुमारींशी वववाह केला आहे , तेहाहा भगवंतांचा गहृ स्थाश्रम पाहावा अशी इच्छा तयांच्या मनात तिनमावण झाली. ते ववचार

करू लागले, " अहो! श्रीकृष्णांनी एकाच शरीराने, एकाच वेळी, सोळा हजार

महालांमध्ये वेगवेगळ्या सोळा हजार राजकुमारींचे पाणणग्रहण केले, हे केवढे आश्चयव आहे ! " या उतसुकतेने दे वर्षी नारद भगवंतांची ही लीला पाहाण्यासाठाी द्वारकेत आले. तेथील उपवने आणण उद्याने फुलांनी लहडलेली होती. तयावर तिनरतिनराळ्या

प्रकारचे पिी ककलबबलत होते आणण भ्रमर गंज ु ारव करत होते. तिनमवळ पाण्याने भरलेल्या सरोवरांमध्ये तिनळी, लाल आणण शभ्र ु रं गाची तिनरतिनराळ्या जातींची कमळे

उमललेली होती. तयामध्ये हं स आणण सारस ककलबबल करीत होते. तेथे स्फदटकाचे

आणण चांदीचे नऊ लि महाल होते. तेथील पाचूच्या फरशा कांतीने झगमगत होतया. तेथे सोने आणण रतनांच्या पुष्कळ वस्तू होतया. राजमागव, इतर रस्ते, चौक, बाजार, घोडे, हतती, जनावरे इतयादी बांधण्याची दठाकाणे, सभागहृ े आणण मंददरे यांमुळे नगराचे सौंदयव अगधकच खल ु ून ददसत होते. तेथील सडका, अंगणे, चौक आणण दे वड्या

यादठाकाणी सडे घातले होते. पताका व ध्वज यांमुळे रस्तयांवर ऊन लागत नहाहते. (१६)


तया द्वारका नगरीत श्रीकृष्णांचे अतयंत सुंदर असे अंतीपुर होते. सवव

लोकपाल

तयांची

पूजा

आणण

प्रशंसा

करीत

असत.

ते

तिनमावण

करण्यामध्ये

ववश्वकम्यावने आपले सारे कौशल्य पणाला लावले होते. तया अंतीपुरात भगवंतांच्या

राण्यांचे सोळा हजाराहून अगधक शोिभवंत महाल होते. तयांपैक् एका ववशाल भवनामध्ये दे वर्षी नारदांनी प्रवेश केला. तया महालांत पोवळ्यांचे खांब , वैदय ू व मण्यांच्या उततम फळ्या आणण इंद्रनील मण्यांच्या िभंती झगमगत होतया. तसेच

तेथील फरशा चमकदार इंद्रनील मण्यांच्या बनववलेल्या होतया. ववश्वकम्यावने पष्ु कळसे असे चांदवे बनववलेले होते क्, जयांना मोतयांच्या माळा लावल्या होतया. तेथे रतनजडडत हक्स्तदं ती आसने आणण पलंग होते. गळ्यांत सोन्याचे हार घातलेल्या

आणण सुंदर वस्त्रांनी नटलेल्या दासी तसेच अंगरखे व पगडी घातलेले आणण रतनजडडत कंु डले धारण केलेले सेवक तया महालांची शोभा वाढवीत होते. अनेक

रतनजडडत ददवे आपल्या झगमगाटाने तयांतील अंधकार नाहीसा करीत होते. अगुरू

धूप घातल्यामुळे झरोतयातून धरू बाहे र पडत होता. तो पाहून रं गी-बेरंगी रतनमय सजजावर बसलेले मोर ते ढग आहे त, असे वाटून मोठ्याने केकारव करीत थई ु थई ु नाचू लागत. दे वर्षी नारदांना तेथे असे ददसले क्, भगवान श्रीकृष्ण षाक्तमणीबरोबर तेथे असून ती स्वती भगवंतांना सोन्याची दांडी असलेल्या चवरीने वारा घालीत आहे .

तसेच तेथे षाक्तमणीसारख्याच गुण, रूप, वय आणण वेर्ष-भूर्षा असलेल्या हजारो दासीसद्ध ु ा नेहमी असत. (७-१३) नारदांना

पाहाताच

सवव

धािमवक

लोकांचे

मुकुटमणी

भगवान


षाक्तमणीच्या पलंगावरून लगेच उठाून उभे रादहले. दे वर्षी नारदांच्या चरणी तयांनी

मुगुट असलेल्या मस्तकाने प्रणाम केला आणण हात जोडून तयांना आपल्या आसनावर बसववले.

भगवान


चराचर

जगाचे

परम

गुरू

आहे त

आणण


चरणांपासन ू तिनघालेले गंगाजल सगळ्या जगाला पववत्र करणारे आहे , यात बबलकुल शंका नाही. तरीसद्ध ु ा ते संतांचे परम आदशव होते. िशवाय तयांचे ’ब्रह्मण्यदे व’

(ब्राह्मणांना दे व मानणे) हे तयांच्या गण ु ांना अनरू ु प असेच नावही आहे . म्हणन ू च तयांनी स्वती नारदांची पाद्यपूजा करून ते चरणामत ृ आपल्या मस्तक् धारण केले.

नराचे िमत्र पुराण ीर्षी भगवान नारायणांनी शास्त्रोतत पद्धतीने दे वर्षी नारदांची पूजा


केली. नंतर अमत ृ ापेिाही मधुर व मोजतया शब्दांनी तयांचे स्वागत करून तयांना

म्हटले- " प्रभो! आपण स्वती समग्र ज्ञान, वैराग्य, धमव, यश, श्री आणण ऐश्वयावने पररपूणव आहात. तरीही आम्ही आपली कोणती सेवा करावी? " (१४-१६)

नारद म्हणाले- भगवन ! आपण सवव लोकांचे स्वामी आहात. आपली सवाांशी

मैत्री आहे . तरीही आपण दष्ु टांना शासन करता, यात काही आश्चयव नाही. हे

परमयशस्वी प्रभो ! आपण जगाचे पालन आणण रिण करण्याबरोबरच जीवांचे श्रेष्ठा

कल्याण करण्यासाठाी स्वेच्छे ने अवतार धारण केला आहे , हे आम्ही चांगल्या रीतीने जाणतो. आज आपल्या चरणकमलांचे मला दशवन झाले, ही अतयंत भाग्याची गोष्ट आहे . आपली ही चरणकमले सवव लोकांना मोि दे ण्यास समथव आहे त. जयांचे ज्ञान अमयावद आहे , असे ब्रह्मदे व, शंकर इतयादी दे व आपल्या हृदयामध्ये तयांचे गचंतन करीत असतात. आपले हे चरणच संसाररूप ववदहरीत पडलेल्या लोकांना बाहे र येण्याचे

साधन आहे . आपण माझ्यावर अशी कृपा करा क्, आपल्या चरणकमलांचे मला नेहमी स्मरण राहावे आणण मी तयांच्या ध्यानात तन्मय असावे. (१७-१८)

परीक्षिता ! यानंतर दे वर्षी नारद योगेश्वरांचे सुद्धा ईश्वर अशा भगवान

श्रीकृष्णांच्या योगमायेचे रहस्य जाणून घेण्यासाठाी तयांच्या दस ु -या पतनीच्या महालात

गेले. तेथेही तयांनी असे पादहले क्, भगवान आपली वप्रया आणण उद्धव यांच्याबरोबर

द्यूत खेळत आहे त. तेथेसुद्धा भगवंतांनी उभे राहून तयांचे स्वागत केले, आसनावर बसववले आणण मोठ्या भक्ततभावाने तयांची पज ू ा केली. यानंतर भगवंतांनी आपल्याला काहीच माहीत नाही असे दाखवीत नारदांना ववचारले, " आपण केहाहा आलात ?

आपण तर सवव दृष्टींनी पररपूणव आहात. अपण ू व अशा आम्ही आपली काय सेवा करावी? तरीसुद्धा हे ब्रह्मन ! आपण आम्हांला आपल्या सेवेची संधी दे ऊन आमचा

जन्म सफळ करा. " हे ऐकून चककत झालेले नारद तेथून गुपचूपपणे दस ु -या महालाकडे तिनघून गेले. नारदांना तया महालात श्रीकृष्ण आपल्या लहान लहान मुलांना खेळवीत आहे त, असे ददसले. तेथून पुढच्या महालात गेले, तर भगवान स्नानाला

जाण्याची तयारी करीत आहे त, असे तयांनी पादहले. कोठाे ते हवन करीत आहे त, तर कोठाे पंचमहायज्ञ करीत आहे त. कोठाे ब्राह्मणांना भोजन दे त आहे त, तर कोठाे तयांच्या भोजनानंतर स्वती अन्न ग्रहण करीत आहे त. कोठाे संध्या करीत आहे त, तर कोठाे


मौन धारण करून गायत्रीमंत्राचा जप करीत आहे त. कोठाे हातात ढाल-तलवार घेऊन ते

चालवण्याचा सराव करीत आहे त. कोठाे घोडे, हतती ककंवा रथावर स्वार होऊन कफरत आहे त. तर कोठाे पलंगावर झोपले आहे त. कोठाे भाट तयांची स्तुती करीत आहे त.

एखाद्या महालात उद्धव इतयादी मंत्रयांबरोबर राजक्य ववर्षयावर चचाव करीत आहे त, तर कोठाे उततमोततम क्स्त्रयांसमवेत जलरमा्डा करीत आहे त. कोठाे वस्त्रालंकारांनी

सुशोभीत अशा गाईंचे श्रेष्ठा ब्राह्मणांना दान करीत आहे त, तर कोठाे मंगल अशा

इतितहास पुराणांचे श्रवण करीत आहे त. कोठाे आपल्या वप्रयेबरोबर हास्यववनोद करीत णखदळत आहे त. तर कोठाे धमवशात्राचा अभ्यास करीत आहे त. कोठाे अथावजन चालू

आहे , तर कोठाे धमावला अनक ु ू ल अशा ववर्षयांचा उपभोग घेत आहे त. कोठाे एकांतात

बसून प्रकृतीच्या पलीकडे असणा-या पुषार्षाचे ध्यान करीत आहे त, तर कोठाे गुषाजनांना तयांच्या इच्छे नुसार हवे ते अपवण कषान तयांची सेवाशुश्रर्ष ू ा करीत आहे त. (१९-३०)

ते कोणाबरोबर यद्ध ु ासंबंधी बोलत आहे त, तर कोणाबरोबर तहासंबंधी ! कोठाे ते

बलरामांबरोबर बसन ू सतपुषार्षांचे कल्याण करण्याबाबत ववचार करीत आहे त. योग्य वेळ आल्याने कोठाे पुत्र आणण कन्या यांचे इगचत अशा पतनी आणण वरांबरोबर

शास्त्रानस ु ार थाटामाटात वववाह लावून दे त आहे त. कोठाे सासरी चाललेया कन्यांना तिनरोप दे त आहे त, तर कोठाे तयांना बोलवण्याच्या तयारीत आहे त. योगेश्वरे श्वर

श्रीकृष्णांचे हे थाट पाहून लोक आश्चयवचककत होत होते. कोठाे मोठामोठाे यज्ञ करून सवव दे वतांचे पूजन करीत आहे त, तर कोठाे ववदहरी, बगीचे, मठा इतयादी बांधन ू पूतव धमावचे आचरण करीत आहे त. कोठाे श्रेष्ठा यादवांच्या समवेत घोड्यावर बसून यज्ञाला

योग्य पशूंची िशकार करीत आहे त. आणण काही वेळा लोक, अंतीपुरे इतयादी दठाकाणी सवाांचे मत जाणून घेण्यासाठाी गुप्त वेर्षात ते योगेश्वर कफरत आहे त. (३१-३६)

अशा प्रकारे मनुष्यासारखी लीला करीत असलेल्या श्रीकृष्णांच्या योगमायेचे

वैभव पाहून नारद हसत हसत तयांना म्हणाले. " हे योगेश्वरा ! ब्रह्मदे व इतयादी मायावींनासुद्धा ददसण्यास कठाीण अशी योगमाया आपल्या चरणकमलांची सेवा केल्याने स्वतीच आमच्यासमोर प्रगट झाली आहे . हे भगवंता ! मला तिनरोप द्या.

यानंतर आपल्या सय ु शाने पररपूणव असलेल्या बत्रभुवनात मी आपल्या बत्रभुवनाला पावन करणा-या लीलेचे गायन करीत ववहार करीन. " (३७-३९)


श्रीकृष्ण म्हणाले- नारदमुनी ! मीच धमावचा उपदे शक, पालन करणारा आणण

तयाचे अनुष्ठाान करणा-यांना अनुमोदन दे णाराही आहे . म्हणन ू जगाला धमावचे िशिण दे ण्याच्या उद्देशानेच मी अशा प्रकारे धमावचरण करतो. वतसा ! या मायेने तू मोदहत होऊ नकोस. (४०)

श्रीशुक म्हणतात - अशा प्रकारे भगवान श्रीकृष्ण गहृ स्थाश्रमातील लोकांना

पववत्र करणा-या श्रेष्ठा धमाांचे आचरण करीत होते. सवव प्रासादांतून ते एकटे च वावरत आहे त, असे नारदांनी पादहले. (४१)

अनंत शतती असणार्या श्रीकृष्णांच्या योगमायेचे परम ऐश्वयव वारं वार पाहून दे वर्षी नारदांच्या आश्चयावला आणण कुतह ू लाला सीमाच रादहली नाही. धमव, अथव आणण

काम या पुषार्षथाांच्या ठाायी श्रद्धा असणा-या श्रीकृष्णांनी नारदांचा चांगला सन्मान केला. तयामुळे आनंददत होऊन, भगवंतांचेच स्मरण करीत ते तेथून तिनघून गेले. राजन ! भगवान नारायण सगळ्या जगाच्या कल्याणासाठाी आपल्या अगचंतय मायेचा

स्वीकार करून मनष्ु यासारख्या लीला करीत सोळा हजारांहूनही अगधक पतन्यांच्या लजजायत ु त आणण प्रेमपूणव नजरांनी तसेच मंद क्स्मतहास्यांनी केलेली सेवा घेऊन

तयांच्याबरोबर रममाण होते. परीक्षिता ! ववश्वाची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलयाचे परम कारण असणा-या श्रीकृष्णांनी जया लीला केल्या, तया दस ु रा कोणीही करू

शकणार नाही. जे तयांच्या लीलांचे गायन, श्रवण करतात आणण गायन श्रवण करणायांना उततेजन दे तात, तयांच्या दठाकाणी मोिाला मागवस्वरूप अशा भगवंतांववर्षयी भतती उतपन्न होते. (४२-४५)

अध्याय एकोणसततरावा समाप्त

स्कंध १० वा वा ७० अध्याय भगवान श्रीकृष्णांची ददनचयाव आणण जरासंधाच्या कैदी राजांच्या दत ू ाचे तयांच्याकडे येणे -


शुक म्हणतात - जेहाहा पहाटे कोंबडे आरवू लागत, तेहाहा जयांच्या गळ्यात

श्रीकृष्णांचा हात असे, तया श्रीकृष्णपतन्या ववरहाच्या भयाने हायाकूळ होऊन तया कोंबड्यांना िशहायाशाप दे त. तयावेळी पाररजातकांच्या वनातील वा-याने जागे झालेले

पिी भाटांप्रमाणे भगवान श्रीकृष्णांना जागववण्यासाठाी मधुर ककलबबलाट करीत आणण

भ्रमर गुंजारव करीत. वप्रयतमाच्या बाहूंत असलेल्या षाक्तमणीला तर आता आिलंगन सोडावे लागणार, म्हणून अतयंत पववत्र असा ब्राह्ममुहूतस व ुद्धा येऊच नयेसा वाटत असे.

श्रीकृष्ण दररोज ब्राह्ममह ु ू ताववर उठाून हात-पाय, तोंड धऊ ु न प्रसन्न अंतीकरणाने मायातीत आतमस्वरूपाचे ध्यान करीत. ते आतमस्वरूप अखंड, स्वयंप्रकाश, तिनषापागधक व अववनाशी आहे . ते स्वभावतीच अववद्यारदहत आहे . या जगाच्या

उतपातती, क्स्थती व लयाला कारण असणा-या तया आतम्याच्या शततींमुळेच तयाची सतता व आनंद यांचा अनुभव येतो. तयालाच ब्रह्म असे नाव आहे . नंतर

सदाचरणततपर असे ते ववगधपूवक व तिनमवळ आणण पववत्र पाण्याने स्नान करीत. मग स्वच्छ धोतर नेसून व उपरणे पांघरून संध्यावंदनादी कमे करीत. तयानंतर हवन

करून मौन धरून गायत्रीमंत्राचा जप करीत. यानंतर ज्ञानी असे ते सूयदोषदयाच्या वेळी

सूयावचे उपस्थान करीत आणण आपल्या अंशस्वरूप असलेल्या दे व, ीर्षी व वपतरांना उद्देशून तपवण करीत. नंतर जयेष्ठा व आदरणीय ब्राह्मणांची ववधीपूवक व पूजा करून

तयांना वस्त्रालंकार दे ऊन दररोज प्रतयेक् एकेक बद्व (तेरा हजार चौ-याऐंशी) दध ु ाळ,

प्रथमच हायालेल्या, वासरू असणा-या, शांत स्वभावाच्या गाई, रे शमी वस्त्र, मग ृ चमव आणण तीळ यांसह दान करीत. तयावेळी तयांना संद ु र वस्त्रे आणण मोतयांच्या माळा ं ांना सोने आणण खरु ांना चांदी मढववलेली असे. तयानंतर घातल्या जात. तयांच्या िशग

आपल्याच ववभूतितरूप असलेल्या गाई, ब्राह्मण, दे वता, वडडल माणसे, गुषाजन आतिन सवव प्राण्यांना प्रणाम करून मंगल वस्तन ंू ा स्पशव करीत. परीक्षिता ! भगवंत करी या

मनुष्यलोकाचा अलंकार असले, तरीसुद्धा ते आपली ददहाय वस्त्रे, अलंकार, फुलांचे हार, आणण चंदन इतयादी वस्तूंनी स्वतीला अलंकृत करीत. यानंतर ते तप ू आणण आरशात

आपले मुख पाहात. गाय, बैल, ब्राह्मण आणण दे वता यांचे दशवन घेत. मग पुरवासी

आणण अंतीपुरात राहाणा-या चारही वणाांच्या लोकांच्या कामना पूणव केल्यानंतर

आपल्या अन्य प्रजेची इच्छापूती करून तयांना संतुष्ट करीत. आणण या सवाांना प्रसन्न पाहून स्वती आनंदी होत. फुलांच्या माळा, तांबूल, चंदन इतयादी वस्तू ते अगोदर


ब्राह्मणांना दे त. नंतर स्वजन, मंत्री आणण राण्यांना वाटीत व नंतर स्वती उपयोगात

आणीत. तोपयांत तयांचा सारथी सुग्रीव इतयादी घोडे जुंपलेला अतयंत अद्भत ू रथ घेऊन येई आणण प्रणाम करून भगवंतांच्या समोर उभा राही. यानंतर ते सातयक् आणण

उद्धवासह आपल्या हाताने सारथ्याचे हात पकडून सूयव जयाप्रमाणे उदयाचलावर आरूढ

होतो, तयाप्रमाणे रथावर स्वार होत. तयावेळी अंतीपुरतील क्स्त्रया लजजा आणण प्रेमपूणव नजरांनी तयांच्याकडे पाहाय आणण मोठ्या कष्टाने तयांना तिनरोप दे त. तेहाहा भगवान क्स्मत हास्य करून तयांचे मन बरोबर घेऊन महालाच्या बाहे र पडत. (१-१६)

परीक्षिता ! तयानंतर भगवान श्रीकृष्ण सवव यादवांसह सुधमाव नावाच्या सभेत

प्रवेश करीत. जे लोक तया सभेत बसत, तयांना तहान-भूक, शोक-मोह आणण जरामतृ यू हे सहा ववकार बाधत नसत. भगवान तेथे जाऊन जेहाहा श्रेष्ठा िसंहासनावर ववराजमान होत, तेहाहा तयांच्या अंगकांतीने सवव ददशा उजळून जात. जसा आकाशात

तारकांनी वेढलेला चंद्र शोभन ू ददसतो, तयाप्रमाणे श्रेष्ठा यदव ु ीरांच्या मध्ये ववदर्ष ू क

तिनरतिनराळ्य़ा प्रकारच्या हास्यववनोदांनी, नटाचायव अिभनयांनी आणण नतवक् कलापण ू व नतृ यांनी अशा वेगवेगळ्या प्रकारे भगवंतांची सेवा करीत. तयावेळी मद ृ ं ग, वीणा, पखवाज, बासरी, झांज आणण शंख या वाद्यांच्या घोर्षात सत ू , मागध व भाट नाचत, गात आणण भगवंतांची स्तुती करीत. काही वेदवेतते ब्राह्मण तेथे बसून वेदमंत्रांचे वववेचन करीत आणण काहीजण पववत्रक्ती राजांची चररत्रे ऐकवीत. (१७-२१)

एके ददवशी तेथे एक नवीन मनष्ु य आला. द्वारपालांनी भगवंतांना तो

आल्याची सच ू ना दे ऊन तयाला सभागहृ ात आणले. तया मनष्ु याने भगवान श्रीकृष्णांना हात जोडून नमस्कार केला आणण तया राजांचे दीु ख सांगगतले क्, जे वीस हजार राजे

जरासंधाच्या ददक्ग्वजयाच्या वेळी तयाला शरण आले नहाहते, तयांना जरासंधाने बळजबरीने कैद करून एका ककल्ल्यात ठाे वले होते. " हे भगवान श्रीकृष्ण ! आपले

स्वरूप कोणालाही न कळणारे आहे . जे आपल्याला शरण येतात तयांचे सवव भय

आपण नाहीसे करता. हे प्रभो ! आमची भेदबुद्धी नाहीशी झालेली आहे . आम्ही

संसारामुळे भयभीत होऊन आपल्याला शरण आलो आहोत. हे भगवन ! बहुतक े लोक तिनवर्षद्ध कमे करण्यात गुंतलेले असतात. ते आपण सांगगतलेली आपली उपासनारूप कल्याणकारी कमे करीत नाहीत. जीवनसंबंधी आशा-अिभलार्षांमध्ये भ्रमाने भटकत


असतात. जे बलवान असे आपण कालरूपाने तयांची जीवनाची आशा ततकाळ धुळीला िमळववता, तया कालरूप आपल्याला आम्ही नमस्कार करतो. जगदीश्वर अशा आपण

जगामध्ये संतांचे रिण आणण दष्ु टांना शासन करण्यासाठाी बलरामांसह अवतार घेतला

आहे . असे असता हे प्रभो ! एखादा राजा आपल्या आज्ञेववषाद्ध वागून आम्हांला दीु ख दे तो, क् आमचीच कमे आम्हांला दीु ख दे त आहे त, हे आम्हांला कळत नाही. हे प्रभो ! राजयोपभोगाचे सख ु ववर्षयसाध्य असन ू स्वप्नाप्रमाणे िणभंगुर आहे . तरीही नेहमी

भयग्रस्त अशा नाशवंत शरीराने आम्ही हे ओझे ओढतोच. तम ु च्याच मायेमळ ु े अतयंत दीनवाणे झालेले आम्ही, तिनष्काम भततांना तम ु च्यापासन ू िमळणारे आतमसख ु सोडून अकारण हे कष्ट भोगत आहोत. हे भगवन ! आपले चरण शरणागतांचे दीु ख नाहीसे करणारे आहे त. म्हणन ू आपणच जरासंधरूप कमाांच्या बंधनातून आम्हांला सोडवा. हे

प्रभो ! तया एकट्याजवळ दहा हजार हततींचे बळ आहे आणण जसा िसंह मेढ्यांना जरबेत ठाे वतो, तयाप्रमाणे तयाने आम्हांला आपल्या वाड्यात बंददस्त करून ठाे वले. हे

चरमापाणी ! आपण जरासंधाशी अठारा वेळा युद्ध करून सतरा वेळा तयाचा पराभव करून तयाला सोडून ददले; परं तु एक वेळ तयाने आपल्यावर ववजय प्राप्त केला. आपला परारमाम अनंत आहे , हे आम्ही जाणतो; असे असूनही साधारण माणसासारखे

वागत आपण पराभत ू झाल्याचा अिभनय केलात; परं तु यामुळे तयाची घमेंड वाढली. कधीही क्जंकले न जाणारे हे भगवन ! आपली प्रजा असलेल्या आम्हांला तो त्रास दे णार नाही, असे करावे. " (२२-३०)

दत ू म्हणाला- जरासंधचे बंदी असलेले राजे आपल्या पायाशी शरण आले

आहे त आणण ते आपले दशवन घेऊ इक्च्छतात. तरी आपण तया दीनांचे कल्याण करावे. (३१)

श्रीशुकदे व म्हणतत- राजांचा दत ू असे सांगत होता, तेवढ्यात सोनेरी जटा

असलेले परमतेजस्वी दे वर्षी नारद सूयदोषदय हाहावा तसे तेथे येऊन पोहोचले. ब्रह्मदे व

इतयादी सवव लोकपालांचे स्वामी भगवान श्रीकृष्ण तयांना पाहाताच सभासद आणण सेवकांसह आनंदाने उठाून उभे रादहले आणण मस्तक लववून तयांना वंदन करू लागले.

दे वर्षी नारद जेहाहा आसनावर बसले, तेहाहा भगवंतांनी तयांची ववधीपूवक व पूजा केली आणण आपल्या श्रद्धेने तयांना संतुष्ट करीत मधुर वाणीने ते म्हणाले. हे दे वर्षे! सध्या


तितन्ही लोकांचे कुशल आहे ना ? आपण तितन्ही लोकांमध्ये जात असता. यामळ ु ेच आम्हांला

आपल्याकडून

सवाांची

खश ु ाली

समजते.

ईश्वराने

रचलेल्या

तितन्ही

लोकांमधील अशी कोणतीही घटना नाही क्, जी आपल्याला माहीत नाही. म्हणून आम्ही तुम्हांला ववचारतो क्, " पांडवांचे यावेळी काय चालले आहे ? " (३२-३६)

श्रीनारद म्हणाले- " हे सववहायापी अनंता ! आपण ववश्वाचे तिनमावते असणा-या

ब्रह्मदे व इतयादींनासद्ध ु ा कळण्यास कठाीण अशी आपली माया मी अनेक वेळा पदहली

आहे . लाकडात गुप्त असलेला अग्नी जसा स्वतीचे तेज लपवून ठाे वतो, तसे आपण चराचरामध्ये आपल्या अगचंतय शततीने गुप्तपणे हायापून रादहलेले आहात. म्हणून आपण जे हे ववचारीत आहात, तयाबद्दल मला काहीही आश्चयव वाटत नाही. हे भगवन

! आपण आपल्या मायेनेच या जगाची तिनिमवती आणण संहार करता. आपल्या मायेमुळेच ते असतय असूनही सतय असल्यासारखे वाटते. आपण केहाहा काय करू

इक्च्छता, हे चांगल्या त-हे ने कोणाला कळणार आहे ? जयांचे स्वरूप अगचंतनीय आहे ,

तया आपल्याला मी नमस्कार करतो. या अनथवकारक शरीरांमळ ु े जीव जन्म-मतृ यच् ू या चरमाात कफरत राहातो व यातन ू मत ु त कसे हाहावे, हे तो जाणत नाही. वास्तववक तयाच्याच दहतासाठाी आपण नाना प्रकारचे लीलावतार धारण करून आपल्या पववत्र यशाचा दीप प्रजविलत करता. तया आपणांस मी शरण आलो आहे . प्रभो! आपण

स्वती परब्रह्म असून माणसासारखी लीला करीत मला ववचारीत आहात. म्हणून मी आपला आतेभाऊ आणण भतत, राजा युगधक्ष्ठार काय करू इक्च्छतो, ते सांगतो.

आपल्या पूजेला योग्य अशी श्रेष्ठा संपतती िमळावी म्हणून राजा यगु धक्ष्ठार, यज्ञांत श्रेष्ठा अशा राजसूय यज्ञाने आपली आराधना करू इक्च्छतो. आपण याला संमती द्यावी. हे भगवन ! तया श्रेष्ठा यज्ञामध्ये आपले दशवन घेण्यासाठाी दे व आणण यशस्वी

राजे येणार आहे त. हे प्रभो ! ब्रह्मस्वरूप अशा आपले श्रवण, क्तवन आणण ध्यान

केल्याने अंतयजसद्ध ु ा पववत्र होतात. तर मग जे आपले दशवन आणण स्पशव प्राप्त करून घेतात,

तयांच्याबद्दल

काय

सांगावे

!

हे

बत्रभव ु नमंगला

!


आपली

चरणामत ु ोकात गंगा या ृ धारा स्वगावमध्ये मंदाककनी, पाताळात भोगवती आणण मतृ यल नावाने वाहात जाऊन सा-या ववश्वाला पववत्र करीत आहे , तयाचप्रमाणे आपली तिनमवळ


क्ती सवव ददशांमध्ये ववस्तारली असून तितने स्वगव, पथ् ृ वी आणण पाताळ हायापले आहे त. (३७-४४)

श्रीशक ु म्हणतात- जरासंधाला क्जंकू इक्च्छणा-या यादवांना नारदांचे हे म्हणणे

पसंत पडले नाही. तेहाहा श्रीकृष्ण क्स्मतहास्य करीत अतितशय गोड वाणीने उद्धवाला म्हणाले. (४५)

श्रीकृष्ण म्हणाले- " उद्धवा ! तू माझा सुहृद, ददहाय नेत्र आणण राजनीती

चांगल्या प्रकारे जाणणारा आहे त. म्हणन ू याववर्षयी काय करावे, ते तू सांग. तझ् ु या म्हणण्यावर आमची श्रद्धा आहे म्हणन ू तझ् ु या सल्ल्यानस ु ारच आम्ही वाग.ू उद्धवाने पादहले क्, आपले स्वामी सववज्ञ असन ू ही अजाणतयासारखे सल्ला ववचारीत आहे त. तेहाहा तयांची आज्ञा िशरोधायव मानून तो म्हणाला. (४६-४७)

अध्याय सततरावा समाप्त

स्कंध १० वा वा ७१ अध्याय श्रीकृष्णांचे इंद्रप्रस्थाला जाणे श्रीशक ु म्हणतात - श्रीकृष्णांचे म्हणणे ऐकून अतयंत बुवद्धमान उद्धवाने दे वर्षी

नारद, सभासद आणण श्रीकृष्णांच्या मतावर ववचार केला आणण नंतर तो बोलू लागला. (१)

उद्धव म्हणाला- भगवन ! दे वर्षी नारदांनी सांगगतल्याप्रमाणे आपण आतेभाऊ

पांडवांच्या यज्ञात जाऊन तयांना साहाय्य केले पादहजे. तयाचबरोबर शरणागतांचे रिण

करणे हे ही आपले कतवहायच आहे . हे प्रभो ! जो सवव ददशांवर ववजय मोळवतो, तोच

राजसय यज्ञ करू शकतो. तेहाहा जरासंधाला क्जंकण्यामळ ू ु े पांडवांचा यज्ञ आणण शरणागतांचे रिण या दोन्ही गोष्टी साधतील असे मला वाटते. िशवाय यामळ ु े च हे

गोववंदा ! आमचेही मोठाे काम होईल. तयाचबरोबर कैद केलेले राजे मुतत केल्याने


आपली सववत्र क्ती होईल. जरासंध इतर बलवानांना क्जंकण्यासारखा नाही. कारण

तयाला दहा हजार हततींचे बळ आहे . तयाला फतत तुल्यबल भीमसेनच पराभूत करू शकतो. तयाला द्वंद्वयुद्धातच क्जंकले पादहजे. तो शंभर अिौदहणी सेना घेऊन यद्ध ु ात उतरे ल ्, तेहाहा नको. जरासंध हा ब्राह्मणभतत आहे . जर ब्राह्मणांनी तयाच्याकडे

याचना केली, तर तो तयाला ववन्मुख पाठावीत नाही. म्हणून भीमसेनाने ब्राह्मणाचा वेर्ष घेऊन तयाच्याकडे िभिा मागावी. आपल्या उपक्स्थतीमध्ये द्वंद्वयुद्धात भीमसेन

तयाला मारील, याववर्षयी शंकान ् नाही. हे प्रभो ! आपण सववशततीमान, रूपरदहत

कालस्वरूप आहात. ववश्वाची तिनिमवती आणण प्रलय आपल्याच शततीने होतात. ब्रह्मदे व आणण शंकर हे केवळ तिनिमततमात्र आहे त. (तयाचप्रमाणे जरासंधाचा वध आपल्या

शततीने

होईल,

भीमसेन

तयाला

फतत

तिनिमततमात्र

असेल.)

तेहाहा

कैदखान्यात पडलेल्या राजांच्या राण्या स्वतीच्या महालांत आपल्या या ववशुद्ध लीलेचे गायन करतील क्, आपण तयांच्या शत्रच ू ा नाश केलात आणण तयांच्या पतींना

सोडववलेत. यापूवी जयाप्रमाणे गोपी स्वतीला शंखचूडापासन ू सोडववण्याचा परारमाम गात, शरणागत मुतिनगण, गजेंद्र आणण जानक्च्या उद्धाराची लीला गात तसेच आम्ही

आपल्या माता-वपतयांना कंसाच्या कारागहृ ातून सोडववलेल्या लीलेचे गायन करीत असतो. म्हणून हे श्रीकृष्णा ! जरासंधाचा वध पुष्कळ गोष्टी साध्य करून दे ईल.

बंददस्त राजांच्या पुण्यप्रभावाने ककंवा जरासंधाच्या पापप्रभावाने, आपणही यावेळी राजसय ू यज्ञ होणेच पसंत करीत आहात. (२-१०)

श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! उद्धवाचा हा सल्ला सववप्रकारे दहतकारक होता.

िशवाय खोडून काढता येणारा नहाहता. दे वर्षी नारद, यदव ु ंशातील जयेष्ठा-श्रेष्ठा आणण स्वती श्रीकृष्णांनीसद्ध ु ा तयाचे म्हणणे मनापासून मान्य केले. अंतयावमी भगवान श्रीकृष्णांनी यानंतर वसुदेव इतयादी गुषाजनांची संमती घेऊन दाषाक, जैत्र इतयादी सेवकांना इंद्रप्रस्थाकडे जाण्यासाठाी तयारी करण्याची आज्ञा केली. यानंतर शत्रस ु ंहारक श्रीकृष्णांनी यदरु ाज उग्रसेन व बलरामांची आज्ञा घेऊन मल ु ाबाळांसह राण्या आणण

तयांचे सवव सामान पढ ु े पाठाववले व पाठाोपाठा दाषाकाने आणलेल्या गषाडध्वज रथावर ते स्वती आरूढ झाले. तयानंतर रथ, हतती, घोडेस्वार आणण पायदळ यांची प्रचंड सेना

ं ांच्या उच्च स्वराने घेऊन ते तिनघाले. तयावेळी मद ृ ं ग, नगारे , ढोल, शंख आणण रणिशग


सवव ददशा दम ु दम ु ून गेल्या. षाक्तमणी इतयादी श्रीकृष्णांच्या हजारो पतितव्रता पतन्या

आपल्या मुलांसह सद ुं र वस्त्रालंकार, चंदन, फुलांचे हार इतयादींनी नटूनथटून, डोल्या, रथ आणण सोन्याने मढववलेल्या पालख्यांत बसून पतींच्या मागून तिनघाल्या. यावेळी पायदळ िशपाई हातात ढाल-तलवारी घेऊन तयांचे रिण करीत चालले होते. याच

प्रकारे तयांच्या सेवकांच्या क्स्त्रया आणण वारागंना चांगल्या प्रकारे वेर्षभूर्षा करून

गवताच्या झोपड्या, वेगवेगळ्या प्रकारचे तंबू, कनाती, कांबळी तसेच अंथरूण-पांघरूण

इतयादी सामग्री बैल, म्हशी, गाढवे आणण खेचरांवर लादन ू तसेच स्वती पालख्या, उं ट, छकडे आणण हक्ततणी यांवर बसन ू चालू लागल्या. जसा सस ु री मगरी आणण लाटांच्या

उसळण्याने िुब्ध झालेला समद्र ु शोभन ू ददसतो, तशी अतितशय गोंगाट होत असलेली, फडफडणा-या मोठामोठ्या पताका, छत्रे, चामरे , श्रेष्ठा शस्त्रास्त्रे, वस्त्रालंकार, मुगुट,

कवचे यांनी युतत आणण ददवसा तयांच्यावर पडलेली सूयावची ककरणे यांमुळे भगवान

श्रीकृष्णांची सेना अतितशय शोभून ददसत होती. नंतर श्रीकृष्णांनी सतकार केलेले नारद तयांचा तिनश्चय ऐकून व तयांचे दशवन झाल्यामुळे प्रसन्न झाले. तयानंतर तयांनी केलेली पूजा स्वीकारून दे वर्षी नारदांनी तयांना प्रणाम केला आणण तयांची ददहाय मूती हृदयात

धारण

करून

आकाशमागावने

प्रस्थान

केले.

यानंतर

भगवान


जरासंधाच्या बंदी राजांच्या दत ू ाला आपल्या मधुर वाणीने आश्वासन दे त म्हणाले- "

दत ू ा ! तू तुझ्या राजांना जाऊन सांग क्, िभऊ नका ! तुम्हा सवाांचे कल्याण असो ! मी जरासंधाला मारवीन. " भगवंतांचा तिनरोप घेऊन गेलेल्या दत ू ाने तयांचा संदेश राजांना सांगगतला. ते राजेसद्ध ु ा कारागहृ ातन ू सट ु ण्यासाठाी, भगवंतांच्या दशवनाची वाट पाहू लागले. (११-२०)

नंतर श्रीकृष्ण आनतव, सौवीर, मरू, कुषािेत्र आणण तेथे जाताना मध्ये

लागणारे पववत, नद्या, नगरे , गावे, गौळवाडे, खाणी इतयादी पार करून पुढे जाऊ लागले. (२१)

भगवान मुकंु द दृर्षद्वती व सरस्वती नदी पार करून तसेच पांचाल आणण

मतस्य हे दे श मागे टाकून इंद्रप्रस्थाला जाऊन पोहोचले. जयांचे दशवन माणसांना होणे

दिु मवळ आहे , ते श्रीकृष्ण जवळ आलेत, ही बातमी स्मजली, तेहाहा आचायव आणण

संबंगधतांसह युगधक्ष्ठार तयांच्या स्वागतासाठाी नगराच्या बाहे र आला. मंगल गीते


गातियली जाऊ लागली, वाद्ये वाजू लागली. इंदद्रयांनी मुख्य प्राणाला भेटण्यासाठाी आतुरतेने जावे, तयाप्रमाणे धमवराज अतयंत आदराने हृर्षीकेशांचे स्वागत करण्यासाठाी

तिनघाला. श्रीकृष्णांना पाहून यगु धक्ष्ठाराचे हृदय अतयंत स्नेहाने सद्गददत झाले. पुष्कळ ददवसांनंतर आपला वप्रयतम भेटल्यामुळे तो पुन्हा पुन्हा तयांना आपल्या हृदयाशी कवटाळू लागला. लक्ष्मीचे पववत्र तिनवासस्थान असलेल्या श्रीकृष्णांच्या श्रीववग्रहाला दोन्ही

बाहूंनी आिलंगन ददल्यामुळे युगधक्ष्ठाराचे सारे पाप नष्ट झाले. तो परमानंदसमद्र ं ू लागला. तयाच्या डोळ्यांतन ु ात डुब ू आनंदाश्रू वाहू लागले. अंग-अंग रोमांगचत झाले. तयाला या मातियक प्रपंचाचे स्मरणही रादहले नाही. तयानंतर

भीमसेनाने मंद हास्य करून आपले मामेभाऊ श्रीकृष्णांना आिलंगन ददले. तयावेळी

झालेल्या आनंदाने आणण प्रेमोतकर्षावने तयाची सारी इंदद्रये उचंबळून आली. नकुल, सहदे व आणण अजन ुव यांनी सुद्धा आपले परम वप्रयतम आणण अकारण परम दहतगचंतक अशा भगवान श्रीकृष्णांना मोठ्या आनंदाने आिलंगन ददले. तयावेळी तयांच्याही

नेत्रांतून अश्रूंचा पूर वाहू लागला. अजन ुव ाने भगवान श्रीकृष्णांना पुन्हा आिलंगन ददले. नकुल आणण सहदे वाने अिभवादन केले आणण स्वती भगवान श्रीकृष्णांनी ब्राह्मणांना आणण कुषावंशातील वद्ध ृ ांना तयांच्या योग्यतेप्रमाणे नमस्कार केला. कुषा, संज ृ य आणण कैकय

दे शांच्या

राजांनी

भगवान

श्रीकृष्णांचा

सन्मान

केला

आणण

भगवान

श्रीकृष्णांनीसुद्धा तयांचा यथायोग्य सतकार केला. सूत, मागध, वंदी आणण ब्राह्मण

भगवंतांची स्तत ु ी करू लागले. तसेच गंधवव, नट, ववदर्ष ू क इतयादी मद ृ ं ग, शंख, नगारे , ं े वाजवून भगवान श्रीकृष्णांना प्रसन्न करण्यासाठाी नाचू गाऊ वीणा, ढोल आणण िशग

लागले. पुण्यक्तींचे चड ू ामणी अशा श्रीकृष्णांनी अशाप्रकारे आपल्या सहृ ु दबांधवांसह सवव प्रकारे सुशोिभत केलेल्या इंद्रप्रस्थ नगरीत लोकंकडून स्तुती घेत प्रवेश केला. (२२-३१)

इंद्रप्रस्थ नगरातील मागव हततींच्या मदरसाने व सग ु ंगधत पाण्याने सग ु ंगधत

झाले होते. जागोजागी रं गीबेरंगी ध्वज लावले होते. सोन्याची तोरणे बांधली गेली

होती. आणण पाणी भरलेले सव ु णवकलश ठाे वलेले होते. नगरातील स्त्री-पुषार्ष स्नान करून नवीन वस्त्रे, अलंकार, फुलांचे हार आणण सव ु ािसक द्रहायांनी नटलेले होते.

प्रतयेक घराच्या झरोतयातून धप ं ी धूर बाहे र पडत होता. तया घरांवर पताका ु ाचा सुगध


फडकत होतया. जयांच्यावर सोन्याचे कळस बसवले होते, अशी चांदीची िशखरे

झगमगत होती. अशा प्रकारचे वाडे असलेली पांडवांची राजधानी पाहात भगवान श्रीकृष्ण चालले होते. तषाणींना जेहाहा समजले क् मानवी डोळ्यांचे पारणे फेडणारे

भगवान श्रीकृष्ण राजमागाववरून तिनघाले आहे त, तेहाहा तयांच्या दशवनाच्या उतकंठाे ने तयांच्या वेण्या आणण तिनरगाठाी दढल्या पडल्या. काहींनी घरातील काम अधववट सोडून

ददले तर काहीजणी शय्येवर झोपलेल्या पतींनासुद्धा सोडून दे ऊन श्रीकृष्णांच्या

दशवनासाठाी धावतच राजमागाववर आल्या. सडकेवर हतती, घोडे, रथ आतिन पायदळ सेना यांची एकच गदी झाली होती. तया क्स्त्रयांनी गच्च्यांवर चढून सपतनीक श्रीकृष्णांचे दशवन घेतले. तयांच्यावर पुष्पवर्षावव केला आणण मनोमन तयांना आिलंगन

दे ऊन प्रेमपूणव मंद हास्ययुतत नजरे ने तयांचे स्वागत केले. चंद्राभोवती असणा-या ता-

यांप्रमाणे श्रीकृष्णांच्या पतन्यांना राजमागाववर पाहून नगरातील क्स्त्रया आपापसात म्हणू लागल्या क्, " या भाग्यवान राण्यांनी असे कोणते पुण्य केले असावे क्,

जयामुळे पुषार्षोततम श्रीकृष्ण आपले ददहाय हास्य आणण ववलासपूणव नजरे ने तयांच्याकडे पाहून तयांच्या डोळ्यांना परम आनंद दे त आहे त. " श्रीकृष्ण अशा प्रकारे जात असता तिनष्पाप िशल्पकारांनी दठाकदठाकाणी तयांना भेटून अनेक मंगल वस्तूंनी तयांची पूजा करून तयांचे स्वागत केले. (३२-३७)

श्रीकृष्णांना पाहून अंतीपुरातील क्स्त्रयांनी घाईघाईने येऊन प्रेमपूणव डोळ्यांनी भगवंतांचे स्वागत केले. तयाचा स्वीकार करीत श्रीकृष्ण राजवाड्यात आले. (३८) आपला बत्रभव ु नपती भाचा श्रीकृष्ण याला जेहाहा कंु तीने पादहले, तेहाहा तितचे

हृदय प्रेमाने भरून आले. पलंगावरून उठाून ती सन ु ांसह पुढे आली आणण तितने भाच्याला छातीशी धरले. युगधक्ष्ठाराने दे वदे वेश्वर भगवान श्रीकृष्णांना राजमहालात

आदरपूवक व आणले. पण तेहाहा आनंदाच्या भरात भगवंतांची पूजा कशी करावी, तेच राजा ववसरून गेला. राजा ! भगवान श्रीकृष्णांनी आतया कंु ती आणण वडडल मंडळींच्या

पतन्यांना अिभवादन केले. तयांची बहीण सुभद्रा आणण द्रौपदीने भगवंतांना नमस्कार केला. सासूने सांगगतल्याप्रमाणे

द्रौपदीने

वस्त्रे, अलंकार, पुष्पहार इतयादींद्वारा

षाक्तमणी, सतयभामा, भद्रा, जांबवती, कािलंदी, िमत्रववंदा, लक्ष्मणा आणण सतया या

भगवान श्रीकृष्णांच्या पट्टराण्यांचा व तेथे आलेल्या अन्य राण्यांचाही यथायोग्य


सतकार केला. युगधक्ष्ठाराने श्रीकृष्णांच्या तयांची सेना, सेवक, मंत्री आणण पतन्यांना

तिनतय नवे वाटे ल अशा दठाकाणी आरामात राहाण्याची हायवस्था केली. अजन ुव ाच्या

बरोबर राहून श्रीकृष्णांनी खांडव वन दे ऊन अग्नीला तप्ृ त केले होते आणण तयातून मयासुराला वाचववले होते. तया मयासरु ानेच युगधक्ष्ठाराला एक ददहाय सभागहृ तयार

करून ददले. युगधक्ष्ठाराला आनंद दे ण्यासाठाी श्रीकृष्ण काही मदहने तेथेच रादहले. ते अजन ुव ासह् वेळोवेळी रथावर स्वार होऊन ववहार करण्यासाठाी सैतिनकांसह इतरत्र जात असत. (३९-४६)

अध्याय एकाहततरावा समाप्त

स्कंध १० वा वा ७२ अध्याय पांडवांच्या राजसय ू यज्ञाचे आयोजन आणण जरासंधाचा उद्धार श्रीशुक म्हणतात- यगु धक्ष्ठार एके ददवशी मुनी, ब्राह्मण, िबत्रय, वैश्य, बंध,ू

आचायव, कुळातील जयेष्ठा, नातलग, संबंगधत आणण कुटुंबबयांच्या बरोबर राजसभेत बसला होता. सवाांच्या दे खतच श्रीकृष्णांना उद्देशन ू तो म्हणाला. (१-२)

युगधक्ष्ठार म्हणाला- हे गोववंदा ! यज्ञांचा राजा अशा राजसूय यज्ञाने मी

आपल्या पावन ववभत ू ीस्वरूप दे वतांचे पूजन करू इक्च्छतो. हे प्रभो ! आपण माझा हा संकल्प पुरा करावा. हे

कमलनाभा ! सवव अमंगल नष्ट करणा-या आपल्या

चरणकमलांची जे लोक तिनरं तर सेवा करतात, ध्यान आणण स्तुती करतात तेच खरे

पववत्र होत. ते संसारापासून आपली सुटका करून घेतात. आणण जर तयांनी संसारातील ववर्षयांची इच्छा केली, तर तयांचीसद्ध ु ा तयांना प्राप्ती होते; परं तु अभततांना मात्र काहीच िमळत नाही. हे दे वदे वा ! या लोकांना आपल्या चरणकमलांच्या सेवेचा

प्रभाव पाहू दे ! कुषावंशी आणण सज ं ृ यवंशी राजांपैक् जे लोक आपले भजन करतात आणण जे करीत नाहीत, तयांच्यामधील अंतर हे प्रभो ! आपण लोकांना दाखवा. प्रभो !

आपण सवाांचे आतमा, समदशी आणण आतमानंदाचे सािातकारी आहात. स्वती ब्रह्म


आहात. आपल्या ठाायी आपपरभाव नाही. तरीसुद्धा, जे आपली सेवा करतात, तयांना कल्पवि ृ ाप्रमाणे फळ िमळतेच. तया फळामध्ये जो कमी अगधकपणा असतो, तो सेवेनुसार असतो. याउलट कधी होत नाही. (३-६)

श्रीभगवान म्हणाले- हे शत्रव ू र ववजय िमळववणा-या धमवराजा ! आपला

तिनश्चय अतितशय चांगला आहे . हा यज्ञ केल्याने सवव लोकांमध्ये आपल्या मंगलमय क्तीचा ववस्तार होईल. (७)

हे राजन ! आपला हा महायज्ञ ीर्षी, वपतर, दे वता, संबंगधत आम्ही व सवव

प्राणी या सवाांना वप्रय आहे . पथ् ृ वीवरील सवव राजांना क्जंकून सवव पथ् ृ वी आपल्या ताब्यात घे आणण सवव सामग्री एकबत्रत करून हा महायज्ञ कर. महाराज ! तझ ु े हे

चारही भाऊ लोकपालांच्या अंशापासून जन्मले आहे त. संयमी अशा तू इंदद्रयांवर ताबा

नसणा-यांना प्राप्त न होणा-या मला क्जंकून घेतले आहे स. जगात दे वसुद्धा तेज, यश, लक्ष्मी ककंवा ऐश्वयव यांच्या बळावर माझ्या भतताचा पराभव करू शकणार नाही. मग एखाद्या राजाची काय कथा ! (८-११)

श्रीशक म्हणतात- भगवंतांचे म्हणणे ऐकून संतष्ु ट झालेल्या यगु धक्ष्ठाराचे ु

मख ु कमल प्रफुक्ल्लत झाले. तयाने श्रीकृष्णतेजाने अगधक प्रभावशाली बनलेल्या आपल्या

भावांना

ददक्ग्वजय करण्याची

आज्ञा

ददली.

तयाने

संज ृ यवंशी

वीरं सह

सहदे वाला दक्षिण ददशेकडे, नकुलाला मतस्यदे शीय वीरांसह पक्श्ममेकडे, अजन ुव ाला

केकयदे शीय वीरांसह उततरे कडे आणण भीमसेनाला मद्रदे शीय वीरांसह पूवव ददशेकडे पाठाववले. परीक्षिता ! तया वीरांनी आपल्या सामथ्यावने सवव ददशांकडील राजांना क्जंकले

आणण यज्ञ करू इक्च्छणा-या यगु धक्ष्ठाअराला ववपुल धन आणन ू ददले. अजून जरासंध

अक्जंतय आहे , हे ऐकून राजाला काळजी वाटू लागली. तयावेळी श्रीकृष्णांनी उद्धवांनी

सांगगतलेला उपाय तयाला सांगगतला. परीक्षिता ! यानंतर भीमसेन, अजन ुव आणण श्रीकृष्ण हे तितघेही ब्राह्मणांचा वेर्ष घेऊन गगररव्रजाला गेले. तेथेच जरासंध राहात होता. राजा जरासंध ब्राह्मणांचा भतत आणण गहृ स्थोगचत धमाांचे पालन करणारा

होता. वरील तितघे िबत्रय ब्राह्मणाचा वेर्ष घेऊन अतितथीसतकाराच्या वेळी जरासंधाकडे गेले आणण तयांनी तयाच्याकडे याचना केली. (१२-१७)


"राजन ! आपले कल्याण असो ! आम्ही तितघेजण आपले अतितथी म्हणून

आलो आहोत आणण फार लांबून आलो आहोत. म्हणून आम्ही मागू ते आपण

आम्हांला द्यावे. सहनशील माणसे काय सहन करू शकत नाहीत? दष्ु ट माणसांना न करण्यासारखे काय असते? उदार पुषार्ष काय दे ऊ शकत नाहीत आणण समदशी

असणा-याला परका कोण आहे ? जो मनुष्य स्वती समथव असूनही या नाशवान शरीराने सजजनांनी वाखाणण्याजोगे अववनाशी यश िमळवत नाही, तयाची तिनंदा करावी, तेवढी थोडीच. तयाच्याववर्षयी शोक करणेच योग्य आहे . राजन ! हररश्चंद्र, रं तितदे व, धान्याचे शेतात पडलेले दाणे वेचन ू उदरतिनवावह करणारे मद् ु गल, िशबी, बली,

हायाध, कपोत इतयादी पुष्कळशा हायततींनी अतितथीला आपले सववस्व दे ऊन या नाशवान शरीराने अववनाशी पद प्राप्त करून घेतले. (१८-२१)

श्रीशुक म्हणतात- जरासंधाने तया लोकांचा आवाज, तयांचे रूप, मनगटावर

धनष्ु याच्या दोरीचे पडलेले घट्टे , ही गचन्हे पाहून ते िबत्रय आहे त, हे ओळखले. आता तयांना पूवी कोठाे पादहले असावे, याववर्षयी तो आठावू लागला. हे खात्रीने िबत्रय असन ू

ब्राह्मणाचा वेर्ष घेऊन आले आहे त. म्हणन ू तयांना मी याचना केल्यास, दे ण्यास कठाीण असे माझे शरीरही दे ईन. भगवंतांनी ब्राह्मणाचा वेर्ष धारण करून बलीचे सारे

ऐश्वयव दहरावून घेतले, तरीसुद्धा तयाची सगळीकडे पसरलेली पववत्र क्ती आजसुद्धा ऐककवात आहे . भगवंतांनी इंद्राची राजयलक्ष्मी बलीकडून काढून घेऊन तयाला परत

दे ण्यासाठाीच ब्राह्मणाचे रूप धारण केले होते, हे माहीत असूनही आणण शरमा ु ाचायाांनी अडवूनही दै तयराजाने तयांना पथ् ृ वीचे दान ददलेच ना ! जो िबत्रय ब्राह्मणासाठाी आपले

जीवन खची घालून या नाशवान शरीराने ववपुल यश संपादन करीत नाही, तयाच्या जगण्याला काय अथव आहे ? (२२-२६)

उदार अंतीकरणाच्या जरासंधाने असा ववचार करून श्रीकृष्ण, अजन ुव आणण

भीमसेनाला म्हटले, " ब्राह्मणांनो ! आपणास पादहजे ते मागा. मी आपल्याला माझे मस्तकसुद्धा द्यायला तयार आहे . " (२७)

श्रीकृष्ण म्हणाले- राजेंद्रा ! आम्हांला अन्न नको. आम्ही िबत्रय आपल्याकडे

यद्ध ु ासाठाी आलो आहोत. आपली इच्छा असेल, तर आपण आम्हांस द्वंद्वयद्ध ु ाची


िभिा द्यावी. हे पहा ! हा पांडुपुत्र भीमसेन आहे आणण हा याचा भाऊ अजन ुव आहे .

मी या दोघांचा मामेभाऊ व तुझा शत्रू कृष्ण आहे . " श्रीकृष्णांनी असे सांगगतले, तेहाहा राजा जरासंध खो खो करून हसू लागला. आणण मग गचडून म्हणाला, " अरे मूखाांनो ! तुम्हांला जर युद्धच हवे असेल तर ते दे तो. परं तु कृष्णा ! तू िभत्रा आहे स ! युद्धामध्ये तू माझ्या भीतीने मथुरा नगरी सोडून समुद्राला शरण गेलास. म्हणून मी

तुझ्याशी लढणार नाही. हा अजन ुव सुद्धा वयाने माझ्यापेिा लहान असून माझ्या बरोबरीचा बलवान वीर नाही. म्हणन ू मी याच्याबरोबर लढणार नाही. हा भीमसेन

मात्र माझ्यासारखाच बलवान आहे . " असे म्हणन ू जरासंधाने भीमसेनाला एक मोठाी गदा ददली आणण स्वती दस ु री गदा घेऊन तो नगराच्या बाहे र आला. नंतर यद्ध ु ाची खुमखुमी असलेले दोन्ही वीर सपाट रणभूमीवर येऊन एकमेकांना िभडले आणण आपल्या वज्रासारख्या प्रचंड गदे ने एकमेकांवर प्रहार करू लागले. ते डावीकडे उजवीकडे

असे वेगवेगळे पववत्रे बदलत असता असे शोभून ददसत होते क्, जणू काही दोन श्रेष्ठा नट रं गमंचावर युद्धाचा अिभनय करीत आहे त. परीक्षिता ! जेहाहा एकाची गदा दस ु -याच्या गदे ला टतकर दे त असे, तेहाहा वाटे क्, झुंजणा-या दोन हततींच्या दातांचा खटखट आवाज होत आहे ककंवा ववजांचा कडकडाट होत आहे . (२८-३६)

जेहाहा दोन हतती अतितशय रागाने झज ुं ू लागतात आणण षाईच्या फांद्या तोडून

एकमेकांवर तयांचे तडाखे दे तात, तयावेळी तया फांद्यांचे तुकडे तुकडे होतात.

तयाप्रमाणे जेहाहा जरासंध आणण भीमसेन बाहुबलाने आपापल्या गदांनी एकमेकांचे खांदे, कंबर, पाय, हात, मांड्या आणण खांद्यांचे सांधे यांवर वार करू लागले, तेहाहा तयांच्या गदांचा चुराडा झाला. अशा प्रकारे जेहाहा गदांचा चतकाचरू झाला, तेहाहा ते दोघेही वीर रागाने ठाोसे लगावून एकमेकांचे चूणव करण्याचा प्रयतन करू लागले. तयांचे

ठाोसे म्हणजे जणू लोखंडी हातोड्यांचेच वार होते. दोन हततींप्रमाणे लढणा-या तयांच्या थपडा आणण ठाोशांचा आवाज ववजेच्या कडकडाटाप्रमाणे भासत होता. परीक्षिता !

जरासंध आणण भीमसेन या दोघांचेही यद्ध ु ातील कौशल्य, बळ आणण उतसाह सारखाच होता. दोघांची शतती जराही कमी झाली नहाहती. तयामळ ु े जय-पराजयाचे गचन्ह ददसेना. दोघेही वीर रात्रीच्या वेळी िमत्रांसारखे राहात आणण ददवसा अटीतटीने लढत. महाराज ! अशा प्रकारे लढता लढता तयांचे सततावीस ददवस तिनघून गेले. (३७-४०)


राजा ! अठ्ठाववसहाय ददवशी भीमसेन आपल्या मामेभाऊ श्रीकृष्णाला म्हणाला-

" माधवा ! यद्ध ु ामध्ये मी जरासांधाला क्जंकू शकणार नाही. " श्रीकृष्णांना जरासंधाचे जन्म-मतृ यू माहीत होते. तसेच जरा नावाच्या राििसणीने जरासंधाच्या शरीराचे दोन

तुकडे जोडून तयाला जीवदान दोले आहे , हे ही ते जाणत होते. म्हणून तयांनी भीमसेनाच्या शरीरामध्ये आपल्या शततीचा संचार करून तयाला बळ दे त जरासंधाच्या

वधाच्या यत ु तीववर्षयी ववचार केला. तयांनी तयाच्या मतृ यूचा उपाय म्हणून एक फांदी मधोमध गचरून ती खण ू म्हणन ू भीमसेनाला दाखववली. वीराग्रणी परम शक्ततशाली

भीमसेनाने श्रीकृष्णांचा अिभप्राय जाणन ू जरासंधाचे पाय धरून तयाला जिमनीवर आपटले. नंतर तयाने तयाचा एक पाय आपल्या पायाने खाली दाबत आणण दस ु रा आपल्या दोन्ही हातांनी पकडला. यानंतर भीमसेनाने हतती जयाप्रमाणे झाडाची फांदी

गचरतो, तयाप्रमाणे गद ु द्वारापासून तयाला मधोमध गचरले. तेहाहा लोकांना जरासंधाच्या

शरीराचे एक पाय, मांडी, अंडकोश, कंबर, पाठा, स्तन, खांदा, भुजा, डोळे , भुवया आणण कान वेगवेगळे झालेले दोन तुकडे ददसले. (४१-४६)

मगधराज जरासंधाचा मतृ यू झाल्यावर तेथील प्रजेमध्ये हाहाकार उडाला.

तयाचवेळी श्रीकृष्ण आणण अजन ुव ाने भीमसेनाला िमठाी मारून तयाचा गौरव केला.

सववशक्ततमान, जयांचे स्वरूप जाणणे कठाीण, जे सवव प्राण्यांचे जीवनदाते आहे त, तया श्रीकृष्णांनी जरासंधाच्या राजयावर तयाचा मुलगा सहदे व याला मगधागधपती म्हणून अिभर्षेक केला. आणण जरासंधाने जया राजांना कैद करून ठाे वले होते, तयांची कारागहृ ातून सुटका केली. (४७-४८)

अध्याय बाहततरावा समाप्त

स्कंध १० वा वा ७३ अध्याय जरासंधाच्या कारागहृ ातून सट ु लेल्या राजांना तिनरोप आणण भगवंतांचे इंद्रप्रस्थाला परतणे श्रीशुक म्हणतात- जरासंधाने अगदी सहजपणे वीस हजार आठाशे राजांना

क्जंकून डोंगराच्या दरीत ठाे वले होते. ते जेहाहा तेथून बाहे र आले, तेहाहा तयांची शरीरे

मळकट आणण वस्त्रे गिलच्छ ददसत होती. भुकेमुळे ते दब व झाले होते आणण तयांची ु ळ


तोंडे वाळून गेली होती. कैदखान्यात बंद रादहल्यामुळे ते खंगले होते. तेथून बाहे र पडताच तयांनी पावसाळ्यातील ढगाप्रमाणे सावळ्या, पीतांबरधारी भगवंतांचे दशवन

घेतले. तयांच्या चार हातांमध्ये गदा, शंख, चरमा आणण कमळ शोभून ददसत होते. विीस्थळावर श्रीवतसगचन्ह आणण कमळाच्या गाभ्याप्रमाणे तयांचे डोळे लालसर होते.

तयांचे सुंदर मुखकमल प्रसन्न असून कानांमध्ये मकराकृती कंु डले चमकत होती.

तयांच्या श्रीववग्रहावर सुंदर मुगुट, मोतयांचा हार, हातामध्ये कडे, करदोटा आणण बाजब ू ंद शोभन ू ददसत होते. गळ्यामध्ये कौस्तभ ु मणी झगमगत होता आणण तेथे

वनमाला शोभत होती. तयांना पाहाताच तया राजांची अशी क्स्थती झाली क् ते जणू डोळ्यांनी तयांना पीत आहे त, क्जभेने चाटीत आहे त, नाकाने हुंगत आहे त आणण बाहूंनी आिलंगन दे त आहे त. तयामळ ु े तयांची सारी पापे धुतली गेली. तयांनी तयांच्या चरणांवर

डोक् टे कवून तयांना प्रणाम केला. श्रीकृष्णांच्या दशवनाने तया राजांना इतका आनंद

झाला क् कैदे त रादहल्याचे तयांचे दीु ख एकदम नाहीसे झाले. हात जोडून ते श्रीकृष्णांची स्तुती करू लागले.(१-७)

राजे म्हणाले, शरणागतांचे सगळे दीु ख नाहीसे करणा-या हे दे वदे वेश्वरा ! हे

अववनाशी श्रीकृष्णा ! आम्ही आपणांस नमस्कार करीत आहोत. या घोर संसाराला

कंटाळून आपल्याला शरण आलेल्या आमचे रिण करा. हे मधुसूदना ! हे आमचे स्वामी ! या मगधराजाला आम्ही दोर्ष दे त नाही. भगवन ! कारण राजयलक्ष्मीपासून

राजांना दरू करणे ही आपली कृपाच होय राजयैश्वयावच्या घमेंडीने उन्मतत झालेल्या राजाला कल्याणाची प्राप्ती कधीही होऊ शकत नाही. आपल्या मायेने मोदहत होऊन

तो अतिनतय अशा संपततीलाच क्स्थर समजतो. अज्ञानी लोक जयाप्रमाणे मग ृ जळाच्या पाण्यालाच जलाशय समजतात, तयाचप्रमाणे इंदद्रयलोलुप, अज्ञानी माणसे या बदलणाया मायेला सतय वस्तू समजतात. भगवन ! आम्ही अगोदर संपततीच्या नशेने आंधळे

झालो होतो. या पथ् ृ वीला क्जंकून घेण्यासाठाी एकमेकांशी स्पधाव करीत होतो आणण

रमाूरपणे आपल्याच प्रजेला नष्ट करीत होतो. आम्ही इतके मस्तवाल झालो होतो क्, आपण मतृ यस् ू वरूपाने आमच्यासमोर उभे आहात, याचीही आम्हांला पवाव नहाहती. हे

श्रीकृष्णा ! तयाचा आम्हांला आज अतितशय वेगवान व असामान्य बलशाली अशा आपलेच स्वरूप असलेल्या काळाने राजयापासून दरू केले. जयांच्या कृपेनेच आमचा


गवव नाहीसा झाला, अशा आपल्या चरणकमलांचे आम्ही स्मरण करीत आहोत. हे

ववभो ! ददवसेंददवस िीण होणा-या व रोगांची जन्मभूमी असलेल्या या शरीराने मग ृ जळासारखे राजय भोगण्याची आम्हांला अिभलार्षा नाही, तसेच कानाला भुरळ पाडणा-या मतृ यूनंतरच्या स्वगावदी कमवफलांचीसुद्धा आम्हांला इच्छा नाही. आता आपण आम्हांला

हा

उपाय

सांगा

क्,

जेणेकरून

येथे

संसारात

राहूनही आपल्या चरणकमलांची सदै व आठावण राहील. नमस्कार करणा-यांच्या दीु खाचा नाश करणा-या हे श्रीकृष्णा ! वासद ु े वा ! हरे ! परमातमन ! गोववंदा ! आमचा आपल्याला वारं वार नमस्कार असो ! (८-१६)

श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! कारागहृ ातून मुतत झालेल्या राजांनी जेहाहा अशा

प्रकारे भगवान श्रीकृष्णांची स्तुती केली, तेहाहा शरणागतरिक दयाळू प्रभू मधुर वाणीने तयांना म्हणाले. (१७)

श्रीकृष्ण म्हणाले- हे राजांनो ! तुम्ही सवाांनी जी इच्छा प्रगट केली, तयानुसार

आजपासून सवाांचा आतमा आणण सवाांचा स्वामी अशा माझ्या ठाायी तुमची खात्रीने

सुदृढ भतती राहील. हे राजांनो ! तुम्ही जे मागगतले, तेच उततम आहे . तुम्ही केलेली स्तुती खरी आहे ; कारण मीसुद्धा पाहातो क्, संपतती आणण ऐश्वयावच्या घमेंडीने

पुष्कळसे लोक उच्छृंखल होतात. है हय, नहुर्ष, वेन, रावण, नरकासरु इतयादी अनेकजण तसेच दे व, दै तय आतिन राजे ऐश्वयावच्या गवावमळ ु े पदभ्रष्ट झाले. तुम्ही हे ही

समजन ू र्घया क्, शरीरादी उतपन्न होणा-या सवव गोष्टी नाश पावतात. म्हणन ू मन आपल्या ताब्यात ठाे वन ू यज्ञांनी माझे पज ू न करा आणण धमावप्रमाणे प्रजेचे रिण करा. तम् ु ही

आपल्या

वंशपरं परे चे

रिण


संतान

उतपन्न

करा

आणण

प्रारब्धानुसार जन्म-मतृ यू, सुख-दीु ख इतयादी जे काही प्राप्त होईल, ते समभावाने

स्वीकारून आपले गचतत माझ्या दठाकाणी लावून आपले जीवन चालवा. दे हाददकांववर्षयी उदासीन राहा आणण स्वस्वरूप रममाण हाहा. तयाचप्रमाणे आपल्या आश्रमाला योग्य

अशा व्रतांचे पालन करीत जा. आपले मन योग्य प्रकारे माझ्या दठाकाणी लावल्याने शेवटी तुम्ही ब्रह्मस्वरूप अशा मलाच प्राप्त हाहाल. (१८-२३)


श्रीशुक म्हणतात- भुवनेश्वर भगवान श्रीकृष्णांनी राजांना हा आदे श दे ऊन

तयांना स्नान इतयादी घालण्यासाठाी अनेक स्त्री-पुरूर्षांची तिनयुतती केली. (२४) परीक्षिता

!

सहदे वांकडून

तयांना

राजाला

योग्य

अशी

वस्त्रे,

आभर्ष ू णे,

पुष्पमाला, चंदन इतयादी दे ववून तयांचा सन्मान करववला. जेहाहा ते राजे अभ्यंग स्नान करून वस्त्रे, आभूर्षणे पररधान करून तयार झाले, तेहाहा भगवंतांनी तयांना

उततमोततम पदाथाांचे भोजन दे वववले आणण तांबूल इतयादी ववववध प्रकारचे राजोगचत भोग दे वववले. अशा प्रकारे भगवान श्रीकृष्णांनी तया राजांचा बंधमुतत कषान सन्मान केला, तेहाहा पावसाळा संपल्यानंतर तारे शोभावेत, तयाप्रमाणे तेजस्वी कंु डले घातलेले ते शोभू लागले. नंतर श्रीकृष्णांनी तयांना सुवणावने आणण रतनांनी मढववलेल्या, उततम

घोडे जुंपलेल्या रथांमध्ये बसवून, गोड शब्दांनी तप्ृ त करून आपपल्या दे शाकडे पाठाववले. महातम्या श्रीकृष्णांनी अशा प्रकारे तया राजांना मोठ्या संकटातून मुतत

केले. आता ते श्रीकृष्णांचेच रूप, गण आणण लीलांचे गचंतन करीत आपापल्या ु

राजधानीकडे गेले. तया राजांनी तेथे जाऊन आपापल्या प्रजाजनांना तया परमपुषार्षाची अद्भत व भगवंतांच्या आज्ञेनस ू क ु ार ते राजय ु लीला ऐकववली. तयानंतर अतयंत काळजीपव करू लागले. (२५-३०)

अशा प्रकारे श्रीकृष्णांनी भीमसेनाच्या हस्ते जरासंधाचा वध करवून, भीमसेन

आणण अजन ुव ासह जरासंधपुत्र सहदे वाकडून सन्मातिनत होऊन इंद्रप्रस्थाकडे प्रयाण केले.

इंद्रप्रस्थाजवळ पोहोचल्यावर तया ववजयी वीरांनी आपापले शंख वाजववले. तयामळ ु े तयांच्या इष्ट-िमत्रांना सख आणण शत्रन ंू ा अतितशय दीु ख झाले. तो शंखध्वनी ऐकून ु

इंद्रप्रस्थवािसयांची मने आनंददत झाली. जरासंध मारला गेला, हे तयांना कळाले. युगधक्ष्ठाराचे संकल्पही पूणव झाले. भीमसेन, अजन ुव आणण श्रीकृष्णांनी राजाला वंदन

केले. तसेच जरासंधाचा वध करण्यासाठाी तयांना जे जे करावे लागले, ते सवव तयांनी सांगगतले. (३१-३४)

श्रीकृष्णांची ही आपल्यावरील कृपा ऐकून यगु धक्ष्ठार सद्गददत झाला तयाच्या

नेत्रांतन ू आनंदाश्रू वाहू लागले. भगवंतांचे ते प्रेम पाहून तयाच्या तोंडून शब्द फुटे ना ! (३५)


स्कंध १० वा वा ७४ अध्याय भगवंतांची अग्रपज ू ा आणण िशशप ु ालाचा उद्धार श्रीशुक म्हणतात- जरासंधाच वध आणण सववशक्ततमान श्रीकृष्णांचा तो मदहमा

ऐकून राजा युगधक्ष्ठार प्रसन्न होऊन म्हणाला. (१)

युगधक्ष्ठार म्हणाला- ब्रह्मदे वादी त्रैलोतयाचे स्वामी आणण इंद्रादी लोकपाल

आपली दिु मवळ आज्ञा िमळताच ती िशरोधायव मानून तितचे पालन करतात. हे अनंता ! तेच कमलनयन आपण स्वतीला राजे समजणार्या िुद्र अशा आमची आज्ञा पाळता ! खरे तर, ही आपल्याला न शोभणारीच लीला होय ! जयाप्रमाणे उदय ककंवा अस्तामळ ु े

सूयावचे तेज अगधक ककंवा कमी होत नाही, तयाचप्रमाणे कोणतयाही कमाांमळ ु े आपला प्रभाव कमी-जास्त होत नाही; कारण आपण एकमेवाद्ववतीय परब्रह्म परमातमा

आहात. हे अक्जंतय माधवा ! " मी-माझे ककंवा तू-तझ ु े" या प्रकारची पशंप्र ू माणे ववकृत भेदबुद्धी आपल्या भततांच्या गचततामध्ये कधीही असत नाही. (२-५)

श्रीशुक म्हणतात- असे म्हणून युगधक्ष्ठाराने श्रीकृष्णांच्या अनम ु तीने, यज्ञासाठाी

योग्य मुहूताववर वेदज्ञ ब्राह्मणांना ीक्तवज म्हणून वरले. हायास, भरद्वाज, सुमंतू, गौतम, अिसत, विसष्ठा, च्यवन, कण्व, मैत्रय े , कवर्ष, बत्रत, ववश्वािमत्र, वामदे व, सुमती, जैिमनी, रमातू, पैल, पराशर, गगव, वैशंपायन,अथवाव, कश्यप, धौम्य, परशुराम,

शरमा ु ाचायव, आसरु ी, वीतितहोत्र, मधच् ु छं दा, वीरसेन आणण अकृतवणव अशी तयांची नावे होती. (६-९)

तसेच द्रोणाचायव, भीष्म, कृपाचायव, धत ृ राष्र व तयाचे पुत्र आणण बुद्धीमान

ववदरु यांनाही आमंबत्रत केले. राजन ! राजसूय यज्ञ पाहाण्यासाठाी सवव दे शांतील राजे, तयांचे मंत्री व सेवक, तसेच ब्राह्मण, िबत्रय, वैश्य, शूद्र असे सवव वणाांचे लोकही तेथे आले. (१०-११)

यानंतर ीक्तवजांनी सोन्याच्या यज्ञभूमी नांगरून युगधक्ष्ठाराला शास्त्रानुसार

यज्ञाची दीिा ददली. प्राचीन काळी वषाणदे वाच्या यज्ञामध्ये जयाप्रमाणे यज्ञपात्रे


सोन्याची

होती,


युगधक्ष्ठाराच्या

यज्ञामध्येसुद्धा

होती.

पांडुनंदन

युगधक्ष्ठाराच्या तिनमंत्रणानुसार ब्रह्मदे व, शंकर, इंद्रादी लोकपाल, आपल्या गणांसह

िसद्ध आणण गंधवव, ववद्याधर, नाग, मुनी, यि, रािस, पिी, ककन्नर, चारण, राजे, राण्या वगैरे तिनरतिनराळ्या दठाकाणांहून तेथे आले. (१२-१५)

कृष्णभतताने राजसूय यज्ञ करणे हे योग्यच आहे , असेच सवाांना वाटले. तयात

तयांना आश्चयव वाटले नाही. जसा पूवी दे वांनी वषाणाकडून यज्ञ करववला होता,

तयाप्रमाणे यावेळी दे वांसारख्या तेजस्वी ीक्तवजांनी युगधक्ष्ठाराकडून ववगधपूवक व राजसूय यज्ञ

करववला.

सोमरस

काढण्याच्या

ददवशी

युगधक्ष्ठाराचे

सदसस्पतींचे मनापासून ववगधपूवक व पूजन केले.(१६-१७)

पूजय

याजक

आणण

तया यज्ञात कोणतया सववश्रेष्ठा सदस्याची अग्रपूजा करावी यावर सभासद

ववचार-ववतिनमय करू लागले. क्जततया मती, तिततक् मते ! म्हणून काहीच तिनणवय होऊ शकला नाही. तेहाहा सहदे व म्हणाला. " यदश्र ु ेष्ठा भगवान श्रीकृष्णच सवव सदस्यांमध्ये श्रेष्ठा आहे त. कारण तेच दे व, दे श, काल, धन इतयादी सवव काही आहे त.

हे सवव ववश्व जयांचे रूप आहे , सवव यज्ञसद्ध ु ा जयांची रूपे आहे त, तसेच अग्नी, आहुती, मंत्र हीही जयांची रूपे आहे त, ज्ञानमागव आणण भक्ततमागव हे दोन्हीही जयांच्या प्राप्तीसाठाीच आहे त , असे हे एकटे च आहे त, सभासदांनो ! हे च एक अद्ववतीय ब्रह्म

आहे त. हे संपूणव जगत यांचेच स्वरूप आहे . ते अजन्मा असून स्वतीमध्येच स्वतीच ववश्वाची उतपतती पालन आणण संहार करतात. सगळे जग जयांच्या कृपेने अनेक

प्रकारच्या कमाांचे अनष्ु ठाान करून चारही पुषार्षाथाांचे फळ प्राप्त करून घेत.े म्हणन ू तयाच या सवाांमध्ये श्रेष्ठा अशा भगवान श्रीकृष्णांचीच अग्रपूजा करा. तयांची पज ू ा

करण्याने चराचराच्या आतम्याचीच पूजा होणार आहे . आपण ददलेले अनन्त हाहावे,

असे वाटत असेल, तर चराचराचा अंतरातमा, भेदरदहत, ववकाररदहत तसेच पररपूणव अशा भगवान श्रीकृष्णांची अग्रपूजा करावी." भगवंतांचा मदहमा जाणणारा सहदे व एवढे

बोलून गप्प बसला. ते ऐकून सवव महातम्यांनी " अगदी योग्य ! अगदी योग्य ! " असे म्हणून सहदे वाच्या म्हणण्याचे समथवन केले. सवाांचा हा पादठां बा ऐकून व

सभासदांचे मनोगत जाणून युगधक्ष्ठाराने मोठ्या आनंदाने व प्रेमभराने श्रीकृष्णांची यथासांग पूजा केली. प्रथम तयाने भगवंतांचे चरण प्रिालन केले आणण ते बत्रभुवनाला


पावन करणारे चरणतीथव पतनी, भाऊ, मंत्री आणण कुटुंबबयांसह अतितशय आनंदाने आपल्या मस्तकावर धारण केले. तयाने भगवंतांना पीतांबर आणण मौल्यवान अलंकार

अपवण केले. तयावेळी तयाचे डोळे आनंदाश्रूंनी इतके भरून आले होते क्, तो भगवंतांना नीट पाहूही शकत नहाहता. (१८-२८)

भगवान श्रीकृष्णांची अशा प्रकारे केलेली पूजा पाहून सवव लोक हात जोडून " नमो नमी ! जय जय ! " असा तयांचा जयजयकार करून तयांना नमस्कार करू लागले. तयाचवेळी आकाशातून आपोआप पुष्पवष्ृ टी होऊ लागली. (२९)

िशशप ु ालाने हे सवव पादहले. श्रीकृष्णांचे गण ु ऐकून तयाला अतितशय राग आला

आणण तो आसनावरून उठाून उभा रादहला आणण भर सभेत हात उं चावून, मोठ्या रमाोधाने कोणाची भीड न ठाे वता, भगवंतांना अवावच्य शब्द बोलू लागला. " सभासदांनो

! अटळ काळच ईश्वर आहे , हे वेदांचे म्हणणे अिरशी खरे आहे , तयामुळेच येथे बालबुद्धी हायततीच्या बोलण्याने ज्ञानवद्ध ृ ांची बुद्धीसुद्धा चरमाावून गेली आहे . अग्रपूजेसाठाी कोण योग्य आहे , याचा तिनणवय करण्यास आपण

समथव आहात. म्हणन हे ू

सदसस्पतींनो ! ’ कृष्ण अग्रपूजेसाठाी योग्य आहे ’ हे अजाण सहदे वाचे बोलणे तुम्ही मान्य करू नका. येथे तपस्वी, ववद्वान, व्रते धारण करणारे , ज्ञानाने पाप नाहीसे

केलेले, लोकपालांनीही पूक्जलेले ब्रह्मतिनष्ठा श्रेष्ठा ीर्षी आहे त. सभेतील श्रेष्ठाांना सोडून

हा कुलाला कलंक असलेला गोपाळ अग्रपूजेचा अगधकारी कसा होऊ शकेल बरे ?

कावळा कधी यज्ञाच्या पुरोडाशाचा अगधकारी होऊ शकतो काय? याला कोणताही वणव नाही क् आश्रम नाही. हा उच्च कुळातही जन्मलेला नाही. हा सवव धमाांच्या बाहे र आहे . हा स्वैर वतवन करणारा आहे . याच्या अंगी कोणतेही गण ु नाहीत. अशा क्स्थतीत

हा अग्रपूजेला कसा पात्र होऊ शकतो? ययातीने याच्या वंशाला शाप ददलेला आहे , म्हणूनच सतपुषार्षांनी याच्या वंशालाच बदहष्कृत केले आहे . हा नेहमी धमवबाह्य मधुपानात आसतत असतो. तर मग हा अग्रपूजेला कसा पात्र असू शकेल ? या सवाांनी ब्रह्मर्षी राहात असलेल्या दे शांचा तयाग केला आणण वेदचचाव नसलेल्या

समुद्रात ककल्ला बांधून हे राहू लागले. तेथे राहून हे चोर सवव प्रजेला त्रास दे तात." िशशुपालाचे सवव पुण्य संपले होते; म्हणूनच तो यासारखे अवावच्य बोल श्रीकृष्णांना

उद्देशून बोलत होता. परं तु िसंह जसा कोल्ह्याच्या कोल्हे कुईकडे लि दे त नाही,


तयाप्रमाणे भगवान श्रीकृष्ण तयावर काहीच बोलले नाहीत. परं तु भगवंतांची तिनंदा

ऐकणे सभासदांना असह्य झाले. तयांपैक् काहीजण कानांवर हात ठाे वून रमाोधाने िशशुपालाला िशहाया-शाप दे त बाहे र तिनघून गेले. कारण भगवंतांची ककंवा भततांची

तिनंदा ऐकून जो तेथून तिनघून जात नाही, तयाचे पुण्य नाहीसे होऊन तो अधोगतीला जातो. (३०-४०)

तयावेळी िशशुपालाला मारण्यासाठाी पांडव, मतस्य, कैकय आणण संज ृ यवंशी

राजे संतापून हातात शस्त्रे घेऊन एकदम उभे रादहले. हे राजा ! परं तु िशशुपाल

बबलकुल घाबरला नाही. तयाने मागचा-पुढचा ववचार न करता आपली ढाल- तलवार उचलली आणण भर सभेत श्रीकृष्णांची बाजू घेणार्या राजांची तो तिनंदा करू लागला.

तेवढ्यात भगवान श्रीकृष्ण उभे रादहले. तयांनी आपली बाजू घेणार्या राजांना थांबवले

आणण स्वती रमाोधाने आपल्यावर चालून येणार्या िशशुपालाचे मस्तक आपल्या तीक्ष्ण धारे च्या चरमााने तोडले. िशशप ु ाल मारला गेल्यानंतर तेथे अतितशय गोंधळ माजला. तयाचे अनय ु ायी असलेले राजे आपपले प्राण वाचववण्यासाठाी तेथन ू पळून जाऊ लागले. आकाशातन ू

तिनखळून

पडलेली

उल्का


जिमनीत

िशरते,


सगळ्य़ांच्या दे खतच िशशप ु ालाच्या शरीरातन ू एक जयोत बाहे र पडून ती श्रीकृष्णांमध्ये

प्रववष्ट झाली. िशशुपालाच्या अंतीकरणामध्ये सलग तीन जन्मांपासून वैरभाव वाढत गेला होता आणण अशा वैरभावयुतत बुद्धीने भगवंतांचेच गचंतन करीत करीत तो भगचद्रप ू झाला. कारण नहाया जन्माला भावच कारणीभूत असतो. नंतर चरमावती राजाने सदस्य आणण ीक्तवजांना पुष्कळ दक्षिणा ददली. तसेच सवाांचा सतकार करून ववगधपूवक व यज्ञाच्या शेवटी करावयाचे अवभथ ृ स्नान केले. (४१-४७)

योगेश्वरे श्वर भगवान श्रीकृष्णांनी अशा प्रकारे राजाचा यज्ञ पूणव केला आणण

बांधवांच्या ववनंतीवरून काही मदहने ते तेथेच रादहले. तयानंतर युगधक्ष्ठाराची इच्छा नसतानाही भगवान श्रीकृष्णांनी तयांचा तिनरोप घेऊन आपल्या राण्या व मंत्रांसह द्वारकेकडे प्रयाण केले. (४८-४९)

वैकंु ठावासी जय आणण ववजय यांना सनदकादी ीर्षींच्या शापामळ ु े वारं वार

जन्म र्घयावा लागला, हे आख्यान मी तल व सांगगतले. अवभथ ु ा अतितशय ववस्तारपूवक ृ


स्नान करून महाराज युगधक्ष्ठार ब्राह्मण आणण िबत्रयांच्या सभेमध्ये दे वराज

इंद्राप्रमाणे शोभून ददसू लागले. राजाने दे व, मनुष्य आणण गंधवावददकांचा यथायोग्य

सतकार केला. नंतर ते सववजण भगवान श्रीकृष्ण व राजसूय यज्ञाची प्रशंसा करीत आनंदाने आपापल्या लोक् तिनघून गेले. जयाला पांडवांच्या या उजजवल राजयलक्ष्मीचा उतकर्षव सहन झाला नाही, तो पापी, कलहप्रेमी आणण कुषाकुलाचा रोग असलेला दय ु दोषधन मात्र दीु खी झाला. (५०-५३)

जो कोणी िशशुपालवध, जरासंधवध, कैदी राजांची मुततता आणण यज्ञ या

श्रीकृष्णांच्या लीलांचे क्तवन करील, तयाची सवव पापांपासून सुटका होईल. (५४)

अध्याय चौर्याहततरावा समाप्त

स्कंध १० वा वा ७५ अध्याय राजसय व ा आणण दय ू यज्ञाची पूतत ु दोषधानाचा अपमान परीक्षिताने ववचारले- मतिु नवयव ! अजातशत्रू धमवराजाचा राजसय ू यज्ञमहोतसव

पाहून जे राजे, ीर्षी, मन ु ी, दे व इतयादी आले होते, ते सववजण आनंददत झाले; पण दय ु दोषधन मात्र नाही. ही गोष्ट मी आपल्या तोंडून ऐकली. भगवन ! आपण याचे कारण सांगावे. (१-२)

श्रीशुक म्हणाले- परीक्षिता ! तुझे थोर आजोबा युगधक्ष्ठार यांच्यावरील प्रेमामुळे

तयांच्या बांधवांनी राजसूय यज्ञामध्ये वेगवेगळी सेवाकाये स्वीकारली होती. भीमसेन भोजनप्रमख ु होता. दय ु दोषधन खक्जनदार होता. सतकाराचे काम सहदे वाकडे होते आणण

वेगवेगळ्या प्रकारची सामग्री गोळा करण्याचे काम नकुल पाहात होता. अजन ुव गषा ु जनांची सेवा करीत होता आणण श्रीकृष्ण अतितथींचे पाय धण् ु याचे काम करीत होते. भोजन वाढण्याचे काम द्रौपदी करीत होती आणण उदार कणव दाने दे त होता. परीक्षिता

! याचप्रमाणे सातयक्, ववकणव, हाददव तय, ववदरु इतयादी तसेच भूररश्रवा इतयादी


बाल्हीकाचे पुत्र आणण संतदव न इतयादींना राजसूय यज्ञामध्ये तिनरतिनराळ्या कामांवर तिनयुतत केले होते. ते सववजण राजाला आवडेल अशा प्रकारे कामे करीत होते. (३-७)

ीक्तवज, सदस्य, ज्ञानी पुषार्ष, इष्ट-िमत्र व बांधव यांचा, गोड वाणी, पूजा

आणण दक्षिणा इतयादींनी उततम प्रकारे सतकार झाला, तसेच िशशप ु ाल भततवतसल भगवंतांच्या चरणी ववलीन झाला. तयानंतर सवाांनी गंगेत अवभथ ृ स्नान केले. या ं े इतयादी स्नानाच्या सोहळ्याच्या वेळी मद ृ ं ग, शंख, ढोल, नौबती, नगारे , िशग

तिनरतिनराळी वाद्ये वाजू लागली. नतवक् आनंदाने नाचू लागल्या. गवयी गटागटांनी

गाऊ लागले. वीणा, बासर्या, टाळ-झांजा वाजू लागल्या. यांचा तुंबळ आवाज सगळ्या आकाशात दम ु दम ु ू लागला. सोन्याचे हार गळ्यात घातलेले यद,ू संज ृ य, कांबोज, कुषा,

केकय आणण कोसल दे शाचे राजे युगधक्ष्ठार महाराजांना पुढे करून रं गी-बेरंगी ध्वजपताकांनी युतत आणण खप ू सजववलेल्या अशा हतती, रथ, घोडे व सैतिनक अशा

वतरु ं ग सेनेसह पथ् ृ वीचा थरकाप करीत चालले होते. यज्ञाचे सदस्य, ीक्तवज आणण पुष्कळसे ववद्वान ब्राह्मण वेदमंत्रांचे उच्च स्वराने पठान करीत चालले होते. तयावेळी

दे व, ीर्षी, वपतर, गंधवव आकाशातन ू फुलांचा वर्षावव करीत तयांची स्तत ु ी करीत होते.

यावेळी स्त्री-पुषार्ष सग ु ंधी द्रहाये, फुलांचे हार, रं गी-बेरंगी वस्त्रे आणण बहुमल् ु य अलंकारांनी नटून-थटून एकमेकांवर पाणी, तेल, दध ू , लोणी इतयादी टाकून तयांना

िभजवीत, ते एकमेकांच्या अंगाला लावीत खेळ करीत होते. वारांगना पुषार्षांना तेल, दध ू , सुगंगधत पाणी, हळद आणण दाट केशर लावीत आणण पुषार्षासुद्धा तयांना तयाच वस्तूंनी गचंब िभजवीत. (८-१५)

तो उतसव पाहाण्यासाठाी तयावेळी जयाप्रमाणे उततमोततम ववमानात बसन ू

आकाशामध्ये पुष्कळशा दे वी आल्या होतया, तयाचप्रमाणे रिणासाठाी बरोबर असलेल्या

सैतिनकांसह राण्या तिनरतिनराळ्या वाहनांत बसून आल्या होतया. पांडवांचे मामेभाऊ श्रीकृष्ण आणण तयांचे िमत्र तया राण्यांवर तिनरतिनराळ्या प्रकारचे रं ग टाक्त होते.

यामुळे तया राण्यांचे लाजेने चूर झालेले चेहरे क्स्मत हास्याने खुलून ददसत होते. तया राण्यांची वस्त्रे िभजल्यामुळे तयांच्या शरीराचे विीस्थळ, मांड्या, कंबर इतयादी अवयव ददसू लागले होते. तयासुद्धा वपचकार्यांनी आपले दीर आणण तयांच्या िमत्रांवर रं ग

उडवीत होतया. या धावपळीमुळे तयांच्या वेण्या सुटून तयांमध्ये माळलेली फुले


ओघळून पडत होती. तयांचा हा मनोहर ववहार पाहून कामी पुषार्षांचे गचतत चंचल होत होते. (१६-१७) चरमावती राजा यगु धक्ष्ठार द्रौपदी इतयादी राण्यांसह संद ंु लेल्या व ु र घोडे जप

सोन्याच्या हारांनी सजववलेल्या रथात बसला होता. तयावेळी तो प्रयाजादी करमायांनी

युतत असा मूतितवमंत राजसूय यज्ञ वाटत होता. ीक्तवजांनी पतनीसंयाज नावाचा याग व यज्ञान्त-स्नानासंबंधी कमव करवून द्रौपदीसह युगधक्ष्ठाराकडून आचमन व संकल्प

करवून गंगास्नान करववले. तयावेळी माणसे आणण दे वतासुद्धा दं द ु भ ु ी वाजवू लागल्या. तसेच दे व, ीर्षी, वपतर आणण लोक फुलांचा वर्षावव करू लागले. युगधक्ष्ठाराने स्नान केल्यानंतर सवव वणाांच्या आणण आश्रमांच्या लोकांनी गंगेमध्ये स्नान केले. कारण या

स्नानामुळे महापापी-सुद्धा पापराशीतून ताबडतोब मुतत होतात. तयानंतर धमवराजाने नवी रे शमी वस्त्रे पररधान केली व बहुमोल अलंकार घातले. नंतर ीक्तवज, सदस्य, ब्राह्मण इतयादींना वस्त्रे, अलंकार व दक्षिणा दे ऊन तयांचे पूजन केले. भगवतसपरायण राजाने बांधव, कुटुंबीय, राजे, इष्ट-िमत्र, दहतगचंतक आणण इतरही लोक यांचा वारं वार

सतकार केला. तयावेळी सवव लोकांनी रतनजडडत कंु डले, फुलांचे हार, पगड्या, लांब अंगरखे, रे शमी वस्त्रे व रतनांचे बहुमोल हार घातल्याने ते दे वतांसारखे शोभन ू ददसत होते. कानांमधील कंु डले आणण कुरळे केस यांमुळे जयांची मख ु कमले शोभन ू ददसत होती, अशा क्स्त्रया कमरपट्टय ु े ववशेर्ष सुंदर ददसत होतया. (१८-२४) ् ांमळ

परीक्षिता ! राजसय यज्ञामध्ये चाररत्रयसंपन्न ीक्तवज, वेदवेतते सदस्य, ू

ब्राह्मण, िबत्रय, वैश्य, शद्र ू , राजे, दे व, ीर्षी, वपतर, अनय ु ायांसह लोकपाल इतयादी

जे आले होते, तया सवाांचा यगु धक्ष्ठाराने सतकार केला. तयानंतर ते सववजण धमवराजांचा तिनरोप घेऊन आपापल्या तिनवासस्थानाकडे गेले. अमत ृ पान करीत असताना माणूस

जसा कधीच तप्ृ त होत नाही, तयाप्रमाणे सवव लोक भगवद्भतत राजर्षी यगु धक्ष्ठाराच्या

राजसूय महायज्ञाची ककतीही प्रशंसा करून तप्ृ त होत नहाहते. यानंतर धमवराजाने मोठ्या प्रेमाने आपले आप्तेष्ट, संबंधी, बांधव आणण भगवान श्रीकृष्ण यांना थांबवून

ठाे वले. कारण तयांच्या ववरहाच्या कल्पनेनेच तयाला दीु ख होत होते. परीक्षिता ! भगवान श्रीकृष्णांनी सांब इतयादी यादववीरांना द्वारकापुरीला पाठाववले आणण स्वती युगधक्ष्ठाराला आनंद दे ण्यासाठाी ते तेथेच रादहले. अशाप्रकारे पार करण्यास अतयंत


कठाीण असा राजसय ू यज्ञाच्या मनोरथाचा महासागर धमवनंदन राजाने श्रीकृष्णांच्या कृपेने सहजपणे पार केला आणण तयाची सवव काळजी िमटली. (२५-३०)

एके ददवशी भगवंतांचा भतत असलेल्या यगु धक्ष्ठाराच्या अंतीपरु ातील संपतती व

राजसय ू यज्ञ केल्यामळ ु े तयाला प्राप्त झालेले महततव पाहून दय ु दोषधनाला मतसर वाटू लागला. परीक्षिता ! मय नावाच्या दानवाने पांडवांसाठाी जे प्रासाद बनववले होते ,

तयांमध्ये राजे, दै तयराजे आणण सुरेन्द्र या सवाांजवळ असणारे नाना प्रकारचे ऐश्वयव एकवटले होते. तया सवाांच्याद्वारा द्रौपदी तेथे आपल्या पतींची सेवा करीत होती.

तयावेळी तया राजभवनांत श्रीकृष्णांच्या हजारो राण्या राहात होतया. तया जेहाहा

राजभवनात तिनतंबांच्या भारामळ ु े हळूहळू चालत, तेहाहा तयांच्या नूपुरांचा आवाज सगळीकडे

पसरत

असे.

तयांचे

कदटप्रदे श

अतयंत

सुंदर

होते.

तसेच


विीस्थळावर लावलेया केशराच्या लािलम्याने मोतयांचे शुभ्र हार लालसर वाटत होते. कंु डले घातलेली व कुरळे केस भरु भरु त असलेली तयांची मख ु कमले ववशेर्षच शोभन ू

ददसत होती. हे सवव पाहून द्रौपदीच्या दठाकाणी आसतत असलेल्या दय ु दोषधनाच्या अंतीकरणात जळफळाट होऊ लागला. (३१-३३) राजागधराज युगधक्ष्ठार एके ददवशी आपले बंधू. संबंधी आणण आपला नेत्रच

असे श्रीकृष्ण यांच्यासह मय दानवाने बनववलेल्या सभेत सुवणविसंहासनावर इंद्राप्रमाणे ववराजमान झाला होता. तयाचे ऐश्वयव ब्रह्मदे वाच्या ऐश्वयावसारखे होते. भाट तयाची

स्तत ु ी करीत होते. तयाच वेळी अिभमानी दय ु दोषधन आपल्या भावांसह तेथे आला. तयाच्या डोयावर मक ु ु ट, गळ्यामध्ये हार आणण हातत तलवार होती. परीक्षिता ! तो हार रागाने तेथील सेवकांना दरडावीत होता. मय दानवाने तया सभेत अशी ककमया

केली होती क्, दय ु दोषधन मोदहत होऊन जिमनीला पाणी समजून तयाने आपली वस्त्रे वर केली आणण पाण्याला जमीन समजून तो तेथे आपटला. तो पडल्याचे पाहून भीमसेन, राण्या आणण अन्य राजे हसू लागले. तयावेळी युगधक्ष्ठार जरी तयांना मनाई

करीत होता, तरी श्रीकृष्णांची तयांना संमती होती. या घटनेमुळे दय ु दोषधन लक्जजत झाला.

तो

रमाोधाने

जळू

लागला.

आता

तो

मान

खाली

घालून

गुपचुपपणे

सभाभवनातून बाहे र पडून हक्स्तनापुरला गेला. ही घटना पाहून सतपुषार्षांमध्ये हाहाकार माजला आणण धमवराज काहीसा णखन्न झाला. भगवान श्रीकृष्ण मात्र गप्प बसले होते.


कारण कोणतयाही प्रकारे का होईना, पथ् ृ वीचा भार तयांना कमी करायचा होता. खरे

तर तयांनी पादहल्यामुळेच दय ु दोषधनाला तो भ्रम झाला होता. परीक्षिता ! तया महान

राजसूय यज्ञामध्ये दय ु दोषधनाचा जळफळाट का झाला, हे तू मला ववचारले होतेस. ते सवव मी तुला सांगगतले. (३४-४०)

अध्याय पंचाहततरावा समाप्त

स्कंध १० वा वा ७६ अध्याय शाल्वाबरोबर यादवांचे युद्ध श्रीशुक



!

मनुष्यासारखी

लीला


भगवान

श्रीकृष्णांचे आता आणखी एक अद्भत ू चररत्र ऐक. तयांनी शाल्वाला कसे मारले, ते सांगतो. शाल्व हा िशशुपालाचा िमत्र होता आणण षाक्तमणीच्या वववाहाच्या वेळी तो आलेला होता. तयावेळी यादवांनी युद्धामध्ये जरासंध इतयादींच्याबरोबर शाल्वालाही

क्जंकले होते. सवव राजांच्या समि तया ददवशी शाल्वाने प्रतितज्ञा केली होती क्, " मी पथ् ू टाक्न. पाहाच माझे सामथ्यव ! " परीक्षिता ! अशी ृ वीवरून यादवांचे नाव पुसन प्रतितज्ञा करून मख ू व शाल्वाने दे वागधदे व पशप ु तींची आराधना सरू ु केली. तयाकाळी तो

ददवसभरात फतत एक वेळ मठा ू भर धळ ू खात असे. भगवान शंकर लवकर प्रसन्न होणारे असल्याने तयांनी एक वर्षावनंतर प्रसन्न होऊन शरण आलेल्या शाल्वाला वर

मागण्यास सांगगतले. तयावेळी शाल्वाने असा वर मागगतला क्, " मला आपण एक असे ववमान द्या क् ,जे दे व, असुर, मनुष्य, गंधवव, नाग आणण रािस यांना नष्ट

करता येणार नाही. इच्छा असेल तितकडे जाईल आणण यदव ु ंशीयांसाठाी अतयंत भयानक असेल. " भगवान शंकर म्हणाले, ’तथास्तु’. तयानंतर तयांच्या आज्ञेनुसार परारमामी

मय दानवाने लोखंडाचे सौभ नावाचे ववमान तयार केले आणण ते शाल्वाला ददले. ते

ववमान म्हणजे एक नगरच होते. ते इतके अंधकारमय होते क्, तयाला पाहाणे ककंवा पकडणे अतितशय अवघड होते. शाल्वाची इच्छा असेल, तेथे ते जात असे. यादवांनी केलेला पराभव आठावन ू शाल्वाने ते ववमान घेऊन द्वारकेवर चढाई केली. (१-८)


शाल्वाने आपल्या अवाढहाय सेनेद्वारा द्वारकेला चारी बाजूंनी घेरले आणण

नंतर तेथील फळा फुलांनी लहडलेली उपवने, उद्याने, तो उध्वस्त करू लागला. तसेच नगरातील गोपुरे, दारे , राजवाडे, गच्च्या, िभंती व नागररकांची मनोरं जनस्थळे नष्ट

करू लागला. तया श्रेष्ठा ववमानातून शस्त्रांचा वर्षावव होऊ लागला. िशलाखंड, झाडे, ववजा, साप आणण गारा पडू लागल्या. अतयंत तुफान वादळ सुरू झाले. धुळीने ददशा ददसेनाशा झाल्या. पूवी जयाप्रमाणे बत्रपुरासुराने पथ् ृ वीला त्रस्त करून सोडले होते,

तयाचप्रमाणे शाल्वाच्या ववमानाने द्वारकापुरीला अतितशय त्रस्त केले. तेथील लोकांची

सख ु शांती नष्ट झाली. आपल्या प्रजेला अतितशय कष्ट होत आहे त, असे जेहाहा परमयशस्वी वीर प्रद्यम् ु नाने पादहले, तेहाहा तो रथावर आरूढ होऊन सवाांना धीर दे त

म्हणाला, " िभऊ नका. " तयांच्या पाठाोपाठा सातयक्, चाषादे ष्ण, सांब, भावांसह अरमाूर,

कृतवमाव, भानुववंद, गद, शुक, सारण इतयादी अनेक वीर मोठामोठाी धनुष्ये हातात घेऊन तिनघाले. ते सववजण महारथी होते. सवाांनी कवचे घातली होती आणण सवाांचे

रिण करण्यासाठाी रथ, हतती, घोडे तसेच पायदळ सेना बरोबरीने चालत होती.

यानंतर, पूवी जसे दे वांबरोबर असुरांचे घनघोर युद्ध झाले होते, तयाचप्रमाणे शाल्वाचे सैतिनक आणण यादव यांचे युद्ध होऊ लागले. ते बघून लोकांच्या अंगावर शहारे येत. जयाप्रमाणे सूयव आपल्या प्रखर ककरणांनी रात्रीचा अंधार नाहीसा करतो, तयाचप्रमाणे

प्रदम् ु नाने आपल्या ददहाय अस्त्रांनी िणातच सौभपती शाल्वाच्या सवव माया नष्ट केल्या. प्रद्यम् ु नाच्या बाणांना सोन्याचे पंख व लोखंडी फाळ लावलेले होते. तयांच्या गाठाी ददसत नहाहतया. अशा पंचवीस बाणांनी तयाने शाल्वाच्या सेनापतीला घायाळ

केले. तसेच शाल्वालासद्ध ु ा शंभर बाण मारले. नंतर प्रतयेक सैतिनकाला एक एक, सारथ्यांना प्रतयेक् दहा आणण वाहनांना तीन तीन बाण मारले. महावीर प्रद्युम्नाचे हे

अद्भत ू िाचेही सैतिनक तयाची प्रशंसा करू ू आणण महान कृतय पाहून तयाचे आणण शत्रप लागले. मय दानवाने तयार केलेले शाल्वाचे ते ववमान मायावी होते. ते इतके ववगचत्र होते क्, कधी ते अनेक रूपांत ददसे, तर कधी एकाच रूपात. कधी ददसत असे तर

कधी अदृश्य होत असे. शत्रन ूं ा तयाचा पताही लागत नसे. ते कधी जिमनीवर ददसे, तर कधी आकाशत उडत असे. कधी पववताच्या िशखरावर चढत असे, तर कधी पाण्यावर तरं गू लागे. ते कोिलताप्रमाणे कफरत राही. ते कोठाे च क्स्थर राहात नसे. आपले ववमान आणण सैतिनक यांच्यासह जेथे जेथे शाल्व तयांच्या दृष्टीस पडत असे,


तेथे तेथे यादव सेनापती बाणांचा वर्षावव करीत होते. सूयव आणण अग्नीप्रमाणे जळत जाणारे तयांचे बाण ववर्षारी सापांप्रमाणे असह्य होत होते. शाल्वाचे नगराकार ववमान आणण सेना तयामुळे अतयंत हायाकुळ झाली. शाल्वही मूच्छाव येऊन पडला. (९-२४)

शाल्वाच्या सेनापतींनीसद्ध ु ा यादवांवर पष्ु कळ शस्त्रांचा वर्षावव केला होता.

तयामुळे तयांना अतितशय तलेश होत होते. परं तु तयांनी रणांगण सोडले नाही. कारण ते ववचार करीत होते क्, मरण आले तर स्वगव िमळे ल आणण क्जवंत रादहलो तर ववजय

िमळे ल. जयाला आधी प्रद्युम्नाने पंचवीस बाण मारले होते, तया शाल्वाच्या द्युमान नावाच्या बलवान मंत्रयाने झेप घेऊन प्रद्युम्नावर पोलादी गदे चा जोराने प्रहार केला आणण " मारले ! मारले ! " म्हणन ू तो मोठ्याने ओरडला. शत्रच ूं े दमन करणार्या

प्रद्युम्नाने विीस्थळ गदे च्या आघाताने जखमी झाले. दाषाकाचा पुत्र तयाचा सारथी

होता. सारगथधमावनुसर तयाने तयाला रणभूमीवरून बाजूला नेले. दोन घटकांनंतर

प्रद्यम् ु न शद्ध ु ीवर आला. तेहाहा तो सारथ्याला म्हणाला, " हे सत ू ा ! तू मला

रणभम ू ीवरून बाजल ू ा आणलेस, हे अगदी वाईट केलेस. आमच्या वंशातील कोणताही वीर रणभम ू ी सोडून तिनघन ू गेला, असे आम्ही कधी ऐकले नाही. हा कलंक फतत

माझ्या माथ्यावरच लागला आहे . हे सत ू ा ! खरोखर तू र्षंढ आहे स. आता मी माझे चुलते बलराम आणण वडडल श्रीकृष्ण यांच्यासमोर जाऊन काय सांगू ? मी युद्धातून पळून आलो, असेच आता सववजण म्हणतील. तयांनी ववचारल्यावर मी तयांना योग्य असे काय उततर दे ऊ? " माझ्या भावजया माझी णखल्ली उडवीत मला स्पष्टपणे

ववचारतील क्, " सांग ना ! हे वीरपुषार्षा ! तू र्षंढ कसा तिनपजलास? युद्धात तुझे शत्रश ूं ी युद्ध कसे झाले?" (२५-३१)

सारथी म्हणाला- कुमार ! मी जे काही केले ते सारथ्याचा धमव जाणूनच केले.

हे स्वामी ! संकट आल्यावर सारथ्याने रथात बसलेल्याचे रिण करावे आणण रथीने

सारथ्याचे, हाच धमव होय. हे जाणूनच मी आपल्याला रणभम ू ीवरून दरू नेले. शत्रन ू े आपल्यावर गदे चा प्रहार केल्यामुळे आपण बेशुद्ध झाला होतात. (३२-३३)

अध्याय शाहततरावा समाप्त


स्कंध १० वा वा ७७ अध्याय शाल्वाचा उद्धार श्रीशुक म्हणतात- प्रद्युम्नाने हात-तोंड धुऊन कवच चढवून धनुष्य घेतले

आणण तो सारथ्याला म्हणाला, " मला वीर द्युमानाकडे घेऊन चल. " द्युमान तयावेळी यादवसेनेची धळ ू धाण करीत होता. प्रद्यम् ु नाने तयाचा प्रतितकार करून हसत हसत तयाच्यावर आठा बाण सोडले. चार बाणांनी तयाचे चार घोडे आणण एकेका

बाणाने सारथी, धनष्ु य, ध्वज आणण तयाचे मस्तक उडववले, इकडे गद, सातयक्, सांब इतयादी वीरसद्ध ु ा शाल्वाच्या सेनेचा संहार करू लागले. सौभ ववमानात बसलेल्या सैतिनकांची मस्तके तुटून समुद्रात जाऊन पडत. अशा प्रकारे यादव आणण शाल्वाचे सैतिनक एकमेकांवर प्रहार करीत रादहले. असे हे अतितशय घनघोर आणण भयंकर युद्ध सततावीस ददवस चालले. (१-५)

तयावेळी यगु धक्ष्ठाराच्या आमंत्रणावरून भगवान श्रीकृष्ण इंद्रप्रस्थाला गेले होते.

राजसय व ा झाली होती आणो िशशप ू यज्ञाची पूतत ु ालाचाही मतृ यू झाला होता. तेथे

श्रीकृष्णांनी मोठाे भयानक अपशकुन होत असलेले पाहून कुषावंशातील जयेष्ठा, ीर्षी, कंु ती आणण पांडव यांचा तिनरोप घेऊन द्वारकेकडे प्रयाण केले. ते मनात म्हणू लागले

क्, " मी वडडल बंधूसह येथे आलो. आता िशशप ु ालाच्या पिातील राजे द्वारकेवर तिनक्श्चतच आरमामण करतील. द्वारकेला पोहोचल्यावर ते युद्ध पाहून श्रीकृष्णांनी नगराचे रिण करण्याचे काम बलरामांच्याकडे सोपववले आणण सौभपती शाल्वाला

पाहून आपला सारथी दाषाक याला म्हटले. " दाषाका ! तू लवकर माझा रथ शाल्वाजवळ घेऊन चल. हा शाल्व अतितशय मायावी आहे , तरीसुद्धा तू िभऊ नकोस. भगवंतांची अशी आज्ञा होताच दाषाक गषाडध्वज रथावर आरूढ झाला आणण तो रथ

शाल्वाकडे घेऊन चालला. दोन्ही सेनेतील सैतिनकांनी यद्ध ु भम ू ीवर प्रवेश करताना तो पादहला. आतापयांत शाल्वाची बहुतक े सेना नष्ट झाली होती. श्रीकृष्णांना पाहाताच तयाने तयांच्या सारथ्यावर प्रचंड आवाज करणारी शतती फेकली. ती शतती एखाद्या

उल्केसारखी आकाशातून वेगाने चालाली होती. तितच्या प्रकाशाने सवव ददशा उजळून तिनघाल्या. ती सारथ्याकडे येत असलेली पाहुन श्रीकृष्णांनी आपल्या बाणांनी तितचे


शेकडो तुकडे केले. तयानंतर तयांनी शाल्वाला सोळा बाण मारले आणण आकाशातून

कफरणारे ववमानसुद्धा, सूयावने आपल्या ककरणांनी आकाश हायापावे, तयाप्रमाणे असंख्य

बाणांनी हायापून टाकले. शाल्वाने शाड्वग.धनुष्याने शोभून ददसणार्या श्रीकृष्णांच्या डाहाया हातावर बाण मारला. तयामुळे शाड्वग.धनुष्य भगवंतांच्या हातातून गळून पडले.

ही एक अद्भत ू अशीच घटना घडली. जे लोक हे युद्ध पाहात होते, तयांच्यात मोठाा हाहाकार उडाला. तेहाहा शाल्व गजवना करून श्रीकृष्णांना म्हणाला. (६-१६)

" अरे मूखाव ! तू आमच्या दे खतच आमचा भाऊ आणण िमत्र असलेल्या

िशशुपालाच्या भावी पतनीला दहरावून घेतलेस आणण तो बेसावध असताना भर सभेत

तयाला मारलेस. तू स्वतीला अक्जंतय समजतोस, हे मला मादहत आहे . तू आज जर

माझ्यासमोर थांबलास, तर मी तुला माझ्या तीक्ष्ण बाणांनी अशा दठाकाणी पाठावीन क्, जेथून कोणी परत येत नाही. (१७-१८)

श्रीभगवान म्हणाले- " अरे तिनबुद्ध व ा ! तू ववनाकारणच बडबड करीत आहे स.

तुझा मतृ यू तुझ्या डोतयावर तिघरट्या घालीत आहे , हे तुला माहीत नाही, खरे शूर आपले शौयव दाखववतात, हायथव बडबड करीत नाहीत. " असे म्हणून श्रीकृष्णांनी रागाने

वेगवान अशा भयानक गदे ने शाल्वाच्या खांद्यावर प्रहार केला. तयामुळे तो रतत ओक्त थरथर कापू लागला. इकडे गदा जेहाहा भगवंतांकडे परत आली, तेहाहा शाल्व अदृश्य झाला. यानंतर थोड्याच वेळात एक मनुष्य श्रीकृष्णांकडे आला व मस्तक

लववून तयांना नमस्कार करून, रडत रडतच म्हणाला, " मला दे वक्ंनी पाठाववले आहे .

तयांनी सांगगतले आहे क्, वपतयाबद्दल अतयंत प्रेम असणार्या हे महाबाहो श्रीकृष्णा ! एखादा कसाई जयाप्रमाणे पशल ू ा बांधन ू नेतो, तयाप्रमाणे शाल्व तझ् ु या वपतयाला बांधन ू

घेऊन गेला आहे . " ही दीु खद बातमी ऐकून श्रीकृष्ण सामन्य माणसाप्रमाणे झाले.

तयांच्या चेहर्यावर औदासीन्य ददसू लागले. सामान्य माणसाप्रमाणे ते हायाकूळ होऊन मनात प्रेम दाटून येऊन म्हणू लागले. " अहो ! दे वदानवांना अक्जंतय व नेहमी सावध

असणार्या बलरामाला यीकक्श्चत ् शाल्वाने क्जंकून माझ्या वडडलांना कसे काय बांधून

नेले? प्रारब्ध बलवततर असते, हे च खरे !" श्रीकृष्ण असे म्हणत आहे त, तेवढ्यात वसुदेवासारख्याच एका पुषार्षाला घेऊन शाल्व तेथे आला आणण श्रीकृष्णांना म्हणू

लागला. " अरे मूखाव ! पहा ! हाच तुला जन्म दे णारा तुझा वपता आहे , जयाच्यासाठाी


तू जगत आहे स. तझ् ु या दे खतच मी याला आता ठाार मारतो. तुझ्या अंगात ताकद

असेल, तर याला वाचव ! " मायावी शाल्वाने अशाप्रकारे श्रीकृष्णांची तिनभवतसना करून वसुदेवाचे मस्तक तलवारीने उडववले आणण ते घेऊन तो आकाशात सौभ ववमानात जाऊन बसला. श्रीकृष्ण स्वती िसद्ध ज्ञास्वरूप आणण महाप्रभावी असूनही वपतयावरील

प्रेमामुळे िणभर सामान्य माणसाप्रमाणे दीु खसागरात बुडून गेले. परं तु नंतर तयांच्या लिात आले क्, ही शाल्वाने पसरलेली माया आहे . ही तयाला मय दानवाने

िशकववली होती. श्रीकृष्णांनी सावध होऊन यद्ध ु भम ू ीवर पादहले, तर तेथे दत ू नहाहता क् वपतयाचे ते शरीरही नहाहते. ते जसे एखादे स्वप्न होते. दस ु रीकडे पादहले, तर

शाल्व ववमानात बसन ू आकाशात कफरत आहे . तेहाहा ते तयाचा वध करण्यासाठाी उद्युतत झाले. (१९-२९)

हे परीक्षिता ! मागचा पुढचा ववचार न करणारे काही ीर्षी अशा प्रकारची

घटना घडल्याचे सांगतात. श्रीकृष्णांच्या बाबतीत असे म्हणणे हे ते ’मायापती’ असल्याचे जे पव ू ी वणवन केले, तयाच्या ववरोधी आहे , हे तयांच्या लिात येत नाही. अज्ञानी लोकांच्या दठाकाणी असणारे शोक, मोह, स्नेह आणण भय हे कोठाे ! आणण कोठाे ते पररपूणव भगवान क् जयांचे ज्ञान, ववज्ञान आणण ऐश्वयव अखंडडत आहे ! जयांच्या चरणकमलांची सेवा करून चांगल्या रीतीने प्राप्त झालेल्या आतमववद्येने

शरीर इतयादींमध्ये आतमबुद्धीस्वरूप अनादी अज्ञान नाहीसे करतात व आतम्यासंबंधी

अनंत ऐश्वयव प्राप्त करून घेतात, तया संतांचे परम गतितस्वरूप असणार्या श्रीकृष्णंच्या दठाकाणी मोह कसा असू शकेल बरे ? (३०-३२)

शाल्व श्रीकृष्णांच्यावर अतितशय तवेर्षाने शस्त्रांचा वर्षावव करू लागला. अमोघ

परारमाम असलेल्या भगवान श्रीकृष्णांनीसुद्धा आपल्या बाणांनी शाल्वाला घायाळ केले आणण तयाचे कवच, धनुष्य आणण डोतयावरील मणी हे सवव तिछन्निभन्न करून

टाकले. तयाचबरोबर गदे च्या प्रहाराने तयाचे ववमानही तोडून फोडून टाकले. श्रीकृष्णांनी

फेकलेल्या गदे मुळे तया ववमानाचे हजारो तुकडे होऊन ते समुद्रात पडले. तयापूवीच हातात गदा घेऊन शाल्वाने जिमनीवर उडी मारली आणण वेगाने तयाने श्रीकृष्णांवर झेप घेतली. (३३-३४)


शाल्व आरमामण करीत आहे असे पाहाताच तयांनी भाल्याने तयाचा हात गदे सह

उखडून टाकला. नंतर तयाला मारण्यासाठाी तयांनी प्रलयकालीन सुयावप्रमाणे तेजस्वी आणण अतयंत अद्भत ू असे सुदशवन चरमा धारण केले. तयावेळी ते सूयव उगवत असलेल्या

उदयाचलाप्रमाणे ददसत होते. जयाप्रमाणे इंद्राने वज्राने वत्र ृ ासुराचे मस्तक उडवले होते

तयाप्रमाणे भगवान श्रीकृष्णांनी तया चरमााने परम मायावी शाल्वाचे ककरीटकंु डलयत ु त डोके धडापासून वेगळे केले. तयावेळी शाल्वाच्या सैतिनकांत हाहाकार उडाला. परीक्षिता !

पापी शाल्व जेहाहा मरण पावला आणण तयाच्या ववमानाचासद्ध ु ा गदे च्या प्रहाराने चतकाचरू झाला, तेहाहा दे व आकाशात दं द ु िु भ वाजवू लागले. याचवेळी िमत्रांच्या वधाचा बदला घेण्यासाठाी दं तवतत्र अतयंत रमाुद्ध होऊन तेथे आला. (३५-३७)

अध्याय सततयाहततरावा समाप्त

स्कंध १० वा वा ७८ अध्याय दं तवतत्र आणण ववदरू थाचा उद्धार व तीथवयात्रेमध्ये बलरामांच्या हातून सत ू ाचा वध श्रीशुक म्हणतात- महाराज ! िशशप ु ाल, शाल्व आणण पौंड्रक मारले गेल्यानंतर

तयांच्याशी असलेल्या मैत्रीचे ीण फेडण्यासाठाी संतापलेला दष्ु ट दं तवतत्र हातात गदा

घेऊन एकटाच, पायी-पायीच, युद्धभूमीवर येऊन थडकला. तो इतका शक्ततमान होता क्, तयाच्या चालण्याने जमीन हादरत होती. श्रीकृष्णांनी तयाला अशाप्रकारे येताना

पाहून ताबडतोब हातात गदा घेऊन रथातून खाली उडी मारली आणण ककनार्याने समद्र ु ाला अडवावे, तसे तयाला अडववले. उन्मतत दं तवतत्राने गदा उगारून श्रीकृष्णांना म्हटले- " तू आज माझ्या दृष्टीसमोर आलास, हे फार चांगले झाले ! " (१-४)

हे कृष्णा ! तू माझा मामेभाऊ असलास , तरी तू माझ्या िमत्रांना मारले

असून मलासुद्धा मारू इक्च्छतोस. म्हणन ू मूखाव ! आज मी तुला या वज्रासारख्या

गदे ने ठाार करीन. अरे मूखाव ! तू माझा भाऊ असलास तरी शत्रह ू ी आहे स. मी माझ्या

िमत्रांवरील प्रेमामुळे. शरीरातील रोग नाहीसा करावा, तसा तुला मारूनच तयांच्या ीणातन ू मत ु त होईन. माहुत जसा अकंु शाने हततीला टोचतो, तयाप्रमाणे दं तवतत्राने


आपल्या कडवट शब्दांनी श्रीकृष्णांना टोचत तयांच्या डोतयावर गदा मारून िसंहाप्रमाणे गजवना केली. रणभम ू ीवर गदे चा प्रहार झाला, तरी यदश्र ु ेष्ठा जागेवरून जराही हालले नाहीत. तयांनी आपल्या प्रचंड अशा कौमोदक् गदे ने दं तवतत्राच्या छातीवर प्रहार

केला. गदे च्या प्रहाराने दं तवतत्राची छाती फुटून तो तोंडातून रतत ओकू लागला. तयाचे केस ववखुरले, हात-पाय पसरले गेले आणण तो तिनष्प्राण होऊन जिमनीवर कोसळला.

परीक्षिता ! िशशुपालाच्या मतृ यूच्या वेळी जसे झाले होते तसेच, सवाांच्या दे खतच

दं तवतत्राच्या मत ू एक अतयंत सक्ष् ू म आश्चयवकारक जयोत बाहे र पडून ृ शरीरातन श्रीकृष्णांमध्ये सामावन ू गेली. (५-१०)

तयाचा भाऊ ववदरू थ भावाच्या मतृ यूने शोकाकुल झाला. तो रमाोधाने सुस्कारे

टाक्त, हातात ढाल-तलवार घेऊन श्रीकृष्णांना मारण्यासाठाी आला. राजेंद्रा ! तो चाल करून येत असलेला पाहून श्रीकृष्णांनी तीक्ष्ण धार असलेल्या चरमााने ककरीट-कंु डले असलेले तयाचे डोके उडाववले. अशा प्रकारे जयांना मारणे दस ु र्या कोणालाही अशतय

होते, तया शाल्व, तयाचे सौभ नावाचे ववमान, दं तवतत्र आणण ववदरू थ यांना मारून

श्रीकृष्णांनी सश ु ोिभत द्वारकेत प्रवेश केला. तयावेळी दे व, माणसे, मन ु ी, िसद्ध, गंधवव, ववद्याधर, महानग व वपतर तयांची स्तत ु ी करीत होते. तसेच अप्सरा, यि, ककन्नर, चारण तयांच्यावर पुष्पवर्षावव करीत तयांच्या ववजयाचे गायन करीत होते. यावेळी

वक्ृ ष्णवंशी यादव वीर तयांच्यबरोबर चालले होते. योगेश्वर जगदीश्वर भगवान श्रीकृष्ण अशा लीला करीत असता सदोददत ववजयी होत असले तरी अवववेक् लोकांना पराक्जत झाल्यासारखे वाटतात. (११-१६)

बलरामांनी जेहाहा ऐकले क्, कौरव, पांडवांशी यद्ध ु करण्याची तयारी करीत

आहे त, तेहाहा तटस्थ राहाण्याच्या इच्छे ने तीथवयात्रेचा बहाणा करून ते द्वारकेतून बाहे र पडले. तेथून बाहे र पडून तयांनी प्रभास िेत्रामध्ये स्नान केले आणण तेथे

तपवणाने दे व, ीर्षी, वपतर यांना आणण भोजन घालून माणसांना तप्ृ त केले. नंतर

काही ब्राह्मणांसह ते सरस्वती नदीच्या उगमाच्या ददशेने तिनघाले . ते अनुरमामे पथ ृ ूदक, बबंदस व ादहनी ु र, बत्रतकूप, सुदशवनतीथव, ववशालतीथव, ब्रह्मतीथव, चरमातीथव आणण पूवव सरस्वती नदी इतयादी तीथविेत्रांवर गेले. परीक्षिता ! तयानंतर यमुना तटावरील आणण

गंगातटावरील तीथे करीत ते तया ददवसात जेथे ीर्षी ज्ञानयज्ञ करीत होते, तया


नैिमष्यारण्यात

गेले.

दीघवकाल

यज्ञ

करणारे

ीर्षी

बलराम

आलेले

पाहताच

आसनावरून उठाले आणण तयांनी तयांचे स्वागत केले. तसेच योग्यतेनुसार नमस्कार करून व आशीवावद दे ऊन तयांचा सन्मान केला. ते आपल्या बरोबरच्या ब्राह्मणांसह

आसनावर बसले. नंतर तयांची पूजा केली. तेहाहा तयांना ददसले क्, हायासांचा िशष्य

रोमहर्षवण हायासपीठाावर बसलेलाच आहे . सूतकुळात जन्मलेला असूनही हा रोमहर्षवण तया ब्राह्मणांपेिाही उच्च आसनावर बसला आहे . िशवाय आपण ब्राह्मणांसह आलो

असता तयाने उठाून आपले स्वागत केले नाही क् हात जोडून प्रणामही केला नाही. यामळ ु े बलरामांना रमाोध आला. ते म्हणाले क्, " हा रोमहर्षवण प्रतितलोम (िबत्रयापासन ू ब्राह्मणस्त्रीला झालेला) असन ू ही या श्रेष्ठा ब्राह्मणांपेिा तसेच धमावचे रिक असलेल्या

आमच्यापेिाही उच्च आसनावर बसला असल्याकारणाने, हा अवववेक् मतृ यूदंडास पात्र आहे . भगवान हायासमहर्षींचा िशष्य असन ू याने इतितहास, पुराणे, धमवशास्त्रे इतयादी

पुष्कळशा शास्त्रांचे अध्ययनसुद्धा केले आहे . परं तु अजून याचा आपल्या मनावर संयम नाही. हा उद्दाम आहे . या गवववष्ठााने स्वतीला हायथव पंडडत मानले आहे . नटाप्रमाणे

याचे अध्ययन हे केवळ सोंग आहे . याच्यापासून याला स्वतीलाही लाभ नाही क् दस ु र्यालाही नाही. (१७-२६)

जे लोक धािमवकतेचे ढोंग करून धमावचे पालन करीत नाहीत, ते अगधक पापी

होत. तयांना शासन करण्यासाठाीच मी या जगात अवतात घेतला आहे . " तीथवयात्रा

करीत असल्याकारणाने जरी भगवान बलराम दष्ु टांचा वध करण्यापासून परावतृ त झाले होते, तरीसुद्धा तयांनी आपल्या हातातील दभावच्या टोकाने तयाच्यावर प्रहार केला

व तो मरण पावला. कारण हे असेच हाहायचे होते. सूत मरण पावताच सवव ीर्षी हळहळले. दे व बलरामांना ते म्हणाले, " प्रभो! हा आपण मोठाा अधमव केलात. हे

यदन ु ंदना ! आम्हीच तयांना ब्रह्मासन ददले होते आणण जोपयांत हे सत्र समाप्त होत

नाही, तोपयांत शारीररक कष्टरदहत आयष्ु यही ददले होते. आपण अजाणतेपणाने का

असेना, केलेली ही ब्रह्महतयाच आहे . आपण योगेश्वर आहात, तयामळ ु े वेदसद्ध ु ा आपल्याला आज्ञा करू शकत नाहीत. तरीसद्ध ु ा आपला अवतार लोकांना पववत्र करण्यासाठाी झाला असल्यामळ ु े आपण कोणाच्याशी प्रेरणेिशवाय स्वतीच आपल्या इच्छे ने या ब्रह्महतयेचे प्रायक्श्चतत र्घयावे. तयामुळे लोकांना धडा िमळे ल." (२७-३२)


श्रीबलराम


लोकांपुढे

आदशव

ठाे वण्याची

कृपा


या

ब्रह्महतयेसाठाी मी प्रायक्श्चतत घेईन. म्हणून यासाठाी प्रथम श्रेणीचे प्रायक्श्चतत आपण मला सांगावे. या सत ू ाला आपण दीघावयष्ु य, बळ, इंदद्रयांची शतती इतयादी जे काही दे ऊ इक्च्छता, ते मला सांगा. मी आपल्या योगमायेने सवव काही साध्य करून दे ईन. (३३-३४)

ीर्षी म्हणाले- हे बलरामा ! आपण असे करा क्, जयायोगे आपले शस्त्र,

परारमाम आणण याचा मतृ यूसुद्धा हायथव होणार नाही. िशवाय आमचेही वरदान खरे ठारे ल. (३५)

श्रीबलराम म्हणाले- ीर्षींनो ! वेदवचन असे आहे क्, आतमाच पुत्राच्या रूपाने

जन्म घेतो. म्हणून रोमहर्षवणाच्या जागी तयाचा पुत्र आपल्याला कथा सांगेल. तसेच तयाला दीघावयष्ु य, इंदद्रयांची शतती आणण बल प्राप्त होईल. (३६)

ीर्षींनो ! याखेरीज आपण जे काही इक्च्छत असाल, ते मला सांगा. मी आपली इच्छा पूणव करीन, अजाणतेपणाने माझ्या हातन ू जो अपराध घडला आहे ,

तयाचे प्रायक्श्चतत आपण ववचार करून मला सांगावे. कारण आपण ज्ञानी आहात. (३७)

ीर्षी म्हणाले- बल्वल नावाचा इल्वलाचा पुत्र एक भयंकर दानव आहे . तो

प्रतयेक पववकाळी येथे येऊन आमचे सत्र दवू र्षत करतो. हे यदन ु ंदना ! तो येथे येऊन

पू, रतत, ववष्ठाा, मत्र ू , दारू आणण मांस टाकू लागतो. तया पाप्याला आपण मारा. ही आमची तम ु च्याकडून फार मोठाी सेवा होईल. तयानंतर आपण एकाग्र गचतताने

तीथाांमध्ये स्नान करीत एक वर्षवपयांत भारतवर्षावची प्रदक्षिणा करा. तयामळ ु े आपण शुद्ध हाहाल. (३८-४०)

अध्याय अठ्ठय ् ाहततरावा समाप्त


स्कंध १० वा वा ७९ अध्याय बल्वलाचा उद्धार आणण बलरामांची तीथवयात्रा श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! पववकाळ सुरू झाल्यावर मोठाा झंझावर सुरू

झाला. धळ ां ी येऊ लागली. ु ीचा वर्षावव होऊ लागला आणण सगळीकडे पुवाची दग ु ध

तयानंतर यज्ञशाळे मध्ये बल्वल दानवाने मल-मत्र ू इतयादी अपववत्र वस्तू टाकल्या. एवढे झाल्यावर हातात शळ ू घेतलेला तो स्वती ददसला. काजळाच्या दढगासारखे तयाचे प्रचंड काळे कुट्ट शरीर होते. तयाची शेंडी आणण दाढी-िमशा तापलेल्या तांब्याप्रमाणे

लालबंुद होतया. उग्र दाढी आणण भव ु यांच्यामळ ु े तयाचा चेहरा अतितशय भयानक ददसत

होता. तयाला पाहून बलरामांनी शत्रस ू ेनेचा संंंहार करणारे मुसळ आणण दै तयांचा नाश करणार्या नांगराचे स्मरण केले. ततकाळ ती दोन्ही शस्त्रे तेथे आली. (१-४) आकाशात संचार करणार्या बल्वलाला बलरामांनी आपल्या नांगराच्या टोकाने

ओढून घेऊन, तया ब्रह्मद्रोहीच्या डोतयावर अतयंत रमाोधाने मस ु ळाचा घाव घातला.

तयामळ ु े वज्राच्या प्रहाराने कावेने लाल झालेला एखादा पहाड पडावा, तयाप्रमाणे कपाळ फुटून रतताच्या धारा वाहात असलेला तो आतव ककंकाळी फोडीत जिमनीवर कोसळला.

नंतर तया भाग्यवान मुनींनी बलरामांची स्तुती केली, कधीही हायथव न होणारे आशीवावद

ददले आणण दे वांनी वत्र ृ ासुराला मारणार्या इंद्राला अिभर्षेक करावा, तयाप्रमाणे तयांना अिभर्षेक केला. तयावेळी ीर्षींनी बलरामांणा ददहाय वस्त्रे आणण ददहाय अलंकार अपवण केले. तसेच कधीही न कोमेजणार्या कमळांची वैजयंती माळा अपवण केली. (५-८)

तयानंतर ीर्षींचा तिनरोप घेऊन बलराम ब्राह्मणांसह कौिशक् नदीवर आले व

तेथे स्नान करून, जेथून शरयू नदी उगम पावते, तया सरोवरावर गेले. तेथून शरयू नदीच्या काठााने जात जात प्रयागावर आले. तेथे स्नान व दे वाददकांचे तपवण करून

तेथून पुलहाश्रमाला गेले. तेथून गंडक्, गोमती व ववपाशा या नद्यांमध्ये स्नान करून

नंतर शोणनदात स्नान केले. यानंतर गयेला जाऊन वपतत ृ पवण केले. तेथून गंगासागर संगमावर जाऊन तेथेही स्नान केले. नंतर महें द्र पववतावर जाऊन तेथे परशुरामांचे

दशवन घेऊन तयांना अिभवादन केले. तयानंतर सप्त गोदावरी, वेणा, पंपा आणण


भीमारथी इतयादी नद्यांमध्ये स्नान करीत कातितवक स्वामींच्या दशवनासाठाी ते गेले.

तसेच तेथून महादे वांचे तिनवासस्थान असलेल्या श्रीशैल पववतावर जाऊन पोहोचले. यानंतर द्रववड दे शातील परम पुण्यमय अशा वेंकटाचलावर जाऊन श्रीहायंकटे शाचे दशवन

घेतले आणण तेथून ते कामािी, िशवकांची, ववष्णक ु ांची करीत कावेरी नावाच्या श्रेष्ठा

नदीत स्नान करून श्रीहरींचा तिनवास असलेल्या पुण्यमय अशा श्रीरं गिेत्री जाऊन पोहोचले. तेथून पुढे तयांनी श्री ववष्णूंचे िेत्र असलेला ीर्षभ पववत, दक्षिण मथुरा आणण महापापे नष्ट करणार्या सेतब ु ंधची यात्रा केली. (९-१५)

बलरामांनी तेथे ब्राह्मणांना दहा हजार गाई दान ददल्या. नंतर तेथून कृतमाला

आणण ताम्रपणी नद्यांमध्ये स्नान करून सात कुलपववतांपैक् एक अशा मलयपववतावर ते गेले. तेथे असलेल्या अगस्तय मुनींना तयांनी नमस्कार आणण अिभवादन केले.

तयांचा आशीवावद व तिनरोप घेऊन बलराम दक्षिण समुद्रावर गेले. तेथे तयांनी कन्याकुमारीचे दशवन घेतले. यानंतर श्रीववष्णंच ू े स्थान असलेल्या अनंतशयनम ्-िेत्री गेले आणण तेथील श्रेष्ठा अशा पंचाप्सरस तीथावमध्ये स्नान केले. तेथे तयांनी दहा हजार गाई दान केल्या. (१६-१८) भगवान बलराम तेथून तिनघून केरळ आणण बत्रगतव दे शांना जाऊअ तेथून

शंकरांचे िेत्र असलेल्या गोकणावला आले. तेथे भगवान शंकर नेहमी ववराजमान असतात. तेथून तयांनी द्वीपामध्ये तिनवास करणार्या आयावदेवीचे दशवन घेतले आणण तेथन ू शप ू ावरक िेत्रात ते गेले. यानंतर तापी, पयोष्णी आणण तिनवववन्ध्या नदीमध्ये

स्नान करून ते दं डकारण्यात गेले. तेथे मादहष्मती नगराजवळ असणार्या नमवदेवर गेले. तेथे मनत ु ीथावत स्नान करून ते पुन्हा प्रभासिेत्री परतले. तेथेच ब्राह्मणांकडून,

कौरव-पांडवांच्या युद्धामध्ये पुष्कळशा िबत्रयांचा संहार झाला आहे , हे ऐकून पथ् ृ वीवरील बराचसा भार कमी झाला, असे तयांना वाटले. रणभूमीवर जया ददवशी भीमसेन आणण दय ु दोषधन यांचे गदायुद्ध चालू होते, तयाच ददवशी तयांना थांबववण्यासाठाी बलराम कुषािेत्रात जाऊन पोहोचले. (१९-२३)

परं तु यगु धक्ष्ठार, नकुल, सहदे व, श्रीकृष्ण आणण अजन ुव यांनी ते आल्याचे

पाहून तयांना वंदन केले व ते गप्प रादहले. हे काय सांगण्यासाठाी येथे आले आहे त, हे


तयांच्या लिात येईना ! भीमसेन आणण दय ु दोषधन असे दोघेही तयावेळी हातात गदा घेऊन एकमेकांवर ववजय िमळववण्यासाठाी म्हणून रमाोधाने तिनरतिनराळे पववत्रे घेत होते.

तयांना पाहून बलराम म्हणाले. " हे राजा दय ु दोषधना ! हे भीमसेना ! तुम्ही दोघे तुल्यबळ वीर आहात. तयांपैक् भीमसेनामध्ये ताकद अगधक आहे , आणण

दय ु दोषधनामध्ये गदायद्ध ु ाचे कौशल्य अगधक आहे , असे मी समजतो. म्हणून सारखेच बळ असणार्या तुमच्यांपैक् एकाचा जय व दस ु र्याचा पराजय होईल, असे मला वाटत नाही. म्हणन ू हे हायथव यद्ध ु तम् ु ही थांबवा." (२४-२७)

परीक्षिता ! बलरामांचे म्हणणे बरोबर होते; परं तु तया दोघांमधील वैर इतके

वाढले होते क्, तयांनी ते ऐकले नाही. कारण एकमेकांना पूवी केलेली दषा ु ततरे आणण

एकमेकांशी केलेले दहाु यववहार यांचीच तयांना एकसारखी आठावण येत होती. तयांचे प्रारब्धच तसे आहे , असे म्हणून तयांना ववशेर्ष आग्रह न करता ते द्वारकेला परतले.

तेथे उग्रसेन वगैरे वप्रयजनांना ते भेटले. तेथन ू बलराम पुन्हा नैिमष्यारण्यात गेले.

तेथील ीर्षींनी, वैर, यद्ध इतयादींचा तयाग केलेल्या बलरामांकडून आनंदाने सवव ु प्रकारचे यज्ञ करववले. वास्तववक यज्ञ हे बलरामांचे अंगच होते. सववसमथव भगवान

बलरामांनी तया ीर्षींना ववशद्ध ु तततवज्ञानाचा उपदे श केला. तयामळ ु े ते सववजण, या

संपूणव ववश्वाला स्वतीमध्ये आणण स्वतीला सगळ्या ववश्वामध्ये असल्याचा अनुभव घेऊ लागले. नंतर नातलग व इष्टिमत्रांसमवेत बलरामांनी पतनीसह यज्ञन्त स्नान

करून सुंदर वस्त्रालंकार धारण केले. तयावेळी चंद्र चांदण्यामुळे शोभून ददसावा, तयाप्रमाणे ते शोभू लागले. भगवान बलराम अनंत असून तयांचे स्वरूप, मनालाही न

कळणारे आहे . तयांनी मायेने मनुष्यासारखे शरीर धारण केले आहे . तया बलशाली

बलरामांच्या अशा चररत्रकथांची गणतीच करणॆ कठाीण. जो मनुष्य अनंत व अद्भत ु कमे करणार्या भगवान बलरामांच्या चररत्रकथांचे सायंकाळी आणण प्रातीकाळी स्मरण करतो, तो भगवंतांणा वप्रय होतो. (२८-३४)

अध्याय एकोणऐंशीवा समाप्त


स्कंध १० वा वा ८० अध्याय सद ु ाम्याचे श्रीकृष्णांकडून स्वागत परीक्षित म्हणाला - गुषावयव ! अनंत शतती असणार्या भगवान श्रीकृष्णांच्या

जया दस ु र्या लीला आहे त, तयांचे वणवन आम्ही ऐकू इक्च्छतो. हे

ब्रह्मन !

ववर्षयबाणांनी दीु खी झालेला व वारं वार पववत्रक्ती श्रीकृष्णांच्या मंगलमय लीलांचे श्रवण करणारा कोणता ज्ञानी मनष्ु य तयांपासन ववन्मख होईल? जी भगवंतांचे ू ु

गण ु गान करते, तीच खरी वाणी. जे तयांची सेवा करतात, तेच खरे हात. जे चराचरांत

तिनवास करणार्या तयांचे स्मरण करते, तेच खरे मन. आणण जे भगवंतांच्या पुण्यमय

कथांचे श्रवण करतात, तेच खरे कान. जे चराचर जगताला तयांची प्रतितमा समजून नमस्कार करते, तेच मस्तक आणण जे सगळीकडे तयांच्या स्वरूपाचेच दशवन करतात, तेच खरे नेत्र होत. शरीराचे जे अवयव भगवंत आणण तयांच्या भततांच्या चरणोदकांचे तिनतय सेवन करतात, तेच खरे अवयव. (१-४)

सत ू म्हणतात- परीक्षिताने जेहाहा असा प्रश्न केला, तेहाहा श्रीशक ु दे वांचे हृदय

भगवान श्रीकृष्णांच्या दठाकाणी तल्लीन झाले व ते परीक्षिताला म्हणाले. (५)

श्रीशुक म्हणले- एक ब्राह्मण श्रीकृष्णांचा िमत्र होता. तो मोठाा ब्रह्मज्ञानी,

ववर्षयांपासून ववरतत, शांतगचतत आणण क्जतेंदद्रय होता. गहृ स्थाश्रमात असूनही तो

प्रारब्धानस ु ार जे काही िमळे तयातच संतष्ु ट असे. तयाची वस्त्रे सामान्यच होती. परं तु तयाची पतनीही तशीच होती. तीसद्ध ु ा अधवपोटी राहून कृश झाली होती. दाररद्र्याने ग्रासलेली ती दीु खी पतितव्रता एके ददवशी भक ु े ने हायाकूळ होऊन कापत कापत पतीजवळ गेली आणण णखन्न चेहर्याने म्हणाली. " पतितदे वा ! सािात लक्ष्मीपती भगवान


आपले

िमत्र

आहे त.

ते

भततांची

इच्छा

पूणव

करणारे ,

शरणागतवतसल आणण ब्राह्मणांचे भतत आहे त. हे महाभाग ! साधूंचा आश्रय असणार्या तयांच्याकडे आपण जा. आपण कुटुंबवतसल असून दररद्री आहात, हे

कळल्यावर ते आपल्याला पुष्कळ धन दे तील. भोज, वष्ृ णी, अंधक इतयादी यादवांचे

अगधपती असे ते सध्या द्वारकेत आहे त. जे तयांच्या चरणकमलांचे स्मरण करतात,


तयांना ते स्वतीचे सुद्धा दान करतात. तर मग ते जगद्गुषा आपल्या भततांना, जे

फारसे इच्छा करण्यासारखे नाही, ते धन आणण ईक्प्सत ववर्षय दे तील, यात आश्चयव ते कोणते? " तया ब्राह्मणाला पतनीने जेहाहा अशा प्रकारे पुष्कळ वेळा नम्रतेने ववनंती

केली, तेहाहा तयाने ववचार केला क्, " या तिनिमतताने श्रीकृष्णांचे दशवन होईल. हा आपला मोठााच लाभ आहे . " असा ववचार करून तयाने जाण्याचा तिनश्चय केला आणण

पतनीला म्हटले, " हे कल्याणी ! घरात काही तयांना भेट दे ण्याजोगी वस्तू असेल तर दे ! " तेहाहा तितने शेजार-पाजारच्या ब्राह्मणांच्या घरातंन ू चार मठा ु ी पोहे मागन ू आणले

आणण एका कपड्यात बांधन ू भगवंतांना भेट दे ण्यासाठाी आपल्या पतीकडे ददले. तो

श्रेष्ठा ब्राह्मण ते पोहे घेऊन द्वारकेकडे जाण्यास तिनघाला. वाटे त तो ववचार करीत होता क्, " श्रीकृष्णांचे दशवन आपल्याला कसे होईल, बरे ? " (६-१५)

द्वारकेला पोहोचल्यावर तो ब्राह्मण अन्य ब्राह्मणांबरोबर सैतिनकांच्या तीन

चौतया आणण तीन चौक पार करून, जेथे जाणे अतयंत अवघड , अशा भगवद्धमावचे

पालन करणार्या यादवांच्या तिनवासस्थानात जाऊन पोहोचला. तेथेच श्रीकृष्णांच्या सोळा हजार राण्यांचे प्रासाद होते. तयांपैक् वैभवसंपन्न अशा एकामध्ये ब्राह्मणाने

प्रवेश केला. तयात प्रवेश करताच तयाला वाटले क्, आपण जणू ब्रह्मानंदाच्या समुद्रातच डुब ं त आहोत. (१६-१७)

श्रीकृष्ण तयावेळी षाक्तमणीच्या पलंगावर बसले होते. ब्राह्मण येत असल्याचे

लांबून पाहाताच ते ताबडतोब उठाून उभे रादहले आणण तयाच्याजवळ येऊन तयांनी मोठ्या आनंदाने तयाला िमठाी मारली. वप्रय िमत्र असलेल्या श्रेष्ठा ब्राह्मणाच्या

अंगस्पशावने कमलनयन भगवान अतयंत आनंददत झाले. तेहाहा तयांच्या नेत्रांतन ू प्रेमाश्रू

वाहू लागले. परीक्षिता ! नंतर तयाला श्रीकृष्णांनी पलंगावर बसवून स्वती पूजेचे सादहतय आणून िमत्राची पूजा केली. तसेच सवाांना पववत्र करणार्या तयांनी आपल्या हातांनी ब्राह्मणाचे पाय धुऊन ते चरणोदक आपल्या मस्तक् धारण केले आणण तयाच्या शरीराला चंदन, केशर इतयादी ददहाय गंधांची उटी लावली. नंतर तयांनी मोठ्या आनंदाने सुगंगधत धप ू आणण दीपाने आपल्या िमत्राला आरती ओवाळली. अशा प्रकारे

पूजा करून तांबूल आणण गाय दे ऊन " तुझे स्वागत असो" असे म्हणून तयाचे स्वागत केले. जीणव वस्त्रे नेसलेल्या

मळकट शरीर असलेल्या

तया

कृश ब्राह्मणाच्या


शरीरावरील िशरा स्पष्ट ददसत होतया. अशा तयाची स्वती षाक्तमणी चवर्या ढाळून सेवा करू लागली. पववत्रक्ती श्रीकृष्ण अतितशय प्रेमाने तया मिलन अंगांच्या

ब्राह्मणाची पूजा करीत आहे त, हे पाहून अंतीपुरातील क्स्त्रया अतयंत आश्चयवचककत झाल्या. तया म्हणू लागल्या, " या तिनधवन, तिनंदनीय, अंगावर धड वस्त्रे नसलेल्या यीकक्श्चत िभकार्याने असे कोणते पुण्य केले असावे क्, जयामुळे त्रैलोतयाचे गुषा

असणार्या श्रीकृष्णांनी स्वती तयाचा आदर-सतकार केला ! इतकेच नहाहे तर, आपल्या पलंगावर असलेल्या षाक्तमणीला सोडून या ब्राह्मणाला थोरल्या भावासारखी िमठाी

मारली ! " परीक्षिता ! नंतर श्रीकृष्ण आणण तो ब्राह्मण एकमेकांचे हात हातात घेऊन पूवी गषा ु कुलात राहात असतानाच्या आनंददायक गोष्टी बोलू लागले. (१८-२७)

श्रीकृष्ण म्हणाले- धमव जाणणार्या हे ब्राह्मणा ! गुषादक्षिणा दे ऊन गुषाकुलातून

परत आल्यावर समावतवन करून तू अनरू ु प अशा स्त्रीबरोबर वववाह केलास क् नाही

? मला मादहत आहे क्, तझ ु े गचतत गहृ स्थाश्रमात असन ू ही ववर्षयभोगात आसतत

नाही. हे ववद्वाना ! मला हे पण मादहत आहे क्, धनाववर्षयीसद्ध ु ा तल ु ा मळ ु ीच प्रेम नाही. जगात फारच थोडे लोक भगवंतांच्या मायेने तिनमावण केलेल्या ववर्षयवासनांचा तयाग करतात आणण गचततामध्ये ववर्षयांची वासना नसतानाही माझ्यासारखी फतत

लोकिशिणासाठाी कमे करीत असतात. हे ब्रह्मन ! आपण दोघे गुषाकुलत राहात

होतो, तयाची तुला आठावण आहे का? गुषाकुलातच खरोखर द्ववजांना आतमज्ञान होते व तयामुळे ते अज्ञानांधकार पार करून जातात. हे िमत्रा ! या जगामध्ये जन्मदाता

वपता हा प्रथम गुषा होय. तयानंतर उपनयन (मुंज) संस्कार करून सतकमाांचे िशिण

दे णारा हा दस ु रा गुषा होय. तो माझ्यासारखाच पूजय आहे . तयानंतर ज्ञनोपदे श करून परम्यातम्याची प्राप्ती करून दे णारा गुषा हा तर माझेच स्वरूप होय. वणावश्रिमयांचे हे

तीन गुषा असतात. हे ब्राह्मणा ! या मनुष्यजन्मात वणावश्रमींमध्ये जे लोक मतस्वरूप

गषा ु ं च्या उपदे शानस ु ार वागन ू अनायसे हा भवसागर पार करून जातात, तेच स्वाथव आणण परमाथावचे खरे जाणकार होत. वप्रय िमत्रा ! सवाांचा आतमा असणारा मी

क्जतका गषा ु दे वांच्या सेवेने संतष्ु ट होतो, तिततका मी गहृ स्थाचे धमव पंचमहायज्ञ इतयादींनी, ब्रह्मचार्याचे धमव उपनयन, वेदाध्ययन इतयादींनी, वानप्रस्थाचे धमव


तपश्चयाव इतयादींनी ककंवा संन्याशाच्या सववस्वतयागरूप धमावनेही संतुष्ट होत नाही. (२८-३४)

हे ब्रह्मन ! जयावेळी आम्ही गषा ु कुलात तिनवास करीत होतो, तयावेळची ही

गोष्ट तझ् ु या लिात आहे काय क् जेहाहा आम्हा दोघांना एके ददवशी आपल्या

गुषापतनींकडे लाकडे आणण्यासाठाी जंगलात पाठाववले होते ते ? तयावेळी आपण एका घोर जंगलात गेलो होतो आणण पावसाळ्याचे ददवस नसतानाही भयंकर वादळी पाऊस

आला होता. ववजांचा कडकडाटही होत होता. मग सूयावस्त झाला. सगळीकडे अंधार पसरला. जिमनीवर इतके पाणी झाले क्, उं चसखल भागाचा पतताच लागत नहाहता. (३५-३७)

तया पुरात वादळाने आणण पावसाने आम्ही अतितशय झोडपले जात होतो. ददशा

कळत नहाहतया. आम्ही भांबावून एकमेकांचे हात धरून जंगलात इकडे तितकडे भटकत रादहलो. गुषादे व सांदीपनी मुनींना जेहाहा ही गोष्ट समजली, तेहाहा सूयदोषदय झाल्यावर, आपले िशष्य असलेल्या आम्हांला शोधीत ते जंगलात पोहोचले. तेहाहा आम्हांला

अतितशय त्रास झाल्याचे तयांनी पादहले. ते म्हणाले- " बाळांनो ! तुम्ही आमच्यासाठाी खूप कष्ट घेतलेत. सवव प्राण्यांना आपले शरीर सवावगधक वप्रय असते. परं तु तुम्ही

तयाचीही पवाव न करता आमच्या सेवेत मग्न रादहलात. गुरूंच्या ीणातून मुतत होण्यासाठाी चांगल्या िशष्यांचे एवढे च कतवहाय असते क्, तयांनी ववशुद्ध भावनेने आपले

सववस्व, एवढे च काय पण शरीरसद्ध ु ा गषा ु दे वांच्या सेवेसाठाी समवपवत करावे. हे श्रेष्ठा द्ववजांनो ! मी तम् ु हांवर संतष्ु ट आहे . तम ु चे सगळे मनोरथ पूणव होवोत आणण तम् ु ही

माझ्याकडून जे वेदाध्ययन केले, ते या आणण परलोक्सद्ध ु ा तिनष्फळ न होवो ! " वप्रय िमत्रा ! आम्ही गुषाकुलात तिनवास करीत असताना अशा अनेक घटना घडल्या होतया. गुषादे वांच्या कृपेमुळेच मनुष्य शांती आणण पूणत व ल े ा प्राप्त करून घेतो. (३८-४३)

ब्राह्मण म्हणाला- हे दे वा, जगद्गरु ो ! आता आम्हांला िमळवायचे काय

िशल्लक आहे ? कारण, सतयसंकल्प परमातमा असलेल्या आपल्याबरोबर आम्हांला गषा ु कुलात राहाण्याचे भाग्य प्राप्त झाले ! हे प्रभो ! छं दोबद्ध वेद आणण सवव कल्याणे


यांचे उतपक्ततस्थान आहे तुमचे शरीर ! तेच आपण गुषाकुलात रादहलात , हा केवळ मनुष्यासारखा अिभनय नहाहे तर काय ? (४४-४५)

अध्याय ऐंशीवा समाप्त

स्कंध १० वा वा ८१ अध्याय सद ु ाम्याला ऐश्वयावची प्राप्ती श्रीशुक म्हणतात- सवाांच्या मनातील जाणणारे ब्राह्मणांचे भतत, संतांचे

एकमेव आश्रयस्थान असे श्रीहरी अशा रीतीने तया ब्राह्मणाबरोबर पष्ु कळ वेळपयांत

गप्पगोष्टी करीत रादहले. नंतर ते आपला वप्रय िमत्र जो ब्राह्मण तयाच्याकडे प्रेमपण ू व दृष्टीने पाहात क्स्मत हास्य करून थट्टे ने तयाला म्हणाले. (१-२)

श्रीकृष्ण म्हणाले " हे ब्रह्मन ! तू आपल्या घरून माझ्यासाठाी भेट म्हणून

काय आणले आहे स ? माझे प्रेमळ भतत जेहाहा प्रेमाने मला लहानशीसुद्धा वस्तू अपवण करतात, तेहाहा ती मला फार मोठाी वाटते. परं तु अभततांनी मला पुष्कळ जरी काही

ददले तरी तयामळ ु े मी संतष्ु ट होत नाही. जो मनष्ु य भततीने पान, फूल, फळ ककंवा

पाणी मला अपवण करतो, तया शद्ध ु गचतत भतताने भततीने ददलेले ते मी स्वीकारतो. " राजा ! असे म्हटल्यावरसद्ध ु ा तया ब्राह्मणाने संकोचाने तया लक्ष्मीपतीला ते पसाभर

पोहे ददले नाहीत. लजजेने तयाने मान खाली घातली. श्रीकृष्ण सवव प्राण्यांच्या

मनातील जाणतात. तयांनी ब्राह्मणाच्या येण्याचे कारण जाणन ू ही ववचार केला क्, " याने यापूवी कधीही धनाच्या इच्छे ने माझे भजन केलेले नाही. यावेळी हा आपला िमत्र पतितव्रता पतनीला बरे वाटावे म्हणून तितच्याच आग्रहावरून येथे आला आहे . म्हणून दे वांनासुद्धा दल व अशी संपतती मी याला दे ईन. " भगवान श्रीकृष्णांनी असा ु भ

ववचार करून तयाच्या वस्त्रातून एका फडतयात बांधलेले पोहे " हे काय आहे ? " असे म्हणून, स्वतीच ओढून घेतले. आणण म्हणाले, " वप्रय िमत्रा ! ही तर माझ्या अतयंत

आवडीची भेट तू माझ्यासाठाी आणलीस. हे पोहे केवळ मलाच नहाहे , तर सगळ्या जगाला तप्ृ त करतील. " असे म्हणन ू तयांनी तयातन ू एक मठा ू भर पोहे खाल्ले आणण


दस ु री मूठा भरून घेतले, तोच पतितपरायण षाक्तमणीने श्रीकृष्णांचा हात धरला. षाक्तमणी म्हणाली, " हे ववश्वातमन ! माणसाला या लोक् ककंवा परलोकातसुद्धा आपल्याला संतुष्ट करून सवव प्रकारच्या संपततीची समद्ध ृ ी प्राप्त करण्यासाठाी हे एक मूठाभर पोहे सुद्धा पुरेसे आहे त. " (३-११)

ब्राह्मण तया रात्री श्रीकृष्णांच्या महालात रादहला. तेथे खाऊन-वपऊन तो इतका

खूर्ष झाल क्, आपण स्वगावत असल्यासारखे तयाला वाटले. हे राजा ! दस ु र्या ददवशी ववश्वतिनमावतया व भततांना आनंद दे णार्या श्रीकृष्णांनी तयाला वंदन केले व तयाच्या मागोमाग काही अंतर जाऊन तयाला तिनरोप ददला. नंतर तो आपल्या गावी तिनघाला.

ब्राह्मणाला श्रीकृष्णांकडून धन िमळाले नाही. तरीसुद्धा तयाने स्वती काही मागगतले

नाही. उलट या दे वदे वेश्वरासाठाी आपण यीकक्श्चत पोहे ते काय आणले , या ववचाराने तो लक्जजत झाला, परं तु श्रीकृष्णांच्या दशवनामुळे आनंददतही होऊन तो आपल्या

घराकडे परतला. जाताना तो मनात ववचार करू लागला- " अहो ! ब्राह्मणांना दे व मानणार्या श्रीकृष्णांची ब्राह्मणभतती आज मी पादहली. धन्य झालो ! जयांच्या विीस्थळावर लक्ष्मी ववराजमान असते, तयांनी सवाांत दररद्री अशा मला आपल्या

हृदयाशी कवटाळले. कुठाे मी अतयंत पापी, दररद्री आणण कुठाे लक्ष्मीचे आश्रयस्थान भगवान श्रीकृष्ण ! परं तु तयांनी ’मी केवळ ब्राह्मण’ म्हणून मला आपल्या बाहूंनी हृदयाशी घट्ट धरले. एवढे च नहाहे , तर जया पलंगावर तयांची प्राणवप्रया षाक्तमणी शयन

करते, तया पलंगावर तयांनी मला भाऊ मानून बसववले. मी थकलेलो होतो, म्हणून

स्वती तयांच्या पट्टराणीने आपल्या हातांनी चवर्या ढाळून मला वारा घातला. ब्राह्मणांना दे व मानणार्या दे वागधदे वांनी पाय चेपणे इतयादी रीतीने माझी चांगली

सेवा करून दे वाप्रमाणे माझी पूजा केली. तयांच्या चरणांची पूजाच स्वगव, मोि, पथ्ृ वी आणण रसातळातील संपतती व सवव िसद्धींच्या प्राप्तीचे कारण होय. तरीसुद्धा ’हा दररद्री

धन िमळाल्यावर उन्मतत होईल आणण माझे याला ववस्मरण होईल, ’ असा ववचार करूनच दयाळू श्रीकृष्णांनी मला थोडेसद्ध ु ा धन ददले नाही. ’ (१२-२०)

मनात असा ववचार करीतच ब्राह्मण आपल्या घराजवळ येऊन पोहोचला. ते

दठाकाण, सूय,व अग्नी आणण चंद्र यांच्या तेजाप्रमाणे तेजस्वी प्रासादांनी वेढलेले होते.

दठाकदठाकाणी वेगवेगळ्या प्रकारची उपवने आणण उद्याने तयार केलेली होती. आणण


तयांमध्ये पक्ष्यांचे थवे गचवगचवाट करीत होते. सरोवरांमध्ये कुमुदे, पांढरी, तांबडी, तिनळी अशी सुगंधी कमळे उमलली होती. उततम वस्त्रालंकार घातलेल्या सुंदर क्स्त्रया

तेथे वावरत होतया. ते पाहून ब्राह्मण ववचार करू लागला , " हे मी काय पाहात आहे ? हे कोणाचे दठाकाण आहे ? जेथे मी राहात होतो, ते हे दठाकाण असे कसे झाले? " तो असा ववचार करीत होता, तेवढ्यात दे वदत ू ांसारखे सुंदर स्त्री-पुषार्ष वाजत-गाजत, मंगल गीते गात, तया भाग्यवान ब्राह्मणाच्या स्वागतासाठाी आले. (कारण भगवंतांनी

स्वगावतन ू तयांना येथे आणले होते.) पती आल्याचे ऐकून तयाच्या पतनीला अतितशय आनंद झाला आणण ती गडबडीत ताबडतोब घराच्या बाहे र आली. तयावेळी ती अशी

ददसत होती क्, जणू कमलवनातन ू आलेली लक्ष्मीच. पतीला पाहाताच तया पतितव्रता

पतनीच्या डोळ्यांत अतयुतकट प्रेमामुळे अश्रू तरळू लागले. (ते जिमनीवर पडू नयेत

म्हणून) तितने आपले डोळे बंद केले. यांना वंदनच केले पादहले, असे ठारवून तयांना नमस्कार केला आणण मनोमन आिलंगनही ददले. (२१-२६)

सव ं ार घातलेल्या दासींच्या समद ु णावलक ु ायात दे वांगनेप्रमाणे अतयंत शोभणार्या

पतनीला पाहून तो आश्चयवचककत झाला. तितच्यासह तयाने मोठ्या आनंदाने आपल्या प्रासादात प्रवेश केला. तो प्रासाद इंद्राच्या प्रासादासारख्या शेकडो रतनजडडत खांबांचा होता. हततींच्या दातांपासून बनववलेल्या आणण सोन्याच्या पत्रयांनी मढववलेल्या

पलंगावर दध ु ाच्या फेसाप्रमाणे पांढर्या शुभ्र आणण कोमल गाद्या अंथरल्या होतया. सोन्याच्या दांड्यांच्या चवर्या आणण पंखे तेथे ठाे वलेले होते. सोन्याची िसंहासने होती.

तयांच्यावर मऊमऊ गाद्या अंथरल्या होतया. तेथे मोतयांच्या लडी लावलेले तेजस्वी

चांदवे लावले होते. स्फदटकांच्या शुभ्र िभंतींवर पाचूची निी होती. आणण रतनतिनिमवत क्स्त्रयांच्या हातात रतनांचे ददवे झगमगत होते. (२७-३१) अशा


सवव प्रकारच्या

संपततीची

अकारण

समद्ध ृ ी

पाहून ब्राह्मण तयाववर्षयी शांतपणे ववचार करू लागला. तेहाहा तयाच्या लिात आले क्, " मी तर जन्मतीच भाग्यहीन आणण दररद्री. तयाअथी या संपततीचे कारण परमऐपश्वयवशाली यदश्र ु ेष्ठा

भगवान


कृपाकटािािशवाय

दस ु रे

असूच

शकत

नाही.

जयांच्याकडे अनंत भोगसामग्री आहे , असे माझे िमत्र दशाहावगधपती भगवान, याचक भतताच्या मनातील भाव ओळखून समोर काही न बोलता तयाला पुष्कळ काही दे तात.


जयाच्याजवळ समुद्र भरून टाकण्याचे सामथ्यव आहे , तो मेघ शेतकर्याच्या शेतात

तयाला नकळत पुष्कळ वर्षावव करूनही थोडाच केला, असे समजतो, तसे माझ्या

िमत्राचे आहे . ते पुष्कळ दे तात, परं तु थोडेच ददले असे समजतात. तयांच्या भतताने थोडेसे काहीही करू दे , ते तयांना फार वाटते. पहा ना ! मी तयांना फतत एक मूठाभर पोहे भेटीदाखल ददले, पण तया महातम्याने ककती प्रेमाने तयांचा स्वीकार केला बरे !

मला जन्मोजन्मी तयांचेच प्रेम, तयांचेच सख्य, तयांचीच मैत्री आणण तयांचीच सेवा करावयास िमळो. मला संपतती नको, तर गण ु ांचे एकमेव तिनवासस्थान असलेल्या तया महानभ ु ावांच्या चरणी माझे मन जडून राहो आणण तयांच्याच भततांचा सतसंग मला

प्राप्त होवो. संपततीचे दोर्ष जाणणारे अजन्मा भगवान श्रीकृष्ण धनाढ्य लोकांचा

ऐश्वयावच्या मदाने अधीपात होतो, हे पाहून आपल्या पूणव ज्ञान न झालेल्या भतताला , तिनरतिनराळ्या प्रकारची संपतती, राजय ककंवा इतर वैभव दे त नाहीत. आपल्या बुद्धीने असा तिनश्चय करून तो ब्राह्मण तयागपूवक व , अनासतत भावाने आपल्या पतनीसह प्रापंगचक ववर्षय उपभोगू लागला. करण भगवंतांचा तो परम भतत होता. (३२-३८)

दे वागधदे व यज्ञपती भगवान श्रीहरी ब्राह्मणांना आपले प्रभ,ू आपले दै वत

मानतात. म्हणन तयांच्या दृष्टीने ब्राह्मणांपेिा श्रेष्ठा कोणी नाही. अशा प्रकारे ू

भगवंतांचा वप्रय िमत्र असलेल्या तया ब्राह्मणाने जाणले क्, भगवान जरी अक्जंतय असले, तरी तयांचे भतत तयांना क्जंकतात. हे जाणून तो तयांच्या ध्यानात तन्मय

झाला. ध्यानाच्या उतकटतेमुळे तयाची अववद्येची गाठा तुटली आणण तयाने लवकरच भततांचा आश्रय असलेल्या भगवंतांचे स्थान प्राप्त करून घेतले. ब्राह्मणांना आपले

दे व मानणार्या भगवान श्रीकृष्णांची ही ब्राह्मणभतती जो श्रवण करतो, तयाला भगवंतांच्या चरणांववर्षयी प्रेमभाव तिनमावण होतो आणण तो कमवबंधनातून मुतत होतो. (३९-४१)

अध्याय एतयाऐंशीवा समाप्त


स्कंध १० वा वा ८२ अध्याय श्रीकृष्ण- गोपींची भेट-बलरामांशी गोपश्रीशुकाचायव म्हणतात- असेच एकदा भगवान श्रीकृष्ण आणण बलराम द्वारकेत

तिनवस करीत असताना प्रलयाचा वेळी लागावे, तसे खग्रास सूयग्र व हण लागले. परीक्षिता

! लोकांना तया ग्रहणाबद्दल अगोदरच समजले होते, म्हणन ू सववजण आपले कल्याण हाहावे, या उद्देशाने स्नान-दान इतयादी करण्यासाठाी समंतपंचक नावाच्या तीथविेत्रावर

आले. जेथे शस्त्र धारण करणार्यांमध्ये श्रेष्ठा अशा परशरु ामांनी सगळी पथ्ृ वी िबत्रयहीन करून राजांच्या रतताने मोठामोठाे डोह बनववले होते, तेच हे िेत्र. जसा एखादा

सामान्य

मनुष्य

आपले

पाप

नाहीसे


प्रायक्श्चतत

घेतो,

तयाचप्रमाणे सववशक्ततमान भगवान परशरु ामांनी, स्वतीशी पापकमावचा काहीही संबंध नसूनही लोकांना सदाचाराचे िशिण दे ण्यासाठाी तेथे यज्ञ केला होता. (१-४)

परीक्षिता ! या महान तीथविेत्रासाठाी भारतवर्षावच्या सवव प्रांतातील जनता कुषािेत्री आली होती. तयांमध्ये अरमाूर, वसद ु े व, उग्रसेन इतयादी वष्ृ णी, तसेच गद, प्रद्युम्न, सांब इतयादी अन्य यादवसुद्धा आपापल्या पापांचा नाश करण्यासाठाी तेथे

आले होते. अतिनषाद्ध आणण सेनापती कृतवमाव हे दोघेजण सुचंद्र, शुक, सारण

इतयादींसह नगराचे रिण करण्यासाठाी म्हणून द्वारकेत रादहले होते. अतयंत तेजस्वी यादवांनी गळ्यांत सोन्याचे हार, ददहाय पुष्पमाळा, बहुमोल वस्त्रे आणण कवचे धारण केली होती. ते आपल्या पतन्यांसह जाताना दे वांसारखे शोभत होते. दे वतांच्या ववमानांसारखे रथ, समुद्रावरील लाटांप्रमाणे चालणारे घोडे, ढगांसारखे ववशालकाय गजवना करणारे हतती आणण ववद्याधरांसारखी कांती असणारे पायदळ तयांच्याबरोबर होते. तया थोर यादवांनी तेथे पोहोचल्यावर एकाग्रगचतताने स्नान करून उपवास केला.

नंतर तयांनी ब्राह्मणांना, जयांना संद ु र वस्त्रांच्या झल ु ी, फुलांच्या माळा आणण सोन्याच्या साखळ्या गळ्यात घातल्या होतया, अशा गाई दान ददल्या. यानंतर ग्रहण

सट व स्नान केले आणण सतपात्र ब्राह्मणांना ु ल्यावर तयांनी परशरु ामतीथावत ववगधपव ू क

सुंदर पतवान्नांचे भोजन ददले. हे सवव तयांनी श्रीकृष्णांच्या दठाकाणी भतती जडावी, म्हणून केले होते. श्रीकृष्णांनाच आपला दे व मानणार्या तयांनी ब्राह्मणांच्या अनुमतीने


स्वती भोजन केले आणण मग दाट सावली असलेल्या वि ृ ांच्याखाली आपापल्या

इच्छे नुसार ते बसले. नंतर तयांनी आपल्या सुहृद आणण संबंगधत राजांच्या भेटी-गाठाी

घेणे सुरू केले. तेथे मतस्य, उशीनर, कोसल, ववदभव, कुरू, संज ृ य, कोंबाज, कैकय, मद्र, कंु ती, आनतव, केरळ इतयादी दठाकाणचे स्वपिांचे आणण अन्य पिांचे शेकडो राजे

आले होते. परीक्षिता ! याहायतितररतत नंद इतयादी गोपिमत्र तसेच भगवंतांच्या

दशवनासाठाी पुष्कळ ददवसांपासून उतकंदठात झालेल्या गोपीसद्ध ु ा तेथे आल्या होतया.

यादव या सवाांना भेटले. एकमेकांना भेटून सवाांना अतितशय आनंद झाला. तयामळ ु े सवाांची हृदयकमळे आणण मख ु कमळे प्रफुक्ल्लत झाली. सववजण एकमेकांना िमठाीत

घेऊन आिलंगन दे त, तयावेळी परस्परांच्या डोळ्यांतन ू आनंदाश्रू वाहात. अंगावर रोमांच येत. प्रेमाने तोंडातून शब्द फुटत नसे आणण सववजण आनंदसमुद्रात डुब ं ू लागत. (५१५)

क्स्त्रयासद्ध ु ा

एकमेक्ंना

पाहून अतयंत स्नेहाने मंदहास्ययत ु त नजरे ने एकमेक्ंकडे पाहात एकमेक्ंना बाहूंनी घट्ट आिलंगन दे ऊ लागल्या. तयावेळी केशर लावलेली तयांची विीस्थळे एकमेक्ंच्या विीस्थळाला िभडू लागली आणण डोळ्यांतन ू प्रेमाश्रू वाहू लागले. तेथे वयाने लहान असणार्यांनी मोठ्यांना नमस्कार केला आणण तया नमस्कार करणार्यांना तयांच्यापेिा लहान असलेल्यांनी नमस्कार केला. नंतर

एकमेकांचे स्वागत करून ख्याली-खुशाली ववचारून ते श्रीकृष्णांच्या मधुर लीलांववर्षयी आपापसात बोलू लागले. (१६-१७)

कंु ती, आपले भाऊ, बदहणी, तयांची मल ु े, माता-वपता, भावजया आणण

श्रीकृष्णांना भेटून व तयांच्याशी बोलन ू आपले दीु ख ववसरली. (१८)

कंु ती वसुदेवांना म्हणाली- दादा ! मी स्वतीला फार दद ु ै वी समजते. कारण

आपल्यासारखे श्रेष्ठा बांधव असूनही तयांना आपततीच्या वेळी माझी आठावण आली

नाही. दादा ! दै व जयाला प्रतितकूल असते, तयाला दहतगचंतक, संबंधी, पुत्र, भाऊ, ककंबहुना माता-वपतासद्ध ु ा ववसरतात, हे च खरे ! (१९-२०)


वसुदेव म्हणाले- ताई ! आम्हांला दोर्ष दे ऊ नकोस. सगळे जण दै वाच्या

हातातील खेळणे आहे त. कारण सगळे लोक ईश्वराच्या इच्छे नेच कमे करतात. ककंवा तसे तयांना करावे लागते. ताई ! कंसाच्या छळामुळे आम्ही दे शोधडीला लागलो होतो. थोड्याच ददवसांपूवी, सुदैवाने पुन्हा आमच्या जागी आलो. (२१-२२)

श्रीशुक म्हणतात- तेथे आलेल्या राजांचा वसुदेव, उग्रसेन इतयादी यादवांनी

सतकार केला. श्रीकृष्णांच्या दशवनामुळे तयांना परमानंद झाला. (२३)

परीक्षिता ! भीष्म, द्रोणाचायव, धत ृ राष्र, पुत्रांसह गंधारी, पतन्यांसह पांडव,

कंु ती, संज ु द, ृ य, ववदरु , कृपाचायव, कंु तितभोज, ववराट, भीष्मक, नग्नक्जत, पुषाक्जत, द्रप शल्य, धष्ृ टकेत,ू कािशराज, दमघोर्ष, ववशालाि, िमगथलानरे श, मद्रनरे श, केकयनरे श, युधानम्यू, सुशमाव, पुत्रांसह बाल्हीक आणण युगधक्ष्ठाराचे अनुयायी राण्यांसह अन्य राजे, भगवान

श्रीकृष्णांचा


तिनवासस्थान

असलेला

श्रीववग्रह

पाहून अतयंत आश्चयवचककत झाले. नंतर राम-कृष्णांकडून चांगल्या प्रकारे सन्मान प्राप्त झालेले ते मोठ्या आनंदाने श्रीकृष्णांचे स्वजन असणार्या यादवांची प्रशंसा करू लागले. ते

म्हणाले, " हे भोजराज ! या जगामध्ये, मनुष्यमात्रात तुमचेच जीवन धन्य आहे . कारण योग्यांनाही दल व असे श्रीकृष्णांचे दशवन तुम्हांला नेहमीच होत असते. जयांची ु भ वेदांनी गाईलेली क्ती, चरणतीथव असे गंगाजल, आणण जयांची वाणी म्हणजेच वेद या

जगाला अतयंत पववत्र करीत आहे . काळामुळे सगळे वैभव नष्ट झालेली पथ् ृ वी जयांच्या

चरणकमलांच्या

स्पशावने

पुन्हा

सववशक्ततसंपन्न

होऊन

आमच्या

सवव

अिभलार्षा पूणव करू लागली, तया श्रीकृष्णांशी तम ु चा कौटुंबबक आणण गोत्रसंबंध आहे . एवढे च काय, तम् ु हांला नेहमी तयांचे दशवन होऊन तयांना स्पशव करता येतो. तम् ु ही तयांच्याबरोबर

चालता,

बोलता,

तिनजता,

बसता

आणण

खाता-वपता.

खरे

तर

संसारचरमााचे कारण असलेल्या गहृ स्थाश्रमामध्ये राहाणार्या तुमच्या घरी स्वगव-मोि िमटववणारे सववहायापक ववष्णू स्हाती अवतरले आहे त. (२४-३१)

श्रीशक म्हणतात- श्रीकृष्ण इतयादी यद ू तेथे आले आहे त, असे जेहाहा ु

नंदबाबांना समजले, तेहाहा ते गोपांसह आपली सगळी सामग्री घालन तयांना ू भेटण्यासाठाी

तेथे

आले.

तयांना

पाहून

यादवांना

अतितशय

आनंद

झाला.

मत ृ


शरीरामध्ये प्राणाचा संचार झाल्याप्रमाणे ते उठाून उभे रादहले. पुष्कळ ददवसांपासून ते एकमेकांना भेटण्यासाठाी आतुर झाले होते. म्हणूनच ते एकमेकांना बराच वेळपयांत

गाढ आिलंगन दे त रादहले. अतयंत प्रेम आणण आनंदाने मन भरून येऊन वसुदेवांनी

नंदांना हृदयाशी कवटाळले. कंसाने ददलेला त्रास आणण पुत्राला गोकुळात नेऊन ठाे वणे, या गोष्टी तयांना यावेळी आठावल्या. नंद-यशोदा यांनी राम-कृष्णांना िमठाीत घेतले. नंतर तयांनी माता-वपतयांच्या चरणांना वंदन केले. परीक्षिता ! प्रेमाने तयांचे गळे दाटून

आल्याने तयांच्या तोंडून शब्द फुटे ना. भाग्यवती यशोदा आणण नंद यांनी तया दोन्ही पुत्रांना आपल्या मांडीवर बसवून घेतले आणण दोन्ही हातांनी तयांना गाढ आिलंगन ददले. तयामळ ु े तयांचे दीु ख नाहीसे झाले. रोदहणी आणण दे वक् या दोघींनी व्रजराणी

यशोदे ला आिलंगन ददले. तयांच्याशी यशोदे ने जे मैत्रीपूणव वतवन केले होते, तयाची आठावण होऊन दोघींचे गळे दाटून आले. तया म्हणाल्या. " अग यशोदे ! आमच्याशी तुमची जी अतूट मैत्री आहे , तितची तयाबदल्यात इंद्राचे ऐश्वयव दे ऊनही आम्ही कधी

परतफेड करू शकणार नाही. हे दे वी ! बलराम आणण श्रीकृष्णांनी जेहाहा आपल्या आईवडडलांना पादहलेही नहाहते, अशा वयात यांच्या वडडलांनी या दोघांना आपल्या स्वाधीन

केले होते. तयावेळी पापण्या डोळ्यांतील बुबुळांचे रिण करतात, तयाप्रमाणे आपण या

दोघांचे रिण केलेत. तसेच आपण यांना प्रेम ददले. यांचे पालन-पोर्षण करून यांच्या उतकर्षावसाठाी अनेक गोष्टी केल्या. आपल्यामुळे हे तिनभवय रादहले. हे ही बरोबरच आहे .

कारण आपल्यासारख्या सतपुषार्षांच्या दृष्टीत आपला-परका असा भेदभाव नसतो. (३२३९)

श्रीशुक म्हणतात- परम वप्रयतम श्रीकृष्ण फर ददवसांनी ददसल्यामुळे तयांना

पाहाताना जेहाहा गोपींच्या पापण्यांची उघडझाप होई, तेहाहा तया, पापण्या तिनमावण

करणार्यालाच िशहायाशाप दे ऊ लागल्या. डोळ्यांमधून तयांनी वप्रयतमाला हृदयात नेऊन गाढ आिलंगन ददले आणण तया तन्मय होऊन गेल्या. नेहमी ध्यान करणार्या

योग्यांनाही जो भाव प्राप्त होणे दल व , तो भाव आज तयांना प्राप्त झाला. श्रीकृष्णांनी ु भ तयांची ही क्स्थती पाहून ते एकांतात तयांच्याजवळ गेले. नंतर तयांना आिलंगन दे ऊन तयांची खश ु ाली ववचारून हसत हसत तयांना म्हणाले. सख्यांनो ! आम्ही आमच्या

बांधवांचे काम करण्यासाठाी म्हणून व्रजाबाहे र गेलो आणण तेथे शत्रच ूं ा नाश करण्यात


गुंतल्यामुळे मध्ये पुष्कळ ददवस तिनघून गेले. तुम्हांला आमची कधी आठावण येत होती काय? मी कृतर्घन आहे , अशी शंका येऊन आमच्याववर्षयी तुमच्या मनात वेडव े ाकडे ववचार आले नाहीत ना? खरे तर प्राण्यांवी भेट आणण ववयोग घडववणारे

भगवंतच आहे त (तयाला मी तरी काय करणार? ). वायू जयाप्रमाणे ढग, गवत,

कापूस आणण धळ यांना एकमेकांजवळ आणतो आणण पुन्हा वेगवेगळे करतो, ू तयाचप्रमाणे ववश्वतिनमावते भगवानसुद्धा सगळ्यांचा संयोग-ववयोग करीत असतात.

सद ु ै वाने तम् ु हांला माझे असे प्रेम िमळाले आहे क्, जे माझी प्राप्ती करून दे णारे आहे , कारण माझ्या दठाकाणी असलेली भतती प्राण्यांना मोि दे ण्याला समथव आहे . गोपींनो

! जयाप्रमाणे भौतितक पदाथाांच्या आधी, मध्ये, शेवटी आणण आत-बाहे र तयांना कारणीभूत असणारी पथ् ृ वी, पाणी, अग्नी , वायू व आकाश ही पंचमाहभूते असतात, तयाचप्रमाणे सवव पदाथाांच्या आधी, मध्ये, शेवटी व आत-बाहे र फतत मीच असतो.

सवव पदाथाांमध्ये हीच पंचमहाभूते कारणरूपाने रादहली आहे त आणण आतमा जीवरूपाने रादहला

आहे.

परंतु

या

दोघांच्याही

पलीकडील

अववनाशी

माझ्यामध्येच भूते व जीव प्रतीत होतात, असे जाणा. (४०-४७)

सतय


श्रीशक म्हणतात- अश प्रकारे श्रीकृष्णांनी गोपींना अध्यातमज्ञान ददले. या ु

उपदे शाचे वारं वार स्मरण करून गोपींच्या जीवाचे पंचकोश नष्ट झाले आणण तया भगवंतांशी एकरूप झाल्या. (४८)

तया म्हणाल्या- " हे कमलनाभ ! अगाध बोधसंपन्न योगेश्वर आपल्या

हृदयात जया आपल्या चरणकमलांचे गचंतन करीत असतात, संसाररूपी ववदहरीत

पडलेले लोक तयातन ू बाहे र पडण्यासाठाी जयांचा आश्रय घेतात, ते आपले चरणकमल, प्रपंचातील कामे करीत असतानाही, नेहमी आमच्या हृदयात ववराजमान राहोत. एवढीच कृपा करा. (४९)

अध्याय ब्याऐंशीवा समाप्त


स्कंध १० वा वा ८३ अध्याय भगवंतांच्या पट्टराण्यांशी द्रौपदीचा संवाद श्रीशुक म्हणतात- गोपींचे गुषा आणण प्राप्तहाय अशा भगवान श्रीकृष्णांनी

तयांच्यावर कृपा केली. नंतर तयांनी युगधक्ष्ठाराला व अन्य संबंगधतांना खश ु ाली

ववचारली. भगवान श्रीकृष्णांच्या चरणकमलांचे दशवन घेण्यानेच जयांचे सवव पाप नष्ट झाले, तयांचा जेहाहा त्रैलोतयनाथाने सतकार केला व तयांची खश ु ाली ववचारली, तेहाहा आनंददत

होऊन

ते

म्हणाले.

"

भगवन

!

महापुषार्षांच्या

मनातील

आपल्या

चरणारववंदांचा मकरं द जेहाहा तयांच्या मख ु ातन ू कथामत ृ ाच्या रूपाने बाहे र पडतो, तो जे लोक आपल्या कानांच्या द्रोणात भरभरून वपतात, तयांचे अमंगल कोठाून होणार?

कारण प्राण्यांना दे ह प्राप्त करून दे णारे आपले ववस्मरण ते कथामत ृ नाहीसे करते. भगवन

!

बुवद्धवतृ तीमळ ु े

आपण

एकरस

होणार्या

ज्ञानस्वरूप

जागत ृ ी,

स्वप्न,

आणण

सुर्षुप्ती

अखंड या

आनंदचे

तितन्ही

सागर

अवस्था

आहात.

आपल्या

स्वयंप्रकाश स्वरूपापयांत पोहोचू शकत नाहीत. परमहं सांचे आपण प्राप्तहाय आहात.

काळाच्या ओघात वेदांचा -हास होत असलेला पाहून तयांच्या रिणासाठाी आपण आपल्या योगमायेने मनुष्यरूप धारण केले आहे . आम्ही आपल्या चरणांना नमस्कार करीत आहोत. (१-४)

श्रीशुक म्हणतात- जयावेळी इतर लोक याप्रमाणे भगवान श्रीकृष्णांची स्तुती

करीत होते, तयाचवेळी यादव आणण कौरव यांच्या क्स्त्रया एकत्र येऊन आपापसात

भगवंतांच्या बत्रभुवनववख्यात लीलांचे वणवन करीत होतया. तेच मी तुला सांगतो, ऐक . (५)

द्रौपदी म्हणाली- हे षाक्तमणी ! भद्रे ! जांबवती ! सतये ! सतयभामे ! कािलंदी

! शैब्ये ! लक्ष्मणे ! रोदहणी ! आणण अन्य श्रीकृष्णपतन्यांनो ! स्वती भगवान श्रीकृष्णांनी आपल्या मायेने लोकांचे अनुकरण करीत तुमचे कोणतया प्रकारे पाणणग्रहण केले, ते आम्हांला सांगा. (६-७)


षाक्तमणी म्हणाली- माझा वववाह िशशुपालाबरोबर हाहावा, म्हणून जरासंधाने

राजे शस्त्रास्त्रांनी सस ु जज होऊन आले असता, िसंहाने शेळ्या-मेंढ्यांच्या कळपातून आपली िशकार न्यावी, तयाप्रमाणे अक्जंतय वीरांच्या मस्तकावर पाय दे ऊन भगवंत मला

घेऊन

आले.

तया

लक्ष्मीतिनवासांच्या

िमळावी.(एवढीच माझी इच्छा आहे .) (८)

माझ्या

चरणांचीच

सेवा

करायला

मला

सतयभामा म्हणाली- आपला भाऊ प्रसेनाच्या मतृ यूने अतितशय दीु खी झालेल्या वडडलांनी

तया

वधाचा

आरोप

भगवंतांच्यावर

ठाे वला.

तो

कलंक

दरू

करण्यासाठाी तयांनी ीिराज जांबवानाला क्जंकून तयाच्याकडून ते रतन आणून माझ्या

वपतयाला ददले. खोटा आरोप ठाे वल्याकारणाने माझे वडडल घाबरून गेले. जरी तयांनी माझा वववाह दस ु र्याशी ठारववला होता, तरीसुद्धा तयांनी स्यमंतकमण्यासह मला भगवंतांच्या हाती सोपववले. (९)

जांबवती म्हणाली- हे च आपले स्वामी भगवान सीतापती आहे त, हे माझ्या

वडडलांना-जांबवानाला न कळल्यामळ ु े ते सततावीस ददवसपयांत यांच्याशी लढत रादहले. परं तु जेहाहा लिात आले, तेहाहा वडडलांनी यांचे पाय घरून स्यमंतकमण्यासह भेट म्हणून मला यांना अपवण केले. अशी आहे या दासीची कथा. (१०)

कािलंदी म्हणाली- तयांच्या चरणांची प्राप्ती हाहावी, म्हणून मी तपश्चयाव करीत

आहे , असे जेहाहा भगवंतांना समजले, तेहाहा ते िमत्र अजन ुव ासह यमुनातीरावर आले आणण तयांनी माझे पाणणग्रहण केले. तीच मी तयांच्या घरची झाडलोट करणारी दासी आहे . (११)

िमत्रववंदा म्हणाली- स्वयंवरामध्ये जयांनी येऊन ववरोध करणार्या माझ्या

भावांना व सवव राजांना क्जंकून कुत्रयांच्या झुंडीमधून िसंहाने आपली िशकार घेऊन

जावी, तयाप्रमाणे मला आपल्या वैभवसंपन्न द्वारकापुरीला नेले, तयांचे जन्मोजन्मी पाय धुण्याचे भग्य मला प्राप्त हाहावे, एवढीच माझी इच्छा आहे . (१२)

सतया म्हणाली- मला वरू इक्च्छणार्या राजांचे बळ पाहाण्यासाठाी माझ्या

ं े असलेले सात बैल सोडले वडडलांनी अतितशय बलाढ्य आणण परारमामी, टोकदार िशग


होते. मोठामोठ्या वीरांची घमेंड क्जरववणार्या तया बैलांना भगवंतांनी अगदी सहजपणे

झेप घेऊन पकडले आणण तयांना वेसण घातली. लहान मुलींनी शेळीची करडे पकडावीत, तयाप्रमाणे. जयांनी अशा प्रकारे सामथ्यावचा पण लावलेल्या मला प्राप्त

करून घेऊन चतुरंग सेना आणण दासींसह द्वारकेला आणले. मागाांमध्ये जया

िबत्रयांनी ववर्घन आणले, तयांनाही क्जंकले. माझी हीच इच्छा आहे क्, यांच्या सेवेची संधी मला सदै व िमळो! (१३-१४)

भद्रा म्हणाली- हे द्रौपदी ! माझ्या वपतयाने स्वती माझे मामेभाऊ असलेल्या भगवंतांना बोलावून आणून अिौदहणी सेना आणण पुष्कळशा दासी यांसह ठाायी गचतत

जडलेल्या मला तयांना अपवण केले. माझ्या कमावनुसार मला जेथे जेथे जन्म र्घयावा लागेल, तया सगळीकडे तयांच्याच चरणकमलांचा स्पशव मला प्राप्त हाहावा, यातच मी माझे परम कल्याण समजते. (१५-१६)

लक्ष्मणा म्हणाली- हे राणी ! दे वर्षी नारदांच्या मुखातून वारं वार भगवंतांचे

अवतार आणण लीलांचे गायन ऐकून आणण लक्ष्मीने सवव लोकपालांचा तयाग करून भगवंतांनाच वरले, याचाही ववचार करून माझे गचतत भगवंतांच्या चरणी आसतत झाले. हे साध्वी ! माझे वपता बह ृ तसेन यांचे माझ्यावर अतितशय प्रेम होते. माझे

मनोगत जेहाहा तयांना समजले, तेहाहा तयांनी मझी इच्छा पूणव करण्यासाठाी हा उपाय केला. महाराणी ! अजन ुव ाच्या प्राप्तीसाठाी जयाप्रमाणे तुमच्या वपतयाने स्वयंवरामध्ये

मतस्यवेधाची योजना आखली होती, तयाचप्रमाणे माझ्या वपतयानेसद्ध ु केले. फरक

एवढाच क्, हा मासा बाहे रून झाकलेला होता. राजे लोकांना हे कळले , तेहाहा सवव दठाकाणांहून शस्त्रास्त्रवेतते हजारो राजे आपपल्या गषा ु ं सह माझ्या वपतयाच्या राजधानीत

आले. माझ्या वपतयाने तया राजांचा परारमाम आणण वय पाहून चांगल्या त-हे ने पाहुणचार केला. मला प्राप्त करून घेण्याच्या इच्छे ने तया लोकांनी स्वयंवर मंडपात ठाे वलेले धनुष्य आणण बाण मतस्यवेधासाठाी उचलले. तयांपैक् काही राजे धनुष्याला

दोरीही लावू शकले नाहीत. तयांनी धनुष्य जसेच्य तसे ठाे वून ददले. काहींनी धनुष्याची

दोरी एका टोकाला बांधून दस ु र्या टोकापयांत ती ओढली, परं तु दस ु र्या टोकाला ते बांधू शकले नाहीत. तयाच्या झटतयाने ते खाली पडले. जरासंध, अंबष्ठा, िशशुपाल,

भीमसेन, दय ु दोषधन, कणव अशा वीरांनी धनुष्याला दोरी बांधली. परं तु मासा कुठाे आहे ,


हे तयांना समजलेच नाही. अजन ुव ाने पाण्यामध्ये तया माशाचे प्रतितबबंब पादहले आणण

तो कोठाे आहे हे ही जाणले. अतयंत सावधपणे तयाने बाण सोडला, परं तु तयाला लक्ष्यवेध करता आला नाही. बाणाने माशाला फतत स्पशव केला. (१७-२४)

अशाप्रकारे अिभमानी राजांचा मानभंग झाला व ते मागे कफरले. तेहाहा

भगवंतांनी धनष्ु य उचलून सहजपणे तयाला दोरी लावली, बाण जोडला आणण पाण्यात

फतत एकदाच माशाचे प्रतितबबंब पाहून बाण मारून तयाला खाली पाडले. तयावेळी सूयव ’अिभक्जत’ नित्रात होता. तयावेळी पथ् ृ वीवर जयजयकार होऊ लागला आणण आकाशात

दं द ु भ ु ी

वाजू

लागल्या.

दे वांनी

आनंदववभोर

होऊन

पुष्पवर्षावव

केला.

तयाचवेळी भगवंतांच्या दठाकाणी मन जडलेल्या मी स्वयंवरमंडपात प्रवेश केला. माझ्या

पायातील नप ू ुरे मधुर आवाज करीत होती. मी नवी उततम रे शमी वस्त्रे पररधान केली होती. वेणीत गजरा माळलेला होता आणण चेहर्यावर लजजािमगश्रत हास्य ववलसत

होते. मी हातात सव ु णवजडडत तेजस्वी रतनहार घेतला होता. तयावेळी दाट कुरळ्या

केसांमळ ु े आणण गालांवर कंु डलांची ककरणे पडल्यामळ ु े शोभणारा माझा चेहरा वर करून सौम्य हास्ययत ु त नजर चारी बाजंन ू ी बसलेल्या राजांकडे टाकून, नंतर हळुवारपणे

माझ्या हातातील वरमाला मी भगवंतांच्या गळ्यात घातली. तयाबरोबर मद ृ ं ग, पखवाज, शंख, ढोल, नगारे इतयादी वाद्ये वाजू लागली. नट आणण नतवक् नाचू लागल्या. गवई गाऊ लागले. (२५-३०)

हे द्रौपदी ! अशा प्रकारे मी जेहाहा सवेश्वर भगवंतांना वरले, तेहाहा कामातरु

राजांना मतसरामळ ु े ते सहन झाले नाही. आपल्या चार घोड्यांच्या रथावर चतभ ु ज ुव

भगवंतांनी मला घेतले आणण हातात शाड्वग.धनष्ु य घेऊन व कवच धारण करून ते युद्धासाठाी सजज झाले. परं तु हे राणी ! जसे एखाद्या िसंहाने पशूंची पवाव न करता तयांच्यातून तिनघून जावे, तयाप्रमाणे दाषाकाने सोन्याच्या सामानाने भरलेला रथ सवव

राजांच्या दे खतच द्वारकेकडे हाकला. तयांपैक् काही राजांनी धनुष्य घेऊन, युद्धासाठाी सजज होऊन, भगवंतांना अडववण्याच्या उद्देशाने, कुत्रयांणी िसंहाचा पाठालाग करावा तसा तयांचा पाठालाग सुरू केला. युद्धामध्ये शाड्वग.धनुष्यातून सुटलेल्या बाणांनी

काहीजणांचे हात तुटले, कोणाचे पाय तुटले आणण कोणाच्या माना तुटून ते धारातीथी पडले. तर काहीजण युद्धभूमी सोडून पळून गेले. (३१-३५)


तयानंतर यदरु ाज भगवंतांनी सूयावप्रमाणे, स्वगावत आणण पथ् ृ वीवर प्रशंसा केल्या

गेलेल्या आपल्या तिनवासस्थानी, द्वारका नगरीत प्रवेश केला. तया ददवशी ती

ववशेर्षरूपाने सजववली गेली होती. ध्वज, पताका आणण तोरणे इतक् लावली होती क्, तयांच्यामुळे सूयावची ककरणे खाली येऊ शकत नहाहती. माझ्या वडडलांनी सुहृद, संबंधी आणण बांधवांना बहुमोल वस्त्रे, अलंकार, बबछाने, आसने आणण ववववध प्रकारची सामग्री दे ऊन सन्मातिनत केले. भगवान सवव प्रकारच्या संपततींनी पररपूणव होते,

तरीसद्ध ु ा माझ्या वपतयाने प्रेमाने तयांना पुष्कळ दासी, सवव प्रकारची संपतती, सैतिनक, हतती, रथ, घोडे तसेच पुष्कळशी बहुमल् व न्मी ू य शस्त्रास्त्रे समपवण केली. आम्ही पव ू ज सवव आसतती सोडून फार मोठाी तपश्चयाव केली असावी, म्हणन ू च आम्ही या जन्मी आतमाराम भगवंतांच्या घरातील दासी झालो आहोत. (३६-३९) सोळा

हजार

पतन्यांच्या

वतीने

रोदहणी

म्हणाली-

ददक्ग्वजयाच्या

वेळी

भौमासरु ाने पुष्कळ राजांना क्जंकून तयांच्या आम्हा कन्यांना आपल्या महालांत बंदी करून ठाे वले होते. भगवंतांनी हे जाणले व यद्ध े ह ु ामध्ये भौमासरु ाचा तयाच्या सेनस

संहार करून , स्वती पूणक व ाम असन ू ही, आम्हांला तेथन ू सोडवून आणन ू आमचे पाणणग्रहण

केले.

जन्म-मतृ यरू ू प

संसारचरमाातन ू

मत ु त



चरणकमलांचेच आम्ही सदा-सववदा गचंतन करीत असतो. हे साध्वी ! आम्हांला

साववभौम पद, इंद्रपद या दोहोंचे भोग, अणणमा इतयादी िसद्धींमुळे प्राप्त होणारे ऐश्वयव,

ब्रह्मदे वाचे पद, मोि ककंवा सालोतय, सारूप्य इतयादी मुतती, हे काहीही नको. आम्हांला फतत एवढे च पादहजे क्, लक्ष्मीच्या विीस्थळाला लावलेल्या केशराने सुगंगधत झालेली, गदाधारी प्रभूंच्या चरणांची धूळ, नेहमी आमच्या मस्तकावर आम्ही

धारण करावी. महातमा गोपालकृष्ण गाई चारत असताना गोप, गोपी, िभक्ल्लणी, गवत आणण वेलीसुद्धा जया चरणकमलांना स्पशव करू इक्च्छत असत, तोच आम्हांला हवा आहे . (४०-४३)

अध्याय त्रयाऐंशीवा समाप्त


स्कंध १० वा वा ८४ अध्याय वसद ु े वांचा यज्ञोतसव श्रीशुक म्हणतात- सवावतमा, भततभयहारी, भगवान श्रीकृष्णांबद्दल तयांच्या

पतन्यांना ककती प्रेम आहे , हे कंु ती, गांधारी, द्रौपदी, सुभद्रा, इतर राजपतन्या आणण भगवंतांच्या

वप्रयतम

गोपी,

यांनीही

ऐकले.

तयांचे

हे

अलौककक

प्रेम

पाहून सगळ्याजणी अतयंत मग्ु ध झाल्या आणण सवाांच्या डोळ्यांतन ू प्रेमाश्रू वाहू लागले. अशा प्रकारे जया वेळी क्स्त्रया क्स्त्रयांशी आणण पुषार्ष पुषार्षांशी बोलत होते, तयाचवेळी पुष्कळसे मन ु ी, भगवान श्रीकृष्ण आणण बलराम यांचे दशवन घेण्यासाठाी तेथे आले. हायास,

नारद,

द्ववत,

बत्रत,

च्यवन,

दे वल,

अिसत,

ववश्वािमत्र,

शतानंद,

भरद्वाज,

गौतम,

िशष्यांसह परशुराम, विसष्ठा, गालव, भग ृ ू, पुलस्तय, कश्यप, अत्री, माकांडेय, बह ृ स्पती, याज्ञवल्तय,

एकत,

वामदे व,

सनक,

इतयादी

सनंदन,

इतरही

सनातन, बरे च

सनतकुमार,

ववश्ववंद्य

अंगगरा,

ीर्षी

अगस्तय,

आलेले

पाहून अगोदरपासूनच तेथे असलेले राजे, पांडव, श्रीकृष्ण आणण बलराम लगेच उठाून उभे रादहले आणण सवाांनी तयांना प्राणाम केला. यानंतर स्वागत, आसन, पाद्य, अर्घयव,

पुष्पमाला, धूप, चंदन इतयादींनी, सवव राजांनी व राम-कृष्णांनी तयांची ववधीपूवक व पूजा केली. जेहाहा सवव ीर्षी आरामात बसले, तेहाहा धमवरिणासाठाी अवतीणव झालेले भगवान

श्रीकृष्ण तयांना म्हणाले. तयावेळी ती सभा अतितशय शांतपणे भगवंतांचे भार्षण ऐकत होती. (१-८)

भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले- आम्ही धन्य झालो! जन्म घेतल्याचे फळ आज

आम्हांला पुरेपूर िमळाले; कारण जया योगेश्वरांचे दशवन दे वतांनासुद्धा दल व आहे , ते ु भ आज आम्हांला झाले. जयांची तपश्चयाव अगदी थोडी आहे आणण जे दे वाला फतत

वविशष्ट मत ू ीमध्ये पाहातात, अशांना आपले दशवन, स्पशव, कुशल-प्रश्न, प्रणाम, पाद्यपज ू ा इतयादींची संधी कशी िमळू शकेल बरे ? (९-१०)

केवळ पाणी म्हणजे तीथव नहाहे आणण फतत दगडमातीच्या प्रतितमा म्हणजेच

दे वता नहाहे त, तर संत पुषार्षच खरे तीथव ककंवा दे वता आहे त. कारण तयांचे पुष्कळ


काळपयांत सेवन करावे, तेहाहाच फळ िमळते. परं तु संत पुषार्ष दशवनानेच कृताथव करतात. अग्नी . सूय,व चंद्र, तारे , पथ् ृ वी, जल, आकाश, वायू ककंवा वाणी आणण मनाची अगधष्ठाात्री दे वता, यांची उपासना केली असता भेदबुवद्धरूप अज्ञानाचा नाश होत नाही. परं तु ज्ञानी महापुषार्षांची सेवा िणभर केली गेली, तरी ते सवव अज्ञान नाहीसे करतात. जो मनुष्य वात, वपतत आणण कफ या तीन धातूंनी बनलेल्या शरीरालाच आतमा, स्त्री-पुषार्ष इतयादींनाच आपले आणण माती, लाकूड, इतयादी पागथवव

वस्तंन ू ाच दे व मानतो, तसेच जो फतत पाण्यालाच तीथव समजतो, ज्ञानी पुषार्षांना नहाहे , तो मनष्ु य असन ू ही पशंप ू ेिाही अववचारी समजावा. (११-१३)

श्रीशुक म्हणतात- अखंड ज्ञानसंपन्न भगवान श्रीकृष्णांचे हे गढ ू भार्षण ऐकून

सवव ीर्षी स्तब्ध झाले. हे काय म्हणत आहे त, तेच तयांना कळे ना ! पुष्कळ वेळपयांत ववचार केल्यावर तयांच्या लिात आले क्, भगवान सवेश्वर असूनही जे कमावधीन जीवांप्रमाणे असे बोलत आहे त, ते फतत लोकिशिणासाठाीच होय. नंतर ते हसत हसत तया जगद्गरू ु ं ना म्हणाले. (१४-१५)

मुनी म्हणाले- भगवन ! जयांच्या मायेने प्रजापतींचे अधीश्वर मरीची इतयादी,

तसेच मोठामोठाे तततवज्ञानी असे आम्ही मोदहत होत आहोत, ते आपण स्वती इश्वर

असूनही माणसासारखे हायवहार करून, स्वतीला लपवून ठाे वीत आहात. भगवन ! आपली लीला अगाध आहे ! जशी पथ् ु े अनेक ृ वी स्वतीच झाडे, घट इतयादी रूपांमळ नामे धारण करते, तयाचप्रमाणे आपण एक आणण कृतितरदहत असन ू ही अनेक रूपे

धारण करून या जगाची रचना, रिण आणण संहार करता. परं तु हे सवव करीत असतानाही या कमाांनी आपण िलप्त होत नाही. सववहायापी, पररपूणव अशा आपले हे

चररत्र म्हणजे केवळ लीलाच नहाहे काय ? आपण जरी प्रकृतीच्या पलीकडील स्वती परब्रह्म

आहात,

तरीसुद्धा

वेळोवेळी

भततजनांचे

रिण

आणण

दष्ु टांचा

नाश

करण्यासाठाी ववशुद्ध सततवमय स्वरूप प्रगट करता आणण आपल्या लीलांच्या द्वारे

सनातन वैददक मागावचे रिण करता. कारण सवव वणव आणण आश्रम हे आपलेच रूप आहे . वेद आपले ववशुद्ध हृदय आहे , तपश्चयाव, स्वाध्याय, धारणा, ध्यान आणण समाधीच्या योगाने तयातच आपल्या साकार, तिनराकार आणण तयांच्या अगधष्ठाानस्वरूप

परब्रह्माचा सािातकार होतो. हे परमातमन ! वेदांचा आधारभूत ब्राह्मणच, वेदप्रमाण


अशा आपल्या रूपाच्या जाणणवेचे स्थान आहे त. म्हणूनच आपण तयांचा सन्मान करता. तयामुळेच आपण ब्राह्मणभतत असणार्यांमध्ये अग्रगण्य आहात. आपण कल्याण करून घेण्याच्या सवव प्रकारच्या साधनांची अंतितम सीमा आहात आणण संतांचे

एकमेव प्राप्तहाय आहात. आपले दशवन होऊन आज आमचा जन्म, ववद्या, तप आणण ज्ञान सफल झाले. प्रभो! आपले ज्ञान अनंत आहे . आपण स्वती परमातमा भगवान

आहात. आपण आपल्या योगमायेने आपला मदहमा झाकून ठाे वला आहे . आम्ही

आपणांस नमस्कार करतो. येथे असलेले हे राजे तसेच आपल्याबरोबर आहार-ववहार करणारे यादवसद्ध ु ा आपले खरे स्वरूप जाणत नाहीत. कारण जे सवाांचा आतमा, जगताचे आददकारण आणण तिनयंत्रक आहे , अशा आपल्या स्वरूपाला आपण मायेने

झाकून ठाे वले आहे . जेहाहा माणूस स्वप्न पाहू लागतो, तयावेळी स्वप्नातील पदाथाांनाच खरे मानतो आणण मनाने जाणवणार्या नाममात्र शरीरालाच खरे मानतो. तयावेळी

तयाला आपले जागत शरीर जाणवत नाही. तयाचप्रमाणे, स्वप्नतुल्य ववर्षयांकडे ृ इंदद्रयांच्या प्रवक्ृ ततरूप मायेने गचतत मोदहत होऊन जीवांची वववेकशतती झाकली जाते. तयामुळेच ते सतयस्वरूप अशा आपल्याला ओळखत नाहीत. सवव पापराशी नष्ट

करणार्या गंगाजलाचे सुद्धा आश्रयस्थान असलेल्या, जया आपल्या चरणकमलांना योगी अतयंत पररपतव अशा योगसाधनेने स्वतीच्या हृदयात धारण करतात, तयांचेच दशवन आज आम्हांला झाले, ही मोठाी भाग्याची गोष्ट आहे . प्रभो! आम्ही आपले भतत

आहोत. आपण आमच्यावर कृपा करावी. कारण जयांच्या िलंगशरीररूप जीवकोश आपल्या उतकृष्ट भततीमळ ु े नष्ट होतो, तयांनाच आपल्या परम पदाची प्राप्ती होते. (१६-२६)

श्रीशुक म्हणतात- हे राजर्षे ! अश प्रकारे भगवंतांची स्तुती करून, तयांचा,

धत ृ राष्राचा तसेच धमवराजाचा तिनरोप घेऊन तयांनी आपापल्या आश्रमात जाण्याचा

ववचार केला. तयांचा जाण्याचा ववचार पाहून, क्तीमान वसद ु े व तयांच्या जवळ आले, तयांना नमस्कार केला आणण तयांचे पाय धरून अतितशय नम्रपणे तयांना म्हणाले. (२७२८)


वसुदेव म्हणाले- ीर्षींनो ! सववदेवस्वरूप आपणांस मी नमस्कार करीत आहे .

आपण माझी एक प्राथवना ऐकावी. ती अशी क्, कमाांच्या अनुष्ठाानाने कमववासनांचा नाश कसा होतो, ते आपण मला सांगाचे. (२९)

नारद म्हणाले- ीर्षींनो ! वसद ु े व, श्रीकृष्णाला मल ू समजन ू ववशेर्ष जाणन ू

घेण्याच्या शुद्ध भावनेनेच आपल्या कल्याणाचे साधन आम्हांला ववचारीत आहे त, ही काही आश्चयावची गोष्ट नाही. नेहमी जवळ राहाणे माणसाबद्दलच्या अनादराला कारण

ठारते ! गंगेजवळ राहाणारा माणूस पववत्र होण्यासाठाी दस ु र्या तीथाांवर जातो.

श्रीकृष्णांचे ज्ञान कालगतीनुसार होणारी जगताची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलय यांमुळे

नाहीसे होत नाही. तसेच ते आपोआप कोणतयाही दस ु र्या कारणाने, गुणांनी ककंवा अन्य कशानेही नष्ट होत नाही. तयांचे ज्ञान अववद्या, राग-द्वेर्ष, पुण्य-पापरूप कमे,

सुख-दीु खादी कमवफले, ककंवा सततवादी गुणांच्या प्रवाहांनी खंडडत झालेले नाही. ते स्वती अद्ववतीय परमातमा आहे त. जेहाहा ते स्वतीला आपल्याच प्राण इतयादी

शततींनी झाकून घेतात, तेहाहा सामान्य लोकांना ते मनष्ु य वाटतात. ढग, धक ु े ककंवा ग्रहण यांमळ व झाकला गेला आहे , असे वाटते, तयाप्रमाणे. (३०-३३) ु े सय ू च

परीक्षिता ! यानंतर श्रीकृष्ण, बलराम आणण अन्य राजांच्या समिच वसुदेवांना

संबोधून ीर्षी म्हणाले. " कमववासना आणण कमवफलांचा, कमाांच्या द्वारे च सववथैव नाश करण्याचा सगळ्यात उततम उपाय हाच आहे क्, यज्ञांनी सवव यज्ञांचे अगधपती भगवान ववष्णंच व आराधना करणे. (३४-३५) ू ी श्रद्धापव ू क बत्रकालाचे ज्ञान असणार्या

ीर्षींनी

शास्त्रदृष्टीने हाच उपाय गचतताच्या

शांतीसाठाी सुलभ मोिसाधन आणण अंतीकरणात आनंद तिनमावण करणारा धमव म्हणून

सांगगतला आहे . आपण न्यायाने िमळववलेल्या धनाने श्रद्धापूवक व भगवंतांची आराधना करणे, हाच गहृ स्थाश्रमी द्ववजातींसाठाी परम कल्याणाचा मागव आहे . हे वसुदेवा !

वववेक् पुषार्षाने यज्ञ, दान इतयादी करून धनाची इच्छा, गहृ स्थोगचत भोगांनी स्त्री-

पुत्रांची इच्छा, आणण कालानस ु ार स्वगव इतयादी लोकसद्ध ु ा नष्ट होतात, हे जाणन ू तयाही इच्छे चा तयाग कारावा. अशा रीतीने घरात राहूनही या तितन्ही इच्छांचा तयाग करून वनामध्ये जावे. हे वसद ु े वा ! ब्राहण, िबत्रय आणण वैश्य हे तितन्ही द्ववज,


दे वता, ीर्षी आणण वपतरांचे ीण माथ्यावर घेऊनच जन्माला आलेले असतात. यज्ञ, अध्ययन

आणण

संतान

यांद्वारे च

या

ीणांतून

मुततता

होते.

यांतून

मत ु त

झाल्यािशवाय जो संसाराचा तयाग करतो, तयाचे पतन होते. हे बुवद्धमान वसुदेवा ! ीर्षी आणण वपतरांच्या ीणातून आपण मुतत झाला आहात. आता यज्ञ करून

दे वीणातून मुतत हाहा आणण गहृ तयाग करा. हे वसुदेवा ! आपण परम भततीने तिनक्श्चतच जगदीश्वर भगवंतांची आराधना केलेली असल्यानेच ते आपले पुत्र झाले आहे त." (३६-४१)

श्रीशुक म्हणतात- ीर्षींचे हे म्हणणे ऐकून उदार वसुदेवांनी, तयांच्या चरणांवर

मस्तक टे कवून तयांना नमस्कार केला, तयांना प्रसन्न केले आणण यज्ञासाठाी ीक्तवज

म्हणून तयांचीच योजना केली. राजन ! वसुदेवांनी जेहाहा अशा प्रकारे धमवववगधपूवक व

ीर्षींना ीक्तवज म्हणून नेमले, तेहाहा तया ीर्षींनी तया कुषािेत्रामध्ये धमवशील वसद ु े वांकडून उततमोततम सामग्रीने यत ु त असे यज्ञ करववले. परीक्षिता ! वसद ु े वांनी जेहाहा यज्ञाची दीिा घेतली, तेहाहा यदव ंु र वस्त्रे पररधान केली ु ंिशयांनी स्नान करून सद

आणण कमलपुष्पांच्या माळ गळ्यात घातल्या. अन्य राजानांही संद ु र वस्त्रालंकार

धारण केले. वसद ु े वांच्या पतनींनी संद ु र वस्त्रे, सग ु ंगधत उटणी आणण सोन्याचे हार घातले आणण तया मोठ्या आनंदाने आपल्या हातात कलश इतयादी मंगल सामग्री घेऊन यज्ञशाळे त आल्या. (४२-४५)

मद ृ ं ग, पखवाज, शंख, ढोल, नगारे इतयादी वाद्ये वाजू लागली. नट आणण

नतवक् नाचू लागल्या. सत ू आणण मागध स्तत ु ी करू लागले. गंधवाांच्या बरोबर

तयांच्या गोड आवाज असणार्या गातियका पतन्या गाणी गाऊ लागल्या. वसद ु े वांनी शास्त्राप्रमाणे डोळ्यांत अंजन घातले व शरीराला लोणी लावले. तयानंतर तयांच्या

दे वक् इतयादी अठारा पतन्यांसह ीक्तवजांनी तयांना, प्राचीनकाळी नित्रांसह चंद्राला

अिभर्षेक झाला होता, तयाप्रमाणे अिभर्षेक केला. यज्ञाची दीिा घेतल्यामुळे मग ृ चमव धारण केलेले वसुदेव सुंदर पैठाण्या, कंकणे, हार, नूपुरे आणण कंु डले इतयादी वस्त्रालंकारांनी नटलेल्या पतन्यांसह अतितशय शोभून ददसत होते. महाराज! इंद्राच्या यज्ञाप्रमाणे वसुदेवांच्या यज्ञातील ीक्तवज आणण सभासद, रतनजडडत अलंकार व

रे शमी वस्त्रे पररधान करून सुशोिभत झाले. सवव जीवांचे ईश्वर असलेले श्रीकृष्ण


आणण बलराम आपल्याच ववभूतितस्वरूप बांधव आणण स्त्री-पुत्रांसह शोभू लागले. (४६५०)

वसद व ास इतयादी प्राकृत यज्ञ, ु े वांनी प्रतयेक यज्ञामध्ये जयोतितष्टोम, दशव, पूणम

सौरसत्र इतयादी वैकृत यज्ञ आणण अक्ग्नहोत्र इतयादी अन्य यज्ञांच्या द्वारा द्रहाय, ज्ञान व करमाया यांचे अगधपती असणार्या ईश्वराची आराधना केली. एवढे झाल्यावर

तयांनी योग्यवेळी वस्त्रालंकार घातलेल्या ीक्तवजांना शास्त्रानुसार दक्षिणा व पुष्कळ धनासह अलंकृत गाई, भूमी आणण कन्या अपवण केल्या. नंतर महर्षींनी पतनीसंजाय व

अवभथ ृ स्नान ही कमे करवून, वसुदेवांसह परशुराम तीथावत स्नान केले. स्नान केल्यानंतर वसुदेव व तयांच्या पतन्यांनी आपली सगळी वस्त्रे व अलंकार बंदी लोकांना

ददले आणण स्वती नवी वस्त्रे व अलंकार पररधान करून ब्राह्मणांपासून कुत्रयापयांत

सवाांना भोजन ददले. तयानंतर आपले बांधव, तयांच्या पतन्या, पुत्र तसेच ववदभव, कोसल, कुषा, काशी, केकय, संज ृ य इतयादी दे शांचे राजे, सभासद, ीक्तवज, दे वता ,

माणसे, भत ु मात्र, वपतर आणण चारणांना पुष्कळ भेटवस्तू दे ऊन तयांचा सन्मान केला. नंतर श्रीकृष्णांचा तिनरोप घेऊन, यज्ञाची प्रशंसा करीत ते आपापल्या दठाकाणी गेले.

तया वेळी धत ृ राष्र, ववदरु , पांडव, भीष्म, द्रोणाचायव, कंु ती, नारद, भगवान हायास, तसेच अन्य सोयरे , संबंगधत आणण बांधव, आपल्या आप्त अशा यादवांना सोडून जावे

लागत असल्याकारणाने अतयंत दीु णखत झाले. अतितशय स्नेहाने तयांनी तयांना आिलंगन ददले आणण दीु खी अंतीकरणाने कसेतरी ते आपापल्या दे शाकडे गेले. इतर

लोकही तयांच्याबरोबर तेथूनच रवाना झाले. श्रीकृष्ण, बलराम तसेच उग्रसेन इतयादींनी नंदबाबांसह सवव गोपांचा उततम वस्तू दे ऊन सन्मान केला. तेहाहा आपापसातील

प्रेमामुळे ते काही काळ तेथेच रादहले. वसुदेवांनी आपल्या मोठ्या मनोरथाचा महासागर आप्तांसमवेत पार केला होता. एकदा नंदांचा हात आपल्या हातात घेऊन प्रेमाने ते म्हणाले. (५१-६०)

वसुदेव म्हणाले- हे बंधो! माणसाला भगवंतांनी अशा प्रेमपाशात जखडून

टाकले आहे क्, मोठामोठाे शूर आणण योगीसुद्धा ते तोडण्यास असमथव आहे त. आम्ही

कृतर्घन असूनही आपल्यासारख्या सजजनांनी आमच्याशी जी मैत्री केली, तितला तोड

नाही. याच्या मोबदल्यात आपणास काहीही िमळणार नसले, तरीसुद्धा आपण ती


कधीच तोडणार नाही. हे बंधो ! पूवी आम्ही कैदे त असल्याकारणाने आपली काही

मदत करू शकलो नाही. आणण आता संपततीच्या गवावने आंधळे झाल्यामुळे आपण आमच्यासमोर असूनही आम्ही आपल्याकडे लि दे त नाही. दस ु र्यांना मान दे णार्या हे

बंधो ! जयाला आपले कल्याण करून र्घयावयाचे आहे , तयाला राजयलक्ष्मी कधीच

िमळता कामा नये. कारण तितने आंधळा झालेला मनष्ु य आप्तेष्टांशीही संपकव ठाे वीत नाही. (६१-६४)

श्रीशुक म्हणतात- असे म्हणता म्हणता वसुदेव प्रेमाने सद्क्ग्दत झाले. आणण

नंदांची मैत्री आठावून तयांच्या डोळ्यांतून अश्रू येऊ लागले व ते रडू लागले. आपल्या

िमत्राला प्रसन्न करण्यासाठाी तसेच राम-कृष्णांवरील प्रेमामुळे आज उद्या करता करता नंद तीन मदहने तेथच े रादहले. यादवांनीही तयांना मानाने वागवले. यानंतर बहुमोल अलंकार, रे शमी वस्त्रे, अनेक प्रकारची उततमोततम सामग्री आणण उपभोगाच्या वस्तू,

नंद, तयांचे व्रजातील सहकारी आणण बंधव यांना दे ऊन तयांना तप्ृ त केले. वसद ु े व, उग्रसेन, श्रीकृष्ण, बलराम, उद्धव इतयादी यादवांनी तयांना ददलेल्या भेटी घेऊन तयांनी

तिनरोप ददल्यानंतर नंद आपल्या व्रजाकडे गेले. नंद, गोप आणण गोपी यांचे गचतत भगवान श्रीकृष्णांच्या चरणी इतके आसतत झाले होते क्, प्रयतन करूनही तेथन ू

काढून घेण्यास असमथव असलेले ते तसेच मथुरेला गेले. (६५-६९) सवव आप्तेष्ट तिनघून गेल्यावर श्रीकृष्णांनाच दै वत मानणारे यादव पावसाळा जवळ आलेला पाहून द्वारकेला गेले. तेथे गेल्यावर तयांनी वसुदेवांचा यज्ञमहोतसव, आप्तेष्टांची भेट इतयादी तीथवयात्रेतील प्रसंग तेथील लोकांना सांगगतले. (७०-७१)

अध्याय चौर्याऐंशीवा समाप्त

स्कंध १० वा वा ८५ अध्याय श्रीभगवंतांचा वसद ु े वांना ब्रह्मज्ञानाचा उपदे श व दे वक्च्या सहा पुत्रांना परत आणणे श्रीशुक म्हणतात - असेच एके ददवशी राम- कृष्णांनी वडडलांना नमस्कार

केल्यावर वसुदेवांनी मोठ्या प्रेमाने दोन्ही भावांचे कौतुक करून म्हटले. ीर्षींच्या तोंडून वसुदेवांनी भगवंतांचा मदहमा ऐकला होता. तसेच तयांचे ऐश्वयवपूणव कायवसुद्धा


तयांनी पादहले होते. यामुळे पूणव ववश्वास उतपन्न होऊन पुत्रांना उद्देशून ते म्हणाले. " हे श्रीकृष्णा ! हे महायोगीश्वर संकर्षवणा ! तुम्ही दोघेही सनातन आहात. तुम्ही दोघे

सवव जगाचे सािात कारणस्वरूप प्रधान आणण पुषार्षाचे सुद्धा तिनयामक असे परमेश्वर

आहात, हे मी जाणतो. तुम्ही या जगाचे आधार, तिनमावत,े तिनमावण सामग्री आणण स्वामी असून रमा्डेसाठाी तुम्ही याची तिनिमवती केली आहे . हे जयावेळी , जया रूपात, जे काही असते, होते, ते सवव तुम्हीच आहात. प्रकृती व पुषार्ष आपणच असून तयांच्या पलीकडे असणारे तयांचे तिनयामक असे सािात भगवानसद्ध ु ा तम् ु हीच आहात. हे

इंदद्रयातीता ! हे अजन्मा ! परमातमन ! हे नाना प्रकारचे ववश्व तम् ु हीच तिनमावण केले

असन ू यामध्ये तम् ु हीच आतमरूपाने प्रवेश केला आहे . तसेच तम् ु हीच प्राण(करमायाशतती) आणण जीव(ज्ञानशतती) होऊन याचे पालन-पोर्षण करीत आहात. करमायाशक्ततप्रधान

प्राण इतयादींमध्ये जगातील वस्तूंची तिनिमवती करण्याचे जे सामथ्यव आहे , ते तुमचेच आहे . कारण ते तुमच्यासारखे चेतन नसल्यामुळे तुमच्याअधीन आहे त. तुमच्यामुळे

तयांच्या करमाया होतात. हे प्रभो! चंद्राचे चांदणे, अग्नीचे तेज, सूयावची प्रभा, नित्रे आणण वीज इतयादींचे चमकणे, पववतांचे स्थैय,व पथ् ु , ृ वीची आधारशतती व गंधरूप गण हे सवव वास्तववक तम् ु हीच आहात. हे परमेश्वरा ! जयाच्यामध्ये तप्ृ त करण्याची व जीवन दे ण्याची शतती आहे ते पाणी आणण तयाचे द्रवतव तुम्हीच आहात. हे प्रभो! इंदद्रयशतती, अंतीकरणाची शतती, शरीराची शतती, तयाची हालचाल, चालणे-कफरणे इतयादी वायच् ू या शतती यासवव तम ु च्याच आहे त. ददशा आणण तयांच्या आजब ू ाजल ू ा

असणारे आकाश हे सद्ध ु ा तम् ु हीच आहात. आकाश आणण तयाच्या आश्रयाने हायतत होणारा शब्द(परा), नाद(पश्यंती), ॐकार तसेच वणव(मध्यमा) व पदाथाांचे वेगळे पण

दाखववणारी पदरूप(वैखारी) वाणीसुद्धा तुम्हीच आहात. इंदद्रये, तयांची ववर्षयांना ग्रहण

करणारी शतती आणण तयांच्या दे वता तुम्हीच आहात. बुद्धीची तिनश्चय करण्याची शतती

आणण

जीवाची

शुद्ध

स्वरूपात

असणारी

स्मत ृ ीसुद्धा

तुम्हीच

आहात.

भीतमात्रांमध्ये तयांचे कारण तामस अहं कार, इंदद्रयांमधील तयांना कारणीभूत असणारा राजस अहंकार आणण इंदद्रयांच्या दे वतांमध्ये तयांना कारण असणारा साक्ततवक अहंकार तयाचप्रमाणे जीवांच्या जन्म-मरणाला कारणीभूत असणारी अववद्या तुम्हीच आहात. हे

भगवन ! जसे माती इतयादी वस्तूंचे कायव असणार्या घडा, झाडे इतयादींमध्ये माती

असते, तयाचप्रमाणे सवव नाशवंत पदाथाांमधील अववनाशी तततव तुम्ही आहात. हे प्रभो


! सततव, रज व तम हे तीन गुण आणण तयांची काये, परब्रह्मस्वरूप तुमच्यामध्ये

योगमायेच्या द्वारा कक्ल्पली गेली आहे त. म्हणून हे जन्म इतयादी भाव वास्तववक

तुमच्यामध्ये नाहीत. जेहाहा तुमच्या ठाायी यांची कल्पना केली जाते, तेहाहा तुम्ही या ववकारांमध्ये असल्यासारखे ददसता. एरहाही तिनवववकल्प परमाथवस्वरूप फतत तुम्हीच िशल्लक राहाता. सततव, रज व तम या तीन गुणांच्या प्रवाहरूप या दे हात तुमचे सवावतमक असे सक्ष् ू मस्वरूप जे अज्ञानी जाणत नाहीत, ते आपल्या दे हािभमानरूप

अज्ञानामळ ु े च कमाांच्या जाळ्यात अडकून वारं वार जन्म-मतृ यच् ू या चरमाात कफरत राहातात. हे परमेश्वरा ! योगायोगाने मला सवव सामथ्यावने यत व असे ु त अतयंत दल ु भ मनष्ु य शरीर प्राप्त झाले आहे . परं तु तम ु च्या मायेमळ ु े मी माझ्या खर्या कल्याणरूप

स्वाथावच्या बाबतीत बेसावध रादहलो आणण माझे आयुष्य फुकट गेले. हे प्रभो! हे शरीर म्हणजेच मी आणण या शरीराशी संबंगधत असणारे माझे, या प्रकारच्या स्नेहाच्या

दोर्यांनी तुम्ही हे सवव जग बांधून टाकले आहे . तुम्ही दोघे आमचे पुत्र नाहीत, तर प्रकृती आणण सवव जीवांचे स्वामी आहात. पथ् ृ वीला भारभूत झालेल्या राजांचा नाश करण्यासाठाीच तुम्ही अवतार धारण केला आहे , ही गोष्ट तुम्ही मला सांगगतली

होतीच! म्हणून हे दीनबंधो ! मी आज तुमच्या चरणकमलांना शरण आलो आहे . कारण शरणागतांचे संसारभय नाहीसे करणारे तेच आहे त. पुरे झाली ही इंदद्रयांची

ववर्षयलोलुपता ! यांमुळेच मी शरीराला आतमा आणण परमातमा असणार्या तुम्हांला

पुत्र समजलो. प्रभो ! प्रसतिू तगहृ ात तम् ु ही आम्हांला सांगगतले होते क्, " मी जरी अजन्मा असलो, तरीसद्ध ु ा मीच तयार केलेल्या धमवमयावदेचे रिण करण्यासाठाी, प्रतयेक यग ु ामध्ये, तम् ु हा दोघांच्या द्वारा अवतार धारण करतो. " हे भगवन ! तम् ु ही

आकाशप्रमाणे अिलप्त राहूनही अनेक शरीरे धारण करता आणण सोडता सववहायापी अशा तुमच्या ववभूतितरूप योगमायेला कोण जाणू शकेल बरे ?" (१-२०) श्रीशक म्हणतात- वसद ु ु े वांचे हे बोलणे ऐकून भततवतसल भगवान श्रीकृष्ण

ववनम्रतेने मान खाली घालन ू मधरु वाणीने हसत हसत म्हणाले. (२१)

श्रीकृष्ण म्हणाले- बाबा ! आम्हा मुलांना उद्देशून आपण जो हा ब्रह्मज्ञानाचा

उपदे श केला, तो पूणव तकवसंगत आहे , असे आम्ही मानतो. हे यदश्र ु ेष्ठा! आपण सववजण, मी , बलरामदादा हे द्वारकातिनवासी ककंबहुना संपूणव चराचर जग असे सगळे


आपण ब्रह्मस्वरूपच आहोत, असे समजले पादहजे. आतमा हा स्वयंप्रकाश, तिनतय,

तिनगुण व , असूनही तयाने स्वतीच गुणांच्या द्वारा तिनिमवलेल्या पंचमहाभूतांमध्ये तो एक असूनही अनेक रूपांनी प्रतीत होतो. आकाश, वाय,ू अग्नी, पाणी आणण पथ् ृ वी ही पंचमहाभूते कारणस्वरूपात एक असूनही जयाप्रमाणे आपले कायव असणार्या वस्तूंमध्ये प्रगट-अप्रगट, लहान-मोठाी, एक-अनेक अशा रूपांत प्रगट होतात, तयाप्रमाणे आतमा एक असूनसुद्धा उपाधींच्या भेदामुळे अनेक भासतो. (२२-२५) श्रीशुक



!

श्रीकृष्णांची

ही

वचने

ऐकून

वसुदेवांनी

अनेकतवबुद्धीचा तयाग केला आणण आनंदात मग्न होऊन ते स्वस्थ रादहले. हे

कुषाश्रेष्ठाा ! सववदेवस्वरूप दे वक् आपल्या मुलांनी पूवी मत ृ गुषापुत्राला परत आणलेले ऐकून अतयंत आश्चयवचककत झाली होती. आता कंसाने मारलेल्या आपल्या पुत्रांची आठावण होऊन दीु खाने दे वक्च्या डोळ्यांतून अश्रुधारा वाहू लागल्या. ती दीनपणे श्रीकृष्ण-बलरामांना उद्देशन ू म्हणाली. (२६-२८) दे वक् म्हणाली- हे लोकािभरामा ! मन आणण वाणीला आकलन होणार नाही अशी तुझी शतती आहे . हे श्रीकृष्णा ! तू योगेश्वरांचासुद्धा ईश्वर आहे स. तुम्ही दोघेही

प्रजापतींचे सुद्धा ईश्वर, आददपुषार्ष नारायण आहात, हे मला कळले. कालगतीनुसार

सतवगुण नाहीसा होऊन जे शास्त्राच्या आज्ञांचे उल्लंघन करून स्वच्छं दीपणे वागत

होते, अशा भूमीला भार झालेल्या राजांचा नाश करण्यासाठाी तुम्ही दोघे माझे पुत्र म्हणन ू अवतीणव झालात, हे ही मला मादहत आहे . (२९-३०)

हे ववश्वातमन ! जयांच्या पुषार्षरूप अंशापासून उतपन्न झालेल्या मायेचे अंश

असणार्या गुणांच्या केवळ अंशाने जगाची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलय होतो, तया तुम्हांला आज मी शरण आले आहे . तुमचे गुषा सांदीपनी यांच्या पुत्राचा मतृ यू होऊन पुष्कळ ददवस झाले होते. तयांना गुषादक्षिणा दे ण्यासाठाी तम् ु ही दोघांनी काळाच्या

प्रेरणेने तयांचा पुत्र यमपुरीहून आणन ू तयांना परत ददला होता. तम् ु ही दोघे योगेश्वरांचे सद्ध ु ा ईश्वर आहात. म्हणन ू आज माझीसद्ध ु ा इच्छा पूणव करा. जयांना कंसाने मारले

होते, तया माझ्या पत्र ु ांना तम् ु ही दोघांनी घेऊन यावे. मी तयांना डोळे भरून पाहीन. (३१-३३)


श्रीशुक म्हणतात- हे परीक्षिता ! मातेचे हे म्हणणे ऐकून श्रीकृष्ण आणण

बलराम दोघांनीही योगमायेचा आश्रय घेऊन सुतल लोकात प्रवेश केला. जगाचे व आपले आतमा आणण इष्टदे व असे राम-कृष्ण आलेले पाहून तयांच्या दशवनाने बलीचे हृदय आनंदात मग्न झाले. तयाने आपल्या कुटुंबबयांसह ताबडतोब आपल्या

आसनावरून उठाून भगवंतांच्या चरणांना प्रणाम केला. अतयंत आनंददत होऊन तयाने तया महापुषार्षांना श्रेष्ठा आसन ददले आणण जेहाहा ते दोघे तयावर ववराजमान झाले.

तेहाहा तयाने तयांचे पाय धऊ ु न जे चरणतीथव ब्रह्मदे वापयांत सवाांना पववत्र करते, ते पररवारासह, आपल्या मस्तक् धारण केले. नंतर बहुमोल वस्त्रे, अलंकार, चंदन, तांबूल, दीपक, अमत ृ ासारखे भोजन तसेच अन्य ववववध सामग्रींनी तयांची उततम पूजा केली आणण आपला पररवार, धन तसेच स्वतीलाही तयांच्या चरणांवर समवपवत केले. हे

राजा ! बलीने प्रेमपूणव बुद्धीने वारं वार भगवंतांचे चरणकमल घट्ट धरले. तयावेळी

तयाच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहू लागले. अंग रोमांगचत झाले. तो सद्गदददत होऊन भगवंतांची स्तुती करू लागला. (३४-३८) बली म्हणाला- महान अशा अनंताला माझा नमस्कार असो. सवव जगाचे

तिनमावत,े ज्ञानयोग आणण भक्ततयोग यांचे प्रवतवक, परब्रह्मस्वरूप अशा आपल्यालाही

नमस्कार असो. भगवन ! आपल्या दोघांचे दशवन प्राण्यांना अतयंत दल व असूनसुद्धा ु भ

आपल्या कृपेने ते सुलभ असावे; कारण आज आपण कृपा करून रजोगुणी आणण तमोगुणी स्वभाव असलेल्या आम्हां दै तयांनाही दशवन ददलेत. हे प्रभो! आम्ही आणण आमच्यासारखे दस ु रे दै तय. दानव, गंधवव, िसद्ध, ववद्याधर,चारण, यि, रािस,

वपशाच्च, भूत आणण प्रमथनायक इतयादी आपल्याशी नेहमी वैरभावाने वागतात; परं तु असे असूनही सािात वेदमय आणण ववशुद्ध सततवस्वरूप अशा आपली काहींनी वैरभावाने, काहींनी भततीने आणण काहींनी काही कामना धरून प्राप्ती करून घेतली.

जी आपल्याजवळ राहूनही सततवप्रधान दे वाददकांना झाली नाही. हे योगेश्वरांचे अधीश्वर ! आपली योगमाया ही आहे आणण अशी आहे , हे जर योगेश्वरसद्ध ु ा प्रायी जाणत नाहीत, तर आमच्याववर्षयी काया सांगावे ? म्हणन ू , हे स्वािमन ! माझ्यावर

अशी कृपा करा क्, कशाचीही अपेिा न ठाे वणारे परमहं स जयांचा शोध घेत असतात,

अशा आपल्या चरणकमलांच्या ठाायी माझी गचततवतृ ती जडावी आणण तयायोगे मी,


तयापासून अतयंत वेगळ्या अशा या गहृ स्थाश्रमाच्या अंधार्या ववदहरीतून वर यावे. हे

प्रभो! अशा प्रकारे , जे सगळ्या ववश्वाचे एकमेव आश्रय आहे त, तया आपल्या चरणकमलांना मी शरण जाऊन शांतगचतत हाहावे. सवाांचे दहतगचंतक अशा संतांचीच

मी संगत धरावी. चराचराचे तिनयंते असणार्या हे प्रभो! आपण आम्हांला आज्ञा करून

आमच्या पापांचा नाश करा. कारण जो पुषार्ष श्रद्धेने आपल्या आज्ञेचे पालन करतो, तो ववगधतिनर्षेधाच्या बंधनातून मुतत होतो. (३९-४६)

श्रीकृष्ण म्हणाले- " स्वायंभुव मन्वन्तरामध्ये मरीचीला ऊजेपासून सहा पुत्र

झाले होते. ते सवव दे व होते. ब्रह्मदे व आपल्या कन्येशीच समागम करण्यासाठाी

उद्युतत झालेला पाहून ते हसू लागले. तया अपराधामुळे ब्रह्मदे वाने तयांना शाप ददला आणण ते असुरयोनीमध्ये दहरण्यकिशपुचे पुत्र झाले. आता योगमायेने तयांना तेथन ू

आणून दे वक्च्या गभावमध्ये ठाे वले आणण तयांचा जन्म होताच कंसाने तयांना मारून

टाकले. हे दै तयराजा ! दे वक् तया पुत्रांसाठाी अतितशय शोकाकुल झाली आहे . ते पुत्र तझ् ु याजवळ आहे त. म्हणन ू आम्ही आपल्या मातेचा शोक नाहीसा करण्यासाठाी तयांना

येथन ू घेऊन जाऊ. यानंतर हे शापातन ू मत ु त होतील आणण आनंदाने आपल्या लोकात जातील. स्मर, उद्गीथ, पररष्वंग, पतंग, िुद्रभत ृ आणण घण ृ ी अशी या सहाजणांची नावे आहे त. माझ्या कृपेने यांना पुन्हा सद्गती प्राप्त होईल. असे सांगगतल्यावर बलीने तया दोघांची पूजा करून ती मुले तयांच्या स्वाधीन केली. यानंतर बालकांना घेऊन ते दोघे द्वारकेला परत आले व तयांनी माता दे वक्कडे तितचे पुत्र सोपववले. तया

मुलांना पाहून दे वक्च्या स्तनांतून पुत्रस्नेहाने दध ु ाच्या धारा वाहू लागल्या. वारं वार तयांना मांडीवर घेऊन व छातीशी धरून ती तयांची मस्तके हुंगू लागली. पुत्रांच्या स्पशावने आनंददत झालेल्या दे वक्ने तयांना स्तनपान करववले. कारण जयाच्यामुळे हे सष्ृ टीचरमा चालते, तया भगवंतांच्या मायेने ती मोदहत झाली होती. दे वक्च्या

स्तनांतील श्रीकृष्णांनी वपऊन उरलेले अमत प्यालामळ ू ु े आणण भगवान ृ मय दध श्रीकृष्णांच्या अंगाचा स्पशव झाल्याने तयांना आतमसािातकार झाला. यानंतर तया

सवाांनी श्रीकृष्ण दे वक्, वसद ु े व आणण बलराम यांना नमस्कार केला आणण सवाांच्या दे खतच ते दे वलोकाकडे गेले. परीक्षिता ! मेलेली मल ु े परत आली आणण पन् ु हा

तिनघूनही गेली. हे पाहून दे वक्ला अतयंत आश्चयव वाटले. ही श्रीकृष्णांचीच माया आहे ,


हे तितला कळले. परीक्षिता ! अनंतशतती भगवान श्रीकृष्णांची अशी अद्भउ ु त चररत्रे अनंत आहे त. (४७-५८)

सत ू म्हणतात- अमरक्ती श्रीकृष्णांचे हे श्रीशक ु ांनी वणवन केलेले चररत्र सवव

जगाचे पाप पूणप व णे िमटवणारे व भततांच्या कानांचे भूर्षण आहे . जो याचे श्रवण

करतो ककंवा ते दस ु र्याला ऐकववतो, तयाच्या गचततवतृ ती भगवंतांचे दठाकाणी लागतात आणण तो तयांचा परम कल्याणस्वरूप लोक प्राप्त करून घेतो. (५९)

अध्याय पंचाऐंशीवा समाप्त

स्कंध १० वा वा ८६ अध्याय सभ ु द्राहरण आणण िमगथलापुरीमध्ये राजा जनक आणण श्रुतदे व ब्राह्मण यांच्या घरी भगवंतांचे एकाच वेळी जाणे -

राजाने म्हटले- मुतिनश्रेष्ठा ! राम-कृष्णांची बदहण व माझी आजी सुभद्रा,

दहच्याशी अजन ुव ाने कोणतया प्रकारे वववाह केला, हे जाणण्याची आम्हांला इच्छा आहे . (१)

श्रीशुक म्हणतात- परारमामी अजन ुव एकदा तीथवयात्रेच्या तिनिमतताने पथ् ृ वीपयवटन

करीत असता प्रभासिेत्री जाऊन पोहोचला. तेथे तयाने ऐकले क्, आपली मामेबहीण

सुभद्रा, दहचा वववाह बलराम दय ु दोषधनाबरोबर करू इक्च्छतात. पण इतर तयांच्याशी सहमत

नाहीत.

अशावेळी

अजन ुव ,

सुभद्रा


िमळावी,

म्हणून

बत्रदं डी

संन्याशाचा वेर्ष घेऊन द्वारकेला पोहोचला. आपली इच्छा पुरी करून घेण्यासाठाी

अजन ुव तेथे पावसाळ्याचे चार मदहने रादहला. तेथे नगरवासीयांनी आणण तो अजन ुव आहे , हे न कळलेल्या बलरामांनी तयाचा चांगला आदरसतकार केला. तयाचे अतितथ्य

करावे, म्हणन ू एकदा बलरामांनी तयाला घरी आमंबत्रत केले. तेथे बलरामांनी अतयंत श्रद्धेने वाढलेली िभिा तयाने ग्रहण केली. (२-५)


अजन ुव ाने तेथे वीरांचे मन मोदहत करणार्या उपवर सुभद्रे ला पादहले. अजन ुव ाचे

डोळे प्रेमाने प्रफुक्ल्लत झाले. प्रेम जागत ृ झालेले मन तितच्या ठाायी जडले. क्स्त्रयांना

आवडणार्या तयाला पादहल्यावर सुभद्रे चेसुद्धा मन तयाच्यावर जडले. आणण ती थोडीशी

हसून लाजर्या नजरे ने तयाच्याकडे पाहू लागली. आता अजन ुव फतत तितचेच गचंतन करू लागला. आणण तितला पळवून िमळवण्याची संधी शोधू लागला. सुभद्रे ला प्राप्त

करण्याच्या उतकट इच्छे ने तयाचे गचतत सैरभैर झाले. तयाला थोडीसुद्धा शांती िमळे नाशी झाली. (६-८)

सुभद्रा एकदा दे वाच्या मोठ्या जत्रेसाठाी रथार बसून द्वारकेच्या बाहे र पडली.

तयाचवेळी महारथी अजन ुव ाने दे वक्- वसुदेव आणण श्रीकृष्णांच्या संमतीने, सुभद्रे चे अपहरण केले. वीर अजन ुव ाने रथावर स्वार होऊन धनुष्य हातात घेतले आणण जे

सैतिनक तयाला अडववण्यासाठाी आले, तयांना वपटाळून लावले. इकडे सुभद्रे चे आप्तेष्ट ओरडत असताना जयाप्रमाणे िसंह आपली िशकार घेऊन जातो, तयाप्रमाणे अजन ुव ाने सभ ु द्रे ला नेले. हे ऐकून, पौणणवमेच्या ददवशी समद्र ु जसा खवळतो, तयाप्रमाणे बलराम खवळून उठाले. परं तु श्रीकृष्णांनी आणण बांधवांनी तयांचे पाय धरून तयांची समजत ू

घातली, तेहाहा ते शांत झाले बलरामांनी नंतर वरदक्षिणा म्हणन वध-ू वरांसाठाी ू पुष्कळसे धन, अन्य सामग्री, हतती, रथ, घोडे आणण दास- दासी पाठाववल्या. (९-१२)

श्रीशुक म्हणतात- ववदे हाची राजधानी िमगथला नगरीमध्ये श्रुतदे व नावाचा एक

गहृ स्थाश्रमी श्रेष्ठा ब्राह्मण श्रीकृष्णांचा परम भतत होता. तो फतत भगवद्भतती करूनच पूणम व नोरथ, शांत, ज्ञानी आणण ववरतत होता. तो कोणतयाही प्रकारचा उद्योग

न करता जे काही अनायसे िमळे ल, तयावरच आपला तिनवावह चालवी. दररोज तयाला प्रारब्धानुसार उदरतिनवावहासाठाी पुरेशी सामग्री िमळत असे. तयापेतशा अगधक िमळस नसे. पण तो तयातच संतुष्ट राही आणण आपल्या वणावश्रमानुसार योग्य ती धमवकमे करीत असे. परीक्षिता ! तसाच, तया दे शाचा बहुलाश्व नावाचा राजासुद्धा तिनरहं कारी होता. हे दोघेही श्रीकृष्णांचे वप्रय भतत होते. (१३-१६)

रथ

श्रीकृष्णांनी तया दोघांवरही प्रसन्न होऊन एके ददवशी दाषाकाला सांगन ू आपला

मागववला

आणण

तयात

बसन ू

ते

ववदे ह

दे शाकडे

जाण्यास

तिनघाले.


भगवंतांच्याबरोबर नारद, वामदे व, अत्री, वेदहायास, परशुराम, अिसत, आषाणी, मी, बह े , च्यवन इतयादी ीर्षीसुद्धा होते. परीक्षिता ! ते जेथे जेथे ृ स्पती, कण्व, मैत्रय जाऊन पोहोचत, तेथे तेथे तेथील नागररक आणण ग्रामवासी, ग्रहांच्याबरोबर असलेल्या

उगवतया सूयन व ारायणाला अर्घयव द्यावे, तसे हातात पूजेचे सादहतय घेऊन उपक्स्थत असत. परीक्षिता ! तया प्रवासात आनतव, धन्व, कुषा-जांगल, कंक, मतस्य, पांचाल,

कंु ती, मधू, केकय, कोसल, अणव इतयादी अनेक दे शांतील स्त्री-पुषार्ष भगवान श्रीकृष्णांच्या मत ु त हास्य आणण प्रेमपण ू व नजरे ने यत ु त असे मख ु कमल डोळे भरून

पाहात असत. बत्रलोकगषा ु भगवान श्रीकृष्ण आपल्या दशवनाने तया लोकांची अज्ञानदृष्टी नाहीशी करून, तयांना ज्ञान दे ऊन तयांचे परम कल्याण करीत चालले होते. जी सवव

ददशांना उजळून टाकणारी आणण सवव अशुभांचा नाश करणारी आहे , अशा क्तीचे

गायन, जागोजागी माणसे आणण दे व करीत होते. ते ऐकत श्रीकृष्ण हळू हळू ववदे ह दे शात जाऊन पोहोचले. (१७-२१)

परीक्षिता ! भगवान श्रीकृष्णांच्या शभ ु ागमनाची बातमी ऐकून नागररक आणण

ग्रामवासी आनंदाने हातात पज ू ेचे सादहतय घेऊन तयांचे स्वागत करण्यासाठाी सामोरे

येत. भगवान श्रीकृष्णांचे दशवन घेऊन तयांचे हॄदय आणण चेहरे आनंदाने प्रफुक्ल्लत

होत. ते भगवंतांना आणण जयांचे फतत नाव ऐकले होते, तया मुनींना हात जोडून, मस्तक लववून नमस्कार करीत. जगद्गुणषा भगवान श्रीकृष्ण आपल्यावर कृपा

करण्यासाठाी आलेले आहे त, असे पाहून बहुलाश्व आणण श्रुतदे व या दोघांनाही एकाच वेळी हात जोडून मुनींसह श्रीकृष्णांना आपल्याकडून अतितथ्य स्वीकारण्यासाठाी आमंबत्रत केले. (२२-२५) दोघांच्या

प्राथवनेचा


करून

भगवान


दोघांनाही

संतुष्ट

करण्यासाठाी एकाच वेळी वेगवेगळी रूपे धारण करून तयांच्या नकळत दोघांच्याही घरी

गेले. ववदे हराज बहुलाश्व अतितशय बुवद्धमान होता. दज व ांना जयांचे नावसुद्धा ऐकू येणे ु न कठाीण तेच भगवान श्रीकृष्ण आणण ीर्षी आपल्या घरी आले आहे त, हे पाहून बहुलाश्वाने सुंदर सुंदर आसने आणवून तयांना आरामात तयावर बसववले. प्रेमभततीच्या उद्रे काने तयाचे हृदय भरून आले. नेत्रांतून अश्रच् ूं या धारा वाहात होतय.

तयाने तया अतितथींच्या चरणांना नमस्कार करून तयांचे पाय धुतले आणण आपल्या


कुटुंबबयांसह लोकांना पावन करणारे तयांच्या चरणांचे तीथव मस्तक् धारण केले. नंतर

भगवान तसेच भगवतस्वरूप ीर्षींना, गंध, पुष्पमाळा, वस्त्रे, अलंकार, धूप, दीप,

अर्घयव, गाई, बैल इतयादी समपवण करून तयांची पूजा केली. जेहाहा सववजण भोजन करून तप्ृ त झाले, तेहाहा राजाने श्रीकृष्णांचे चरण आपल्या मांडीवर घेतले आणण

मोठ्या आनंदाने हळू हळू पाय चेपीत, अतयंत मधुर वाणीने तो भगवंतांची स्तुती करू लागला. (२६-३०)

राजा म्हणाला- हे प्रभो! आपण सवव प्राण्यांचे आतमा, सािी तसेच स्वयंप्रकाश आहात. आपल्या चरणकमलांचे स्मरण करणार्या आम्हांला आज आपण दशवन दे ऊन

कृताथव केले. माझ्या अनन्य भततापेिा मला बलराम, लक्ष्मी ककंवा ब्रह्मदे व हे ही वप्रय नाहीत हे आपले वचन सतय करण्यासाठाीच आपण आम्हांला दशवन ददले आहे . जयांनी

जगातील सवव वस्तूंचा तयाग केला आहे , अशा शांत मुनींना जे स्वतीलासुद्धा दे ऊन टाकतात, अशा आपल्या चरणकमलांचा कोण बरे तयाग करील? जया आपण यदव ु ंशात अवतार घेऊन, जन्म-मतृ यच् ू या फेर्यात सापडलेल्यांना मत ु त करण्यासाठाी जगामध्ये आपल्या ववशद्ध ु यशाचा ववस्तार केला आहे क्, जो त्रैलोतयाचे पाप-ताप

शांत करणारा आहे . जयांचे ज्ञान अनंत आहे , जे परम शांती स्थापन करण्यासाठाी नारायण-ीर्षींच्या रूपात तपश्चयाव करीत आहे त, तया भगवान श्रीकृष्णांना मी

नमस्कार करीत आहे . हे अनंता ! मुतिनवयाांसह आपण काही ददवस आमच्या येथे राहावे आणण आपल्या चरणधुळीने हा तिनिमवंश पववत्र करावा. " सवाांना जीवन दे णारे

भगवान श्रीकृष्ण, राजाच्या या प्राथवनेचा स्वीकार करून, िमगथलावासी स्त्री-पुषार्ष कल्याण करीत काही ददवस तेथेच रादहले. (३१-३७)

राजा बहुलाश्वाप्रमाणे श्रुतदे व ब्राह्मणसुद्धा भगवान श्रीकृष्ण मुतिनवयाांसह आपल्या घरी आल्याचे पाहून आनंदववभोर झाला आणण तयांना नमस्कार करून आपल्या अंगावरील उपरणे हवेत उडवून नाचू लागला. श्रुतदे वाने चटया, पाट आणण

कुशासने अंथरून तयांवर श्रीकृष्ण आणण मुतिनवयाांना बसववले. नंतर तयांचे स्वागत करून अिभनंदन केले. तसेच आपल्या पतनीसह मोठ्या आनंदाने तयांचे चरण धुतले.

तयानंतर महान भाग्यवान अशा श्रुतदे वाने ते चरणोदक स्वतीसह आपले घर आणण ं डले. यावेळी आपले सवव मनोरथ पूणव झाल्याचा तयाला ववलिण कुटुंबबयांवर िशप


आनंद झाला होता. तयानंतर तयाने फळे , वाळा घातलेले अमत ृ मधुर पाणी, कस्तुरी, तुळस, कुश, कमळे इतयादी जी िमळाली, ती पूजासामग्री घेऊन तयांची पूजा केली

आणण सततवगुण वाढववणारे अन्न सवाांना वाढले. तयावेळी श्रुतदे व मनातल्या मनात ववचार करू लागला क्, मी प्रपंचरूप अंधार्या ववदहरीत पडलेलो असताना जयांच्या

चरणांची धूळच सववतीथवस्वरूप आहे , ता श्रीकृष्ण आणण तयांचे तिनवासस्थान असलेले ीर्षी यांचा सहवास मला कसा प्राप्त झाला? आतितथ्याचा स्वीकार करून जेहाहा

सववजण आरामात बसले, तेहाहा आपले स्त्री-पुत्र, आप्तेष्ट यांच्यासह श्रत ु दे व तेथे आला आणण भगवान श्रीकृष्णांचे पाय चेपीत म्हणू लागला. (३८-४३)

श्रुतदे व म्हणाला- जेहाहा आपण आपल्या शततींच्या द्वारा हे जग तिनमावण

करून तयात स्वती प्रवेश केला, ते पुषार्षोततम आपण आहात. म्हणून आपण मला आजच दशवन ददले, असे काही नाही. जसा झोपी गेलेला पुषार्ष स्वप्नावस्थेमध्ये

अववद्येमळ ु े दस ु री स्वप्नसष्ृ टी तिनमावण करतो आणण तीत स्वतीच प्रवेश करून अनेक रूपात अनेक कमे करणारा असा ददसतो, तयाचप्रमाणे आपण आपल्यातच आपल्या मायेने जगाची तिनिमवती केली आणण नंतर तयात प्रवेश करून अनेक रूपांनी प्रकािशत

होत आहात. जे लोक नेहमी आपल्या कथांचे श्रवण-क्तवन करतात, तसेच आपल्या प्रतितमांची पूजा करून तयांना वंदन करतात, आणण आपापसात आपल्याववर्षयीच चचाव

करतात, तयांचे हॄदय शुद्ध होते व तयामुळे आपण तयात प्रकािशत होता. जया लोकांचे

गचतत कमाांच्या वासनांनी बदहमुख व झालेले असते, तयांच्या हृदयात असूनसुद्धा आपण तयांच्यापासून खूप लांब असता. परं तु जयांनी आपले गुणगान करून आपले अंतीकरण सद्गुतणसंपन्न

बनववलेले

असते,


बाबतीत

मात्र

आपण

मनाला

समजण्यासारखे नसन ू ही अतयंत जवळ असता. हे प्रभो! जे लोक आतमतततवाला जाणणारे आहे त, तयांचे परमातमा आपण असता आणण जे शरीरादींनाच आतमा

मानतात, तयांच्यासाठाी आपण जन्ममतृ यरू ू प संसार आहात. आपण महतततव इतयादी

कायवद्रहाये आणण प्रकृतितरूप कारणाचे तिनयंत्रण करणारे आहात. तम ु ची माया तम ु चा

स्वतीच्या दृष्टीवर पडदा टाकू शकत नाही, परं तु तितने इतरांची दृष्टी मात्र झाकून टाकली आहे . मी ! आपणास नमस्कार करीत आहे . हे स्वयंप्रकाश प्रभो! आम्ही


आपले सेवक आहोत. आम्ही काय करावे, याची आपण आम्हांला आज्ञा करावी. आपल्या दशवनानेच आम्हा जीवांचे सवव तलेश नाहीसे झाले आहे त. (४४-४९)

श्रीशक म्हणतात- शरणागतांचे भय नाहीसे करणार्या भगवान श्रीकृष्णांनी ु

श्रत ु दे वांची प्राथवना ऐकून तयांचा हात आपल्या हातात घेतला आणण हसत हसत ते तयाला म्हणाले. (५०)

श्रीकृष्ण म्हणाले- हे ब्रह्मन ! हे ीर्षी तुमच्यावर कृपा करण्यासाठाीच येथे

आले आहे त. हे आपल्या चरणधळ ु ीने लोकांना पववत्र करीत माझ्यबरोबर संचार करीत असतात. दे वता, पुण्यिेत्रे आणण तीथे इतयादी दशवन, स्पशव, पूजन इतयादींद्वारा हळू

हळू पष्ु कळ ददवसांनंतर पववत्र करतात; परं तु संत पुषार्ष आपल्या केवळ दृष्टीनेच सवाांना पववत्र करतात. एवढे च नहाहे तर दे वता इतयादींमध्ये पववत्र करण्याची जी

शतती आहे , तीसुद्धा तयांना संतांच्या दृष्टीतूनच प्राप्त होते. जगामध्ये ब्राह्मण

जन्मानेच सवव प्राण्यांमध्ये श्रेष्ठा आहे त, ते जर तपश्चयाव, ववद्या, संतोर्ष आणण माझी उपासना यांनी यत ु त असतील, तर मग तयांच्या श्रेष्ठातवाववर्षयी काय सांगावे? (५१५३)

मला माझे हे चतभ रूपसद्ध ु ज ुव ु ा ब्राह्मणांपेिा अगधक वप्रय नाही. कारण

ब्राह्मण सवव दे वमय आहे त आणण मी सववदेवमय आहे . अजाण माणसेही गोष्ट

समजून न घेता फतत मूती इतयादीमध्येच पूजयबुद्धी ठाे वतात आणण मतसरामळ ु े माझे स्वरूप असलेले व लोकगुषा जे ब्राह्मण तयांचा तितरस्कार करतात. ब्राह्मण माझा

सािातकार करून घेऊन आपल्या गचततात असा तिनश्चय करतात क्, हे चराचर जग आणण याला कारण असणारे महततततवादी पदाथव ही भगवंतांची रूपे आहे त. म्हणन ू हे

श्रुतदे वा ! तू या ब्रह्मर्षींना माझेच स्वरूप समजून पूणव श्रद्धेने यांची पूजा कर. तू जर असे करशील, तर ते माझेच पूजन केले, असे होईल. नाहीतर पुष्कळ ऐश्वयावनेही माझी पज ू ा होऊ शकत नाही. (५४-५७) श्रीशुक


श्रीकृष्णांची

ही

आज्ञा

िशरोधायव

मानून

श्रुतदे वाने

श्रीकृष्णांसह तया ब्रह्मर्षींची एकातमभावाने आराधना केली व तयांच्या कृपेने तो


भगवतस्वरूपाला प्राप्त झाला. बहुलाश्वालासुद्धा तीच गती प्राप्त झाली. परीक्षिता ! अशा रीतीने भततांची भतती करणार्या भगवंतांनी दोन्ही भततांसाठाी तेथे काही ददवस राहून तयांना वेदमागावचा उपदे श करून ते द्वारकेला परतले. (५८-५९)

अध्याय शाऐंशीवा समाप्त

स्कंध १० वा वा ८७ अध्याय वेदस्तत ु ी परीक्षिताने ववचारले- भगवन ! ब्रह्म हे कायव आणण कारणाच्या सववथैव

पलीकडचे आहे . सततव, रज आणण तम हे तितन्ही गुण तयात नाहीतच. वाणीने ककंवा मनानेसुद्धा ते सांगता येत नाही. दस ु र्या बाजूला, सवव श्रुतींचा ववर्षय तर तीन गुण हाच आहे . अशा क्स्थतीत श्रुती तिनगण ुव ब्रह्माचे प्रतितपादन कसे काय करतात? (१)

श्रीशुक म्हणतात- भगवंतांनी जीवांना अथव, धमव, काम व मोि यांच्या

प्राप्तीसाठाी तयांच्या दठाकाणी बुद्धी, इंदद्रये, मन आणण प्राणांची तिनिमवती केली. ब्रह्माचे

प्रतितपादन करणार्या उपतिनर्षदांचे हे च ज्ञान पूवज व ांचेसुद्धा पूवज व असलेल्या सनकादी

ीर्षींनी स्वीकारले. जो कोणी श्रद्धापूवक व यांचे श्रवण-मनन करतो, तो सवव उपाधींपासून मुतत होऊन परमकल्याणस्वरूप परमातम्याला प्राप्त होतो. याववर्षयी मी तुला नारायणांशी संबंगधत एक कथा ऐकववतो. ती कथा म्हणजे नारद आणण नारायण ीर्षींचा संवाद होय. (२-४)

भगवंतांचे भतत नारद एकदा तिनरतिनराळ्या लोकांमध्ये कफरत कफरत सनातन

ीर्षी भगवान नारायणांचे दशवन घेण्यासाठाी बदद्रकाश्रमात गेले. मनुष्यमात्राचे लौककक कल्याण आणण तयांना मोिप्राप्ती हाहावी, म्हणून भगवान नारायण या भारतवर्षावमध्ये

या कल्पाच्या सुषावातीपासूनच धमव, ज्ञान आणण संयम धारण करून तपश्चयाव करीत आहे त. परीक्षिता ! एके ददवशी ते कलापग्रामवासी िसद्ध ीर्षींच्याबरोबर बसले होते. तयावेळी नारदांनी तयांना प्रणाम करून हाच प्रश्न ववचारला होता. भगवान नारायणांनी


सवव ीर्षी ऐकत असता जनलोकांमध्ये राहाणार्या पूवीच्या लोकांचा जो ब्रह्मववचार झाला होता, तो नारदांना सांगगतला. (५-८)

भगवान नारायण म्हणाले- नारदमन ु े ! पव ू ी एकदा जनलोकांमध्ये राहाणारे

ब्रह्मदे वाचे मानस पत्र ु नैक्ष्ठाक ब्रह्मचारी सनक, सनंदन, सनातन इतयादी ीर्षींचे ब्रह्मसत्र (ब्रह्मववर्षयक चचावसत्र) झाले होते. तयावेळी तू माझ्या श्वेताद्वीपागधपती

अतिनषाद्धांचे दशवन घेण्यासाठाी श्वेताद्वीपाकडे गेला होतास. तयावेळी तेथे जया ब्रह्माच्या

ववर्षयात श्रुती मौन धारण करतात, तयासंबंधी अतितसुंदर चचाव झाली होती. जो तू मला आता ववचारलास, तोच प्रश्न तयावेळी तेथे उपक्स्थत केला गेला होता. सनक,

सनंदन, सनातन आणण सनतकुमार हे चारही भाऊ शास्त्रीय ज्ञान, तपश्चयाव आणण स्वभाव याबाबतीत समान आहे त. तयांना शत्र,ू िमत्र आणण उदासीन एकसारखेच

वाटतात. तयांनी आपल्यापैक् सनंदन यांना वतता म्हणून तिनयुतत केले आणण अन्य भाऊ श्रोते झाले. (९-११)

सनंदन म्हणाले- पहाटॆ झोप घेत असलेल्या सम्राटाला जागे करण्यासाठाी जसे तयाचे नोकर भाट तयाच्याजवळ येतात आणण तयाचे परारमाम व सुयशाचे गायन करून

तयाला जागे करतात, तयाचप्रमाणे जेहाहा परमातमा आपणच तिनमावण केलेल्या संपूणव जगाला आपल्यामध्ये लीन करून आपल्या शततींसदहत झोपी जातो, तेहाहा प्रलयाच्या शेवटी श्रुती, तयांचे प्रतितपादन करणार्या वचनांनी तयांना जागे करतात. (१२-१३)

श्रुती म्हणतात- जयांना कोणी क्जंकू शकत नाही, अशा हे प्रभो! आपला

जयजयकार असो! जयजयकार असो ! आपण स्वभावतीच सवव ऐश्वयाांनी पररपूणव आहात. म्हणून चराचर जीवांच्या आनंदामय अशा मूळ स्वरूपाला आच्छाददत करून तयांना

बंधनात

अडकववणार्या

बत्रगुणांना

धारण


मायेचा

नाश करा.

प्राण्यांमधील ज्ञानादी सवव शततींना जागत ृ करणारे आपणच आहात. कधी आपण मायेच्या द्वारा जगाची उतपतती करून सगण रूप धारण करता तर कधी मळ ु ू सक्च्चदानंदस्वरूपात राहाता. आम्ही वेद आपले असेच वणवन करतो. (१४)


जयाप्रमाणे घटादी काये मातीरूप कारणातून उतपन्न होऊन तयातच लय

पावतात, तयाप्रमाणे जया आपल्यामध्येच कोणताही बदल न घडता, हे सारे इंदद्रयांना

कळणारे ववश्व जया आपल्यापासून उतपन्न होऊन आपल्यातच ववलीन होते आणण ववश्व नसते, तेहाहाही केवळ आपणच िशल्लक असता, म्हणून वेदमंत्र आणण मंत्रद्रष्टे

ीर्षी हे सवव ववश्व ब्रह्मच मानतात. तसेच मनाचे गचंतन असो क् वाणीचे उच्चरण

तेही आपल्यासंबंधीच आहे , असे तयांना वाटते. (कारण आपल्यािशवाय अन्य वस्तूच

नाही ना ! ) जसे, माणसांनी कोठाे ही पाय ठाे वला तरी तो पथ् ृ वीवर ठाे वला, असेच होते. (मग तो लाकडावर ठाे वो, क् दगडावर. कारण हे सवव पदाथव पथ् ृ वीस्वरूपच आहे त.) (१५)

म्हणूनच हे बत्रगुणातमकमायागधपते ! वववेक् लोक, सवव लोकांचे सवव पाप

नाहीसे करणार्या तम ं त राहून सवव प्रकारचे पाप-ताप नाहीसे ु च्या कथामत ृ सागरात डुब करतात. तर मग हे पुषार्षोततमा ! जयांनी आतमज्ञानाने अंतीकरणातील ववकार आणण काळामुळे उतपन्न होणारे वाधवतयादी दोर्ष दरू केले आहे त आणण तयामळ ु े जे अखंड आनंदस्वरूप अशा आपल्या परमपदाला प्राप्त झाले आहे त, तयांचे पाप-ताप नाहीसे

होतील, यात काय शंका ! हे भगवन ! मनष्ु यप्राणी जर तम ु ची सेवा करतील, तरच तयांचे

जीवन

सफल

होय.

नाहीतर

तयांचे

श्वासोच्छवास

म्हणजे

लोहाराच्या

भातयासारखेच होत. आपल्या अनुग्रहामुळेच महतततव, अहं कार इतयादी जड तततवांनी

ब्रह्मांड रचले. अन्नमयादी पाच कोशात तया तया आकाराने (परं तु तयांच्याशी िलप्त

न होता ) राहून आपण तयांना चैतन्यमय केले. य पाच कोशांचा आधार असलेले ब्रह्मही आपणच आहा. ककंबहुना कायवकारणातमक ववश्वाच्या ही पलीकडे असणारे व तयाच्या नाशानंतरही िशल्लक राहाणारे साक्षिभुत सतय तततव आपणच आहात. (१६१७)

ीर्षींनी आपल्या प्राप्तीचे जे मागव सांगगतले आहे त, तयांपैक् मणणपूर चरमाात

असणार्या ब्रह्माची उपासना स्थूलदृष्टीचे साधक करतात. जेथून सवव नाड्या शरीरभर पसरल्या आहे त, तया हृदयात दहर ब्रह्माची उपासना ’आरूणी’ साधक करतात. हे

अनन्ता ! तया हृदयातून ’सुर्षुम्ना’ नावाची जी एक नाडी, तुमच्या सािातकाराचे श्रेष्ठा स्थान असलेल्या ब्रह्मरं धात गेली आहे , तेथे काही साधक तम ु ची उपासना करतात.


या साधकांना तेथे तुमचा सािातकार झाल्यानंतर पुन्हा या संसारात यावे लागत नाही. (१८)

स्वतीच


केलेल्या


योनींमध्ये

उपादान

कारणरूपाने

आपणच असन जीवरूपाने जणू प्रवेश केला आहे . अग्नी जसा लहान-मोठ्या ू

लाकडामुळे लहान-मोठाा वाटतो, तयाप्रमाणे तया तया योनीत राहाण्यामुळे आपण लहान-मोठाे भासता. म्हणूनच तिनमवल अंतीकरण असलेले तिनष्काम भतत, िमथ्या

असणार्या या सवव योनींत सतय, सववत्र समान, एकरस असे तुमचे स्वरूपच असल्याचा अनुभव घेतात. (१९)

स्वतीच्या कमावने तिनमावण केलेल्या या शरीरांत राहाणारा कायव-कारणरदहत

असा जो जीवातमा तो सववशततीसंपन्न अशा आपलेच स्वरूप आहे . ज्ञानी लोक

जीवाच्या या वास्तववक स्वरूपाचा ववचार करून या भूलोकात सवव वेदोतत कमाांच्या

समपवणाचे स्थान व मोिस्वरूप अशा आपल्या चरणांची पूणव श्रद्धेने उपासना करतात. (कारण या उपासनेनच े जीवाला ’मीच ब्रह्म आहे ’, हा सािातकार होतो.) हे परमेश्वरा ! कळण्यास अतयंत कठाीण अशा आतमतततवाचे ज्ञान करून दे ण्यासाठाी अवतार

घेणार्या आपल्या चररत्ररूप अमत ृ ाच्या महासागरात पोहून जे आपले बत्रववध ताप नाहीसे करतात, तयांना मोिाचीही इच्छा नसते. इतकेच काय, पण काहीजण तर, आपल्या चरणकमलांचे हं स बनून सेवा करणार्या भततांच्या सहवासात राहाण्यासाठाी आपल्या घरादाराचाही तयाग करतात. (२०-२१)

जर हे शरीर तुमच्या सेवेसाठाी उपयोगात आणले तर तेच आपला आतमा,

दहतगचंतक आणण िमत्र बनते. िशवाय आपणही जीवाचे दहतगचंतक, िमत्र व आतमा असल्यामुळे तयाला भेटायला नेहमी उतसुक असता. अशी सवव सोय असूनही जीवांचे

केवढे हे दद ु ै व क्, ते आपल्या उपासनेत रमत नाहीत. उलट शरीर, घरदार इतयादी

ववनाशी वस्तंत ू रमन ू स्वतीची अधोगती करून घेतात. पररणामी तयांच्या दठाकाणीच वासना जडल्याने पशप ु क्ष्यादी िुद्र शरीरे तयांना प्राप्त होताच आणण या भयंकर

जन्ममतृ यरू ू प प्रपंचात ते भटकत राहातात. योगीजन प्राण, मन,इंदद्रये यांचा तिनग्रह

करून दृढ योगाभ्यासाने अंतीकरणात जया तततवरूप आपिल उपासना करतात, तयाच


तततवाला तुमचे शत्रस ू ुद्धा तिनरं तर तुमच्या स्मरणाने प्राप्त होतात. शेर्षनागाच्या

शरीराप्रमाणे असणार्या तुमच्या बाहूंवर आसतत होणार्या क्स्त्रया आणण तुमची चरणकमले तिनतय धारण करणार्या आम्ही श्रुती समदशी अशा तम ु च्या दृष्टीने सारख्याचा. (योगाने असो, द्वेर्षाने असो, प्रेमाने असो क् अद्ववतीय भावनेने असो तुमचे स्मरणच तुमची प्राप्ती करून दे णारे आहे .) (२२-२३)

हे भगवन ! अनादी न अनन्त अशा जया आपल्यापासून प्रथम ब्रह्मदे व व

तयानंतर आध्याक्तमक व आगधदै ववक दे वगण उतपन्न झाले, तया आपल्याला या

जगात जयांचे जन्म-मतृ यू तयाहीनंतरचे आहे त, तयांपैक् कोण बरे जाणू शकेल? िशवाय जयावेळी आपण सारे ववश्व आपल्यात समाववष्ट करून झोपी जाता ,तयावेळी तर स्थूल-सूक्ष्म जग, काळाचा वेग ककंवा शास्त्र काहीच नसते. (तर मग तुमचे ज्ञान

कोणाला कसे होणार ? ) वैशवे र्षक पूवी नसलेले जग नवीन उतपन्न झाले असे मानतात. नैयातियक एकवीस प्रकारच्या दीु खांचा नाश हाच मोि मानतात. सांख्य

आतमे अनेक मानतात. मीमांिसक कमवफलेच सतय मानतात. श्रतिु तववरोधामळ ु े हे सवव भ्रामातमक ज्ञान आहे . परमातमा बत्रगण ु ातमक आहे , ही भेदबुद्धी तम ु च्या बाबतीत अज्ञनामल ू क आहे . अज्ञानाच्या पलीकडे केवळ ज्ञानस्वरूप असणार्या दठाकाणी हा भेद कोठाून असणार? (२४-२५)

आपल्या

तुमच्या अगधष्ठाानावर पुषार्षापासून सवव बत्रगुणातमक जग, मनामुळे नसूनही

असल्यासारखे

भासते.

आतमज्ञानी

मात्र

हे

सवव

ववश्व

आतम्यापासन ू

उतपन्न

झाल्यामळ ु े आतम्याप्रमाणेच सतय मानतात. सोन्याचा दागगनाही सोने म्हणन ू च

स्वीकारला जातो ना? तसेच आपल्यापासन ू उतपन्न झालेले व आपण जयात प्रवेश केला आहे , असे हे जग आतमज्ञानी तिनश्चयाने आतमरूपच मानतात. सवव चराचर हे

आपले तिनवासस्थान आहे , असे समजून जे तुमची सेवा करतात, ते जन्म-मतृ यूची

पवाव न करता मतृ यूच्या मस्तकावर पाय ठाे वतात. (अथावत मुतत होताता) परं तु तुमच्यापासून जे दरू जातात, ते जरी ववद्वान असले, तरी तयांना तुम्ही जनावरांना

बांधावे तसे वेदवाणीरूपी दाहायाने बांधून टाकता. याउलट जे तुमची भतती करतात, ते स्वतीला आणण इतरांनाही पववत्र करतात.(भक्ततहीन ववद्वानांना केवळ शब्दज्ञान होते आणण भततांना सािातकार होतो.) (२६-२७)


हे प्रभो! आपण इंदद्रयरदहत आहात, पण स्वयंप्रकाश आहात. (आपल्या

ज्ञानाला इंदद्रयांची जरूर नाही.) सार्या प्राण्यांची इंदद्रये आपल्यामुळेच काये करतात.

म्हणूनच मायावेक्ष्टत ब्रह्मदे वासह सवव दे व आपली पूजा करताता आणण मनष्ु यांनी

ददलेले हहायकहायादी भिण करतात. जयाप्रमाणे मांडिलक राजे प्रजेकडून कर घेऊन

सम्राटाला दे तात, तयाचप्रमाणे सवव दे व तयांना जया जया कायावसाठाी नेमलेले असेल, ते ते तुमच्या भीतीने ते पार पाडतात. (हे कायव करणे, हीच तुमची पूजा आहे आणण मनष्ु यांनी केलेली दे वांची पूजा हे तयासाठाी दे वांना िमळालेले वेतन आहे .) हे

मायारदहत प्रभो! जेहाहा आपण मायेसह रमा्डा करू इक्च्छता, तेहाहा मायेचा संग

नसलेल्या तम ु च्या केवळ संकल्पाने, मायेमळ ु े उतपन्न होणार्या सक्ष् ू म शरीरांनी यत ु त होऊन तिनरतिनराळ्या चराचराचा जन्म होतो. (आपल्या संकल्पाने तिनमावण झालेल्या

सष्ृ टीत जरी ववर्षमता असली, तरी तयाला कारण आपण नाही. ) कारण आपण

आकाशाप्रमाणे सवाांशी सम असून परमदयाळू आहात. आपल्याला कोणी स्वक्य नाही

क् परक्य नाही. या सष्ृ टीत प्रारं भी वाणीला ककंवा मनाला न कळणारे आपण शून्यवत होता. (२८-२९)

हे तिनतय एकरस प्रभो! जर जीव वास्तववक अनंत, तिनतय आणण सववहायापी

असतील, तर ते आपल्यासारखेच असल्यामुळेच आपण तयांचे तिनयंत्रक होऊ शकणार नाही. मात्र असे नसेल, तरच आपण तयांचे तिनयंत्रण करू शकाल. उपाधीने का असेना,

पण जीवरूप कायव जया परमातमरूप कारणापासून तिनमावण झाले, ते कारण सवव जीवांमध्ये असल्यामळ ु े परमातमाच सवव जीवांचा तिनयंता ठारतो. जे लोक आपल्याला जाणले, असे म्हणतात, तयांना आपण कधीच कळलेले नसता ! कारण जाणली

जाणारी वस्तू प्रतयेकाच्या मतानुसार वेगळी ठारते. आणण आपण तर तिनतय एकरूप

आहात. प्रकृती आणण पुषार्ष हे दोन्हीही जन्मरदहत असल्यामुळे यांपैक् कोणीही एक जीवरूपाने जन्मले असे म्हणता येत नाही. (जर प्रकृती जीवरूपाने जन्मली म्हटले

तर जीव अचेतन ठारे ल आणण पुषार्ष जन्मला म्हटले, तर तिनवववकार पुषार्षात ववकार उतपन्न झाला, असे होईल.) म्हणन वारा हे ू

तिनिमततकारण आणण पाणी हे

उपादानकारण यांपासून बुडबुडे तयार होतात, तसेच पुषार्ष व प्रकृती या दोहोंच्या संयोगाने जीव तयार होतात, असे म्हटले पादहजे. तयामळ ु े च हे सारे जीव अनेक


प्रकारच्या नामरूपांसह परमकारण अशा तुमच्यामध्येच ववलीन होतात. जशा नद्या समुद्रात ककंवा जसे सवव फुलांचे रस मधात ववलीन होतात. (३०-३१)

हे प्रभो ! तम ु च्या मायेमळ ु े हे जीव जन्म-मतृ यच् ू या चरमाात कफरत आहे त, हे

पूणप व णे जाणन ज्ञानी लोक संसार-तिनवतवक अशा आपल्याला शरण येतात. जे ू

आपल्याला अनुसरतात, तयांना संसारभय कोठाून असणार? मात्र जयांची भक ृ ु ती हाच

तीन ीतू असणारा काळ आहे , तो आपल्याला शरण न येणार्यांना भयभीत करतो. (आपल्याला शरण आल्यास संसारावे वा काळाचे भय उरत नाही. ) हे अजन्मा प्रभो!

जयांनी इंदद्रये व प्राण यांचा तिनग्रह केलेला आहे , पण जे गुषाचरणांना शरण गेले नाहीट, ते जर उच्छृंखल व अतयंत चंचल अशा मनरूप घोड्याला ताब्यात आणण्याचा प्रयतन करतील, तर तयाचे तयांना फतत कष्टच होतील व तयांच्यावर शेकडो संकटे

येतील. जशी नावाड्यािशवाय नाव घेऊन समुद्रप्रवास करणार्या हायापार्याची गत होते, तशी तया साधकांची गत होते. (३२-३३)

सवव रसस्वरूप असे तम् ु ही जीवांचा आतमा असताना तम ु चा आश्रय करणार्या

माणसाला आप्तेष्ट, पुत्र, शरीर, धन, घर, जमीनजुमला, प्राण ककंवा रथ इतयादी गोष्टींची काय जरूर आहे? याउलट ’आतमसख ु हेच सतयसख ु आहे’, हे न जाणणार्या

आणण सुखासाठाी मैथुनादी गोष्टींचा अवलंब करणार्या अज्ञानी लोकांना मुळातच

नश्वर व तिनीसार अशा या संसारातील कोणती वस्तू आनंद दे ऊ शकणार आहे ? या पॄथ्वीतलावर हॄदयात आपल्या चरणकमलांना धारण करणारे व तयामळ ु े च जयांचे चरणतीथव पाप नाहीसे करते, असे ीर्षीसद्ध ु ा अहं काररदहत होऊन अतितशय पुण्यमय अशा तीथाांचा व आश्रमांचा आश्रय करतात. माणसांनी तिनतय आनंदमय आतमस्वरूप

अशा आपल्या दठाकाणी एकवेळ जरी मन लावले तरी ते पुन्हा माणसाचे वववेकवैराग्यादी गुण नाहीसे करणार्या घराकडे कफरकत नाहीत. (३४-३५)

कारण व कायव एकरूप असतात, या तिनयमाप्रमाणे हे ववश्व सततततवापासन ू

उतपन्न झाल्यामळ ु े सत ् आहे , असे म्हणावे, तर ते तकवशद्ध ु ठारत नाही. (कारण जग हे असतय आहे .) कारण व कायव एकरूप असतात, हा तिनयमही तिनरपवास नाही. जसा वपता व पुत्र यांच्यात कायवकारणभाव असला, तरी एकरूपता नसते. काही दठाकाणी तर


कायव काल्पतिनक असते. जसे दोरी हे साप भासण्याचे कारण असले , तरी तया दठाकाणचे कायव साप हा काल्पतिनक असतो. या दठाकाणी सपावभासाचे कारण केवळ दोरी नसून दोरीचे अज्ञान हे ही एक कारण आहे . याचप्रमाणे सततततवाच्या दठाकाणी अज्ञानाने भासणारे हे जग असल्यामळ ु े ते सापाप्रमाणे िमथ्या ककंवा काल्पतिनक आहे .

हायवहाराच्या िसद्धीसाठाी जग सतय मानले, तरी तयामुळे काही बबघडत नाही. (तयामुळे ब्रह्माद्वैताच्या पाररमागथवकतेला बाध येत नाही. कारण जगाची सतता ही हायावहाररक

सतता आहे . ) आणण ही अन्धपरं परा अनादी काळापासन ू चालू आहे . अशा क्स्थतीत

कमवफल तिनतय मानणारी तम ु ची वेदवाणी कमाववर अतयंत श्रद्धा ठाे वणार्या मंदमतींना भ्रिमत करते. (वास्तववक वेद कमवफलाला तिनतय मानीत नाहीत, तर ते आतमज्ञानाला

पात्र नसलेल्यांना कमावकडे प्रवतृ त करण्यासाठाी कमावची लिणावतृ तीने प्रशंसा करतात, एवढे च.) (३६)

हे ववश्व उतपततीच्या पूवी नहाहते आणण प्रलयानंतरही असणार नाही. तयावरून

हे िसद्ध होते क्, मध्येसद्ध ु ा तिनतय अशा तम ु च्या अगधष्ठाानावरच ते िमथ्या भासते. म्हणन ू च माती इतयादी कारणांपासन ू उतपन्न झालेल्या घडा इतयादी कायवद्रहायांची जगाला उपमा ददली जाते. (घडा म्हणजे वास्तववक वविशष्ट आकार व नाव असलेली मातीच. तसेच ववववध नावारूपांनी नटलेले ववश्व म्हणजे एकमेवाद्ववतीय परब्रह्मच ) पण अज्ञानी लोक मात्र मनाच्या या खोट्या कल्पनारूप जगाला सतय मानतात. (३७)

तोच अज्ञानी जीव जेहाहा मायेमळ ु े अववद्येला कवटाळतो आणण तयामळ ु े

दे हेक्न्द्रयांना आपलेच खरे रूप समजतो, तेहाहा तयाचे मळ ू चे तिनतय-शद्ध ु -बुद्धादी स्वरूप लोप पावते व तो जन्म-मतृ यच् ू या चरमाात कफरत राहातो. परं तु हे प्रभो! आपण मात्र

सापाने कात टाकावी, तसा मायेचा तयाग करता, म्हणून आपले ऐश्वयव तिनतय आपल्याबरोबरच राहाते. तयामुळे अष्टिसद्धीयुतत अनंत ऐश्वयावत आपण ववराजमान राहाता. (३८)

हे भगवन ! अज्ञानी लोकांनी योगी होऊनसद्ध ु ा जर आपल्या हृदयांतील

ववर्षयवासनांना उखडून फेकून ददले नाही, तर आपण तयांच्या हृदयांत असन ू सद्ध ु ा,

एखाद्याने आपल्याच गळ्यातील मणी आठावण नसल्याने इकडे तितकडे धंड ु ाळावा,


तयाप्रमाणे ते आपल्याला शोधत राहातात, पण आपण तयांना आपडत नाही. जे लोक

इंदद्रयांना तप्ृ त करण्यातच मग्न असतात, तयांना इहलोक् उपभोगासाठाी द्रहायाजवन इतयादींसाठाी कष्ट करावे लागतात. िशवाय जन्म मतृ यूपासून तयांची सुटका झालेली नसते. आणण आपले स्वरूप समजून न घेतल्यामुळे स्वतीच्या वणावश्रमधमावचे उल्लंघन तयांच्याकडून होते. म्हणून परलोकात गेल्यावर नरकाची भीतीही राहाते. (३९)

हे भगवन ! आपले वास्तववक स्वरूप जाणणार्या मनुष्याला आपण ददलेल्या

पुण्यपापाच्या

सुख-दीु खाच्या

फळाची

जाणीव

होत

नाही.


ववगध-तिनर्षेध

प्रतितपादन करणारे शास्त्रसुद्धा तयाला लागू होत नाही. िशवाय जया माणसांनी दररोज

आपल्या प्रतयेक यग ु ामध्ये केलेल्या उपदे शांचे संतांकडून श्रवण करून तयाद्वारा तुम्हांला स्वतीच्या हृदयात प्रतितक्ष्ठात केले, तयांनाही आपणच मोि प्राप्त करून दे ता. (४०)

हे भगवन ! स्वगव इतयादी लोकांचे अगधपतीच आपला थांग लावू शकले नाहीत

असे नाही, तर आपल्यालासुद्धा तो लागला नाही. कारण जर आपल्याला शेवटच नाही,

तर तो कोण कसा जाणू शकेल? प्रभो! जसे आकाशात हवेमुळे धळ ु ीचे अनंत कण उडातात,


आपल्यामध्ये

कालगतीनुसार

उततरोततर

दसपट

सात

आवरणांसदहत असंख्य ब्रह्मांडे एकाच वेळी कफरत असतात. तुम्ही श्रुतीसुद्धा तुमच्या

स्वरूपाचे तुमच्या हायतितररतत वस्तूंचा (हे नहाहे , ते नहाहे , असा) तिनर्षेध करीत करीत शेवटी तम ु च्यापयांत येऊन थांबतो. (४१)

भगवान नारायण म्हणाले- अशा प्रकारे सनकादी ीर्षींनी आतमा आणण ब्रह्म यांचे ऐतय सांगणारा उपदे श ऐकून आतमस्वरूपाला जाणले आणण स्वती ते तिनतय िसद्ध असूनही या उपदे शाने कृतकृतय होऊन तयांनी सनंदनांची पूजा केली. अशा प्रकारे

सवाांचे पूवज व असणार्या तया आकाशमागी महातम्यांनी सवव वेद, पुराणे आणण उपतिनर्षदांचे सार काढले आहे . हे

ब्रह्मवेदांच्या मानसपत्र ु ा ! तस ू द्ध ु ा श्रद्धायत ु त

अंतीकरणाने ही ब्रह्मववद्या धारण करून स्वच्छं दपणे पथ् ृ वीतलावर ववहार कर. ही ववद्या माणसांच्या सवव वासना भस्म करणारी आहे . (४२-४४)


श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! संयमी, ज्ञानी, पूणक व ाम आणण नैक्ष्ठाक

ब्रह्मचारी अशा नारदांनी भगवान नारायणांनी केलेला उपदे श श्रद्धेने ग्रहण करून म्हटले. (४५)

नारद म्हणाले- भगवन ! परम पववत्र क्ती असणार्या श्रीकृष्णांना नमस्कार

असो. आपण सवव प्राण्यांच्या मोिप्राप्तीसाठाी रमणीय कलावतार धारण करता. (४६)

नारदांनी अशा प्रकारे आददीर्षींना आणण तयांच्या िशष्यांना नमस्कार करून माझे सातशात वपता असलेल्या कृष्णद्वैपायनांच्या आश्रमाकडे ते गेले. हायासांनी

तयांचा यथोगचत सतकार केला. आसनावर बसल्यावर नारायणांच्या तोंडून जे काही

ऐकले होते, ते सवव नारदांनी तयांना सांगगतले. राजन ! मन-वाणीच्या पिलकडे असणार्या गुणरदहत अशा परमातम्यामध्ये मनाचा प्रवेश कसा होतो, हे तुझ्या प्रश्नाचे उततर मी तुला सांगगतले. भगवानच या ववश्वाचा संकल्प करतात. तसेच तयाच्या

सुषावातीला, मध्ये आणण शेवटी तेच असतात. प्रकृती आणण जीव या दोघांचे ते स्वामी

आहे त. तेच सष्ृ टी तिनमावण करून जीवाबरोबर दहच्यामध्ये प्रवेश करतात आणण शरीरांची तिनिमवती करून तेच तयांचे तिनयंत्रण करतात. गाढ झोपेत मनुष्य जयाप्रमाणे शरीराचे अनुसंधान सोडतो, तयाचप्रमाणे जयांची प्राप्ती झाल्यावर मायेतून मुतत होतो,

अशा गचन्मात्र स्वरूपाने मायेचा तिनरास केलेल्या, संसारभय दरू करणार्या श्रीहरींचे तिनरं तन गचंतन करीत राहावे. (४७-५०)

अध्याय सततयाऐंशीवा समाप्त


८८ अध्याय -वा

िशवांचे संकटमोचन राजाने म्हटले- सवव भोगांचा तयाग केलेल्या शंकरांना जे दे व, असुर ककंवा

मनुष्य भजतात ,ते बहुतक े धनसंपन्न होतात, पण लक्ष्मीपती ववष्णूंची उपासना


करणारे मात्र साधारणती तसे नसतात. दोन्ही प्रभू एकमेकांच्या ववषाद्ध स्वभावाचे आहे त. परं तु तयांच्या उपासकांना तयांच्या स्वरूपाच्या ववपरीत असे फळ िमळते.

याववर्षयी माझ्या मनात मोठाा संदेह आहे . मी आपल्याकडून याचे कारण जाणून घेऊ इक्च्छतो. (१-२)

श्रीशुक म्हणतात- िशव नेहमी आपल्या शततीने युतत असतात. ते सततवादी

गुणांनी युतत असून अहंकाराचे अगधष्ठााते आहे त. वैकाररक, तैजस आणण तामस असे

अहं काराचे तीन भेद आहे त. या बत्रववध अहं कारापासून दहा इंदद्रये, पंचमहाभूते आणण एक मन असे सोळा पदथव उतपन्न झाले. म्हणून या सवाांच्या अगधष्ठाातया दे वतांपैक्

कोणाचीही उपासना केल्यावर तया दे वतेनुरूप ऐश्वयावची प्राप्ती होते. परं तु श्रीहरी

प्रकृतीपलीकडील स्वती पुषार्षोततम असन प्राकृत गुणरदहत आहे त. ते सववज्ञ व ू

सवाांच्या अंतीकरणाचे सािी आहे त. जो तयांचे भजन करतो, तो स्वतीसुद्धा गुणातीत होतो.

तझ ु े

अजोबा

धमवराज

यगु धक्ष्ठार

यांनी,

अश्वमेध

यज्ञ

पूणव झाल्यावर,

भगवंतांकडून ववववध प्रकारच्या धमाांचे वणवन ऐकतेवेळी हाच प्रश्न ववचारला होता. जे मनष्ु यमात्रांच्या

कल्याणासाठाी

यदव ु ंधांमध्ये

अवतरले

होते,

तया


यगु धक्ष्ठारांची ऐकण्याची इच्छा पाहून संतष्ु ट होऊन असे उततर ददले होते. (३-७)

भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले- जयाच्यावर मी कृपा करतो, तयाचे सवव धन मी

हळू हळू काढून घेतो. तो जेहाहा तिनधवन होतो, तेहाहा तयाचे बांधव दीु खाकुल झालेल्या

तयाला सोडून जातात. मग तो धन िमळवण्यासाठाी उद्योग करू लागतो, तेहाहा मी तयाचे ते प्रयतनसद्ध ु ा तिनष्फळ करतो. तयामळ ु े तो कंटाळून माझ्या भततांशी मैत्री करतो, तेहाहा मी तयाच्यावर कृपा करतो. माझ्या कॄपेने तयाला परम सक्ष् ू म, अनंत, सक्च्चदानंदस्वरूप अशा परब्रह्माची प्राप्ती होते. अशा प्रकारे माझी आराधना करणे

अतयंत कठाीण आहे , हे जाणून लोक मला सोडून इतर दे वतांची आराधना करतात.

नंतर ते लवकर प्रसन्न होणार्या दे वतांकडून राजय, वैभव इतयादी िमळवून उन्मतत होतात आणण आपल्याला वर दे णार्या दे वतेलाही ववसरतात. उलट तयांची अवहे लना करतात. (४-११)


श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! ब्रह्मदे व, ववष्णू , महादे व इतयादी दे व शाप

आणण वर दे ण्यास समथव आहे त; परं तु यांपैक् महादे व आणण ब्रह्मदे व लवकर वर ककंवा शाप दे तात. परं तु श्रीववष्णू तसे नाहीत. याववर्षयी हा एक प्राचीन इतितहास

सांगतात. एकदा वक ृ ासुराला वर दे ऊन भगवान शंकर संकटात सापडले होते. वक ृ ासुर

हा शकुनीचा पुत्र होता. तो दष्ु ट होता. एके ददवशी वाटे त तयाने नारदांना पाहून ववचारले, " तितन्ही दे वांपैक् लवकर प्रसन्न होणारे कोण? " नारद म्हणाले- " तू भगवान शंकरांची आराधना कर. तयामळ ु े तझ ु ी इच्छा लवकर पूणव होईल. ते थोड्याशा

गण ु ांनी चटकन प्रसन्न होतात आणण थोड्याशा अपराधाने चटकन रागावतात.

रावणाने आणण बाणासरु ाने भाटांप्रमाणे तयांची थोडीशी स्तत ु ी केली, तेहाहा ते तयांच्यावर प्रसन्न झाले आणण तयांनी तयांना अतुलनीय ऐश्वयव ददले. नंतर रावणाने

कैलास उचलल्यामुळे आणण बाणासुराच्या नगररिाणाचा भार र्घयावा लागल्याने ते संकटात सापडले होते." (१२-१६)

हे ऐकून वक ु ृ ासरु केदारिेत्री गेला आणण अग्नीला भगवान शंकरांचे मख

समजून आपल्या शरीराचे मांस तोडून अग्नीमध्ये हवन करून तयांची आराधना करू

लागला. अशा प्रकारे सहा ददवस उपासना करूनसद्ध ु ा शंकरांचे दशवन झाले नाही, तेहाहा तयाला अतितशय दीु ख झाले. सातहाया ददवशी केदारतीथावत स्नान करून तयाने आपले

केस ओले झालेले मस्तक कु-हाडीने तोडून तयाचे हवन करावे, असे ठारववले. जगामध्ये जसा एखादा दीु खाने आतमहतया करू लागला, तर आपण तयाला वाचववतो, तयाप्रमाणे परम दयाळू भगवान शंकरांनी अक्ग्नदे वाप्रमाणे अक्ग्नकंु डात प्रगट होऊन

आपल्या दोन्ही हातांनी तयाचे दोन्ही हात पकडले आणण तयाला अडववले. तयांचा स्पशव होताच वक ृ ासुराचे शरीर जसेच्या तसे पररपूणव झाले. भगवान शंकर वक ृ ासरु ाला

म्हणाले- " वतसा ! थांब. थांब. मी तुला पादहजे तो वर दे तो. माग. मला फतत पाणी

अपवण केल्यानेही मी माझ्या शरणगत भततांवर संतष्ु ट होतो. अरे ! तू ववनाकारण शरीराला का कष्ट दे तोस? " अतयंत पापी अशा तयाने सवव प्राण्यांना भयभीत करणारा

असा वर मागगतला क् , " मी जयाच्या डोतयावर हात ठाे वीन, तो मरून जावा. "

परीक्षिता ! तयाची ही ववनंती ऐकून भ्गवान षाद्र सषा ु वातीला थोडेसे नाराज झाले, पण


नंतर हसून म्हणाले, " दठाक आहे ." असे म्हणून या वराने तयांनी जणू सापाला अमत ृ पाजले. (१७-२२)

भगवान शंकर असे म्हणाल्यावर वक ृ ासरु ाच्या मनात पाववतीदे वींचे हरण

करण्याची इच्छा उतपन्न झाली आणण तया वराची परीिा घेण्यासाठाी तो असरु तयांच्याच मस्तकावर हात ठाे वण्याचा प्रयतन करू लागला. तेहाहा आपण ददलेल्या वराने शंकर भयभीत झाले. तो तयांच्या पाठालाग करू लागला आणण ते तयाला िभऊन

कापत कापत पळू लागले. ते पथ् ृ वी, स्वगव आणण ददशांच्या शेवटापयांत पळत गेले.

तरीसुद्धा तो पाठालाग करीत असल्याचे पाहून ते उततरे कडे गेले. मोठामोठाे दे व हे संकट टाळण्याचा काही उपाय न सुचल्याने स्तब्ध रादहले. शेवटी ते अंधाराच्या पलीकडे असलेल्या प्रकाशमय अशा वैकंु ठालोक् गेले. जगताला अभय दे ऊन स्वती शांत असणार्या संन्यांशांचे एकमेव आश्रयस्थान असलेले नारायण जेथे तिनवास करताता व

जेथे गेल्यावर जीवाला परत पथ् ृ वीतलावर यावे लागत नाही, तया वैकंु ठाात श्रीशंकर गेले. भततांचे भय नाहीसे करणार्या भगवंतांनी पादहले क्, शंकर मोठ्या संकटात

सापडले आहे त. तेहाहा ते आपल्या योगमायेने ब्रह्मचार्याचे रूप घेऊन दरू ु नच

वक गवताची दोरी, हररणाक्जन, एका ु ृ ासरु ाकडे येऊ लागले. तयांच्या कमरे ला मंज हातात दं ड आणण दस ु र्या हातात षाद्रािांची माळ होती. तयांचे तेज धगधगतया

आगीसारखे होते. तयांनी हातात कुश घेतले होते. वक ृ ासुराला तयांनी नम्रतेचा बहाणा करून नमस्कार केला. (२३-२८)

श्रीभगवान म्हणाले- शकुतिननंदना ! तू अतयंत थकलेला आहे स, हे स्पष्टच

ददसत आहे . तू फार लांबन ू आलास काय? थोडीशी ववश्रांती तर घे ! पहा. हे शरीरच सवव सुखे उपभोगण्याचे साधन आहे .

हे समथव गहृ स्था ! यावेळी तू काय करू इक्च्छतोस? मला सांगण्यासारखे

असेल तर सांग. कारण या जगामध्ये असे ददसते क्, लोक सहायकांच्या द्वारा आपली कामे करून घेतात. (२९-३०)


श्रीशुक म्हणतात- भगवंतांनी अमत ृ मधुर वाणीने असे ववचारल्यावर थकवा दरू


तयाने

आपली

तपश्चयाव,

पदहल्यापासून सांगगतले. (३१)

वरप्राप्ती

व

शंकरांचा

पाठालाग,

हे

सवव

श्रीभगवान म्हणाले- " असे असले तरी आम्ही तयाच्या म्हणण्यावर ववश्वास

ठाे वीत नाही. कारण दि प्रजापतीच्या शापाने तो वपशाच झाला आहे आणण स्वती तो प्रेतवपशाच्चांचा राजा आहे . हे दानवराज ! जर तू तया जगद्गुषावर ववश्वास ठाे वीत असशील, तर लगेच स्वतीच्या डोतयावर हात ठाे वून परीिा कर. हे दानवश्रेष्ठाा ! शंकराचे म्हणणे जर कोणतयाही प्रकारे खोटे ठारले, तर तया खोटे बोलणार्याला मारून टाक. जयामुळे तो पुन्हा कधीही खोटे बोलणार नाही. " भगवंतांच्या अशा अतितशय

गोड वाणीमुळे तयाची वववेकबुद्धी नाहीशी झाली. आणण तया मूखावने वर ववसरून

स्वतीच्याच डोतयावर हात ठाे वला. तयाच िणी तयाचे डोके फुटले आणण तो डोतयावर

वज्र पडल्यासारखा जिमनीवर कोसळला. तयावेळी आकाशात दे व जयजयकार , नमस्कार आणण वाहवा ! वाहवा ! असा घोर्ष करू लागले. पापी वक ृ ासरु मेल्याबरोबर

दे वता, ीर्षी, वपतर आणण गंधवव भगवंतांवर पष्ु पवर्षावव करू लागले. अशा रीतीने शंकर तया संकटातन ू मत ु त झाले. भगवान पुषार्षोततम भयमत ु त झालेल्या भगवान शंकरांना म्हणाले क्, " दे वागधदे वा ! या दष्ु टाला तयाच्या पापांनीच नष्ट केले. हे परमेश्वरा ! महापुषार्षांचा अपराध करणारा कोणता दळभद्री प्राणी सुखात रादहल? आपण तर स्वती जगद्गुषा ववश्वेश्वर आहात ! मग आपल्य बाबतीत काय सांगावे ! (३२-३९)

अनंत शततींचे समद्र ु च अशा सािात परमातमा श्रीहरींची शंकरांना संकटातन ू

सोडाववण्याची ही लीला जो कोणी दस ु र्यांना सांगतो ककंवा स्वती ऐकतो, तो संसारबंधनातून व शत्रभ ू यापासून मत ु त होतो. (४०)

अध्याय अठ्ठय ् ाऐंशीवा समाप्त


स्कंध १० वा वा ८९ अध्याय भग ू डून तीन दे वांची परीिा व मेलेल्या ब्राह्मणबालकांना भगवंतांनी परत आणणे ृ क श्रीशुक म्हणतात- परीक्षिता ! एकदा सरस्वती नदीच्या तीरावर यज्ञासाठाी

ीर्षी एकत्र आले होते. ब्रह्मदे व, शंकर आणण ववष्णू यांमध्ये सववश्रेष्ठा कोण, याववर्षयी

तयांच्यामध्ये तकव-ववतकव चालू होते. परीक्षिता ! हे समजन घेण्यासाठाी तयांनी ू ब्रह्मदे वाचा पुत्र भग ृ ू याला पाठाववले. तो सववप्रथम ब्रह्मदे वांच्या सभेत गेला.

ब्रह्मदे वांची सततवपरीिा घेण्यासाठाी तयाने तयांना नमस्कार केला नाही क्, तयांची स्तत ु ी केली नाही. तेहाहा आपल्या तेजाने तळपणार्या ब्रह्मदे वांना तयाचा राग आला.

परं तु समथव ब्रह्मदे वांनी तो आपलाच पुत्र आहे , असे पाहून आलेला रमाोध वववेकबुद्धीने आतल्या आत शांत केला. जसा अग्नी स्वतीच्या पुत्ररूपी पाण्याने शांत होतो. (१-४) तेथन ू भग ृ ू कैलासावर गेला. भगवान शंकरांनी आपला भाऊ भग ृ ू आलेला

पाहून आनंदाने ते उठाून उभे रादहले आणण तयाला आिलंगन दे ण्यासाठाी पुढे झाले. परं तु भग ू े " तू मयावदा सोडून वागणारा आहे स, " असे म्हणन ू तयाच्या आिलंगनाचा ृ न स्वीकार केला नाही. ते ऐकून शंकरांचे डोळे रमाोधाने लाल झाले. आपला बत्रशूळ

उचलून ते भग ृ ूला मारायला सरसावले. परं तु तयाचवेळी दे वी सतीने तयांच्या चरणांवर लोटांगण घालून गोड बोलून तयांचे सांतवन केले. नंतर भॄगू श्रीववष्णूंचे तिनवासस्थान असलेल्या वैकंु ठालोकात गेले. तयावेळी भगवान ववष्णू लक्ष्मीदे वींच्या मांडीवर आपले

डोके ठाे वून पहुडले होते. भग ृ ूंनी तेथे जाऊन तयांच्या विीस्थळावर एक लाथ मारली. भततवतसल भगवान ववष्णू लक्ष्मीसह उठाून पलंगावरून खाली उतरले आणण तयांनी मुनींना नमस्कार केला. नंतर म्हणाले- " ब्रह्मन ! आपले स्वागत असो. या

आसनावर बसून थोडा वेळ ववश्रांती र्घया. महर्षी ! आपण आल्याचे मला मादहत

नहाहते. म्हणन ू मी आपले स्वागत करू शकलो नाही. माझ्या या अपराधाची आपण

िमा करावी. हे महामन ु े ! आपले चरण अतयंत कोमल आहे त. " असे म्हणन ू

भगवान, भग ू े चरण आपल्या हाताने चेपू लागले. आणण म्हणाले,- " महर्षे ! ृ ंच तीथाांनाही पववत्र करणार्या आपल्या चरणतीथावने वैकंु ठालोक, मी आणण माझ्या आत राहाणार्या

लोकपालांना

पववत्र

करावे.

मुतिनवयव

!

आज

मी


एकमेव


आश्रयस्थान

झालो.

आपल्या

चरणांच्या

स्पशावने

विीस्थळावर लक्ष्मी नेहमी तिनवास करील." (५-१२)

पापे

नष्ट


माझ्या

श्रीशक ु म्हणतात- अतयंत भावपूणव वाणीने जेहाहा भगवान असे म्हणाले, तेहाहा

भग ृ ू अतितशय आनंददत आणण तप्ृ त झाला. भततीच्या उद्रे काने तयाचा कंठा दाटून आला, डोळ्यांत अश्रू तरारले आणण तो स्तब्ध झाला. परीक्षिता ! तेथून परत कफरून

भ्रूगू ब्रह्मवेततया मुनींच्याकडे आला आणण तयाला तितन्ही दठाकाणी जो काही अनभ ु व आला, तो तयाने ववस्तत ृ पणे सांगगतला. ते ऐकून सवव मुनींना अतितशय आश्चयव वाटले

व तयांची शंकाही दरू झाली. तेहाहापासून ते भगवान ववष्णूंनाच सववश्रेष्ठा मानू लागले. कारण तेच शांती आणण अभयाचे उगमस्थान असून, तयांच्यापासूनच सािात धमव,

ज्ञान, वैराग्य, आठा प्रकारची ऐश्वये आणण गचतत शुद्ध करणारे यश प्राप्त होते, असा

तिनश्चय केला. शांत , समगचतत, तिनीस्पह ूं े व ृ आणण सवाांना अभय दे णार्या साधच मन ु ींचे तेच एकमेव परम प्राप्तहाय आहे त, असे सगळी शास्त्रे सांगतात. (१३-१७)

सततवगुण ही तयांची वप्रय मूती आहे आणण ब्राह्मण इष्टदे व आहे त. तिनष्काम,

शांत आणण वववेकसंपन्न लोकच तयांचे भजन करतात. भगवंतांच्या गुणमय मायेने रािस, असुर आणण दे वता असे तयांचे तीन प्रकार तिनमावण केले आहे त. तयांपैक् सततवमय दे वमूतीच तयांच्या प्राप्तीचे साधन आहे . (१८-१९)

श्रीशुक म्हणतात- सरस्वती नदीच्या तटावरील ीर्षींनी लोकांचा संशय दरू

करण्यासाठाी ही यत ु ती योक्जली होती. पुषार्षोततमांच्या चरणकमलांची सेवा करून तयांनी तयांचे परमपद प्राप्त करून घेतले. (२०)

सत ू म्हणतात- पुषार्षोततमांची ही कमनीय क्तितवकथा जन्म-मतृ यरू ू प संसाराचे

भय नाहीसे करणारी आहे . श्रीशुकदे वांच्या मुखारववंदाचा सुगंध असलेले हे अमत ृ आहे .

जन्म-मरणाचा दीघव प्रवास करणारा जो वाटसरू आपल्या कानांच्या द्रोणांनी दहचे तिनरं तर पान करतो, तयाचा सारा थकवा दहच्यामुळे नाहीसा होतो. (२१)

श्रीशक ु म्हणतात- परीक्षिता ! एकदा द्वारकेत एका ब्राह्मणस्त्रीने एका पुत्राला

जन्म ददला, परं तु जिमनीवर ठाे वताच तो मरण पावला. आपल्या मत ृ बालकाचे प्रेत


घेऊन

ब्राह्मण

राजवाड्याच्या

दाराशी

आला

आणण

तयाला

तेथे

ठाे वून

दीु खी

अंतीकरणाने शोक करीत असे म्हणू लागला. " ब्राह्मणद्रोही, धूत,व लोभी आणण ववर्षयी

राजाच्या कमवदोर्षानेच माझ्या बालाकाचा मतृ यू झाला आहे . जो राजा दहंसा करण्यात

आनंद मानणारा , गुष्ट आणण इंदद्रये न क्जंकलेला असा असतो, तयाला राजा मानून तयाची सेवा करणारी प्रजा दाररद्र्यात पडून दीु खच दीु ख भोगते. " परीक्षिता ! अशा प्रकारे आपले दस ु रे आणण तितसरे अपतयसुद्धा जन्मतीच मरण पावल्यानंतर तो ब्राह्मण

तया पुत्रांची प्रेते राजवाड्याच्या दरवाजासमोर टाकून तेच म्हणन ू गेला. नववे मूल मरण पावल्यावर जेहाहा तया ब्राह्मणाने ते प्रेत तेथे टाकून पूवीप्रमाणेच म्हटले, तयावेळी श्रीकृष्णांच्या शेजारी बसलेल्या अजन ुव ाने ते ऐकून ब्राह्मणाला म्हटले. " हे

ब्राह्मणा ! आपण राहात असलेल्या द्वारकेमध्ये कोणी धनध ु ावरी नाममात्र िबत्रयही नाही काय? हे यादव म्हणजे यज्ञ करण्यासाठाी बसलेले ब्राह्मण असावेत ! जयाअ

राजयामध्ये धन, स्त्री ककंवा पुत्राचा ववयोग झाल्यामुळे ब्राह्मण दीु खी होतात, ते राजे िबत्रयांचा वेर्ष धारण केलेले, पोटभरू नटच होत. हे ब्राह्मणा ! पुत्रांच्या मतृ यम ू ुळे

दीु खी असलेल्या तुमच्या संतानाचे मी रिण करीन. जर मी माझी प्रतितज्ञा पूणव करू शकलो नाही, तर अक्ग्नप्रवेश करून प्रायक्श्चतत घेईन." (२२-३०)

योद्धा

ब्राह्मण म्हणाला- येथे बलराम, श्रीकृष्ण, श्रेष्ठा धनुधरव प्रद्यम् ु न , अद्ववतीय

अतिनषाद्धसुद्धा

जेथे

माझ्या

बालकांचे

रिण

करू

शकले

नाहीत,

या

जगदीश्वरांनासुद्धा जे काम करणे अवघड झाले, ते तुम्ही कसे काय करू इक्च्छता? हा तुमचा मला पोरकटपणा वाटतो. आमचा या म्हणण्यावर ववश्वास नाही. (३१-३२)

अजन ुव म्हणाला- ब्रह्मन ! मी बलराम, श्रीकृष्ण ककंवा प्रद्यम् ु न नाही. जयाचे

गांडीव नावाचे धनुष्य आहे , तो मी अजन ुव आहे . हे ब्राह्मणा ! माझ्या परारमामाला नावे

ठाे वू नकोस. मी माझ्या परारमामाने भगवान शंकरांना संतुष्ट केले आहे . युद्धामध्ये मी मतृ यूला क्जंकून तुझे मूल आणून दे ईन. (३३-३४)

परीक्षिता ! तया ब्राह्मणाला अजन ुव ाने जेहाहा असे आश्वासन ददले, तेहाहा तो

लोकांना तयाच्या परारमामाचे वणवन ऐकवीट प्रसन्न मनाने घरी गेला. पतनीच्या

प्रसत ू ीची वेळ जवळ आल्यावर ब्राह्मण हायाकूळ होऊन अजन ुव ाकडे येऊन म्हणू


लागला, " वाचवा. माझ्या मुलाला मतृ यूपासून वाचवा. " हे ऐकून अजन ुव ाने पववत्र पाण्याने आचमन केले, शंकरांना नमस्कार केला, ददहाय अस्त्रांचे स्मरण केले आणण गांडीव धनुष्य सजज करून हातात घेतले. (३५-३७) बाणांना

प्रसूतितगहृ ाच्या

अनेक

सवव


बाजूंनी

तया

अस्त्रमंत्रांनी

बाणांचा

एक

अिभमंबत्रत

वपंजरा

तयार

करून

केला.

अजन ुव ाने यानंतर

ब्राह्मणस्त्रीने एका पुत्राला जन्म ददला, जो सारखा रडत होता. परं तु पाहाता पाहाताच तो आपल्या शरीरासह आकाशात ददसेनासा झाला. तेहाहा तो ब्राह्मण श्रीकृष्णांच्या

दे खतच अजन व णा तर पहा ! मी ुव ाची तिनंदा करू लागला. तो म्हणाला- " माझा मूखप

या नपुंसकाच्या फुशारक्च्या शब्दांवर ववश्वास ठाे वला. जयाला प्रद्युम्न, अतिनषाद्ध

एवढे च काय , पण बलराम आणण श्रीकृष्णसुद्धा वाचवू शकले नाहीत, तयाचे रिण करण्यास दस ु रा कोण समथव असू शकेल बरे ? खोटारड्या अजन ुव ाचा गधीकार असो ! आपल्याच तोंडाने बढाई मारणार्या अजन ुव ाच्या धनष्ु याचा गधीकार असो ! जो मंदबुद्धी,

प्रारब्धाने आमच्यापासन व णाने परत आणू पाहातो." ू दहरावून घेतलेल्या बालकाला मख ू प (३८-४२)

जेहाहा तो ब्राह्मण असे िशहायाशाप दे ऊ लागला, तेहाहा अजन ताबडतोब ुव

योगबळाने यमराजांचे तिनवासस्थान असलेल्या संयमनीपुरीला गेला. तेथे तयाल

ब्राह्मणबालक िमळाला नाही, मग तो धनुष्य घेऊन इंद्र, अग्नी, तिनीती, सोम, वायू आणण वषाण यांच्या नगरांत, रसातळ व स्वगावच्या वर असणार्या लोकांत तसेच इतरही पुष्कळ दठाकाणी गेला. परं तु तयाला ब्राह्मणबालक िमळाला नाही. तयाची प्रतितज्ञा पूणव होऊ शकली नाही. तेहाहा तयाने अग्नीमध्ये प्रवेश करण्याचा ववचार केला.

परं तु श्रीकृष्णांनी तयाला अडवून म्हटले. अजन ुव ा ! तू असा स्वतीच स्वतीचा तितरस्कार करू नकोस. ब्राह्मणाची सवव मुले मी तल ु ा आता दाखवतो. जे लोक आज आपली तिनंदा करीत आहे त, तेच नंतर आपली तिनमवळ क्ती प्रस्थावपत करतील. (४३-४६)

सववशक्ततमान भगवान श्रीकृष्णांनी अशा प्रकारे समजत ू घालन ू ते अजन ुव ासह

आपल्या ददहाय रथात बसन पक्श्चम ददशेकडे तिनघाले. तयांनी सात सात पववत ू


असणारी सात द्वीपे, सात समुद्र आणण लोकालोक पववत ओलांडून घोर अंधकारात प्रवेश केला. (४७-४८)

परीक्षिता ! तया अंधकारामध्ये शैब्य, सग्र ु ीव, मेघपुष्प आणण बलाहक नावाचे

चारही घोडे रस्ता न ददसल्यामळ ु े इकडे तितकडे भटकू लागले. योगेश्वरांचेसद्ध ु ा

परमेश्वर भगवान श्रीीष्णांनी घोड्यांची ही अवस्था पाहून आपल्या हजारो सूयावप्रमाणे तेजस्वी अशा सुदशवन चरमााला पुढे पाठाववले. आपल्या तेजाने सुदशवन चरमा भगवंतांनीच

तिनमावण केलेल्या घनदाट भयंकर अंधकाराला कापीत, मनासारख्या तीव्र वेगाने, पुढे पुढे चालू लागले. श्रीरामांच्या धनष्ु यापासून सुटलेल्या बाणाने रािसांच्या सेनेत प्रवेश करावा तसे. अशा प्रकारे सुदशवन चरमााने दाखववलेल्या मागाववरून तो रथ अंधकाराच्या पलीकडे


सववश्रेष्ठा

पारावार

नसलेल्या,

हायापक

अशा

प्रकाशसागरात

पोहोचला. ते तज पाहून अजन ुव ाचे डोळे ददपून गेले आणण तयाने आपले डोळे िमटून घेतले. यानंतर रथाने ददहाय अशा महासागरात प्रवेश केला. झंझावाताने उसळणार्या मोठामोठ्या लाटांनी तो शोभत होता. तेथे एक आश्चयवकारक अतयंत तेजस्वी भवन

होते. चमकणार्या रतनांच्या हजारो खांबांनी ते शोभत होते. तयाच भवनामध्ये भगवान

शेर्ष ववराजमान झाले होते. तयांचे शरीर अतयंत भयानक तसेच अद्भू त होते. तयांना एक हजार फणा होतया. आणण तया तेजस्वी रतनांनी चमकत होतया. प्रतयेक फणेला

भयानक दोन दोन डोळे होते. तयांचे शरीर कैलासपववताप्रमाणे शुभ्र होते आणण गळे व

क्जभा तिनळ्या रं गाच्या होतया. तया शेर्षाच्या सुखमय शय्येवर सववहायापक महान प्रभावशाली परम पुषार्षोततम भगवान ववराजमान झाल्याचे अजन ुव ाने पादहले. तयांचे

शरीर पावसाळ्यातील मेघाप्रमाणे श्यामल वणावचे होते. अतयंत सुंदर असा पीतांबर

तयांनी धारण केला होता. सुंदर असा आकणव नेत्र असलेले तयांचे मुख प्रसन्न होते.

बहुमोल रतनजडडत मुकुट आणण रतनजडडत कंु डले यांच्या तेजाने हजारो कुरळे केस चमकत होते. तयांना लांब असे संद ु र आठा होते, गळ्यात कौस्तभ ु मणी होता. विीस्थळावर श्रीवतसगचन्ह आणण गळ्यात वनमाला होती. तेथे नंद-सन ु ंद इतयादी पार्षवद, सद ु शवन चरमा इतयादी मतिू तवमंत आयध ु े, पुष्टी, श्री, क्ती आणण माया या चार शतती, तसेच सवव ीद्धी, ब्रह्मदे व इतयादी लोकपालांचे अधीश्वर अशा भगवंतांची सेवा

करीत असल्याचे अजन ुव ाने पादहले. आपलेच स्वरूप असलेल्या भगवान अनंतांना


श्रीकॄष्णांनी नमस्कार केला. तयांच्या दशवनाने भयभीत झालेल्या अजन ुव ानेही तयांना

नमस्कार केला आणण दोन्ही हात जोडून ते उभे रादहले. तेहाहा ब्रह्मदे व इतयादी

लोकपालांचे स्वामी असलेल्या तया पुषार्षोततमाने क्स्मत हास्य करीत गंभीर वाणीने तयांना म्हटले. " तुम्हा दोघांना पाहाण्यासाठाी मी ब्राह्मणाची मुले माझ्याकडे आणली. धमावचे रिण करण्यासाठाी तुम्ही दोघांनी माझ्या कलांसह पथ्ृ वीवर अवतार घेतला आहे . पथ् ू झालेल्या दै तयांचा संहार करून लवकरच तुम्ही माझ्याकडे परत ृ वीला भारभत

या. तम् व ाम आणण सववश्रेष्ठा ु ही दोघे नर आणण नारायण ीर्षी आहात. तम् ु ही पण ू क

आहात. तरीसद्ध ु ा जगाच्या कल्याणासाठाी लोकांना िशिण दे णार्या धमावचे आचरण करा." (४९-६०)

भगवान अनंतांनी जेहाहा तया दोघांना अशी आज्ञा केली, तेहाहा तयांनी तितचा

स्वीकार केला, तयांना नमस्कार केला आणण अतितशय आनंददत हौन, ब्राह्मणबालकांना घेऊन ते जसे आले होते, तसे द्वारकेला परतले. तया मल ु ांची जी वये व जशी रूपे

होती, तसेच तयांना तया ब्राह्मणाकडे सोपववले. भगवान ववष्णंच ू े ते परमधाम पाहून अजन ुव ाच्या आश्चयावला सीमा रादहली नाही. जीवांमध्ये जे काही बळ आहे , ते श्रीकृष्णांच्याच कृपेचे फळ आहे , हा तयाला अनभ ु व आला. भगवंतांनी अशा अनेक परारमामी लीला केल्या. सामान्य लोकांप्रमाणे संसारातील ववर्षयांचा भोग घेतल्यासारखे

दाखववले आणण श्रेष्ठातम असे यज्ञही केले. जसा इंद्र प्रजेसाठाी वेळेवर पाऊस पाडतो,

तयाप्रमाणे भगवान श्रीकृष्णांनी आदशव महापुषार्षासारखे आचरण करीत ब्राह्मणादी सवव प्रजेचे सगळे मनोरथ पूणव केले. तयांनी काही अधमी राजांना स्वती मारून इतर

ककतयेकांना अजन ुव इतयादींकडून मारववले. अशा प्रकारे धमवराज इतयादींकडून तयांनी अनायसे धमावची स्थापना केली. (६१-६६)

अध्याय एकोणनहावदावा समाप्त


स्कंध १० वा वा ९० अध्याय भगवान कृष्णांच्या लीला- ववहारचे वणवनश्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! द्वारकेची शोभा अलौककक (अशीच) होती.

तेथील सडका मदरसाचा स्राव करणारे मदोन्मतत हतती, उतततम पोर्षाख घातलेले

योद्धे, घोडे आणण सव ु णाांचे रथ यांच्या गदीने नेहमी फुललेल्या असत. क्जकडे पहावे

तितकडे दहरवीगार उपवने आणण उद्याने होती. तेथे फुलांनी लहडलेल्या झाडांच्या राई होतया. तयांच्यावर बसन ू भ्रमर गण ु गण ु त होते आणण पतशी ककलबबल करीत होते. सवव प्रकारच्या संपततींनी ती नगरी पररपण ू व होती. जगातील श्रेष्ठा वीर यादव तेथे राहात

होते. नवताषाण्याची झळाळी असलेल्या तेथील क्स्त्रया सुंदर वेर्षभूर्षा करून नटलेल्या असत. ववजेसारखी कांती असणार्या तया आपापल्या महालात चें डू इतयादी खेळ खेळत. लक्ष्मीपती भगवंत अशा या आपल्या द्वारकेत तिनवास करीत असत. सोळा

हजार पतन्यांचे एकटॆ च प्राणवल्लभ भगवान श्रीकृष्ण ऐश्वयावने संपन्न अशा तयांच्या

प्रासादांत तिततक्च सुंदर रूपे धारण करून तयांच्याबरोबर ववहार करीत असत. सवव

पतन्यांच्या वाड्यांत पररसरांत सुंदर-सुंदर अशी सरोवरे होती. तयांतील तिनमवळ पाणी, उमललेल्या तिनळ्या, वपवळ्या, शुभ्र, लाल अशी तिनरतिनराळ्या कमळांच्या परागांनी सुगंगधत होत असे. तयांमध्ये पक्ष्यांचा ककलबबलाट चालू असे. तया जलाशयांमध्ये प्रवेश करून


पतनींसह

जलववहार

करीत

असत.

तयांच्याबरोबर

ववहार

करणार्या पतन्यांच्या अंगाच्या केशराची उटी आिलंगनाच्या वेळी भगवंतांच्या अंगाला

लागत असे. तयावेळी गंधवव गायन करीत आणण सत ू , मागध तसेच भाट अतितशय आनंदाने मद ृ ं ग, ढोल, नगारे आणण वीणा वाजवीत. (१-८)

भगवंतांच्या पतन्या हसत हसत वपचकार्यांनी पाणी उडवून तयांना िभजवून

टाक्त. तेसद्ध ु ा पुन्हा तयांच्यावर पाणी उडवीत. यिराजाने यक्षिणींसह ववहार करावा, तयाप्रमाणे भगवान आपल्या पतन्यांबरोबर रमा्ड करीत. तयावेळी तयांची विीस्थळे

आणण मांड्या ओल्या वस्त्रांमळ ु े ददसू लागत. पाणी उडवताना तयांच्या अंबाड्यातील

फुले खाली पडू लागत. तया वपचकारी काढून घेण्याचा बहाणा करून वप्रयतमाजवळ

जात आणण तया बहाण्याने तयांना आिलंगन दे त. तयांच्या स्पशावने पतन्यांच्या


हृदयामध्ये प्रेमभाव उचंबळून येत असे. तयामुळे तयांची मुखकमले प्रफुक्ल्लत होऊन तयांचे सौंंदयव आणखीच खुलून ददसे. तयावेळी श्रीकृष्णांची वनमाला तया राण्यांच्या

विीस्थळावर लागलेल्या केशराच्या रं गाने रं गून जाई. जलरमा्डेमध्ये मग्न झाल्यामुळे तयांचे कुरळे केस भरु भुर उडत असत. ते आपल्या राण्यांना वारं वार िभजवीत आणण तयासुद्धा तयांना ओलेगचंब करीत. जशी हक्ततणींनी घेरलेल्या गजराजाने रमा्डा करावी, तयाप्रमाणे श्रीकृष्ण तयांच्याबरोबर ववहार करीत. श्रीकृष्ण आणण तयांच्या पतन्या

जलरमा्डा केल्यानंतर आपापली वस्त्रे व अलंकार उतरवन गाणे, बजावणे या ू हायवसायावरच जयांची उपजीववका आहे , अशा नट-नतवक्ंना ती दे ऊन टाक्त. अशा

प्रकारे भगवान तयांच्याबरोबर ववहार करीत. तयावेळचे तयांचे मोहक चालणे, वातावलाप करणे, तयांचे पाहाणे, क्स्मत हास्य, हसणे-णखदळणे आणण आिलंगन दे णे इतयादींमुळे

तयांना आणखी कशाचेच भान राहात नसे. काही वेळा श्यामसुंदरांच्या गचंतनात तया

इततया मग्न होऊन जात क्, तया पुष्कळ वेळपयांत स्तब्ध राहात आणण पुन्हा तयांचेच गचंतन करीत वेड्याप्रमाणे असंबद्ध बडबड करीत. मी तयांचे बोलणे तुला ऐकवतो. (९-१४)

राण्या म्हणत- अग दटटवे ! रात्रीच्या यावेळी आपले अखंड ज्ञान झाकून ठाे वून

स्वती भगवानही झोपी गेले आहे त आणण तू मात्र झोपत नाहीस का? झोप उडालेली

तू अशीच रात्रभर जागून आरमाोश का करीत आहे स? गडे ! कमलनयन भगवंतांचे मधुर हास्य आणण लीलायुतत उदार नजरे ने तुझ्या हृदयालासुद्धा आमच्याप्रमाणे घरे पडली नाहीत ना? (१५)

अग चरमावाक् ! तू रात्रीच्या वेळी वप्रयकर ददसत नसल्यामळ ु े आपले डोळे बंद

करून अशा प्रकारे कषाण स्वराने तयाला बोलावीत आहे स का? आमच्याप्रमाणेच

भगवंतांची दासी होऊन तयांच्या चरणांवर वादहलेली पुष्पमाळ तू आपल्या वेणीत घालु इक्च्छतेस काय? (१६)

अरे समद्र ु ा ! तू तर नेहमी गजवनाच करीत असतोस. तल ु ा झोप येत नाही

का? तल ु ा सदै व जागे राहाण्याचाच रोग जडला आहे . आमच्या वप्रय श्यामसंद ु राने तझ ु े


धैय,व गांभीयव इतयादी स्वाभाववक गुण दहरवून घेतले आहे त. म्हणूनच तुझी अशी कठाीण अवस्था झाली आहे काय? (१७)

हे चंद्रा ! असाध्य असा ियरोग तल ु ा झाला आहे . म्हणन ू च तू इतका िीण

झाला आहे स. तयामळ ु े तू आपल्या ककरणांनी अंधार नाहीसा करू शकत नाहीस.

आमच्या वप्रय श्यामसुंदराच्या गोड गोष्टी ववसरल्यामुळे आमचे जसे बोलणे कमी झाले, तसेच तुझे ककरण कमी झाले असावेत, असेच आम्हांला वाटते. (१८)

हे मलयपववतावरील वायो ! आम्ही तझ ु े काय वाकडे केले आहे क्, जयामळ ु े तू

भगवंतांच्या

नेत्रकटािांनी

कामदे वाला पाठावतोस? (१९)

अगोदरच

घायाळ


आमच्या

मनात

पन् ु हा

श्रीमान मेघा ! तू तिनक्श्चतच यादवराजांचा लाडका आहे स. म्हणूनच तू

आमच्याचप्रमाणे तयांच्या प्रेमपाशात बांधला जाऊन तयांचे ध्यान करीत आहे स.

तयांच्या भेटीसाठाी तझ ु े मन कासावीस झाले आहे . तयामळ ु े च तू तयांची वारं वार आठावण काढून आमच्याप्रमाणे अश्रध ू ारा गाळीत आहे स ! अरे बाबा ! तयांच्याशी संबंध जोडणे म्हणजे खरोखर ववकतचे दख ु णे घेणेच होय ! (२०)

सुरेल गळा असणार्या कोककळा ! आमच्या प्राणवप्रयासारखेच, मधुर स्वरात तू

बोलतेस. वप्रयकराच्या ववरहामुळे मेलेल्यांना जीवन दे णार्या या गोड शब्दांत मला सांग क्, मी तुझ्या आवडीचे काय करू? (२१)

हे उदार मनाच्या पववता ! तू हलत-डुलत नाहीस क् काही सांगत-ऐकत

नाहीस. तू कोणतया तरी गहन गचंतम े ध्ये बुडाला आहे स, असे वाटते. आमच्याप्रमाणेच

तुलाही असे वाटते का क्, आमच्या स्तनांप्रमाणे असणार्या तुझ्या िशखरांवर वासुदेवांचे चरणकमल धारण करावेत ! (२२)

हे समुद्रपतनी नद्यांनो ! तुमचे डोह सुकून जाऊन तुम्ही अतयंत कॄश झाला

आहात. तुमच्यामध्ये उमललेल्या कमळांचे सौंंदयवही आता ददसत नाही. जशा आम्ही

आमच्या वप्रयतम श्यामसुंदरांची प्रेमळ नजर आमच्यावर न पडल्यामुळे बेचैन होऊन


अतयंत कृश झालो आहोत, तयाचप्रमाणे तुम्हीसुद्धा मेघांच्या द्वारा आपल्या वप्रयतम समुद्राचे पाणी न िमळल्यामुळे अशा दीन झाला आहात, असे वाटते. (२३)

हं सा ! अरे ये !! तझ पी ! बाबा रे ! ु े स्वागत असो. बैस. हे दध ू

श्यमासंद ु रांववर्षयी काही सांग. तू तयांचा दत ू आहे स, असे आम्हांला वाटते. श्रीकृष्ण सुखरूप आहे त ना? तयांची मैत्री फारच अक्स्थर आहे . तयांनी आम्हांला सांगगतलेले

तयांना आठावते का? ते आमची पवाव करीत नाहीत, तर आम्ही तरी तयांच्यामागे

कशाला धावावे ? हे िुद्राच्या दत ू ा ! आमची इच्छा पूणव करणार्या तयांना बोलावून आण. परं तु लक्ष्मीला मात्र बरोबर आणू नकोस. भगवंतांवर अनन्य प्रेम असणारी सवव क्स्त्रयांमध्ये एकटी लक्ष्मीच आहे काय? (२४)

श्रीकृष्णपतन्यांचा योगेश्वरे श्वर श्रीकृष्णांववर्षयी असाच अनन्य प्रेमभाव होता.

म्हणूनच तयांनी परमपद प्राप्त करून घेतले. जयांच्या लीला अनेक प्रकारे अनेक

गीतांच्या द्वारा गाईल्या गेल्या आहे त, तया केवळ ऐकूनच क्स्त्रयांचे मन बळे च तयांचेकडे ओढ घेत असे. मग जया तयांना आपल्या डोळ्यांनी प्रतयि पाहात होतया, तयांच्या बाबतीत काय बोलावे? (२५-२६) जया क्स्त्रयांनी जगद्गषा ु श्रीकृष्णांना आपले पती मानन ू प्रेमाने तयांचे चरण

चुरणे इतयादी वेगवेगळ्या प्रकारे तयांची सेवा केली, तयांच्या तपश्चयेचे काय वणवन करावे? (२७)

सतपुषार्षांचे एकमेव आश्रय असणार्या श्रीकृष्णांनी वेदोतत धमावचे स्वती

आचरण करून लोकांना दाखवून ददले क्, धमव, अथव आणण काम साध्य करण्याचे गहृ स्थाश्रम हे च स्थान आहे . म्हणन ू च ते गहृ स्थाला उगचत अशा धमावचा आश्रय घेऊन हायवहार करीत होते. तयांच्या सोळा हजार एकशे आठा राण्या होतया. राजा ! तया श्रेष्ठा

पतन्यांपैक् षाक्तमणी इतयादी आठा पट्टराण्या आणण तयांच्या पुत्रांचे मी यापूवीच रमामाने

वणवन केले आहे . तयांहायतितररतत सतयसंकल्प भगवान श्रीकृष्णांच्या आणखी जेवढ्या पतन्या होतया, तया प्रतयेक्चे दहा पुत्र होते. तया अतयंत परारमामी पुत्रांमध्ये अठारा

महारथी होते. तयांचे यश सववत्र पसरले होते. तयांची नावे माझ्याकडून ऐक. प्रद्यम् ु न,


अतिनषाद्ध, दीक्प्तमान, भानू, सांब, मध,ू बह ृ द्भान,ू गचत्रभान,ू वक ृ , अषाण, पुष्कर,

वेदबाहू, श्रुतदे व, सुनंदन, गचत्रबाहू, ववषाप, कवी आणण न्यग्रोध. हे राजेंद्रा ! श्रीकृष्णांच्या या पुत्रांपैक्सुद्धा षाक्तमणीनंदन प्रद्युम्न हा वपतयाप्रमाणेच सवाांत श्रेष्ठा होता. महारथी प्रद्युम्नाने षातमीच्या कन्येशी वववाह केला होता. तितच्यापासून अतिनषाद्ध

झाला. तयाला दहा हजार हततींचे बळ होते. षातमीच्या मुलीचा मुलगा अतिनषाद्ध याने षातमीच्या मुलाच्या मुलीशी वववाह केला. तितच्यापासून वज्रनाभ याचा जन्म झाला.

ीर्षींच्या शापाने यदव ु ंशाचा नाश झाल्यावर हाच एकटा वाचला होता. वज्रनाभाचा पुत्र प्रतितबाहू. प्रतितबाहूचा सब ु ाहू, सब ु ाहूचा शांतसेन आणण शांतसेनाचा शतसेन. या वंशात कोणीही पुषार्ष तिनधवन, तिनपुबत्रक अल्पायर्ष ु ी, अशतत ककंवा ब्राह्मणभतत नसलेला जन्मला नाही. परीक्षिता ! यदव ु ंशांमध्ये असे यशस्वी आणण परारमामी पुषार्ष होऊन गेले

क् , जयांची गणती हजारो वर्षाांमध्ये पूणव होऊ शकणार नाही. यदव ु ंशातील मुलांना िशिण दे ण्यासाठाी तीन कोटी अठ्ठावीस लाख आचायव होते, असे ऐककवात आहे . अशा

क्स्थतीत महातम्या यादवांची संख्या कशी सांगता येईल? स्वती महाराज उग्रसेन यांच्या आगधपतयाखाली जवळ जवळ एक महापद्म सैतिनक होते. (२८-४२)

प्राचीन काळी दे व आणण असरु यांच्या संग्रामाच्या वेळी पुष्कळसे उग्र

स्वभावाचे असुर मारले गेले. ते मनुष्यजातीत जन्माला येऊन घमेंडीने जनतेला त्रास दे ऊ लागले. तयांना शासन करण्यासाठाी भगवंतांच्या आज्ञेने दे वांनी यदव ु ंशामध्ये

अवतार घेतला होता. परीक्षिता ! तयांच्या कुळांची संख्या एकशे एक होती. ते सववजण श्रीकृष्णांनाच आपला स्वामी मानीत होते. जे तयांचे अनुयायी होते, तयांची सवव प्रकारे

भरभराट झाली. यदव ु ंिशयांचे गचतत श्रीकृष्णांमध्ये इतके जडले होते क्, तयांचे तिनजणे-उठाणे, दहंडणे-कफरणे, बोलणे-चालणे, खेळ, स्नान इतयादी कामांच्या बाबतीत

तयांना आपल्याला शरीर आहे , याचीही शद्ध ु ता राहात नसे. परीक्षिता ! जेहाहा परमतीथव अशा भगवंतांनी स्वती यदव ु ंशामध्ये अवतार घेतला, तेहाहा तया तीथावपुढे गंगाजलाचा

मदहमा आपोआपच कमी झाला. प्रेमाने वा द्वेर्षाने श्रीकृष्णपरायण झालेले तयांच्या स्वरूपालाच प्राप्त झाले. क्जला प्राप्त करण्यासाठाी दे वदानवही प्रयतन करीत असतात, तीच लक्ष्मीदे वी श्रीकृष्णांच्या सेवेत स्वती हायग्र असते. श्रीकृष्णांचे नाव एक वेळ ऐकल्याने

ककंवा

उच्चारल्याने

सवव

अमंगल

नाहीसे

करते.

सवव

कुळांचे

धमव


श्रीकृष्णांनीच स्थापन केले आहे त, तयांनी आपल्या हातामध्ये कालस्वरूप चरमा घेतलेले

आहे . अशा क्स्थतीत, तयांनी पथ् ृ वीवरील भार उतरववला, यात आश्चयव ते काय? भगवान श्रीकृष्णच सवव जीवांचे आश्रयस्थान आहे त. तयांनी दे वक्च्या उदरी जन्म घेतला ही केवळ तयांची लीला आहे . यदव ु ंशातील वीर पार्षवद होऊन तयांची सेवा करीत

असतात. तयांनी आपल्या बाहुबळाने अधमावचा अंत केला आहे . ते चराचराचे दीु ख नाहीसे करणारे आहे त. मंद हास्याने यत व्रजक्स्त्रया आणण ु त असे तयांचे श्रीमख ु नगरातील क्स्त्रयांच्या हृदयात प्रेमभाव वाढववते. अशा तयांचा जयजयकार असो !

प्रकृतीच्याही पलीकडे असलेल्या परमातम्याने स्वतीच स्थापन केलेल्या धमवमयावदेचे

रिण करण्यासाठाी ददहाय लीलाशरीर धारण केले आणण तयाला अनरू ु प अशा अनेक

अद्भम ू त घटनांचा अिभनय केला. तयांचे एक एक कमव, स्मरण करणार्यांच्या

कमवबंधनाला तोडून टाकणारे आहे . यदश्र ु ेष्ठा श्रीकृष्णांच्या चरणकमलांच्या सेवेचा अगधकार जो प्राप्त करून घेऊ इक्च्छतो, तयाने तयांच्या लीलांचेच श्रवण करावे. जेहाहा मनुष्य िणािणाला श्रीकृष्णांच्या मनोहर लीलाकथांचे श्रवण, क्तवन आणण गचंतन

करू लागतो, तेहाहा तयाची िणोिणी वाढणारी हीच भतती तयाला भगवंतांच्या परमधामाला नेऊन पोहोचववते. काळाच्या गतीच्या पलीकडे जणे जरी अतयंत कठाीण

असले, तरीसुद्धा तेथे काळाची डाळ िशजत नाही. तया धामाच्या प्राप्तीसाठाी अनेक सम्राटांनी आपले राजय सोडून अरण्याची वाट धरली आहे . (४३-५०)

अध्याय नहावदावा समाप्त स्कन्ध दहावा समाप्त ॥ हररी ॐ ततसत ् ॥


स्कंध ११ वा - अध्याय १ ला यदव ु ंशाला ीर्षींचा शाप श्रीशुकाचायव म्हणतात - भगवान श्रीकृष्णांनी बलराम व इतर यादवांना

आपल्याबरोबर घेऊन दै तयांचा संहार केला तसाच कौरवपांडवांमध्ये सुद्धा लवकरच

एकमेकांचे प्राण घेणारा असा कलह उतपन्न करून पथ् ृ वीवरील भार उतरववला. कौरवांनी कपटाने द्यूत खेळून, तिनरतिनराळ्या प्रकारे अपमान करून, तसेच द्रोपदीचे केस ओढणे इतयादी अतयाचार करून, पांडवांना अतितशय रमाोध उतपन्न केला आणण

तयांनाच तिनिमतत करून, भगवंतांनी दोन्ही बाजूंनी एकत्र आलेल्या राजांना मारून पथ् ु ंिशयांकडून ृ वीचा भार हलका केला. आपल्या बाहुबळावर सरु क्षित असलेल्या यदव राजे आणण तयांच्या सेनेचा नाश करून पथ् ृ वीवरील भार नष्ट केल्यानंतर कोणतयाही प्रमाणांनी न कळणार्या श्रीकृष्णांनी ववचार केला क्, एकापरीने पथ् ृ वीवरील भार

नाहीसा झाला तरी जोवर अक्जंतय यादवकुळ क्जवंत आहे , तोवर तो पण व णे नाहीसा ू प

झाला नाही, असेच मला वाटते. हा यदव ु ंश माझ्या आश्रयामळ ु े आणण ववशाल वैभवामळ ु े उन्मतत झाला आहे याचा दस ु र्या कोणाकडूनही कोणतयाही प्रकारे पराजय होणे शतय नाही म्हणून बांबूच्या बेटामध्ये ते एकमेकांवर घासल्यामळ ु े उतपन्न होणार्या अग्नीप्रमाणे या यदव ु ंशामध्येसुद्धा परस्पर कलह उतपन्न करून तयांचा नाश करावा तयानंतरच माझे येथील काम संपेल आणण मी आपल्या परमधामाकडे जाईन.

राजन ! सववशक्ततमान आणण सतयसंकल्प भगवंतांनी आपल्या मनात असा तिनश्चय

करून ब्राम्हणांच्या शापाचे तिनिमतत करून, आपल्याच वंशाचा संहार केला. त्रैलोतयाला सौंदयव प्रदान करणार्या आपल्या सौंदयवसप ं न्न श्रीववग्रहाने तयांनी सगळ्यांच्या नजरा आपल्याकडेच आकवर्षवत करून घेतल्या होतया तयांनी आपल्या ददहाय वाणीने तितचे स्मरण

करणार्यांचे

गचतत

आपल्याकडे

खेचन ू

घेतले

होते

आणण


चरणकमलांनी ती पाहाणार्यांच्या सवव करमाया थांबवल्या होतया. अशा रीतीने सहजपणे

तयांनी उततम क्तीचा ववस्तार पथ् ृ वीवर केला येथील लोक, कवींनी वणवन केलेल्या

माझ्या या क्तीचे गायन, श्रवण आणण स्मरण करूनच या अज्ञानरूप अंधकारातून

सुलभ रीतीने बाहे र येतील याप्रमाणे योजना करून श्रीकृष्णांनी आपल्या धामाकडे प्रयाण केले. (१-७)


परीक्षिताने ववचारले भगवन ! यदव ु ंशी तर ब्राम्ह्मणभतत होते, उदार होते,

तसेच वद्ध ृ ांची नेहमी सेवा करणारे होते िशवाय तयांचे गचतत भगवान श्रीकृष्णांचे ठाायी जडलेले होते असे असता ब्राह्मणांनी तयांना शाप का ददला ? हे ववप्रवर ! तया शापाचे कारण काय होते ? तसेच तयाचे स्वरूप काय होते ? सवव एकजूट असलेल्या तयांच्यात फूट कशी पडली ? हे सवव आपण मला सांगावे. श्रीशुक म्हणाले जयामध्ये

सवव सुंदर पदाथाांचा समावेश होता, असे शरीर धारण करून श्रीकृष्णांनी पथ् ृ वीवर कल्याणकारी कमे केली ते उदारक्ती पूणक व ाम प्रभू द्वारकाधामात रममाण होऊन रादहले आता तयांनी आपल्या कुलाचा नाश करण्याचे ठारववले कारण पथ् ृ वीवरील भार

उतरववण्याचे एवढे च कायव आता िशल्लक रादहले होते. श्रीकृष्णांनी अशी परम मंगलमय आणण पुण्यमय कमे केली क् जयांचे गायन करणार्या लोकांचे किलयुगामुळे होणारे सवव दोर्ष नष्ट हाहावेत आता वसद ु ेवांच्या घरी, काळरूपाने तिनवास करणार्या

तयांनी पाठाववल्यावरून ववश्वािमत्र, अिसत, कण्व, दव ु ावस, भग ृ ू, अंगगरा, कश्यप, वामदे व, अत्री, विसष्ठा, नारद इतयादी ीर्षी वपंडारक िेत्री गेले. (८-१२)

तयांनी

एके ददवशी यदव ु ंशातील काही उद्धट कुमार खेळतखेळत तयांच्याजवळ गेले खोटीच

नम्रता

धारण

करून


चरणी

प्रणाम

करून

ववचारले.

जांबवतीनंदन सांबाला स्त्रीचा वेर्ष दे ऊन तितला तयांच्याकडे नेऊन तयांनी ववचारले ,

"ब्राह्मणांनो ! ही डोळ्यांत काजळ घातलेली सुंदर स्त्री गभववती आहे ती आपणास एक

गोष्ट ववचारू इक्च्छते परं तु ते स्वतः ववचारण्यास लाजत आहे आपले ज्ञान, अबागधत आहे पुत्र हाहावा अशी दहची इच्छा आहे आणण आता दहच्या प्रसूतीची वेळ जवळ आली

आहे तर दहला काय होईल, हे आपण सांगावे". परीक्षिता ! तया कुमारांनी जेहाहा तयांची अशी चेष्टा केली, तेहाहा रागावून ते म्हणाले, "मुखाांनो ! याला तुमच्या कुळाचा नाश करणारे मुसळ होईल". मुनींचे हे म्हणणे ऐकल्यानंतर ते कुमार अतितशय भ्याले

तयांनी ताबडतोब सांबाच्या पोटावरील कपडे काढून पादहले, तर खरोखर तेथे तयांना

एक लोखंडी मस ु ळ ददसले. ते म्हणू लागले, "आम्ही अभागी हे काय करून बसलो ? आता लोक आम्हांला काय म्हणतील ?" याप्रमाणे हायाकूळ होऊन ते मस ु ळ घेऊन आपल्या घरी गेले. यावेळी तयांचे चेहरे कफके पडले होते ते यादवांच्या सभेत गेले

आणण ते मुसळ तेथे ठाे वून राजा उग्रसेनांना तयांनी सगळी घटना सांगगतली. राजन !


जेहाहा द्वारकेतील लोकांनी ब्राम्ह्मणांच्या शापाचे वतृ त ऐकले आणण आपल्या डोळ्यांनी ते मुसळ पादहले, तेहाहा ते आश्चयवचककत व भयभीत झाले कारण

ब्राह्मणांचा शाप कधी हायथव जात नाही, हे तयांना माहीत होते. यदरु ाज उग्रसेनांनी

तया मुसळाचा भुगा केला आणण तो व लोखंडाचा रादहलेला तुकडा समुद्रात फेकून दे वववला. (१३-२१)

तो लोखंडाचा तुकडा एका मासळीने गगळला आणण तो चुरा लाटांबरोबर वाहात

वाहात समुद्राच्या ककनार्यापयांत आला. थोड्याच ददवसात तो लहाहाळ्यांच्या रूपाने उगवला. मासे पकडण्यार्या कोळ्यांनी समद्र ु ात इतर माशांबरोबर या माशालाही पकडले

तयाच्या पोटात जो लोखंडाचा तुकडा होता, तो जरा नावाच्या हायाधाने आपल्या

बाणाच्या टोकाशी जोडला. भगवंतांना सवव काही माहीत होते हा शाप ते उलटवू शकत होते परं तु असे करणे तयांना योग्य वाटले नाही कालरूपधारी प्रभूंनी ब्राह्मणांच्या शापाला संमतीच ददली. (२२-२४)


स्कंध ११ वा - अध्याय २ रा श्रीनारदांचे वसद ु े वांकडे जाणे आणण तयांना राजा जनक व नऊ योगीश्वरांचा संवाद ऐकववणे श्रीशुक म्हणतात हे कुरूनंदना ! श्रीकृष्णांच्या सहवासात राहण्याच्या इच्छे ने

नारद श्रीकृष्णांनी स्वतःच्या शौयावने रिण केलेल्या द्वारकेत वारं वार येऊन राहात

असत. हे राजन ! जयाला इंदद्रये आहे त असा, सगळीकडून मतृ यन ू े वेढलेला कोणता प्राणी मोठामोठ्या दे वतांनीसद्ध ु ा उपासना करावी, अशा श्रीकृष्णचरणकमलांची सेवा

करणार नाही ? एकदा दे वर्षी नारद वसद ु े वांकडे आले ते आसनस्थ झाल्यावर तयांनी तयांची ववगधपूवक व पूजा व प्रणाम करून म्हटले - (१-३)


वसुदेव म्हणाले जयाप्रमाणे मातावपतयांचे पुत्राकडे येणे तयाच्या कल्याणासाठाी

ककंवा भगवद्भततांचे येणे प्रपंचाला उबगलेल्या दःु णखतांच्या कल्याणासाठाी असते, तसेच, हे भगवन ! आपले येणे हे सवव प्राण्यांच्या कल्याणासाठाीच असते. दे वतांचे वतवन

कधी

प्राण्यांच्या

दःु खाला

तर

कधी

सुखाला

कारणीभूत

होते

परं तु

आपल्यासारख्या भगवतप्रेमी साधूंची प्रतयेक कृती सवव प्राण्यांच्या कल्याणासाठाीच असते.

लोक

दे वतांना

जयाप्रकारे

भजतात,


दे वतासुद्धा

तयांना

प्रतितबबंबासारखेच कमावनस ु ार फळ दे तात परं तु सतपुरूर्ष दीनवतसल असतात ते सवाांनाच आपले समजतात. हे ब्रह्मन ! तरीसद्ध ु ा आम्ही आपणास भागवत धमावसंबंधी

प्रश्न ववचारीत आहोत जे श्रद्धेने ऐकल्यामळ ु े सगळीकडे भयप्रद असणार्या या संसारापासून मनुष्य मुतत होतो. पूवी मी मुतती दे णार्या भगवंतांची आराधना मुतती

िमळावी म्हणून नहाहे , तर ते मला पुत्ररूपाने प्राप्त हाहावेत, म्हणून केली होती कारण भगवंतांच्या मायेने मी तयावेळी मोदहत झालो होतो. हे सुव्रता ! आपण मला आता

असा उपदे श करा क्, जयामुळे अनेक संकटांनी सवव बाजूंनी वेढलेल्या या संसारातून मी सहज पार होऊन जाईन. (४-९)

श्रीशक ु म्हणतात राजन ! बवु द्धमान वसद ु े वांचा हा प्रश्न ऐकून दे वर्षी नारदांना

भगवंतांच्या गुणांचे स्मरण झाले आणण प्रेमपूवक व ते तयांना म्हणाले - (१०)

नारद म्हणाले हे यदश्र ु ेष्ठाा ! ववश्वाचे कल्याण करणारा भागवतधमव जाणून

घेण्यासंबंधीचा तम ु चा हा तिनश्चय अतितशय चांगला आहे . हे वसद ु े वा ! हा श्रेष्ठा

भागवत धमव असा आहे क्, जो ऐकल्याने, तयाचा उच्चार केल्याने, तयाचे स्मरण

केल्याने, तयाचा स्वीकार केल्याने ककंवा तयाला मान्यता ददल्यामुळेसद्ध व ही तयाच ु ा दज ु न िणी

पववत्र

होतात.

जयांचे

श्रवण

व

क्तवन

पावन

करणारे

आहे ,

तया

परमकल्याणस्वरूप व माझे आराध्यदै वत, अशा भगवान नारायणांचे तुम्ही आज मला स्मरण करून ददले आहे . तयासंबंधी हा एक प्राचीन इतितहास सांगतात तो म्हणजे

ीर्षभाचे पुत्र आणण महातमा ववदे ह यांचा संवाद होय. स्वायंभुव मनूचा वप्रयव्रत नावाचा एक पुत्र होता, तयाचा पुत्र आग्नीध्र, आग्नीध्राचा नाभी आणण नाभीचा ीर्षभ.

वासुदेवांचा अंश असणार्या तयांनी मोिधमावचा उपदे श करण्यासाठाी अवतार धारण केला होता तयाचे शंभर पुत्र होते आणण ते सगळे वेदांमध्ये पारं गत होते. (११-१६)


भरत हा तयांच्यामध्ये सवावत थोरला तो नारायणांचा परम भतत होता

तयांच्याच नावावरून अलौककक असा हा दे श भारतवर्षव या नावाने प्रिसद्ध झाला. तयाने

पथ् ृ वीच्या राजयाचा उपभोग घेतल्यावर ते सोडून तो वनात गेला तेथे तयाने तपश्चयेने भगवंतांची उपासना करून तीन जन्मांमध्ये भगवंतांना प्राप्त करून घेतले. तया

पुत्रांपैक् नऊ पुत्र या भारतवर्षावच्या नऊ द्वीपांचे अगधपती झाले आणण एततयाएंेंंशी

पुत्र कमवकांड रचणारे ब्राह्मण झाले. उरलेल्या भाग्यशाली नऊ जणांनी पररश्रमपूवक व

आतमववद्या संपादन करून ते आतमज्ञानी झाले होते तयामळ ु े ते नेहमी ददगंबर अवस्थेत राहात आणण अगधकारी परू ु र्षांना आतमज्ञानाचा उपदे श करीत असत तयांची

नावे अशी होती कवी, हरी, अंतररि, प्रबद्ध ु , वपप्पलायन, आववहदोषत्र, द्रिु मल, चमस व करभाजन. हे हायततअहायतत जग भगवद्रूप मानून ते आपल्याहून वेगळे नाही, असा अनुभव घेत पथ् ृ वीवर ववहार करीत होते. मनात येईल, तितकडे ते जात असत दे वता, िसद्ध, साध्य, गंधवव, यि, मनुष्य ककन्नर, नाग, मुनी, चारण, भूतनाथ, ववद्याधर, ब्राह्मण, गोशाळा अशा कोणतयाही जागी ते स्वच्छं दपणे जात सववजण जीवन्मत ु तच होते. (१७-२३)

ते एकदा या अजनाभ वर्षावत महातम्या तिनमीच्या, ीर्षींच्या द्वारा चालू

असलेल्या यज्ञात योगायोगाने जाऊन पोहोचले. ते भगवंतांचे परम भतत आणण

सूयावप्रमाणे तेजस्वी होते तयांना पाहून यजमान तिनमी, अग्नी आणण ीक्तवज असे सववजणच तयांच्या स्वागतासाठाी उभे रादहले. ते भगवंतांचे परम भतत आहे त, असे

जाणून ववदे हराजाने तयांना यथायोग्य आसनावर बसववले आणण प्रेमाने तयांची ववगधपूवक व पूजा केली. ते नऊही योगेश्वर आपल्या अंगकांतीने सनकाददकांसारखे तळपत होते राजाने ववनम्रतेने मस्तक लववून अतितशय प्रेमाने तयांना प्रश्न केला. (२४-२७)

ववदे हराजा म्हणाला - मी तर असे समजतो क्, आपण सववजण मधुसूदन

भगवंतांचे पार्षवदच आहात कारण भगवंतांचे भतत लोकांना पववत्र करण्यासाठाी सववत्र

कफरत असतात. जीवांना मनुष्यशरीर प्राप्त होणे, हे अतितशय कठाीण िशवाय ते िणभंगुर अशा या दे हात भगवंतांच्या भततजनांचे दशवन आणखीच दल व आहे . ु भ म्हणून हे बत्रलोकपावन महातम्यांनो ! आम्ही आपणास आमच्या परम कल्याणासंबंधी


ववचारीत आहोत कारण या जगात अधाव िण झालेला सतसंगसुद्धा मनुष्याचा फार मोठाा

ठाे वा

आहे .

आम्ही

ऐकण्याचे

अगधकारी

असलो,

तर

आपण


भागवतधमावचा उपदे श करावा कारण तयामुळे प्रसन्न झाले असता भगवान शरणागत भततांना स्वतःलासुद्धा दे ऊन टाकतात. (२८-३१)

तेहाहा

नारद म्हणाले हे वसुदेवा ! तिनमीने जेहाहा तया महातम्यांना हा प्रश्न ववचारला,

तयांनी

अतितशय

प्रेमाने

तया

प्रश्नाचा

सन्मान केला

ीक्तवजांच्या बरोबर बसलेल्या राजा तिनमीला ते म्हणाले - (३२)

आणण

सदस्य

व

कवी म्हणाला राजन ! भगवंतांच्या चरणांची तिनतय उपासनाच या जगात सवव

प्रकारचे भय नाहीसे करणारी आहे , असे माझे तिनक्श्चत मत आहे नश्वर पदाथाांववर्षयी

अहं ता व ममता उतपन्न झाल्यामुळे जयांचे गचतत उद्ववग्न झालेले असते, तयांना वाटणारी भीती या उपासनेने संपूणप व णे नाहीशी होते. अज्ञानी लोकांनासुद्धा अगदी सहजपणे सािात आपल्या प्राप्तीचे जे उपाय भगवंतांनी सांगगतले आहे त , तेच

"भागवत धमव" समज. राजन ! या भागवत धमावचा अवलंब करणार्या मनुष्यावर कधी

संकटे येत नाहीत आणण डोळे बंद करून तो पळाला म्हणजेच तयाच्या ववगधववधानात काही कमतरता रादहली तरी, तयाचे स्खलन ककंवा पतन होत नाही. (३३-३५) मनुष्य

शरीराने,

वाणीने,

मनाने,

इंददयांनी,

बुद्धीने,

अहं काराने

ककंवा

स्वभावाप्रमाणे जी जी कमे करील, ती ती सवव कमे तयाने तया परमपुरूर्ष नारायणांनाच समपवण करावीत. जो ईश्वराला ववन्मुख झाला, तयाला तयाच्या मायेमळ ु े आपल्या स्वरूपाची ववस्मत ृ ी होते आणण तयामुळे दे ह म्हणजेच मी असा तयाला भ्रम

होतो या आतम्याखेरीज दस ु रे काही मानण्यामुळे भय उतपन्न होते म्हणून गुरूंनाच आपले आराध्यदै वत मानून अनन्य भततीने तया ईश्वराचे भजन करा.वे. राजन ! हा द्वैतप्रपंच नसतानाही तयाची कल्पना करणार्याला तो भासतो जयाप्रमाणे स्वप्नामध्ये

स्वप्न पाहाणार्याच्या कल्पनेमळ ु े ककंवा जागेपणी तिनरतिनराळ्या मनोरथांमळ ु े एक ववलिण सष्ृ टी ददसू लागते तयाप्रमाणे म्हणन ं ंधी ू वववेक् पुरूर्षाने संसारातील कमाांसब संकल्पववकल्प करणार्या मनाला आवरावे तयामळ ु े च तयाचे भय नाहीसे होईल. भगवंतांच्या जन्माच्या आणण लीलांच्या पुष्कळशा मंगलमय कथा या जगात प्रिसद्ध


आहे त, तया ऐकाहायात तसेच तयांच्याववर्षयीची नामे व स्तोत्रे संकोच सोडून गात

राहावीत िशवाय प्रपंचामध्ये आसतत न होता सवव हायवहार करावेत. जो हे व्रत घेतो, तयाच्या हृदयात, आपल्या वप्रयतम प्रभूंच्या नामसंक्तवनाने प्रेमाचा अंकुर उगवतो

तयाचे गचतत द्रवते तो वेड्याप्रमाणे कधी खदखदन ू हसतो तर कधी मोठ्याने रडू लागतो कधी मोठ्याने भगवंतांना हाका मारतो तर कधी तयांच्या गुणांचे गायन करू लागतो कधी कधी नाचतोसुद्धा अशा वेळी तयाला लोकांची मुळीच पवाव नसते. (३६-४०)

आकाश, वाय,ू अग्नी, पाणी, पथ् ृ वी, ग्रहनित्रे, प्राणी, ददशा, वि ृ वनस्पती,

नद्या, समुद्र हे सगळे , इतकेच काय, सारे चराचर भगवंतांचे शरीर समजून तयाला अनन्य भावाने नमस्कार करावा. जसे जेवणार्याला प्रतयेक घासाबरोबर तप्ृ ती, जीवनशतती आणण भूक नाहीशी होणे असे तीन फायदे

एकाच वेळी होतात,

तयाचप्रमाणे जो मनष्ु य भगवंतांना शरण जातो, तयाला भगवंतांबद्दल प्रेम, तयांच्या स्वरूपाचा अनभ ु व आणण इतर सवव वस्तंवू वर्षयी वैराग्य, अशा तीनही गोष्टींची एकाच

वेळी प्राप्ती होते. हे राजन ! अशा प्रकारे जो भतत तिनरं तर भगवंतांचे भजन करतो, तयाला भगवंतांववर्षयी भतती, संसाराबद्दल वैराग्य आणण भगवंतांच्या स्वरूपाचे ज्ञान प्राप्त होते आणण तेहाहा तो परम शांतीचा प्रतयि अनभ ु व घेऊ लागतो. (४१-४३)

राजाने ववचारले आता आपण मनष्ु यांपैक् भागवत कोणाला म्हणावे, ते सांगा

तयाचे धमव कोणते ? तयाचा स्वभाव कसा असतो ? तो माणसांशी कसा वागतो ? काय बोलतो ? आणण कोणतया लिणांमळ ु े तो भगवंतांना वप्रय होतो ? (४४)

हरी म्हणाला आतमस्वरूप भगवान सवव प्राण्यांमध्ये आतमरूपाने रादहले आहते, असे जो पाहातो, तयाचबरोबर सवव चराचर आतमस्वरूप भगवंतांमध्येच आहे त, असे

पाहातो, तो उततम भागवत समजावा. जो भगवंतांवर प्रेम, तयांच्या भततांशी मैत्री, दःु खी व अज्ञान्यांवर कृपा आणण भगवंतांचा द्वेर्ष करणार्यांची उपेिा करतो, तो

मध्यम प्रतीचा भागवत होय. आणण जो भगवंतांच्या मत ू ीचीच पूजाअचाव श्रद्धेने करतो, परं तु तयांचे भतत ककंवा अन्य लोकांवर प्रेम करीत नाही, तो कतिनष्ठा भतत होय. (४५-४७)


जो इंदद्रयांनी ववर्षयांचे ग्रहण करतो, परं तु तयाबद्दल आवडनावड बाळगत नाही,

ही सवव भगवंतांचीच माया आहे , असे मानतो, तो उततम भागवत समजावा.

जन्ममतृ यू, तहानभूक, श्रम, भय आणण लालसा हे ववकार रमामशः शरीर, प्राण, इंदद्रये, मन आणण बुद्धी यांना होत असतातच जो भगवंतांचे स्मरण करण्यात इतका तन्मय झालेला असतो क्, या प्रापंगचक गोष्टींनी त्रस्त होत नाही, तो उततम भागवत होय.

जयाच्या मनामध्ये ववर्षयभोगांची इच्छा, कमवप्रवतृ ती आणण तयांचे बीज असणारी वासना यांचा उदय होत नाही आणण जो केवळ वासद ु े वांच्या आश्रयानेच राहातो, तो

उततम भागवत होय. जयाला या शरीराचा, चांगल्या कुळात जन्मल्याचा, तसेच वणव, आश्रम आणण जातीचाही अहं कार नसतो, तोच भगवंतांना वप्रय असतो. जो संपतती

ककंवा शरीर इतयादींच्या बाबतीत "हे माझे आणण हे दस ु र्याचे" असा भेदभाव मानीत

नाही, सवव पदाथाांमध्ये समस्वरूप अशा परमातम्याला पाहात असतो, व तयामळ ु े शांत राहातो, तो भगवंतांचा उततम भतत होय. आपले अंतःकरण भगवन्मय करणार्या

दे वतासुद्धा भगवंतांचे जे चरणकमल धुंडाळीत असतात, तयांच्यापासून अधे तिनिमर्षसुद्धा जो दरू होत नाही, मग तयासाठाी एखाद्याने तयाला बत्रभुवनाचे वैभव जरी ददले तरीसुद्धा तो तयांचे स्मरण सोडीत नाही, तोच वैष्णवांमध्ये अग्रगण्य होय. भगवंतांच्या

बत्रभुवनहायापी चरणांच्या बोटांच्या नखरतनांच्या चंदद्रकेने जया भततजनांच्या हृदयाचा

बत्रववध ताप एक वेळ दरू केला, तयांच्या हृदयामध्ये, जसा चंद्रोदय झाल्यावर सय ू ावचा

ताप जाणवत नाही, तसा तो ताप परत कसा आपला प्रभाव दाखवील ? अगतितक होऊन नामोच्चार केल्यावरसद्ध ु ा संपूणव पापराशी नष्ट करणारे सािात भगवान श्रीहरी,

प्रेमरजजन ू े चरणकमल बांधन ू ठाे वल्यामळ ु े जयाचे हृदय एका िणापुरतेसद्ध ु ा सोडीत नाहीत, तो भगवद्भततांमध्ये मुख्य होय. (४८-५५)



स्कंध ११ वा - अध्याय ३ रा माया, माया ओलांडण्याचे उपाय, ब्रह्म आणण कमवयोगाचे तिनरूपण राजाने ववचारले सववशततीमान परमकारण भगवंतांच्या मायावींनासुद्धा मोदहत करणार्या

मायेचे स्वरूप आम्ही जाणू इक्च्छतो तरी आपण ते आम्हांला सांगावे. संसारातील

तिनरतिनराळ्या तापांनी पोळलेला मी एक मनष्ु य, तया तापांवरील और्षध असणारे , आपण जे

भगवतकथारूप अमत ृ ाचे पान आपल्या वाणीने करवीत आहात, तितचे सेवन करीत असताना माझी तप्ृ तीच होत नाही. (१-२)

अंतररि म्हणाला राजन ! आददपुरूर्ष जया शततीने चराचराचा आतमा होऊन,

तयांना ववर्षयभोग आणण मोि दे ण्यासाठाी पंचमहाभत ू ांच्याद्वारे श्रेष्ठाकतिनष्ठा

सष्ृ टी


करतात,

तितलाच

"माया"

अनेक प्रकारची

म्हणतात.

अशा


पंचमहाभत ू ांच्या द्वारे तयार झालेल्या प्राणणशरीरांमध्ये प्रवेश करून स्वतःलाच एक मन आणण पाच ज्ञानेंदद्रये व पाच कम]दद्रये अशा दहा रूपांत ववभागून तयांच्याद्वारा तोच ववर्षयांचा उपभोग घेतो. तो दे हािभमानी जीव ईश्वराकडून प्रकािशत झालेल्या

इंदद्रयांच्या द्वारा ववर्षयांचा उपभोग घेतो आणण या पंचमहाभूतांपासून तिनमावण झालेल्या शरीरालाच आपले स्वरूप मानून तयातच आसतत होतो. नंतर तोच दे हधारी

जीव इंदद्रयांनी सकाम कमे करतो आणण तयानुसार शुभ कमावचे फळ सुख आणण अशुभ कमावचे फळ दःु ख भोगत या जगात भटकत राहातो. अशा प्रकारे हा कमवपरतंत्र जीव अनेक अमंगल कमवफळांना भोगत पंचमहाभूतांच्या प्रलयापयांत जन्ममतृ यूंच्या

फेर्यात कफरत राहातो. जेहाहा पंचमहाभूतांच्या प्रलयाची वेळ येऊन ठाे पते, तेहाहा अनादद आणण अनंत असा काळ, द्रहायगण ु ातमक हायतत सष्ृ टीला नामरूपरदहत करून मळ ू

कारणात ववलीन करतो. तयावेळी पथ् ृ वीवर सलग शंभर वर्षेपयांत भयंकर कोरडा दष्ु काळ पडतो प्रलयकाळाच्या शततीने सय ू ावची उष्णता आणखी वाढून तितन्ही लोक

तापू लागतात. तयावेळी शेर्षनागाच्या सहस्त्र मख ु ांतन ू बाहे र पडणारा अग्नी वार्याच्या

साह्याने पाताळापासन ू वर वर येऊन सारे जाळण्यास सुरूवात करतो आणण तो चारी


बाजूंना पसरतो. एवढे झाल्यावर प्रलयकालीन मेघ हततीच्या सोंडेएवढ्या पजवन्यधारांचा शंभर वर्षेपयांत वर्षावव करतात तयामळ ु े हे ववराट ब्रह्मांड पाण्यामध्ये बुडून जाते. राजन ! जसे इंधन नसेल, तर आग ववझून जाते, तयाचप्रमाणे तयावेळी ववराट पुरूर्ष आपले

ब्रह्मांडशरीर सोडून सूक्ष्म अशा अहायततात ववलीन होतो. प्रलयकालीन वारा पथ् ृ वीचा गुण गंध आकर्षून व घेतो तयामुळे तितचे पाण्यात रूपांतर होते जेहाहा तोच वारा पाण्यातील रस शोर्षून घेतो, तेहाहा तेच पाणी तेज बनते. जेहाहा प्रलयकालीन अंधार

अग्नीचा गण ु रूप काढून घेतो, तेहाहा तो अग्नी वायम ू ध्ये लीन होतो आणण जेहाहा आकाश वायच ू ा स्पशवगण ु काढून घेत,े तेहाहा तो वायू आकाशात लीन होतो. राजन !

तयानंतर काळरूप ईश्वर जेहाहा आकाशाचा गण ु शब्द, काढून घेतो, तेहाहा ते आकाश तामस अहं कारात लीन होते इंदद्रये आणण बुद्धी राजस अहंकारात लीन होतात

साक्ततवक अहं कारापासून उतपन्न झालेल्या दे वतांसह मन साक्ततवक अहंकारात प्रवेश

करते अहंकार महततततवामध्ये ववलीन होतो महततततव प्रकृतीमध्ये आणण प्रकृती ब्रह्मामध्ये लीन होते. उतपतती, क्स्थती आणण संहार करणारी ही भगवंतांची बत्रगण ु मय माया आहे आम्ही तुला दहचे वणवन करून सांगगतले आता तू आणखी काय ऐकू इक्च्छतोस ? (३-१६)

राजाने म्हटले, महर्षे ! आपले मन जयांच्या ताब्यात नाही, तयांना तरण्यास

कठाीण अशी ही भगवंतांची माया स्थूलबुद्धी लोक सहज कसे पार करू शकतील, ते मला सांगा. (१७)

प्रबुद्ध म्हणाला स्त्रीपरू ु र्षसंबंध इतयादी संबंधानी बांधली गेलेली माणसे सख ु ाची

प्राप्ती आणण दःु खाची तिनवतृ ती यासाठाी कमे करीत असतात परं तु तयांचे फळ मात्र उलट िमळते, याचा ववचार करावा. िमळववण्यास कठाीण, नेहमी पीडा दे णारे व

स्वतःचा मतृ यूस्वरूप असलेले, द्रहाय, घर, पुत्र, आप्तेष्ट, पशू इतयादी नाशवान पदाथव िमळाले तरी तयांपासून कोणते सुख िमळणार आहे ? याचप्रमाणे कमावने िमळणारे

परलोकसुद्धा असे नाशवान आहे त, असे समजावे तेथेही पथ् ृ वीवरील लहानलहान राजांप्रमाणे बरोबरीच्यांशी स्पधाव व वरचढांशी द्वेर्ष असतो िशवाय तयांचाही नाश

असतो. म्हणून आपले परम कल्याण हाहावे, अशी जयाला इच्छा असेल, तयाने गरू ु ं ना शरण गेले पादहजे ते गुरू शब्दज्ञानी, ब्रह्मानुभवी व तयामळ ु े शान्तगचतत असावेत.


ब्रह्मक्जज्ञासूने गुरूंनाच आपला आतमा आणण दे व मानून, तिनष्कपटभावाने तयांची सेवा

करून आणण तयांच्या साक्न्नध्यात राहून भागवतधमावचे िशिण प्राप्त करून र्घयावे यामुळेच सवावतमा व भततांना स्वतःचे दान करणारे भगवान प्रसन्न होतात. (ते भागवत धमव असे) सववप्रथम प्रापंगचक गोष्टीबद्दल अनासततभाव, नंतर सतसंगती व सवावबद्दल यथायोग्य दया, मैत्री आणण ववनय असावा. पाववत्रय, तप, सहनशतती, मौन,

स्वाध्याय, सरळपणा, ब्रह्मचयव, अदहंसा तसेच सुखदःु ख इतयादी द्वंद्वांमध्ये समबुद्धी असणे. सवव दठाकाणी चैतन्यरूपात आतम्याला आणण तिनयंता म्हणन ू ईश्वराला पाहाणे,

एकांतात राहणे, घराची आसतती न ठाे वणे, पववत्र वल्कले धारण करणे, जे काही

िमळे ल, तयातच संतोर्ष मानणे. भगवतप्राप्तीचा मागव दाखववणार्या शास्त्रांववर्षयी श्रद्धा

आणण दस ु र्या कोणतयाही शास्त्रांची तिनंदा न करणे, प्राणायामाने मनाचा, मौनाने वाणीचा आणण वासना सोडून कमाांचा संयम करणे, सतय भार्षण करणे, इंदद्रयांचा व

मनाचा तिनग्रह करणे. अद्भूत लीला करणार्या भगवंतांच्या जन्म, कमव आणण गुणांचे श्रवण, क्तवन आणण ध्यान करणे तसेच सवव कमे भगवंतांसाठाीच करणे. यज्ञ, दान, तप, जप, सदाचारपालन आणण स्त्री, पुत्र, घर, प्राण इतयादी जे काही आपल्याला वप्रय

असेल, ते सवव भगवंतांच्या चरणी अपवण करणे. जया मनुष्यांनी श्रीकृष्णांचा आपला

आतमा आणण स्वामी म्हणून सािातकार करून घेतला असेल, तयांच्यावर प्रेम, तसेच स्थावरजंगम

अशा

प्राण्यांची,

ववशेर्षतः

संतमहं तांची

सेवा

करणे.


परमपावन यशासंबंधी एकमेकांशी चचाव करणे आणण अशा प्रकारच्या साधकांवर

आपापसात प्रेम करणे, आपापसात संतष्ु ट राहाणे आणण प्रपंचातन ू तिनवतृ त होऊन

एकमेकांमध्ये आध्याक्तमक शांतीचा अनभ ु व घेणे. राजन ! पापांच्या समह ू ांचे श्रीकृष्ण एका िणात भस्म करतात सवाांनी तयांचेच स्मरण करावे आणण एकमेकांकडून स्मरण करवून र्घयावे अशा प्रकारे साधनभततीचे अनुष्ठाान करता करता प्रेमभततीचा उदय होतो आणण प्रेमाच्या उद्रे काने तयांच्या शरीरांवर रोमांच उभे राहातात. अशी प्रेमभतती

उतपन्न झाली क्, ते भतत भगवक्च्चंतन करता करता कधी रडतात, कधी हसतात, कधी आनंददत होतात, कधी भान ववसरून भगवंतांशी बोलू लागतात, नाचतात, गातात, तयांना शोधतात आणण शेवटी तयांच्याशी एकरूप होऊन आनंदमग्न होतात.

जो अशा प्रकारचे भागवतधमावचे िसद्धांत गुरूंकडून आतमसात करतो, तयाला तयांच्या


योगाने भततीची प्राप्ती होते आणण तो नारायणपरायण होऊन, क्जच्या कचाट्यातून सुटणे अतितशय अवघड आहे , ती माया सहजपणे पार करतो. (१८-३३)

राजाने म्हटले परमातम्याचे स्वरूप जाणणार्यांमध्ये आपण सववश्रेष्ठा आहात

म्हणन ू मला आता जया परब्रह्म परमातम्याचे ‘नारायण‘ नावाने वणवन केले जाते, तयांचे स्वरूप सांगा. (३४)

वपप्पलायन म्हणाला राजन ! जी या जगाची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलयाचे कारण असन स्वतः मात्र कारणदहत आहे ; स्वप्न, जागत ू ु ुप्ती या ृ ी आणण सर्ष

अवस्थांमध्ये तसेच समाधी अवस्थेतसद्ध ु ा सािीरूपाने ववद्यमान असते, क्जच्या सततेनेच शरीर, इंदद्रये, प्राण आणण अंतःकरण ही सवव चेतन होऊन आपापली कामे

करतात, तयाच परम सतय वस्तूला ‘नारायण‘ समजावे. जशा अग्नीच्या दठाणग्या अग्नीला प्रकािशत करू शकत नाहीत क्, जाळू शकत नाहीत, तयाचप्रमाणे तया

परमतततवामध्ये मनाची गती नाही क् वाणीची गती नाही, डोळे तयाला पाहू शकत नाहीत आणण बुद्धी तयांच्यासंबंधी ववचार करू शकत नाही, प्राण आणण इंदद्रयेही तयाला जाणत नाहीत "नेतितनेतित" हे श्रुतींचे शब्दसुद्धा बोध करून दे णार्या साधनांचा तिनर्षेध करून तातपयवरूपाने जेथे तिनर्षेध संपतो, ते आपले मूळ दाखववतात कारण हे मळ ू

नसेल, तर तिनर्षेधच िसद्ध होणार नाही. जेहाहा सष्ृ टी नहाहती, तेहाहा केवळ हे एकच तततव होते सष्ृ टीचे तिनरूपण करण्यासाठाी तयालाच सततवरजतमातमक प्रकृती म्हटले

गेले परत तयालाच ज्ञानप्रधान असल्यामळ ु े महततततव, करमायाप्रधान असल्याने सत्र ू ातमा आणण जीवाची उपाधी असल्याने अहंकार म्हटले गेले वास्तववक इंदद्रयांच्या अगधष्ठाात्री

दे वता, इंदद्रये, तयांचे ववर्षय ककंवा तयांपासन ू िमळणारे सख ु या ववववध शतती ब्रह्मच आहे त तातपयव, जे काही कायवकारण आहे , ते सवव, तसेच तयाच्या पलीकडे जे काही

आहे , तेसुद्धा ब्रह्मच आहे . आतमा ब्रह्मस्वरूप असल्यामुळे कधी जन्म घेत नाही क् कधी मरत नाही कधी तयाची वाढ होत नाही क् कधी तयाच्यात घट होत नाही पररवतवनशील सवव अवस्था व पदाथव यांच्या तितन्ही काळांचा तोच सािी आहे सवाांमध्ये

नेहमी अववनाशी असा तो आहे जसा प्राण एकच असूनही तिनरतिनराळ्या दठाकाणी असल्याने तयाची अनेक नावे आहे त, तयाचप्रमाणे आतमा ज्ञानस्वरूप व एक

असूनसुद्धा इंदद्रयांमुळे अनेक भासतो. अंडज, जरायुज, उद्िभजज व स्वेदज या सवव


जीवशरीरांमध्ये एकच प्राणशतती जीवांच्याबरोबर तेथे तेथे जाते सुर्षुक्प्तअवस्थेमध्ये

जेहाहा इंदद्रये तिनश्चेष्ट झालेली असतात, अहं कारसुद्धा तिनदद्रतावस्थेत असतो, तेहाहा

िलंगशरीररदहत हा कूटस्थ आतमाच असतो तयामुळेच ‘मी सुखाने झोपलो होतो‘ याचे स्मरण


नंतर

होते.

भगवान

कमलनाभांच्या

चरणकमलांची

प्राप्ती

करण्याच्या इच्छे ने जेहाहा तीव्र भतती केली जाते, तेहाहा तीच भतती गुण आणण कमाांनी उतपन्न झालेले गचततातील सवव दोर्ष, जाळून टाकते जेहाहा गचतत शुद्ध होते,

तेहाहा आतमतततवाचा सािातकार होतो जसे डोळे तिनददोषर्ष असल्यास सय ू ावच्या प्रकाशाची प्रतयि अनभ ु त ू ी येऊ लागते. (३५-४०)

राजा म्हणाला आता आपण आम्हांला कमवयोगाचा उपदे श करा जयायोगे

मनुष्य शुद्ध होऊन तयाला लवकरच कमवफलतयागाने िमळणारी श्रेष्ठा नैष्कम्याववस्था प्राप्त होते. हाच प्रश्न एकदा मी माझ्या वडडलांजवळ असताना सनकादी ीर्षींना

ववचारला होता परं तु सववज्ञ असन ू ही तयांनी मला माझ्या प्रश्नाचे उततर ददले नाही याचेही कारण आपण मला सांगावे. (४२)

आववहदोषत्र म्हणाला राजन ! कमव. (शास्त्रववदहत), अकमव. (तिनवर्षद्ध) आणण

ववकमव. (ववदहत कमावचे उल्लंघन) ही तितन्ही कमे फतत वेदांद्वारे च जाणली जातात लौककक हायवहारातून यांचे स्वरूप ठारवणे योग्य नाही वेद अपौरूर्षेयईश्वररूप आहे त,

म्हणून तयांचे तातपयव ववद्वानांनाही कळत नाही, असे समजून सनकादी ीर्षींनी तझ् ु या प्रश्नाचे उततर ददले नाही. या वेदांचा मख् ु याथव वेगळा आणण तातपयव वेगळे

असते कमवबंधनातन ू मत ु त होण्यासाठाी हे कमवच करावयास सांगतात जसे, लहान मल ु ाला िमठााईची लालच ू दे ऊन और्षध ददले जाते, तयाप्रमाणे हे अज्ञानी लोकांना

फळांचे प्रलोभन दाखवून कमाांमध्ये प्रवतृ त करतात. जो अज्ञानी असून इंदद्रये जयाला

वश नाहीत, तयाने जर आपल्या मनानस ु ार वेदोतत कमाांचा तयाग केला, तर तयाने ववदहत कमाांचे आचरण व केल्यामुळे तयाच्या हातून अधमव घडतो व तो जन्ममतृ यच् ू या बंधनातून सुटत नाही. म्हणून जो वेदोतत कमाांचेच अनुष्ठाान करून तयांच्या फळाची

इच्छा न धरता ती भगवंतांना समपवण करतो, तयाला कमावच्या तिनवतृ तीपासून प्राप्त

होणारी ज्ञानरूपी िसद्धी प्राप्त होते वेदांमध्ये स्वगावददरूप फळांचे जे वणवन आहे , तयाचे तातपयव कमाांची आवड तिनमावण करण्यामध्ये आहे . (४३-४६)


जयाला आपल्या ब्रह्मस्वरूप आतम्याची हृदयग्रंथी, "मी आणण माझे" ही

कल्पना नाहीशी हाहावी असे वाटत असेल, तयाने वैददक आणण तांबत्रक अशा दोन्ही पद्धतींनी भगवंतांची आराधना करावी. गरू ु ं च्याकडून दीिा िमळाल्यावर तयांच्याकडून

अनुष्ठाानववधी िशकावा नंतर आपल्याला भगवंतांची जी मत ू ी वप्रय वाटे ल, तितच्या दठाकाणीच भगवंतांची पूजा करावी. अगोदर स्नान इतयादी करून शुद्ध होऊन भगवंतांच्या मूतीसमोर बसावे प्राणायाम इतयादींनी शरीर शुद्ध करावे तयानंतर

आसनववधी, न्यास वगैरे करून घेऊन भगवंतांची पूजा करावी. अगोदर पूजासादहतय, जमीन,

स्वतः

व

दे वमत ू ी

हे

सवव

पूजेसाठाी

योग्य

बनवावे

नंतर

आसनावर

ं डून, पाद्य, अर्घयव इतयादी पात्रे जवळ तयार ठाे वावीत मंत्रोच्चारपव व पाणी िशप ू क तदनंतर एकाग्रगचतत होऊन, हृदयादी न्यास करावे नंतर हृदयात भगवंतांचे ध्यान

करून समोरील मूतीमध्ये तितची स्थापन करावी आणण दे शकालानुसार िमळालेल्या

पूजासामग्रीने मूलमंत्र म्हणून तितची पूजा करावी. तया तया उपास्यदे वतेच्या मूतीची हृदयादी अंगे आयुधादी उपांगे आणण पार्षवदांसदहत तयांच्या तयांच्या मंत्रांनी पाद्य,

अर्घयव, आचमन, स्नान, वस्त्रे, अलंकार, गंध, फुले, अिता, माळा, धूप, दीप, नैवेद्य

इतयादींनी यथासांग पूजा करावी नंतर स्तोत्रांनी स्तुती करून भगवंतांना नमस्कार करावा. तेच आपल्यामध्ये आहे त, असे ध्यान करीत भगवंतांच्या मूतीचे पूजन करावे तिनमावल्य

आपल्या मस्तकावर

धारण

करावे

नंतर

मोठ्या

आदराने भगवंतांना

हृदयामध्ये व योग्य दठाकाणी ठाे वून पज ू ेची समाप्ती करावी. जो मनष्ु य अशा प्रकारे

अग्नी, सय ू ,व जल, अतितथी आणण आपल्या हृदयामध्ये आतमरूप श्रीहरींची पूजा करतो, तो लवकरच मत ु त होतो. (४७-५५)


स्कंध ११ वा - अध्याय ४ था भगवंतांच्या अवतारांचे वणवन राजा म्हणाला - श्रीहरींनी स्वेच्छे नुसार जे जे अवतार घेऊन आतापयांत जया

जया लीला केल्या, करीत आहे त ककंवा करतील, तया आपण आम्हांला सांगाहायात. (१)


द्रिु मल म्हणाला - भगवान अनंत असन ू तयांचे गुणही अनंत आहे त तयांच्या

गुणांची गणती करीन, असे जो म्हणतो, तो मूखच व म्हटला पादहजे एखादा कोणी

कोणतयाही रीतीने पथ् ृ वीवरील धुळीचे कण मोजेल, परं तु सवव शततींचे आश्रय

असलेल्या भगवंतांच्या गुणांची ककतीही काळ लागला तरी गणती करू शकणार नाही. भगवंतांनी स्वतःच तिनिमवलेल्या पंचमहाभत ू ांच्या योगाने ववराट शरीराची तिनिमवती करून आपल्या अंशाने तयात प्रवेश केला तेहाहा तया आदददे व नारायणाला ‘पुरूर्ष‘ हे नाव िमळाले हा तयांचा पदहला अवतार होय. तयांच्या ववराट शरीरात तितन्ही लोक रादहले

आहे त तयांच्याच इंदद्रयांपासन ू सवव दे ह धारण करणार्यांची ज्ञानेंदद्रये आणण कम]दद्रये

तिनमावण झाली आहे त तयांच्या स्वरूपापासन ू च प्राण्यांमध्ये ज्ञानाचा संचार होतो तयांच्या श्वासोच्छवासाने सवव शरीरात बळ येते तसेच इंदद्रयांमध्ये ओज आणण काम

करण्याची शतती उतपन्न होते तेच सततव इतयादी गुणांनी ववश्वाची उतपतती, क्स्थती

प्रलय करतात म्हणन ू तेच आददकताव होत. सववप्रथम जगाच्या उतपततीसाठाी तयांच्या

रजोगुणापासून ब्रह्मदे व तिनमावण झाले नंतर ते आददपुरूर्षच आपल्या सततवांशाने जगाच्या क्स्थतीसाठाी तसेच ब्राह्मण व धमव यांच्या रिणासाठाी यज्ञपती ववष्णू झाले

तसेच तेच तमोगुणाच्या अंशाने जगाच्या संहारासाठाी रूद्र झाले अशा प्रकारे तिनरं तर तयांच्यापासूनच प्रजेची उतपतती, क्स्थती आणण संहार होत असतात. (२-५)

दि प्रजापतीची मूती नावाची कन्या धमावची पतनी होती आददपुरूर्षाने

तितच्यापासून ीवर्षश्रेष्ठा, शांतगचतत अशा नर आणण नारायण यांच्या रूपाने अवतार

धारण केला तयांनी नैष्कम्यव प्राप्त करून दे णार्या कमावचा उपदे श केला व स्वतःसुद्धा तयाचेच अनुष्ठाान करीत आजही ते बदद्रकाश्रमामध्ये आहे त मोठामोठाे ीर्षी तयांच्या

चरणकमलांची सेवा करीत असतात. इंद्राला शंका आली क्, तपश्चयेने हे आपले

स्थान दहरावून घेऊ इक्च्छतात, तेहाहा तयाने तपश्चयेमध्ये ववर्घन आणण्यासाठाी पररवारासह कामदे वाला पाठाववले कामदे वाला भगवंतांच्या मदहम्याचे ज्ञान नहाहते

म्हणन ू तो अप्सरागण, वसंत ीत,ू शीतल वायू यांच्यासह बदद्रकाश्रमात जाऊन क्स्त्रयांच्या कटािबाणांनी तयांना घायाळ करण्याचा प्रयतन करू लागला. हे इंद्राचे अवववेक् कृतय आहे , हे जाणन ू आदददे व, गवव न बाळगता भयकंवपत झालेल्या तया

सवाांना हसतहसत म्हणाले "कामदे वा ! दे गांगनांनो ! वायो ! तुम्ही िभऊ नका


आमच्या आदरातितथ्याचा स्वीकार करा आता इथेच थांबा आमचा आश्रम सुना करून

जाऊ नका". राजन ! नरनारायण ीर्षींनी अभयदान दे त जेहाहा तयांना असे म्हटले , तेहाहा कामदे व इतयादी लाजेने माना खाली घालून दयाळू नरनारायणांना म्हणाले "प्रभो

! आपल्याबाबतीत ही काही आश्चयावची गोष्ट नाही; कारण आपण मायेच्या पलीकडे गेलेले आणण तिनवववकार आहात म्हणूनच आतमाराम आणण ज्ञानी पुरूर्ष तिनरं तर

आपल्या चरणकमलांना प्रणाम करीत असतात. तुमचे भतत आपल्या स्थानाचे उल्लंघन करून तम ु च्या परमपदाला जातात, म्हणन ू दे व तिनरतिनराळ्या प्रकारे तयांच्या

साधनेत ववर्घने तिनमावण करतात परं तु जे लोक यज्ञ इतयादींच्या द्वारे दे वतांना

आहुतींच्या रूपाने तयांचा भाग दे त राहातात, तेहाहा ते ववर्घने आणीत नाहीत परं तु जर आपली कृपा असेल, तर मात्र आपले भततजन तया ववर्घनांचा माथ्यावर पाय दे तात. (६-१०)

काहीजण खोल समद्र ु ाप्रमाणे असलेल्या तहानभक ू , ऊनथंडीपाऊस, अंतबावह्य

प्राण, यांमळ ु े होणारे कष्ट तसेच रसनेंदद्रये आणण जननेंदद्रयांचा आवेग यांना ओलांडून

पलीकडे जातात, परं तु ते पुन्हा गाईच्या खरु ाने तयार झालेल्या खड्ड्यातील पाण्यात बुडावे, तसे तिनष्फळ रमाोधाच्या आहारी जाऊन आपली कठाीण तपश्चयाव धळ ु ीला

िमळववतात". ते अशी स्तुती करीत असताना सववशततीमान नारायणांनी तयांच्यासमोर पुष्कळशा वस्त्रालंकरांनी नटलेल्या अतयंत रमणीय क्स्त्रया प्रगट करून दाखववल्या तया तेथे भगवंतांची सेवा करीत होतया. इंद्राच्या सेवकांनी जेहाहा लक्ष्मीसमान असणार्या

तया रूपवती क्स्त्रयांना पादहले, तेहाहा तयांच्या ददहाय सौंदयावसमोर तयांचे लावण्य कफके

पडले तया क्स्त्रयांच्या ददहाय सुगंधाने तया मोदहत झाल्या. माना खाली घातलेल्या

तयांना हसल्यासारखे करून दे वदे वेश म्हणाले, "जी तुम्हांला अनुरूप वाटे ल, अशी कोणतीही एक स्त्री तुम्ही तिनवडून र्घया ती तुमच्या स्वगवलोकाचे भूर्षण ठारे ल". "ठाीक

आहे ," असे म्हणन ू इंद्राच्या सेवकांनी भगवंतांच्या आज्ञेचा स्वीकार करून तयांना

नमस्कार केला नंतर श्रेष्ठा अप्सरा उववशीला पुढे करून ते स्वगवलोक् गेले. तेथे जाऊन तयांनी इंद्राला नमस्कार केला आणण सभेत दे वतांच्या समि नारायणांच्या सामथ्यावचे वणवन केले ते एकून आश्चयवचककत झालेला इंद्र भयभीत झाला. (११-१६)


भगवान ववष्णूंनी आपल्या स्वरूपापासून न ढळता जगाच्या कल्याणासाठाी

कलावतार धारण केले ववदे हराज ! हं स, दततात्रेय, सनकाददक आमचे वडील ीर्षभ यांच्या रूपाने अवतीणव होऊन तयांनी आतमसािातकाराच्या साधनांचा उपदे श केला

आहे तयांनीच हयग्रीव अवतार घेऊन मधुकैटभ नावाच्या असुरांचा संहार करून तयांनी चोरून नेलेले वेद परत आणले. प्रलयाच्या वेळी मतस्यावतार घेऊन तयांनी मन,ू पथ् ृ वी आणण वनस्पतींचे रिण केले तसेच वराहावतार घेऊन पथ् ृ वीचा रसातलातून उद्धार

करतेवेळी दहरण्यािाचा संहार केला कूमाववतार धारण करून अमत ृ मंथनाच्या वेळी आपल्या पाठाीवर मंदराचल ठाे वून घेतला तयाचप्रमाणे तयांनी शरणागत आतव भतत गजेंद्राला मगरीपासन ू सोडववले. (१७-१८)

एकदा वालणखल्य ीर्षी तपश्चयाव करता करता अतयंत कृश झाले होते ते

जेहाहा कश्यप ीर्षींसाठाी सिमधा आणीत होते, तेहाहा थकून जणू समुद्रात पडावे, तसे गायीच्या खरु ांनी केलेल्या खड्ड्यातील पाण्यात पडले तयांनी स्तत ु ी केल्यानंतर

भगवंतांनी अवतार घेऊन तयांना वर काढले वत्र ृ ासरु ाल मारले तेहाहा इंद्राला ब्रह्महतयेचा दोर्ष लागल्यामळ ु े तो िभऊन लपून बसला तेहाहा भगवंतांनी तया हतयेपासन ू इंद्राचे

रिण केले तसेच जेहाहा असरु ांनी अनाथ दे वांगनांना कैद केले, तेहाहासद्ध ु ा भगवंतांनी तयांना असुरांच्या बंददवासातून सोडववले भगवंतांनी सजजनांचे रिण करण्यासाठाी

निृ संहावतार धारण केला आणण दहरण्यकिशपूला ठाार मारले. दे वतांच्या रिणासाठाी दे व आणण असूर यांच्या संग्रामामध्ये तयांनी दै तयपतींचा वध केला तसेच वेगवेगळ्या मन्वन्तरांमध्ये आपल्या शततीने अनेक कलावतार धारण करून याचकाचा बहाणा

करून, ही पथ् ृ वी दै तयराज बलीकडून काढून घेतली व अददतितनंदन दे वतांना ददली. परशुरामअवतार घेऊन तयांनीच पथ् ृ वीला एकवीस वेळा िबत्रयहीन केले ते म्हणजे

है हयवंशाचा नाश करण्यासाठाी भग ृ ुवंशामध्ये पेटलेला अग्नी होते तयाच भगवंतांनी

रामावतारामध्ये समद्र ु ावर सेतू बांधन ू रावणासह लंका उध्वस्त केली तयांची क्ती सवव लोकांचे पाप नष्ट करणारी आहे तया सीतापतींचा ववजय असो. राजन ! अजन्मा

असन ू ही पथ् ु ंशात जन्म घेतील ृ वीवरील भार कमी करण्यासाठाी तेच भगवान यदव

आणण दे वताही करू शकणार नाहीत, अशी कमे करतील पुढे भगवानच बुद्धाच्या रूपाने प्रगट होतील आणण यज्ञाचा अगधकार नसणारे यज्ञ करीत असल्याचे पाहून, अनेक


प्रकारच्या तकवववतकाांनी, तयांना मोदहत करतील किलयुगाच्या शेवटी कल्क् अवतार

घेऊन तेच शूद्र राजांचा वध करतील. हे ववदे हराज ! अनंतक्ती जगन्नाथाचे असे अनेक जन्म आणण कमे यांचे भततांनी वणवन केले आहे . (१९-२३)


स्कंध ११ वा - अध्याय ५ वा भक्ततहीन पुरूर्षांची गती आणण भगवंतांच्या पूजाववधीचे वणवन राजाने ववचारले - हे श्रेष्ठा आतमज्ञानी योगेश्वरांनो ! जयांच्या भोगेच्छा पूणव

झालेल्या नसतात, तसेच जयांचे मन स्वाधीन नाही, तयामळ ु े जे लोक भगवंतांचे बहुधा भजन करीत नाहीत, अशा लोकांना कोणती गती प्राप्त होते ? (१) चमस

भुजांपासून

म्हणाला

-

सततवरजप्रधान

ववराट

िबत्रय,

पुरूर्षांच्या

मुखापासून

मांड्यांपासून

रजतम

सततवप्रधान प्रधान

वैश्य

ब्राह्मण, आणण

चरणांपासून तमप्रधान शूद्र अशी गुणांनस ु ार चार वणाांची उतपतती झाली आहे तसेच

तयांच्याच मांड्यांपासन ू गहृ स्थाश्रम, हृदयापासन ू ब्रह्मचयव, विःस्थळापासन ू वानप्रस्थ

आणण मस्तकापासन ू संन्यास हे चार आश्रम उतपन्न झाले आहे त जे लोक प्रतयि

आपला वपता असणार्या भगवंतांचे भजन करीत नाहीत, उलट तयांचा अनादर करतात, ते वणावश्रमापासून च्युत होऊन अधोगतीला जातात. पुष्कळशा क्स्त्रया आणण शूद्र इतयादी भगवंतांच्या कथा आणण तयांचे नामसंक्तवन इतयादींना दरु ावले आहे त आपल्यासारख्यांनी तयांना कथाक्तवनाची सोय उपलब्ध करून दे ऊन तयांच्यावर दया

करावी. ब्राह्मण, िबत्रय आणण वैश्य जन्माने, वेदाध्ययनाने तसेच उपनयनादी संस्कारांनी


चरणांपयांत

जाऊन

पोहोचले

आहे त

तरीसुद्धा

वेदांतील

अथववादामुळे ते कमवफलांत आसतत होतात. तयांना कमावचे रहस्य कळत नसते मूखव


असूनही ते स्वतःला पंडडत समजतात आणण अिभमानातच गुरफटून जातात ते गोड

शब्दांनी भुलून जातात आणण तया गोड फलस्वरूप वाणीची चटक लागलेले ते मूखव स्वतःही स्वगवसुखांची वाखाणणी करू लागतात. रजोगुणामुळे तयांचे संकल्पही भयंकर असतात तयांच्या इच्छांनातर सीमाच नसते सापासारखा तयांचा रमाोध असतो असे हे

ढोंगी, घमेंडखोर पापी भगवंतांच्या वप्रय भततांची णखल्ली उडववतात. ते क्स्त्रयांच्या

सहवासात राहून गहृ स्थाश्रमामध्ये सवावत अगधक सुख तेच असल्याचे सांगतात ते अन्नदान, यज्ञववधी, दक्षिणा इतयादी नसलेले यज्ञ करतात आणण दहंसेचा दोर्ष लिात न घेता पोटासाठाी बबचार्या पशंच ू ी हतया करतात. धन, वैभव, कुलीनता, ववद्या, दान, सौंदयव, सामथ्यव आणण कमव यांच्या घमेंडीने ते आंधळे बनतात असे हे दृष्ट,

भगवतप्रेमी संतांचा, इतकेच नहाहे तर ईश्वराचासुद्धा अपमान करतात. भगवान आकाशाप्रमाणे तिनरं तर सवव शरीर धारण करणार्यांमध्ये रादहलेले आहे त व तेच आपला

वप्रयतम आतमा आहे त हे वेदांनी सांगगतलेले तततव हे मूखव लिात घेत नाहीत आणण

आपल्या मनातील कामना वेदांनी सांगगतल्याचे सांगतात. जगात मैथुन, मांस आणण मद्य यांच्या सेवनाकडे मानव प्राण्याची स्वाभाववक प्रवतृ ती असते म्हणून तयामध्ये

प्रवतृ त करण्यासाठाी वेद आज्ञा करीत नाहीत तर वववाह, यज्ञ आणण सौत्रामणी

यज्ञांच्या द्वारे जी तयांच्या सेवनाची हायवस्था लावून ददली आहे , ती लोकांच्या उच्छृंखल प्रवतृ तींवर तिनयंत्रण ठाे वून तयांच्यापासून लोकांना तिनवतृ त करण्यासाठाी आहे .

धनाचे उदद्दष्ट धमव हे च होय कारण धमावमळ ु े च परमतततवाचे ज्ञान, तयापासन ू

सािातकार व तयामळ ु े च परम शांती यांचा लाभ होतो परं तु लोक तया धनाचा उपयोग कामोपभोगासाठाी करतात आणण शरीराला मतृ यू अटळ आहे , हे ते पाहात नाहीत. सौत्रामणी यज्ञामध्येसुद्धा मद्याचा वास घेणे, एवढे च ववधान आहे वपण्याचे नाही

यज्ञामध्ये पशूला फतत स्पशव करावयासच सांगगतले आहे , दहंसा नहाहे ! तसेच धमवपतनीबरोबर मैथन ु सुद्धा ववर्षयभोगासाठाी नहाहे , तर संततीसाठाी आहे हा आपला ववशुद्ध धमव ते जाणत नाहीत. (२-१३)

जे हे जाणत नाहीत, ते गवववष्ठा वास्वववक अज्ञानी असन ू ही स्वतःला योग्य

समजतात व तिनःशंकपणे पशंच ू ी दहंसा करतात परं तु मेल्यानंतर ते पशच ू तयांना खातात. हे शरीर मरणारे आहे व याच्याशी संबंगधत असणारे ही तसेच आहे त तरीही जे


लोक फतत आपल्या शरीरावर प्रेम करून दस ु र्या शरीरात राहाणाराही आपलाच आतमा

सववशक्ततमान श्रीहरीच आहे , हे न कळून तयांचा द्वेर्ष करतात म्हणून तयांचा

अधःपात होतो. जया लोकांनी मोि प्राप्त करून घेतला नाही आणण जे पूणव अज्ञानीसुद्धा नाहीत, ते धमव, अथव, काम या तीन पुरूर्षाथाांनाच महततव दे तात तयामुळे िणभरही तयांना शांती िमळत नाही ते आतमघातक्च होत. अज्ञानालाच ज्ञान

मानणार्या या आतमघातक् लोकांना कधीच शांती िमळत नाही काळाने जयांचे

मनोरथ धळ ु ीला िमळवले आहे त, असे हे लोक कृतकृतय न होताच नाश पावतात. जे

लोक भगवंतांना ववन्मख ु झाले आहे त, ते अतयंत पररश्रम करून िमळववलेली घर, पुत्र, िमत्र आणण धनसंपतती सोडून दे ऊन शेवटी नाईलाजाने घोर नरकात जाऊन पडतात. (१४-१८)

राजाने म्हटले - भगवान, कोणतया वेळी, कोणता रं ग व कोणता आकार

धारण करतात आणण माणसे तयांची कोणतया नावांनी आणण ववधींनी उपासना करतात, ते आपण सांगावे. (१९)

करभाजन म्हणाला - सतय, त्रेता, द्वापर आणण कली अशी चार युगे आहे त

या युगांमध्ये भगवंतांचे वेगवेगळे रं ग, नामे आणण आकृती असतात तसेच वेगवेगळ्या

ववधींनी तयांची पूजा केली जाते. सतययग ु ांमध्ये भगवंतांचा रं ग शुभ्र असतो तयांना

चार हात आणण मस्तकावर जटा असतात ते वल्कले नेसतात कृष्णाक्जन, यज्ञोपवीत, रूद्रािांची माळ, दं ड आणण कमंडलू ते धारण करतात. तया यग ु ातील माणसे शांत, वैरभाव न बाळगणारी, सवाांचे दहत गचंतितणारी आणण समदशी असतात इंदद्रये आणण

मन ताब्यात ठाे वून ती तपश्चयेने दे वाची आराधना करतात. तया यग ु ात हं स, सप ु णव, वैकंु ठा, धमव, योगेश्वर, अमल, ईश्वर, पुरूर्ष, अहायतत आणण परमातमा ही तयांची नावे असतात. त्रेतायुगामध्ये भगवंतांचा रं ग लाल असतो तयांना चार हात असतात ते तीन

मेखला धारण करतात तयांचे केस सुवणावसारखे असतात ते वेदांनी प्रतितपादन केलेल्या

यज्ञाच्या रूपात राहून स्रुक, स्रुवा इतयादी यज्ञपात्रे धारण करतात. तया युगातील माणसे धमाववर तिनष्ठाा ठाे वणारी आणण वेदांचे अध्ययनअध्यापन करणारी असतात ीग्वेद, यजुवेद आणण सामवेदरूप वेदत्रयीच्या द्वारे ते सववदेवस्वरूप भगवान श्रीहरींची आराधना करतात. त्रेतायुगामध्ये तयांना ववष्ण,ू यज्ञ, पक्ृ श्नगभव, सववदेव, उरूरमाम,


वर्ष ृ ाकपी, जयंत आणण उरूगाय या नावांनी संबोधतात. द्वापरयुगात भगवंतांचा रं ग

सावळा असतो ते पीतांबर धारण करतात शंख, चरमा, गदा, पद्म ही स्वतःची आयुधे तयांच्या हातात असतात विःस्थळावरील श्रीवतस इतयादी गचह्ने आणण कौस्तुभमणी इतयादी

लिणांनी

ते

ओळखले

जातात.

राजन

!


क्जज्ञासू

माणसे,

राजगचह्नांनी युतत अशा तया परमपुरूर्षाची वैददक आणण तांबत्रक ववधींनी आराधना

करतात. ते म्हणतात, "वासुदेव, संकर्षवण, प्रद्युम्न आणण अतिनरूद्ध या चतुहायह ूव रूपात असणार्या आपणास आम्ही नमस्कार करतो ीर्षी नारायण, महातमा नर, ववश्वेश्वर, ववश्वरूप आणण सववभत ू ातमा अशा भगवंतांना नमस्कार असो. राजन ! अशा प्रकारे

द्वापरयग ु ातील लोक जगदीश्वराची स्तत ु ी करतात आता किलयग ु ामध्ये अनेक तंत्रांच्या पद्धतींनी भगवंतांची जशी पूजा केली जाते, तयाचे वणवन ऐक. (२०-३१) किलयुगामध्ये

भगवंतांचा कृष्णवणव असतो इंद्रनील रतनाप्रमाणे तयांच्या

अंगाची कांती उजजवल असते ते हृदय इतयादी अंगे, कौस्तभ ु इतयादी उपांगे, सद ु शवन इतयादी अस्त्रे आणण सन ु ंद प्रभत ु त असतात श्रेष्ठा बवु द्धमान परू ु र्ष ृ ी पार्षवदांनी यत

किलयग ु ात, नामसंक्तवनरूप यज्ञांनी तयांची आराधना करतात. ते लोक अशी स्तत ु ी

करतात "हे शरणागतरिका ! आपले चरणारववंद सववदा ध्यान करण्यायोग्य, सांसाररक

संकटांचा नाश करणारे , भततांचे मनोरथ पूणव करणारे असे आहे त ते तीथवस्वरूप

आहे त िशव, बह्मदे व इतयादी तयांची स्तत ु ी करतात शरण जाण्यास योग्य, सेवकांच्या सवव ववपततींचा नाश करणारे व संसारसागर पार करून नेणारी ती नौका आहे हे

महापुरूर्ष ! अशा आपल्या चरणारववंदांना मी वंदन करीत आहे . हे धमवशील महापुरूर्ष ! रामावतारामध्ये जे वपतयाच्या सांगण्यावरून दे वतांनीसुद्धा इच्छा करावी आणण जी टाकणे कठाीण अशा राजयलक्ष्मीला सोडून रानावनात कफरत रादहले, पतनीला हहाया

असलेल्या मायावी हररणाचा जयांनी पाठालाग केला, तया चरणारववंदांना मी वंदन करतो. (३२-३४) राजन

!


युगांतील

लोक

याप्रमाणे

आपपल्या

युगानरू ु प

नामरूपांनी भगवंतांची आराधना करतात कारण सवव पुरूर्षाथाांचे स्वामी श्रीहरीच आहे त. किलयुगामध्ये केवळ संक्तवनानेच सगळे मनोरथ पूणव होतात म्हणून या युगाचा हा गुण जाणणारे सारग्राही श्रेष्ठा पुरूर्ष किलयुगाची अतितशय प्रशंसा करतात.


संसारचरमाामध्ये कफरणार्या माणसांना भगवंतांच्या नामसंक्तवनापेिा अगधक दस ु रा लाभ नाही कारण तयामुळेच तयांच्या संसाराचा नाश होऊन तयांना परम शांतीचा

अनुभव येतो. राजन ! सतय, त्रेता आणण द्वापर या युगांतील प्रजेला असे वाटते क्, आपला जन्म किलयग ु ात हाहावा कारण किलयुगात काही काही दठाकाणी भगवतपरायण

भतत जन्माला येतील म्हणून महाराज ! किलयुगात द्रववड दे शामध्ये पुष्कळसे भतत होतील तेथे ताम्रपणी, कृतमाला, पयक्स्वनी, परम पववत्र कावेरी, महानदी आणण

प्रतीची नावाच्या नद्या वाहातात राजन ! जे लोक या नद्यांचे पाणी वपतात, तयांचे अंतःकरण शद्ध ु होते आणण ते बहुधा भगवान वासद ु े वांचे भतत होतात. (३५-४०) राजन ! जो कतभ व ृ ाव सोडून सवावतमभावाने शरणागतवतसल, भगवान मुकंु दांना

शरण जातो, तो, दे व, ीर्षी, भूत, कुटुंबीय, अतितथी व वपतर यांच्या ीणातून मुतत होतो तो कोणाचाही सेवक ककंवा कोणाच्याही ीणात राहात नाही. जो भतत आपल्या

वप्रयतम भगवंतांच्या चरणकमलांचे अनन्यभावाने भजन करतो, तयाच्याकडून चक ु ून एखादे पापकमव घडले, तरी तयाच्या हृदयात असलेले परमपुरूर्ष श्रीहरी ते सगळे धऊ ु न टाकतात. (४१-४२)

नारद म्हणतात - असे हे भागवतधमव ऐकून िमगथलानरे श संतुष्ट झाला तयाने

आपल्या आचायाांना घेऊन तया नऊ जयन्तीपुत्रांची पूजा केली. यानंतर सवाांच्या दे खतच हे िसद्ध अंतधावन पावले तिनमीने तयांच्याकडून ऐकलेल्या भागवतधमाांचे

आचरण केले आणण परमगती प्राप्त करून घेतली. हे वसद ु े वा ! तह ु ी ऐकलेल्या या भागवत धमाांचे जर श्रद्धेने आचरण करशील, तर शेवटी सवव आसततींपासन ू मत ु त होऊन भगवंतांचे परमपद प्राप्त करून घेशील. तम् ु हा दांपतयांच्या क्तीने सवव जग

भरून गेले आहे कारण सववशक्ततमान भगवान श्रीकृष्ण तम ु चे पुत्र झाले आहे त.

श्रीकृष्णांवर पुत्रप्रेम करणार्या तुम्ही तयांच्यासंबंधीच्या दशवन, आिलंगन, बोलणेचालणे, झोपवणे, बसववणे, जेवू घालणे, इतयादींद्वारा आपले हृदय शुद्ध करून घेतले आहे .

िशशुपाल, पौंड्रक, शाल्व इतयादी राजांनी वैरभावाने का असेना, श्रीकृष्णांचे चालणे, लीलाववलास पाहणे इतयादींचे झोपताबसताना गचंतन केले होते आणण तयायोगे तयांची

वतृ ती श्रीकृष्णाकार झाली तयामुळे ते सारूप्यमुततीचे अगधकारी झाले तर मग जे लोक अनन्य प्रेमभावाने तयांचे गचंतन करतात, तयांच्याववर्षयी काय बोलावे ? श्रीकृष्णांना


तुम्ही फतत तुमचा समजू नका ते सवावतमा, सवेश्वर, सवव कारणांच्या पलीकडचे

आणण अववनाशी आहे त तयांनी मायेने मनुष्यरूप प्रगट करून आपले ऐश्वयव झाकून ठाे वले आहे . पथ् ृ वीला भारभूत झालेल्या राजरूप असुरांचा नाश, संतांचे रिण आणण

जीवांना मुतती दे ण्यासाठाीच ते अवतीणव झाले आहे त, म्हणूनच तयांची क्ती सगळ्या जगात गाईली जाते. (४३-५०)

श्रीशुक म्हणतात नारदांच्या तोंडून हे सवव ऐकून भाग्यवान वसुदेव आणण

भाग्यवती दे वक् या दोघांनाही अतितशय आश्चयव वाटले तयांच्या मनात जो काही मोह

िशल्लक होता, तो तयांनी तयाच िणी सोडून ददला. राजन ! हा पववत्र इतितहास जो एकाग्र गचतताने आतमसात करतो, तो आपला सगळा शोकमोह दरू सारून ब्रह्मपदाला पात्र होतो. (५१-५२)


स्कंध ११ वा - अध्याय ६ वा भगवंतांना स्वधामाला परतण्यासाठाी दे वतांची प्राथवना व प्रभासिेत्री जाण्याची यादव तयारी करीत असलेले पाहून उद्धवांचे भगवंतांकडे येणे श्रीशुक म्हणतात एकदा द्वारकेत आपले पुत्र सनक इतयादी, दे व आणण

प्रजापतींसह ब्रह्मदे व, भत ू गणांसह सवेश्वर महादे व, मरूद्गणांसह दे वराज इंद्र, बारा आददतय, आठा वस,ू अक्श्वनीकुमार, ीभ,ू अंगगरस, अकरा रूद्र, ववश्वेदेव, साध्यगण, गंधवव, अप्सरा, नाग, िसद्ध, चारण, गह् ु यक, ीर्षी, वपतर, ववद्याधर, ककन्नर इतयादी दे वगण, मनुष्यासारखा मनोहर वेर्ष धारण करून जयांनी आपल्या श्रीववग्रहाने तितन्ही लोकांमध्ये सवव लोकांचे पापताप नाहीसे करणारी क्ती पसरववली, तया श्रीकृष्णांच्या दशवनासाठाी

आले.

सवव


ऐश्वयावने

समद्ध ृ


तया

दे दीप्यमान

द्वारकापुरीत ददहाय तेजाने तळपणार्या श्रीकृष्णांचे तयांनी दशवन घेतले तयांना ककतीही पादहले, तरी तयांचे नेत्र तप्ृ त होत नहाहते. स्वगावतील उद्यानातील फुलांचा तयांनी


यदश्र ु ेष्ठा जगदीश्वरावर वर्षावव केला आणण सुंदर शब्दाथाांनी युतत अशा वाणीने ते तयांची स्तुती करू लागले. (१-६)

दे व म्हणाले "हे स्वामी ! कमाांच्या मोठ्या बंधनातन ू सट ु ण्याची इच्छा करणारे

मम ु ि ु ू भक्ततभावाने आपल्या हृदयात जयांचे गचंतन करीत असतात, तया आपल्या चरणकमलांना आम्ही बुद्धी, इंदद्रये, प्राण, मन आणण वाणीने आज प्रतयि नमस्कार

करीत आहोत. हे अक्जत ! आपण मायेच्या गुणांमध्ये राहून या अगचंतय नामरूपातमक प्रपंचाची बत्रगुणमय मायेने हायततरूपात आपल्यातच उतपतती, पालन आणण संहार

करता पण या कमाांनी आपण िलप्त होत नाही कारण सवव दोर्षांपासून आपण मत ु त आहात आणण कोणतयाही प्रकारचे आवरण नसलेल्या आपल्या अखंड स्वरूपभूत

परमानंदामध्ये तिनमग्न असता. हे स्तुती करण्यायोग्य परमातमन ! जया लोकांची

गचततवतृ ती रागद्वेर्षाददकांनी कलुवर्षत झालेली असते, ते उपासना, वेदाध्ययन, दान,

तपश्चयाव, यज्ञइतयादी कमाांनी तशी शुद्ध होत नाही, जशी शद्ध ु ान्तःकरण मनष्ु यांची आपल्या क्तीच्या श्रवणाने वाढलेल्या श्रेष्ठा श्रद्धेने होते. मोिप्राप्तीसाठाी मननशील

मम ु ि ु ू जयांना आपल्या प्रेमाने द्रवलेल्या हृदयात ठाे वतात, पांचरात्रववधीचे उपासक

आपल्यासारख्या ऐश्वयावच्या प्राप्तीसाठाी जयांची उपासना करतात, वासद ु े व, संकर्षवण, प्रद्युम्न आणण अतिनरूद्ध या चतुहायह ूव ाच्या दठाकाणी क्जतेंदद्रय भतत स्वगवलोकाच्या

पलीकडील भगवद्धामाच्या प्राप्तीसाठाी बत्रकाळ जयांची पूजा करतात, याक्षज्ञक लोक

तितन्ही वेदांनी सांगगतलेल्या ववधीने आपल्या पववत्र हातामध्ये हववद्रव हाय घेऊन जयांचे गचंतन करतात, तुमचेच स्वरूप असलेल्या मायेचे स्वरूप जाणून घेऊ इक्च्छणारे

योगीजन हृदयाच्या आत जयांचे ध्यान करतात आणण श्रेष्ठा भततजनांना जे परम इष्ट वाटतात, तेच आपले चरण हे प्रभो ! आमच्या सवव अशुभ वासना, भस्म करण्यासाठाी

अक्ग्नस्वरूप

होवोत.

हे

प्रभो

!

ही

भगवती

लक्ष्मी

आपल्या

विःस्थळावरील कोमेजलेल्याही वनमालेचा सवतीप्रमाणे मतसर करीत असते तरीसद्ध ु ा

तितची पवाव न करता भततांनी या माळे ने केलेल्या पज ू ेचा जे स्वीकार करतात, ते आपले चरण नेहमी आमच्या ववर्षयवासनांना जाळण्यासाठाी अक्ग्नस्वरूप होवोत !. हे

भगवन अनंता ! वामन अवतारामध्ये बलीच्या बंधनासाठाी जयाने तीन पावले टाकली

होती, जो सतयलोकावरील ववजयध्वजच वाटत होता, ब्रह्मदे वांनी जो धुतला तेहाहा


तयातून कोसळणार्या गंगेच्या तीन धारा तीन पताकांसारख्या वाटत होतया, जयाला

पाहून असुरांची सेना भयभीत आणण दे वसेना तिनभवय झाली होती, जो दे वांना स्वगव दे णारा आणण असुरांना पाताळात नेणारा होता, तो आपला चरण आम्हा भजन करणार्यांचे सगळे पाप धुऊन टाको !. आपापसात भांडून कष्टी होणारे ब्रह्मदे व

इतयादी शरीरधारी, वेसण घातलेले बैल मालकाच्या ताब्यात असावेत, तयाप्रमाणे

जयाच्या अधीन आहे त, जो कालस्वरूप व प्रकृतितपुरूर्षांच्या पलीकडे असणार्या आपला

पुरूर्षोततमाचा चरण आहे , तो आमचे कल्याण करो !. हे प्रभो ! या जगाची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलय यांचे आपण परम कारण आहात कारण शास्त्रे म्हणतात क्, आपण प्रकृती, पुरूर्ष आणण महततततव यांचेसद्ध ु ा तिनयंत्रण करणारे काल आहात तोच

हा दहवाळा, उन्हाळा आणण पावसाळा या तीन रूपांनी यत ु त असणार्या संवतसराच्या रूपाने सवाांना ववनाशाकडे घेऊन जाणारा आहे तो अतितशय वेगवान काळ म्हणजे

आपण पुरूर्षोततम आहात. हा पुरूर्ष आपल्याकडे शतती प्राप्त करून घेऊन अमोघवीयव बनतो आणण नंतर मायेमध्ये ववश्वाच्या गभवरूप महततततवाची स्थापना करतो यानंतर

तेच महततततव बत्रगुणमय मायेच्या साह्याने पथ् ृ वी, जल, तेज, वाय,ू आकाश, अहं कार आणण मनरूपी सात आवरणे असलेल्या सोनेरी ब्रह्मांडाची रचना करते. म्हणून, हे

हृर्षीकेशा ! आपण सवव चराचर जगाचे अधीश्वर आहात; याच कारणास्तव मायेच्या

गुणांच्या ववर्षमतेमुळे तिनमावण होणार्या तिनरतिनराळ्या पदाथाांचा उपभोग घेत असतानाही

आपण तयाने िलप्त होत नाही आपल्या हायतितररतत इतर, स्वतः तयांचा तयाग

करूनसद्ध ु ा तया ववर्षयांना भीत असतात. सोळा हजारांहून अगधक राण्या आपल्या मंद हास्ययत ु त नेत्रकटािांनी प्रगट केलेल्या भावामळ ु े मनोहर ददसणार्या भव ु यांच्या

इशार्याने प्रेमभाव प्रगट करण्यात तिनपुण असणारे सम्मोहक कामबाण आपल्यावर सोडून आणण कामकलांचे प्रदशवन करूनही आपले मन जराही ववचिलत करू शकल्या नाहीत. त्रैलोतयातील पापांच्या राशी धुऊन टाकण्यासाठाी दोन पववत्र नद्या समथव

आहे त एक आपल्या अमत ु री आपले चरण ृ मय लीलांनी भरलेली कथानदी आणण दस धुतल्यानंतर वाहाणार्या पाण्याने भरलेली गंगानदी ! म्हणूनच आश्रमधमव पाळणारे

लोक कानांनी आपल्या कथानदीमध्ये आणण शरीराने गंगेमध्ये बुडी मारून दोन्ही तीथाांचे सेवन करतात. (७-१९)


श्रीशुक म्हणतात ब्रह्मदे वांनी, सवव दे व आणण शंकर यांच्यासह अशाप्रकारे

भगवंतांची स्तुती केली नंतर नमस्कार करून आकाशात राहून भगवंतांना ते म्हणाले. (२०) ब्रह्मदे व म्हणाले सवावतमन प्रभो ! आपण अवतार घेऊन पथ् ृ वीवरील भार कमी

करावा, अशी आम्ही अगोदर प्राथवना केली होती ते काम चांगल्या तर्हे ने पूणव केले

आहे . सतयपरायण साधुपुरूर्षांच्या दठाकाणी आपण धमावची स्थापनासुद्धा केलीत आणण दाही ददशांना लोकांचे दोर्ष दरू करणारी आपली क्ती पसरववली. आपण हे सवदोषततम

रूप धारण करून यदव ु ंशात अवतार घेतलात आणण जगाच्या दहतासाठाी औदायव आणण

परारमामाने पररपूणव अशा अनेक लीला केल्या. हे प्रभो ! जी सजजन माणसे किलयग ु ात

आपल्या या लीलांचे श्रवणक्तवन करतील, ती या अज्ञानरूप अंधकाराच्या पलीकडे सहज तिनघून जातील. हे पुरूर्षोततम प्रभो ! आपण यदव ु ंशात अवतार घेतल्याला एकशे पंचवीस वर्षे झाली आहे त. हे सवावधार ! आता दे वांचे कोणतेही कायव िशल्लक रादहलेले

नाही आपले हे कुळसद्ध ु ा ब्राह्मणांच्या शापामळ ु े जवळ जवळ नष्ट झालेलेच आहे .

म्हणन ू , हे वैकंु ठानाथ ! आपणास योग्य वाटत असेल तर आपण आपल्या परम धामात परत यावे आणण आपले सेवक असलेल्या आम्हा लोकपालां चा तसेच आमच्या लोकांचा सांभाळ करावा. (२१-२७)

श्रीकृष्ण म्हणाले हे ब्रह्मदे वा ! तू म्हणालास, तसेच मी अगोदरच ठारवले आहे

तम ु चे सवव काम मी पूणव केले असन ू पथ् ृ वीवरील भार उतरववला आहे . परं तु हे

यादवकुळ परारमाम, शौयव आणण संपततीने उन्मतत होऊ लागले आहे हे सवव पथ्ृ वी

गगळून टाक्ल ककनारा समद्र ु ाला रोखन ू धरतो, तयाप्रमाणे मी यांना रोखन ू धरले आहे . या उच्छृंखल यदं च ू ा हा ववशाल वंश नष्ट न करताच मी जर तिनघून गेलो, तर हा मयावदेचे उल्लंघन करून या

जगाचा संहार

करील.

हे

पुण्यशील ब्रह्मदे वा

!

ब्राह्मणांच्या शापामळ ु े आता या वंशाचा नाश होण्यास सुरूवात झाली आहे याचा अंत झाला क्, मी स्वधामाला परत येईन. (२८-३१) श्रीशक ु


अणखल

लोकागधपती


असे

सांगगतल्यावर

ब्रह्मदे वाने तयांना नमस्कार केला आणण दे वतांसह ते आपल्या धामाकडे तिनघन ू गेले.


नंतर तया द्वारकापुरीमध्ये मोठामोठाे अपशकून होऊ लागले ते पाहून यदव ु ंशातील जयेष्ठाश्रेष्ठा श्रीकृष्णांकडे आले तेहाहा तयांनी तयांना असे सांगगतले. (३२-३३) श्रीकृष्ण म्हणाले जेथे क्जकडेतितकडे आजकाळ मोठामोठाे अपशकुन होत आहे त

िशवाय ब्राह्मणांनी आपल्या वंशाला ददलेला शाप टाळणे कठाीण आहे म्हणन ू सजजन हो ! आपल्याला जर जगायचे असेल तर आपण येथे राहू नये म्हणून आता उशीर करून नका आपण आचज परम पववत्र अशा प्रभासिेत्री जाऊ. दि प्रजापतीच्या शापाने जेहाहा चंद्राला ियरोगाने ग्रासले, तयावेळी तयाने तेथे जाऊन स्नान केले आणण

तयाच िणी तया पापजन्य रोगातून तयाची सुटका झाली आणण पुन्हा तयाच्या कला वाढू लागल्या. आपणसुद्धा तेथे जाऊन स्नान करू दे वता आणण वपतरांचे तपवण करू

तयाचबरोबर अनेक उततमोततम पतवान्ने तयार करून श्रेष्ठा ब्राह्मणांना भोजन घालू तेथे आपण सतपात्र ब्राह्मणांना पूणव श्रद्धेने मोठाी दानदक्षिणा दे ऊ आणण अशा प्रकारे नौकेने समद्र ु पार करावा, तयाप्रमाणे दानांनी आपण संकटे पार करून जाऊ. (३४-३८)

श्रीशुक म्हणतात - हे कुलनंदना ! भगवान श्रीकृष्णांनी जेहाहा अशी आज्ञा

केली, तेहाहा यादवांनी प्रभासिेत्री जाण्याचे ठारवून रथ सजज केले. परीक्षिता ! उद्धव श्रीकृष्णांचा एकान्त भतत होता जेहाहा तयाने ती तयारी पादहली भगवंतांची आज्ञा

ऐकली आणण अतितशय घोर अपशकुन झाल्याचेही पादहले, तेहाहा तो जगाच्या

अगधपतींचे ईश्वर असणार्या श्रीकृष्णांकडे एकांतात गेला, तयांच्या चरणावर डोके टे कवून तयांना तयाने नमस्कार केला आणण हात जोडून तयांना प्राथवना करू लागला. (३९-४१)

उद्धव

म्हणाला

हे

योगेश्वर

दे वागधदे व

!

आपल्या

लीलांचे

श्रवणक्तवन

पुण्यकारक आहे आपण परमेश्वर असल्यामुळे शतय असूनही आपण ब्राह्मणांचा शाप तिनष्प्रभ केला नाही यावरून मला वाटते क्, आता आपण यदव ु ंशाचा संहार करून या लोकाचा तयाग करणार, हे तिनक्श्चत ! (४२)

परं तु हे केशवा ! आपल्या चरणकमलांना मी अध्याव िणासाठाीसुद्धा सोडू शकत

नाही हे स्वामी ! आपण मलाही आपल्या धामाला घेऊन चला. हे कृष्णा ! आपली


लीला माणसांसाठाी परम मंगल आणण कानांना अमत ृ स्वरूप आहे जयाला एक वेळ तितची गोडी लागली, तयाच्या मनात नंतर दस ु र्या कोणतयाही वस्तूची इच्छाच िशल्लक

राहात नाही प्रभो ! आम्ही तर झोपणे बसणे, दहंडणे, कफरणे, स्नान, खेळ, भोजन इतयादी सवव प्रसंगांत आपल्याबरोबरच असतो आपण आमचे वप्रयतम आतमा आहात

आम्ही आपल्याला कसे सोडू ? आपण वापरलेली माळ, चंदन, वस्त्रे, अलंकार इतयादी वस्तू प्रसाद म्हणून घेणारे आम्ही आपले सेवक आहोत म्हणून आपल्या मायेवर

आम्ही अवश्य ववजय िमळवू शकू. अनेक ीर्षी ददगंबर राहून आणण जन्मभर नैक्ष्ठाक ब्रह्मचयावचे पालन करून अध्यातमववद्या प्राप्त करून घेण्यासाठाी अतितशय पररश्रम करतात अशा तया संन्याशांचे हृदय तिनमवळ होते, तेहाहा कुठाे ते शांत होऊन आपले ब्रह्म नावाचे स्थान प्राप्त करून घेतात. हे महायोगेश्वर ! आम्ही तर कमवमागावतच

भटकणारे आहोत परं तु आम्ही आपल्या भततजनांबरोबर आपले गुण आणण लीलांची

चचाव करून तसेच माणसासारख्या कृती करीत आपण जे काही केलेत, ककंवा सांगगतलेत,

तयांचे

स्मरणक्तवन

करीत

राहू तयाचप्रमाणे आपले चालणेबोलणे, हास्ययुतत पाहाणे आणण थट्टाववनोद यांच्या आठावणीत तल्लीन राहू केवळ एवढ्यानेच आम्ही आपली दस् ु तर माया पार करू. (४३-४९) श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! दे वक्नंदन भगवान श्रीकृष्णांना जेहाहा उद्धवांनी

अशी प्राथवना केली, तेहाहा ते आपल्या अनन्यप्रेमी सखा व सेवक असलेल्या उद्धवाला म्हणाले. (५०)


स्कंध ११ वा - अध्याय ७ वा अवधूतोपाख्यान - पथ् ृ वी ते कबुतर या आठा गुरूंची कथा श्रीकृष्ण म्हणाले हे उद्धवा ! तू मला जे म्हणालास, तेच मी करू इक्च्छतो

ब्रह्मदे व, शंकर, इंद्र इतयादी लोकपालांनासुद्धा मी तयांच्या लोकात यावे, असे वाटते.

पथ् े रून याच ृ वीवर दे वतांचे जे काम होते, ते मी पूणव केले आहे ब्रह्मदे वाच्या प्राथवनव


कामासाठाी मी बलरामासह अवतीणव झालो होतो. ब्राह्मणांच्या शापाने जणू भस्म

झालेला हा यदव ु ंश आता आपापसात युद्ध करून नष्ट होऊन जाईल आजपासून सातहाया ददवशी या पुरीला समुद्र बुडवून टाक्ल. वप्रय उद्धवा ! जया िणी मी

मतृ यूलोकाचा तयाग करीन, तयाच िणी येथील सवव मांगल्य नष्ट होईल आणण

थोड्याच ददवसात पथ्ृ वीवर किलयुगाचा मदहमा सुरू होईल. मी या पथ् ृ वीचा तयाग केल्यावर तू येथे राहू नकोस कारण बाबा रे ! किलयुगातील बहुतक े लोकांची रूची अधमावकडेच राहील. तु आपले आप्त, स्वजन आणण भाऊबंदांचा स्नेहसंबंध सोडून दे

आणण अनन्य प्रेमाने माझ्याठाायी आपले मन लावून समदृष्टीने पथ् ृ वीवर ववहार कर.

या जगात मन, वाणी, डोळे , कान इतयादी इंदद्रयांनी जे अनभ ु वले जाते, ते सवव नाशवान आहे मनाचा कल्पनाववलास आहे , म्हणून मायाच आहे , असे समज. जया पुरूर्षाचे मन एकाग्र नसते, तयाला वस्तू पुष्कळ आहे त, असा भ्रम होतो अनेकतवाचा भ्रम

झाल्यानेच

गुणदोर्ष

ददसू

लागतात

जयाची

बुद्धी

गुणदोर्षयुतत

असते

तयाच्यासाठाीच कमव, अकमव आणण ववकमव असा भेद असतो. म्हणून तू अगोदर आपली सवव इंदद्रये आणण मन ताब्यात ठाे व मग हे सगळे जग आपल्या आतम्यामध्येच

पसरलेले असून, तो आतमा आणण परमातमा एकरूप आहे त, असा अनुभव घे. तयानंतर शब्दज्ञान आणण अनुभव यांनी चांगल्या रीतीने संपन्न होऊन तू आपल्या

आतम्याच्या अनुभवामध्येच आनंदमग्न होशील तसेच सवव शरीर धारण करणार्यांचा आतमा होऊन राहाशील असे झाल्यानंतर कोणतयाही ववर्घनाने तू दःु खी होणार नाहीस.

जो माणस गण ू ु दोर्षबुद्धीच्या पलीकडे जातो, तो लहान मल ु ाप्रमाणे सदोर्ष म्हणन ू तिनवर्षद्ध कमे टाकून दे त नाही क् गण ु बुद्धीने ववदहत कमे करीत नाही. जयाने श्रत ु ींच्या

तातपयावचे यथाथव ज्ञान प्राप्त करून तयाचा अनुभवही घेतला आहे , तो सवव प्राण्यांचा अकारण िमत्र होतो आणण तयाच्या वतृ ती नेहमीच शांत राहातात सवव दृश्य ववश्वाला तो माझेच स्वरूप समजतो म्हणून तयाला जन्ममतृ यू असत नाहीत. (१-१२)

श्रीशक ु म्हणतात - परीक्षिता ! भगवान श्रीकृष्णांनी असा उपदे श केला, तेहाहा

भगवद्भतत उद्धवाने तयांना नमस्कार करून ततवज्ञान प्राप्त करून घेण्याच्या इच्छे ने ववचारले. (१३)


उद्धव म्हणाला - आपण योगेश्वर, सवव योगांचे आधार, तयांचे कारण आणण

योगस्वरूप आहात माझ्या परम कल्याणासाठाी आपण तया संन्यासरूप तयागाचा मला

उपदे श केला आहे . परं तु हे अनंता ! जे लोक ववर्षयांतच गुरफटले गेले आहे त, तयांना ववर्षयभोगांचा तयाग करणे अतितशय कठाीण आहे हे सववस्वरूपा ! तयातसुद्धा जे लोक आपल्याला ववन्मुख आहे त, तयांना तर हे सववथैव अशतय आहे , असे माझे मत आहे .

हे प्रभो ! मीही आपल्या मायेने रचलेल्या दे ह आणण दे हाशी संबंगधत ‘मीमाझे‘ या

िमथ्या कल्पनेने प्रापंगचक वस्तंम ू ध्ये बुडून गेलो आहे म्हणन ू हे भगवन ! आपण जया संन्यासाचा मला उपदे श केला, तयाचे स्वरूप आपल्या या सेवकाला अशा प्रकारे

समजावून सांगा क्, मी सहजपणे ते आचरू शकेन. हे प्रभो ! आपण बत्रकालाबागधत सतयस्वरूप, स्वयंप्रकाश व सवाांचे आतमा आहात हे प्रभो ! आतमतततवाचा उपदे श

करणारा आपल्याहायतितररतत दे वतांमध्येसद्ध ु ा मला दस ु रा कोणी ददसत नाही कारण ब्रह्मदे व इतयादी शरीरािभमानी दे व आपल्या मायेने मोदहत झालेले आहे त तयामळ ु ेच

ते बाह्य ववर्षयांना सतय मानतात. भगवन ! आपण तिनददोषर्ष, अनन्त, सववज्ञ, तिनयन्ते, शक्ततमान आणण अववनाशी अशा वैकंु ठाधामाचे तिनवासी, तसेच माणसाचे तिनतय सखा

नारायण आहात म्हणूनच बत्रववध तापांनी पोळल्यामुळे ववरतत होऊन मी आपल्याला शरण आलो आहे . (१४-१८)

श्रीकृष्ण म्हणाले - हे उद्धवा ! जगामध्ये जे लोक हायवहारात चतुर आहे त, ते

गचततातील अशुभ वासनांपासून बहुधा स्वतःच स्वतःचा उद्वार करून घेतात. सवव प्राण्यांचा, ववशेर्षतः मुनष्याच्या बाबतील आपणच आपले गरू ु असतो कारण मनुष्य प्रतयि आणण अनुमान यांच्या द्वारे च आपले कल्याण करून घेतो. सांख्ययोगपारं गत ववद्वान या मनष्ु ययोनीमध्ये इंदद्रयशतती, मनःशतती इतयादींना आश्रयभत ू असणार्या

माझाआतमतततवाचा पूणत व ः प्रगटरूपाने सािातकार करून घेतात. मी एक, दोन, तीन, चार आणण चारापेिाही अगधक पाय असलेली आणण पाय नसलेली अशी अनेक

प्रकारची शरीरे तिनमावण केली आहे त तया सवाांमध्ये मला माणसाचेच शरीर अगधक

वप्रय आहे . कारण या मनष्ु यशरीरात एकाग्रगचतत मनष्ु य बुद्धी इतयादी ग्रहण केल्या

जाणार्या साधनांनी अनम ु ानाचा ववर्षय नसन ू ही माझासववप्रवतवक ईश्वराचासािात अनुभव घेतात. या संबंधात महातमे हा एक प्राचीन इतितहास सांगतात हा इतितहास


म्हणजे परम तेजस्वी अवधूत आणण राजा यद ू यांच्यातील संवाद आहे . धमावचे ममव जाणणार्या यदन ू े एकदा एक बत्रकालदशी, तरूण, अवधूत, ब्राह्मण तिनभवयपणे ववहार करीत असलेले पाहून तयांना ववचारले. (१९-२५)

यदन ू े ववचारले ब्रह्मन ! आपण काही कमव तर करीत नाही, तरीपण

आपल्याला ही चतुर बुद्धी कोठाून प्राप्त झाली ? क्जच्यामुळे आपण ववद्वान असन ू ही

लहान मुलासारखे जगामध्ये वावरत आहात. साधारणतः असे ददसते क्, माणसे आयुष्य, यश, संपतती ककंवा मोि इतयादींच्या इच्छा मनात धरूनच धमव, अथव, काम ककंवा तततवक्जज्ञासामध्ये प्रवतृ त होतात. परं तु आपण कमव करण्यासाठाी समथव, ववद्वान, तिनपुण, सुंदर आणण अमत ृ मधुर बोलणारे आहात असे असूनही आपण वेडा, उन्मतत ककंवा वपशाच्च यांच्यासारखे राहाता काही करीत नाही क् काही इक्च्छत नाही. जगातील अगधकांश लोक काम आणण लोभरूप वणहायात होरपळत असतात

परं तु आपल्याला मात्र तया आगीची झळ लागलेली ददसन नाही जशी गंगेमध्ये असलेल्या हततीला वणहायाची आच लागत नाही. ब्रह्मन ! संसारातील ववर्षयांचा

स्पशवही नसलेले आपण केवळ एकटे च असता तरीही आपल्याला स्वतःमध्येच आनंद कसा िमळतो ? आपण हे आम्हांला सांगावे. (२६-३०)

करून

श्रीकृष्ण म्हणाले ब्राह्मणभतत, शुद्धबुद्धी, यदन ू े तया श्रेष्ठा ब्राह्मणाचा सतकार तयांना

हा

प्रश्न ववचारला

आणण

मोठ्या

तयांच्यासमोर उभा रादहला तेहाहा ब्राह्मण म्हणाले. (३१)

नम्रतेने मस्तक

लववून तो

ब्राह्मण म्हणाले राजन ! मी आपल्या बुद्धीनेच पुष्कळ गुरूंचा आश्रय घेतला

आहे तयांच्याकडून ज्ञान ग्रहण करून मी या जगात मुततपणे, कफरत असतो तू तया गुरूंची नावे आणण तयांच्यापासून घेतलेली िशकवण ऐक. माझ्या गुरूंची नावे अशी

आहे त पथ् ृ वी, वाय,ू आकाश, जल, अग्नी, चंद्र, सूय,व कबुतर, अजगर, समुद्र, पतंग,

मधमाशी, हतती, मध गोळा करणारा, हरीण, मासा, वपंगला, दटटवी, बालक, कुमारी, बाण तयार करणारा, साप, कोळी. (क्टक) आणण कंु भारमाशी. राजन ! मी या चोवीस

गरू ु ं चा आश्रय घेतला आणण हे करीत असलेल्या आचरणावरून माझ्यासाठाी िशकवण


घेतली. हे वीरवर ययातितनंदन ! मी जयाच्याकडून, जया प्रकारे , जे काही िशकलो आहे , ते सवव तुला सांगतो ऐक. (३२-३६)

पथ् ू मी िमा िशकलो पथ् ृ वीपासन ृ वीला लोकांनी ककतीही त्रास ददला, तरी ती

तो सवव शांतपणे सहन करते तितच्याकडून मी ‘िमा‘ हे व्रत िशकलो जगातील प्राणी

आपापल्या प्रारब्धानस व ान ु ार वागत असतात तयांच्यापासून त्रास झाला तरी धैयव पुरूर्षाने तयांची अगतितकता जाणून आपला धीर सोडू नये आणण आपल्या मागावपासून

ढळू नये. पथ् यांच्या सवव करमाया नेहमी ृ वीचेच रूप असणारे पववत आणण वि ृ

दस ु र्यांच्या दहतासाठाीच असतात ककंबहुना दस ु र्याचे दहत करण्यासाठाीच तयांचा जन्म

असतो साधु पुरूर्षाने तयांचे िशष्यतव पतकरून तयांच्याकडून परोपकार करण्याचे िशकावे. (पथ् ृ वी पासून िमा व परोपकार हे गुण र्घयावेत). (३७-३८) प्राणवायू


आहाराने

संतुष्ट

होतो,


साधकानेसुद्धा

इंदद्रयांना आवडणारे ववर्षय न घेता शरीरतिनवावहासाठाी आवश्यक तेवढे च र्घयावेत

थोडतयात, जयामुळे ज्ञान नष्ट होणार नाही, मन चंचल होणार नाही आणण वाणी

तिनरथवक बडबड करणार नाही, हे पाहावे. वायू अनेक गुणधमावच्या पदाथाववर जातो, पण कोठाे ही आसतत होत नाही क् कोणाचाही गुणदोर्ष घेत नाही तयाचप्रमाणे योग्याने वेगवेगळ्या गुणधमावच्या ववर्षयांकडे जावे लागले, तरी तयामध्ये आसतत होऊ नये क्

कोणाचे गुणदोर्ष पाहू नयेत. पथ् ू उतपन्न झालेल्या पदाथाांचा संपकव झाला ृ वीपासन असता वायू तयांचा वास वाहून नेत असला, तरी तो वास स्वतःला गचकटून घेत नाही तयाचप्रमाणे आतमदशी योग्याने या पागथवव शरीराशी संबंध असेपयांत तयाच्या

आगधहायाधी, तहानभक ू इतयादी सहन करावे परं तु तयांपासन ू सववथा अिलप्त असावे. (वायप ू ासून अल्पसंतष्ु टता, इतरांचे गुणदोर्ष न पाहाणे व न घेणे आणण अिलप्त असणे, हे गुण र्घयावेत). (३९-४१)

आकाश जयाप्रमाणे सवव चराचरांत आतबाहे र हायापून असते, तरी तया

वस्तंप ू ासन ू

अिलप्त

असते


साधकाने,

आपण

ब्रह्मस्वरूपाने

सववत्र

अगधष्ठाानरूपात हायापून असलो, तरी सवाांपासन ू अिलप्त व अमयावद आहोत, ही भावना आकाशापासन ू िशकावी. तेज, पाणी, पथ् ृ वी इतयादी पदाथव ककंवा वार्याने


ढकललेले ढग, धूळ इतयादी पदाथव आकाशातच असतात, पण तयांचा आकाशाला स्पशव होत

नाही,


काळाच्या

ओघात

उतपन्न


दे हादी

पदाथाांचा

आतम्याशी संबंध असत नाही. (आकाशापासून अिलप्तपणा, अमयावदपणा हे गण ु

र्घयावेत). जसे पाणी स्वभावतःच स्वच्छ, क्स्नग्ध, मधुर आणण पववत्र करणारे असते, तसेच

तीथाांचे


दशवन,

साधक

स्पशव

आणण

पाण्यासारखा

नामोच्चार

स्वभावतःच

यांनीसुद्धा

शुद्ध,

लोक

प्रेमळ,

पववत्र

मधुरभार्षी

होतात,

आणण

लोकपावन असतो व तयाचे दशवन, स्पशव आणण नामोच्चार यांनी लोक पववत्र होतात. (पाण्यापासन ू शद्ध ु ता, पाववत्रय इतयादी गण ु र्घयावेत). (४२-४४) दस ु र्या तेजाने पराभत ू न होणारा, सवव काही पोटात ठाे वणारा तेजस्वी अग्नी

काहीही खाऊनसुद्धा तयांच्या दोर्षांनी िलप्त होत नाही तयाचप्रमाणे आतमज्ञानाने

तळपणारा, तपश्चयेने दे दीप्यमान, मनइंदद्रयांकडून पराभूत न होणारा, संग्रह न करणारा साधक सवव ववर्षयांचा योग्य उपभोग घेऊनही मन आणण इंदद्रये यांना तयांचा

दोर्ष लागू दे त नाही. अग्नी लाकडात गप्ु त असतो पण कल्याणेच्छू याजकांसाठाी

यज्ञकंु डात प्रगट असतो सवाांकडून हववद्रव हाय घेऊन तयांचे भत ू भववष्यांतील पाप नाहीसे

करतो तयाचप्रमाणे िसद्धपुरूर्ष बहुधा एकांतात, अप्रगट असतो, पण मम ूं ाठाी ु ि ु स तयांच्याजवळ राहातो िशवाय सववत्र दातयांनी ददलेले स्वीकारून तयांचे पूवदोषततर पाप धुऊन टाकतो. अग्नीला वविशष्ट आकार नसतो, पण तो लाकडाच्या आकाराप्रमाणे

तसा तसा ददसतो तयाप्रमाणे सववहायापक आतमासुद्धा आपल्या मायेने रचलेल्या कायवकारणरूप जगात प्रवेश केल्यामळ ु े तया तया वस्तूंचा नामरूपासारखा भासतो. (अग्नीपासून तेजक्स्वता, अपररग्रह, इंददयसंयम, उपास्यता, उपाधीशी असंबद्धता इतयादी गुण र्घयावेत). (४५-४७)

जया काळाची गती जाणली जाऊ शकत नाही तया काळाच्या प्रभावाने चंद्राच्या

कळा कमीजास्त होतात तरीसुद्धा चंद्र हा चंद्रच असतो तयाचप्रमाणे जन्मल्यापासून मरे पयांतच्या अवस्था शरीराच्या असतात, आतम्याशी तयांचा काहीही संबंध नसतो.

(चंद्रापासून हा गुण र्घयावा दे हाच्या बदलाने आतम्यात बदल होत नाही). आगीच्या

जवाळा ककंवा ददहायाची जयोत िणािणाला उतपन्न आणण नष्ट होत राहाते, परं तु कळत नाही तसेच वेगवान काळामुळे प्राण्यांच्या शरीराची िणािणाला उतपतती आणण


ववनाश होत असतो, परं तु तो लिात येत नाही. (अग्नीची जवाळा ककंवा ददहायाच्या जयोतीपासून प्रकृतीचे ववनािशततव जाणावे अग्नीसंबंधीचा हा आणखी एक गुण). (४८४९)

सय ू व

जसा

आपल्या

ककरणांनी

पथ् ृ वीवरील

पाणी

शोर्षन ू

घेतो

आणण

पावसाळ्यात ते पथ् ृ वीला दे तो, तयाचप्रमाणे योगी पुरूर्ष इंदद्रयांच्याद्वारे ववर्षय ग्रहण

करतो आणण योग्य समयी तयांचे दानसद्ध ु ा करून टाकतो ववर्षयांत तो आसतत असत नाही. पाण्याच्या तिनरतिनराळ्या पात्रांमध्ये प्रतितबबंबबत झालेला एकच सूयव तयातच प्रवेश

करून वेगवेगळा झाल्याचे सामान्य बुद्धीच्या माणसाला ददसते, तयाचप्रमाणे उपाधींच्या

भेदामुळे प्रतयेक हायततीमध्ये एकच आतमा वेगवेगळा आहे , असे वाटते. (सूयावपासून अनासतती व उपाधीमुळे भेदप्रतीती हे गण ु र्घयावेत). (५०-५१)

कधीही, कोणाशीही, अतितशय प्रेम ककंवा आसतती ठाे वू नये अन्यथा अशा

माणसाची बुद्धी दीनवाणी होऊन तयाला कबुतराप्रमाणे अतितशय तलेश सहन करावे

लागतात. एका जंगलात एक कपोत झाडावर आपले घरटे बांधून तयात मादीसह काही वर्षेपयांत राहात होता. तयांच्या मनात एकमेकांबद्दल नेहमी स्नेह वाढत होता ते

दांपतयधमावनुसार एकमेकांच्या दृष्टीने दृष्टीला, अंगाने अंगाला आणण बुद्धीने बुद्धीला जखडून टाकत होते. (५२-५४)

तयांचे एकमेकांवर एवढे प्रेम होते क्, ते तिनःशंकपणे तया वनराईत बरोबरीने

तिनजत, बसत, दहंडतकफरत, थांबत, गोष्टी करीत, खेळत आणण खातपीत होते. हे

राजन ! मन ताब्यात नसलेला तो कबुतर तया कबुतरीला जे काही हवे असेल, ते ककतीही कष्ट पडले तरी आणून दे त असे तीसुद्धा तयाच्या कामना पूणव करीत असे. वेळ येताच कबुतरीला पदहल्यांदा गभव रादहला तितने घरट्यात आपली पतीजवळच अंडी

घातली. भगवंतांच्या अगचंतय शततीने योग्य वेळी ती अंडी फुटली आणण तयांतून अवयव असणारी वपल्ले बाहे र पडली तयांचे अंग आणण तयावरील लव अतयंत कोमल

होती. वपलांवर प्रेम असणारी ती दोघे मोठ्या प्रेमाने वपल्लांचे पालन पोर्षण करीत

आणण तयांचे गोड ‘गट ु ु रगंू‘ ऐकून आनंदमग्न होऊन जात. ती उतसाही वपल्ले जेहाहा

आपल्या सक ु ु मार पंखांनी आईवडीलांना खेटून बसत, कूजन करीत, संद ु र खोड्या


करीत आणण लुटूलुटू करीत आईबाबांकडे चालत येत, तेहाहा मातावपतयांना आनंद होई. भगवंतांच्या मायेने मोदहत होऊन एकमेकांच्या स्नेहबंधनांत बांधलेली ती दोघे

आपल्या लहान वपल्लांच्या पालनपोर्षणात गुंतून गेलेली असत. एके ददवशी ती दोघेही वपल्लांना चारा आणण्यासाठाी जंगलात गेली होती चारा गोळा करण्यासाठाी बराच वेळ

ती जंगलात भटकत रादहली. इकडे एक पारधी सहज कफरतकफरत तया घरट्याजवळ येऊन पोहोचला घरट्याच्या आसपास कबुतरीची वपल्ले दडु ु दडु ु धावत असल्याचे पाहून, तयाने जाळे टाकून, तयांना पकडले. वपल्लांचे पोर्षण करण्यात नेहमीच ततपर असलेले ते जोडपे चारा घेऊन आपल्या घरट्याजवळ आहे . कबुतरीने पादहले क्, तितची वपल्ले

जाळ्यात अडकून चीची करीत आहे त तयांना अशा क्स्थतीत पाहून कबुतरीला अपार दख ु ः झाले ती रडतरडतच तयांच्या जवळ धावली. (५५-६५) भगवंतांच्या मायेने अतयंत दःु खी झालेली ती उचंबळणार्या स्नेहरजजूने घट्ट

बांधली गेली होती आपली वपल्ले जाळ्यात अडकलेली पाहून भान हरपून ती स्वःतच जाळ्यात जाऊन अडकली. कबुतराने प्राणाहूनही अगधक वप्रय असलेली आपली वपल्ले

आणण प्राण वप्रय मादीसद्ध ु ा जाळ्यात अडकलेली पाहून तो अतयंत दःु खी होऊन शोक करू लागला. "काय मी कमनिशबी ! माझी बुद्धीच चालेनाशी झाली आहे अरे रे ! या

संसारात मी अतप्ृ त असतानाच व सवव गोष्टी पुर्याहोण्याआधीच माझा धमव, अथव आणण काम याचे मुळ असणारा हा माझा गहृ स्थाश्रम नष्ट झाला. मला शोभणारी व माझे सवव ऐकणारी माझी पतितव्रता पतनी उजाड घरात मला एकट्याला सोडून आमच्या साध्याभोळ्या वपल्लांसह स्वगावत तिनघाली. वपल्ले गेली पतनीही गेली आता ददनवाणा ववधरु झालेला मी या उजाड घरात कोणासाठाी जगू ?". वपल्ले व मादी

जाळ्यात अडकून तडफडत असून ती आता मरणाच्या दारात आहे त, हे स्पष्ट ददसत

असूनही बबचारा कबुतर स्वतःच जाळ्यात जाऊन पडला. तो रमाूर पारधी, गहृ स्थाश्रमी कबुतरजोडपे आणण तयाची वपल्ले िमळाल्याने ‘आपले काम झाले‘ असे पाहून तयांना घेऊन घरी गेला. जया कुटुंबवतसल माणसाला प्रपंचातील सख ु दःु खातच आनंद वाटतो

आणण जो आपल्या कुटुंबाचे पालनपोर्षण करण्यातच आपले स्वतव गमावून बसतो, तयाला कधीच शांती िमळत नाही तया कबुतराप्रमाणे तो आपल्या कुटुंबबयांबरोबर नाश पावतो. मुततीचे उघडलेले दारच असे मनष्ु यशरीर िमळूनही जो कबुतराप्रमाणे आपल्या


घरादारातच गुंतलेला असतो, तो उं चीवर जाऊन खाली पडू पाहाणारा म्हटला पादहजे तयाला "आरूढच्युत" म्हणतात. (कबुतरापासून, कुटुंबववर्षयक अतयासतती सववनाशाला कारण होते, हा बोध र्घयावा). (६६-७४)


स्कंध ११ वा - अध्याय ८ वा अवधूतोपाख्यान - अजगर ते वपंगलेपयांत नऊ गुरूंची कथा अवधत म्हणतात हे राजन ! प्राण्यांना इदद्रयांचे दःु ख जसे स्वगावत व ू

नरकातही िमळते, तयाचप्रमाणे सख ु ही िमळते म्हणन ू बुवद्धमान माणसाने तयाची इच्छा

धरू नये. प्रयतन न करता योगायोगाने जे अन्न िमळते, ते खाऊनच योग्याने अजगराप्रमाणे जीवनतिनवावह करावा मग ते चववष्ट असो क् बेचव अगधक असो क्

कमी. पुष्कळ ददवस भोजन िमळाले नाही, तरीसुद्धा तयासाठाी काही प्रयतन न करता तो प्रारब्धाचा भोग समजून आहार न घेता अजगराप्रमाणे पडून राहावे. मनोबळ,

इंदद्रयबळ व शारीररक बळ या तितन्हींनी युतत असूनही तसेच इंदद्रयांमध्ये कायव करण्याची िमता असूनही दे हाने काम न करता झोपल्यासारखे पडून राहावे परं तु सजग असावे. (अजगरापासून, सुखासाठाी प्रयतन न करणे, िमळे ल ते खाणे, दै वावर ववसंबून राहाणे, हे गुण र्घयावेत). (१-४)

तिनश्चल समुद्र बाहे र प्रसन्न आणण आत गंभीर असतो तो अथांग असतो तो

ओलांडता येत नाही तयाचा अंत लागणे कठाीण आहे तयाला प्रिुब्ध करता येत नाही

तयाचप्रमाणे मुनी बाहे रून प्रसन्न पण आतून गंभीर असतो तो कसा आहे , हे कोणाला कळत नाही तेजामळ ु े कोणाला तयाच्यावर मात करता येत नाही तयाचा अंतपार

कोणाला लागत नाही आणण ववकारांनी तो ववचिलत होत नाही. समुद्राला नद्यांचे पाणी येऊन िमळले, तरीसुद्धा तो वाढत नाही आणण नाही िमळाले, तरी तो आटत

नाही तयाचप्रमाणे भगवतपरायण मन ु ीसद्ध ु ा समद्ध ु त असला तरी आनंदाने हुरळून ृ ीने यत जात नाही आणण दाररद्रय असले तरी दःु खी होत नाही. (समद्र ु ापासन ू धीरगंभीरता आणण सख ु दःु खात एकरूपता हे गण ु र्घयावेत). (५-६)


जयाप्रमाणे पतंग आगीच्या मोहात सापडून आगीवर झेप घेऊन मरतो,


इंदद्रये

ताब्यात

नसणारा

मुनी

दे वमायारूपी

स्त्रीला

पाहून तितच्या ववलासांना भुलून घोर नरकात पडतो. स्त्री, सुवणव, अलंकार, वस्त्रे इतयादी मायेने तिनमावण केलेल्या पदाथाांमध्ये उपभोगबुद्धीने आसतत झालेला मूखव मनुष्य आपला वववेक घालवून बसतो आणण तया पतंगाप्रमाणे स्वतः तयांमध्ये पडून आपला सववनाश

करून घेतो. (मायातिनिमवत पदाथाांमध्ये आसतत होऊ नये, ही िशकवण पतंगापासून र्घयावी). (७-८)

भ्रमर जसा अनेक फुलांमधील रस तयांना पीडा न दे ता ग्रहण करतो,

तयाचप्रमाणे मुनीने थोडेथोडे अन्न काही घरातून माधुकरी मागून आणावे तयायोगे

शरीरतिनवावहही होईल आणण दे णार्यालाही कष्ट वाटणार नाहीत. भ्रमर जसा सवव तर्हे च्या

फुलांमधून

रसरूप

सार

ग्रहण

करतो,


कुशल

मुनीने

लहानमोठ्या शास्त्रांतन ू सार ग्रहण करावे. मन ु ीने सायंकाळसाठाी ककंवा दस ु र्या

सवव

ददवसासाठाी िभिान्न िशल्लक ठाे वू नये िभिा घेण्यासाठाी पात्राऐवजी फतत हात आणण ठाे वण्यासाठाी फतत पोटच असावे मधमाशीने मध साठावला तर मधासह तितचाही नाश

होतो म्हणन ू मन ु ीने कोणतयाही तर्हे चा संग्रह करू नये. (मधमाशीपासन ू पुढील गण ु

र्घयावेत माधक ु री मागावी, शास्त्रांचे तातपयव र्घयावे संग्रह करू नये). मुनीने अगदी लाकडाच्या स्त्रीलासुद्धा कधीही पायानेही स्पशव करू नये, नाहीतर लाकडी हक्ततणीमध्ये

आसतत झालेला हतती जयाप्रकारे बांधला जातो, तयाचप्रमाणे हाही मोहात पडतो.

आपला सािात मतृ यू अशा स्त्रीला वववेक् पुरूर्षाने कधीही जवळ करू नये कारण हक्ततणीमध्ये आसतत झालेला हतती दस ु र्या बलवान हततींकडून मारला जातो,

तयाचप्रमाणे हासुद्धा मतृ यूची िशकार होतो. (हततीपासून, स्त्रीसंग वजयव करावा, ही िशकवण र्घयावी). (९-१४)

लोभी मनुष्य कष्टाने साठावलेले धन कोणाला दे त नाही क्, स्वतः तयाचा

उपभोग घेत नाही तयाच्याकडील धनाची मादहती असणारा दस ु राच कोणीतरी ते घेतो जसे पोळ्यांतील मध काढणारा मनष्ु य मधमाशांनी साठावलेला मध आपण घेतो. (१५)


जयाप्रमाणे मधमाशांनी मोठ्या कष्टाने जमा केलेला मध तयांच्या आधीच मध

काढणारा मनुष्य खातो, तयाप्रमाणे गहृ स्थांनी मोठ्या कष्टाने िमळववलेल्या पैशांतून तयार

केलेले

अन्नपदाथव

करणार्याकडून िमळालेली शकतो). (१६)


आधीच

संन्यासी

उपभोगतो.

िशकवणधनासाठाी कष्ट न करताही

(मध

गोळा

उदरतिनवावह होऊ

हररणापासून मी हे िशकलो क्, वनवासी संन्याशाने ववर्षयांसंबंधीचे गाणे

कधीही ऐकू नये हायाधाच्या गीताने मोदहत होऊन बांधल्या जाणार्या हररणाकडून हे

िशकावे. हररणीपासून जन्मलेले ीष्यश्रंग ृ मुनी क्स्त्रयांचे वैर्षतियक गाणेबजावणे, नाचणे

इतयादी पाहून, ऐकून तयांना वश झाले आणण शेवटी तयांच्या हातातील बाहुले बनले. (वैर्षतियक गीते ऐकू नयेत, ही िशकवण हररणापासून र्घयावी). (१७-१८) मासा जसा गळाला लावलेल्या मांसाच्या तुकड्याच्या लोभाने आपले प्राण

गमावतो, तयाचप्रमाणे चवदार पदाथाांचा लोभी तिनबुद्ध व माणस ू सुद्धा मनाला हायाकूळ करणार्या आपल्या क्जभेला वश होऊन मारला जातो. वववेक् लोक जेवण घेण्याचे बंद

करून इतर इंदद्रयांवर लवकर ववजय िमळववतात; परं तु यामुळे जीभ ताब्यात येत नाही उलट भोजन घेणे बंद केल्यामळ ु े ती अगधकच खवळते. माणसाने सवव इंदद्रयांवर

ववजय िमळववला तरी जोपयांत तो क्जभेला ताब्यात ठाे वत नाही, तोपयांत क्जतेंदद्रय

होऊ शकत नाही कारण जीभ क्जंकली तर सवव इंदद्रये क्जंकली, असे खुशाल समजावे. (जीभ क्जंकणे महततवाचे, हे माशापासन ू िशकावे). (१९-२१)

हे राजन ! पूवी एकदा ववदे हनगरात वपंगला नावाची वेश्या राहात होती मी

तितच्याकडून जे िशकलो, ते तुला सांगतो. ती अतितशय सुंदर वेश्या एकदा रात्रीच्या

वेळी एखाद्या पुरूर्षाला आपल्या जाळ्यात ओढण्यासाठाी नटूनथटून घराच्या बाहे रच्या दारात उभी रादहली. हे परू ु र्षश्रेष्ठाा ! पैशाची लालसा असलेल्या तितला वाटे तन ू येणार्या

जाणार्या पुरूर्षांना पाहून ते धनवान असन ू धन दे ऊन आपला वप्रयकर होण्यासाठाी येत आहे त, असे वाटे . (२२-२४)


अनेक पुरूर्ष येऊन तिनघून गेले, तरी तया वेश्येला वाटे क्, आणखी एखादा

धनवान माणूस आपल्याकडे येईल व तो आपल्याला पुष्कळ धन दे ईल. अशी खोटी आशा बाळगून झोपमोड झालेली ती दरवाजाजवळ ताटकळत उभी होती ती कधी बाहे र येई तर कधी आत जाई होता होता मध्यरात्र झाली. पैशाच्या आशेने चेहरा

सुकून गेला गचतत हायाकूळ झाले आणण तितच्या मनात तीव्र वैराग्य तिनमावण झाले

तितच्या गचन्तेचे कारणच तितच्या सुखाला कारणीभूत ठारले. वपंगलेच्या गचततामध्ये

जेहाहा वैराग्य जागत ृ झाले, तेहाहा तितने गाइलेले गीत माझ्याकडून ऐक "मनष्ु याची आशारूपी दोरी तोडणारी तलवार म्हणजे वैराग्य". राजन ! जसा अज्ञानी माणस ू

ममता सोडू इक्च्छत नाही, तयाचप्रमाणे जयाला वैराग्य प्राप्त झाले नाही, तो शरीर आणण तयाची बंधने तोडून टाकू इक्च्छत नाही. (२५-२९)

वपंगला म्हणू लागली अहो ! इंदद्रयांच्या अधीन झालेल्या माझा मूखप व णा

आणण मोहाची झेप तर पहा ! जी मी िुद्र माणसाकडून ववर्षयसख ु ाची इच्छा करीत आहे . माझा खरा पती नेहमी माझ्याजवळच आहे तोच मला परमानंद आणण

परमाथवधन दे णारा आहे तयाला सोडून मी माझी एकही इच्छा पूणव करू शकत नाही,

उलट जे मला दःु ख, भय, आगधहायाधी, शोक आणण मोह दे णारे आहे त, अशा िुद्र माणसांचे मी सेवन करीत रादहले ककती मी मूखव ! अरे रे ! मी अतयंत तिनंद्य अशा वेश्यावतृ तीचा आश्रय करून हायथवच माझ्या शरीराला आणण मनाला तलेश ददले

स्त्रीलंपट, लोभी आणण तिनंद्य अशा लोकांना हे शरीर ववकून मी धनाची आणण रतितसुखाची इच्छा करीत होते !. (३०-३२)

जसे बांबूचे आढे , वासे, पट्ट्या इतयादींनी घर बांधावे, तयाप्रमाणे पाठाीचा

कणा, हाडे इतयादींनी हे शरीररूपी घर तयार झाले आहे ते तवचा, लव तसेच नखांनी आच्छाददले आहे याच्या नऊ दरवाजयांमधून सदै व मलमूत्र इतयादी वाहात असते माझ्याखेरीज दस ु री अशी कोणती स्त्री असेल क्, जी अशा या तिनंद्य शरीरालाच वप्रय

समजून तयाचे सेवन करील ? (३३) या ववदे ही लोकांच्या जीवन्मुततांच्या नगरीत मी एकटीच मख ू व आणण चाररत्रयहीन आहे कारण जी स्वतःचे सद्ध ु ा दान करणार्या

अववनाशी परमातम्याला सोडून दस ु र्या पुरूर्षाची अिभलार्षा धरीत आहे . हे सवव प्राण्यांचे आतमा, तयांचे दहत करणारे , माझे वप्रयतम स्वामी आहे त आता मी स्वतःचीच ककंमत


दे ऊन यांना ववकत घेईन आणण लक्ष्मीप्रमाणे यांच्याबरोबर ववहार करीन. क्जतके

म्हणून हे ववर्षय ककंवा ते दे णारे जन्ममतृ यू असणारे पुरूर्ष आहे त, यांनी तुझे काय वप्रय केले आहे ? ककंवा काळाने कवटाळलेल्या दे वांनी तरी आपल्या बायकांचे काय भले केले आहे ? माझ्या कोणतया तरी शुभकमावमुळेच भगवान ववष्णू तिनक्श्चतच माझ्यावर प्रसन्न झाले आहे त म्हणून तर भलतील आशा करणार्या मला अशा प्रकारे

वैराग्य आले माझे हे वैराग्यच मला नतक् सुख दे णारे ठारे ल. जर मी अभागगनी असते, तर मला झालेले दःु ख हे माझ्या वैराग्याचे कारण ठारले नसते ! कारण अशा प्रकारच्या वैराग्यामळ ु े च मनष्ु य आपले संसारबंधन तोडून परमशांती िमळववतो. आता मी भगवंतांचे हे उपकार मस्तकावर झेलन ू आणण ववर्षयभोगांची इच्छा टाकून दे ऊन

तयाच जगदीश्वरांना शरण जाते. आता मला माझ्या प्रारब्धानुसार जे काही िमळे ल, तयावरच मी संतोर्ष मानून श्रद्धापूवक व जीवन हायतीत करीन तसेच आपले आतमस्वरूप अशा या वप्रयतम प्रभूंच्या बरोबरच ववहार करीन. हा जीव संसाराच्या ववदहरीत पडला आहे ववर्षयांनी याला अगदी आंधळे केले आहे काळरूपी अजगराने याला आपल्या

दाढे त पकडले आहे आता याचे रिण करणारा भगवंतांखेरीज दस ु रा कोण आहे ?

जयावेळी जीव सवव ववर्षयांपासून ववरतत होतो, तयावेळी तो स्वतःच आपले रिण

करतो म्हणून हे सवव जग काळरूपी अजगराने ग्रासले आहे , हे अतयंत सावधानपूवक व जाणले पादहजे. (३३-४२) अवधूत


असा

तिनश्चय

करून

वपंगला

वेश्येने

आपल्या

वप्रय

धनवंतांची हायथव आशा सोडून दे ऊन ती आपल्या अंथरूणावर शांतपणे जाऊन झोपली. खरोखर आशा हे च सवाांत मोठाे दःु ख आहे आणण तिनराशा हे च सवाांचे मोठाे सुख आहे

वपंगला वेश्येने जेहाहा पुरूर्षांची आशा सोडली, तेहाहा ती सुखाने झोपू शकली. (ववर्षयांची आशा करू नये, हे वपंगलेकडून िशकावे). (४३-४४)


स्कंध ११ वा - अध्याय ९ वा अवधूतोपाख्यान कुरर ते भग ुं ा अशा सात गुरूंची कथा -


अवधूत म्हणाले माणासाना जी वस्तू आवडते, तितचा साठाा करणे तयाच्या

दःु खाला कारणीभूत ठारते हे ओळखून जो साठावण करत नाही, तो अपार आनंदाचा

अनुभव घेतो. मांसाचा तुकडा चोचीत धरलेल्या कुररपक्ष्यावर स्वतःजवळ मांस

नसलेले दस ु रे पिी तुटून पडले तयाने मांसाचा तुकडा फेकून ददला, तेहाहा तो सुखी झाला. (संग्रह करणे, हे संकटाचे मूळ आहे , ही िशकवण कुरराकडून र्घयावी). (१-२)

जयाप्रमाणे बालक स्वतःशीच रममाण होते, तयाला कोणतीही काळजी नसते,

तयाचप्रमाणे मीसुद्धा आतमानंदात मग्न असतो मान िमळो क् अपमान होवो माझ्यावर तयाचा पररणाम होत नाही घरपररवार यांचीही मला काळजी नाही जगात फतत दोनच हायतती गचंतामुतत आहे त एक म्हणजे अजाण व काही काम न करणारे

बालक ककंवा गुणातीत हे दोघेही परम आनंदात मग्न असतात. (मानापमान इतयादींची गचंता न करणे, हा गण ु बालकाकडून र्घयावा). (३-४)

एके ददवशी कुण्या कुमाररकेच्या घरी तितला मागणी घालण्यासाठाी म्हणून काही

लोक आले होते तया ददवशी तितच्या घरातील लोक कोठाे तरी बाहे र गेले होते म्हणून तितने स्वतःच तयांचे आदरातितथ्य करण्याचे ठारववले. (५)

राजन ! तयांच्यासाठाी स्वयंपाक करावा या हे तन ू े ती घरातील एक कोपर्यात

भात कांडू लागली तयावेळी तितच्या मनगटातील बांगड्या मोठ्याने वाजू लागल्या या आवाजावरून घरात धान्य नाही, हे पाहुण्यांना कळे ल, हे लिात घेऊन तितला अतितशय लाज वाटली आणण तितने एकएक करून सगळ्या बांगड्या फोडून टाकल्या शेवटी दोन्ही हातांमध्ये दोन बांगड्या राहू ददल्या. ती पुन्हा भात कांडू लागली परं तु तया दोनदोन बांगड्याही जेहाहा आवाज करू लागल्या, तेहाहा तितने आणखी एकएक बांगडी

फोडून टाकली दोन्ही मनगटांध्ये जेहाहा एक एक बांगडी िशल्लक रादहली, तेहाहा आवाज बंद झाला. हे शत्रच ूं े दमन करणार्या ! तया वेळी लोकहायवहार जाणण्याच्या

इच्छे ने मीसद्ध ु ा तेथे जाऊन पोहोचलो मी तया प्रसंगातन ू हे िशकलो क्, जेहाहा पष्ु कळ लोक एकत्र राहातात तेहाहा तयांच्यामध्ये कलह होतो आणण जेहाहा दोघेजण राहतात

तेहाहा सद्ध ु ा गप्पागोष्टी होतात म्हणन ू साधकाने कुमाररकेच्या बांगडीप्रमाणे एकट्यानेच रादहले पादहजे. (या प्रसंगातन ू ‘मन ु ीने एकट्याने राहावे‘ हे कळते). (६-१०)


मन

आसन आणण श्वास यांच्यावर ववजय िमळवून वैराग्य व अभ्यासाने आपले


आणावे


सावधपणे

ते

एका

लक्ष्यावर

लावावे.

जेहाहा

परमातम्यामध्ये मन क्स्थर होते, तेहाहा ते हळू हळू कमववासनांची धळ ू झटकून टाकते होता होता सततवगुण वाढून रजतम नाहीसे होतात अखेर जसे इंधन नसलेला अग्नी शांत

होतो,


मन

शांत

होते.

अशा


जेहाहा

गचतत

आपल्या

आतम्यामध्येच क्स्थर होते, तेहाहा तयाला आतबाहे र अशा कोणतयाही पदाथाांचे भान

राहात नाही मी असे पादहले होते क्, बाण तयार करणारा एक कारागीर बाण तयार करण्यात इतका मग्न झाला होता क्, तयाच्या जवळूनच सैन्यासह राजाची स्वारी तिनघन ू गेली, तरी तयाला तितचा पतता लागत नाही. (बाणकतयावकडून ‘एकाग्रता‘ हा गण ु र्घयावा). (११-१३)

मुनीने एकटे च राहावे राहाण्याच्या दठाकाणाववर्षयी ममता नसावी सावध असावे

एकांतात ककंवा गह ु े त राहावे बाह्य वेर्षावरून स्वतःला कोणासमोर प्रगट करू नये आणण कमी बोलावे. या अतिनतय शरीरासाठाी अपार कष्ट करून घर बांधणे तिनरथवक आहे उं दराने तयार केलेल्या बबळामध्ये साप आरामात राहातो. (सापाच्या उदाहरणाने साधकाने घर वगैरे बांधू नये, हा धडा र्घयावा). (१४-१५)

आपल्या मायेने एका नारायण दे वांनीच तिनमावण केलेले हे ववश्व कल्पाच्या

शेवटी आपल्या कालशततीद्वारे स्वतःमध्येच ववलीन करून, सवाांना आपल्यात घेऊन स्वतःच्याच आधारावर ते एकमेवाद्ववतीय होऊन रादहले प्रकृती आणण पुरूर्ष या दोहोंचे

तिनयामक असलेले तेच आददपुरूर्ष जेहाहा आपल्या कालशततीच्या सामथ्यावने या सततवादी शततींना साम्यावस्थेत घेऊन जातात, तेहाहा सवव कायवकारणांचे परम कारण

असे ते एकटे च असतात ते केवळ अनुभवस्वरूप व आनंदाचा पुंज आहे त तेथे

प्रकृतीची कोणतीही उपाधी नाही. केवळ आपल्या सामथ्यावनेच ते आपल्या बत्रगुणातमक

मायेमध्ये िोभ उतपन्न करतात हे शत्रस ु ूदना ! तया मायेद्वारे ते सववप्रथम सूत्राची करमायाशक्ततप्रधान महततततवाची तिनिमवती करतात. हे सूत्रच तीन गुणांचे कायव आहे ्

तेच सार्या ववश्वाची अहं कारद्वारा तिनिमवती करते तयामध्ये हे सगळे ववश्व आतबाहे र

हायापलेले आहे तयाच्यामुळेच मनष्ु य जन्ममतृ यूचरमाात कफरत राहातो. जयाप्रमाणे कोळीक्टक आपल्या हृदयातून तोंडाच्याद्वारे तंतू बाहे र काढून जाळे पसरतो, तयातच


ववहार करतो आणण पुन्हा ते गगळून टाकतो, तयाप्रमाणे परमेश्वरसुद्धा आपल्यापासूनच

या जगाची उतपतती करतात, जीवरूपाने तयामध्ये ववहार करतात आणण पुन्हा ते आपल्यातच लीन करून घेतात. (ववश्व आणण ब्रह्म एकरूप आहे , हे कोळ्याच्या जाळ्याच्या दृष्टान्ताने स्पष्ट केले आहे ). (१६-२१)

जर एखादा स्नेहाने, द्वेर्षाने ककंवा भीतीनेसुद्धा बुवद्धपूवक व आपले मन एखाद्या

दठाकाणी केंदद्रत करील, तर तयाला तया वस्तूचे स्वरूप प्राप्त होते. कंु भारमाशी एखाद्या ककड्याला पकडून आणून तयाला िभंतीवरील मातीच्या घरात बंददस्त करून

टाकते बाहे रून वारं वार येऊन तयाला भभ ंू ूं करून घाबरववते तितच्या भीतीने तितचेच

गचंतन करीत करीत तो आपल्या पदहल्या शरीराचा तयाग न करताही तितच्यासारखाच होतो. (याप्रमाणे कोणतयाही प्रकारे का होईना, परमातम्याचे सतत गचंतन केल्याने मनुष्यसुद्धा परमातम्याला प्राप्त करतो, हे ज्ञान ककड्याकडून र्घयावे). (२२-२३)

राजन ! अशा प्रकारे मी इततया गुरूंकडून हे ज्ञान घेतले आता, मी आपल्या

शरीराकडून जे िशकलो, ते तुला सांगतो नीट ऐक. माझा हा दे हसुद्धा माझा गुरूच आहे

हा मला वैराग्य आणण वववेकाचा उपदे श करतो याला जन्म व मरण असल्यामुळे याच्या पाठाीशी दःु ख सततचे लागलेलेच आहे या दे हामुळेच मी तततवगचंतन करत

असलो तरी हा दे ह दहंस्त्र प्राणी, अग्नी इतयादी दस ु र्यांचाच आहे , असा तिनश्चय करून

या दे हाची आसतती सोडून मी वागत असतो. जो मनुष्य पतनी, पुत्र, धनदौलत, पश,ू सेवक, घर, आप्तेष्ट यांची वाढ करीत तयांच्याकडून जया दे हाला सख ु िमळे ल, अशी इच्छा बाळगन तयांचे पालनपोर्षण करतो आणण अतितशय कष्ट करून धनसंचय ू

करतो, तोच दे ह शेवटी, बी तिनमावण करून झाडाने नष्ट हाहावे, तयाप्रमाणे आपल्या पुढच्या जन्मासाठाी कमवरूप बीज तयार करून मतृ यूला कवटाळतो. जसे एखाद्या

माणसाला तयाच्या पुष्कळशा सवती पतन्या आपापल्याकडे ओढून तयाला सतावतात, तयाचप्रमाणे दे हािभमानी जीवाला एक्कडे तयाची रसना खाद्यपदाथाांकडे ओढते तर

कधी तहान सतावते, कधी एक्कडे जननेंदद्रय हायाकूळ करते, तर दस ु रीकडे तवचा, पोट, कान हे आपापल्या ववर्षयांकडे खेचून घेतात नाक कधी सुगंधाकडे ओढते तर कधी चंचल डोळे रूप पाहण्यासाठाी आकवर्षवत करतात कधी कम]दद्रये आपापल्या

ववर्षयांकडे ओढतात. भगवंतांनी आपल्या अगचंतय शतती असलेल्या मायेद्वारे झाडे,


सरपटणारे प्राणी, पशू, पिी, डास, मासे अशा अनेक प्रकारच्या योनी तिनमावण केल्या, परं तु तयांपासून तयांचे समाधान झाले नाही तेहाहा तयांनी मनुष्यशरीराची तिनिमवती केली

ब्रह्माचा सािातकार करून घेऊ शकणार्या बुद्धीने युतत अशा याची रचना केल्यावर तयांना आनंद झाला. अतयंत दल व असणारे हे मनष्ु यशरीर पुष्कळ जन्मांनत ं र ु भ िमळालेले आहे याच्यामुळे परम पुरूर्षाथावची प्राप्ती होऊ शकते तयाचबरोबर हे नाशही

पावणारे आहे , हे जाणून जोवर मतृ यूने तयाला आपल्या कवेत घेतले नाही, तोवरच शहाण्याने ततकाळ आपल्या परम कल्याणासाठाी प्रयतन करावेत कारण ववर्षयभोग तर सववत्र िमळतात. अशा प्रकारे मला वैराग्य प्राप्त झाले अंतःकरणामध्ये ववज्ञानाचा

प्रकाश पसरला तयामळ ु े मी अहं कार व आसतती सोडून या पथ् ृ वीवर स्वच्छं दपणे

वावरतो. म्हणून एकाच गुरूकडून पुष्कळ ज्ञान िमळाले, तरी ते उततम ठासत नाही

कारण एकाच अद्ववतीय अशा ब्रह्माबद्दल ीर्षींनी अनेक प्रकारे वणवन केले आहे . (२४३१)

श्रीकृष्ण म्हणाले - धीर गंभीर अशा तया अवधत ू दततात्रेयांनी राजा यदल ू ा

असा उपदे श केला यदन ू ेही तयांना वंदन करून प्राथवना केली नंतर दततात्रेय प्रसन्नगचतताने आपल्या इच्छे नस व ांचे सद्ध व ु ार तेथन ू तिनघन ू गेले आमच्या पूवज ु ा पव ू ज असलेल्या यदं न ू ी अवधूतांचे हे म्हणणे ऐकून सवव आसततींपासून आपली सुटका करून घेतली आणण ते समदशी झाले. (३२-३३)


स्कंध ११ वा - अध्याय १० वा इहलौककक व पारलौककक भोगांच्या असारतेचे तिनरूपण श्रीकृष्ण म्हणातात साधकाने सवव प्रकारे मला शरण येऊन मी सांगगतलेल्या

आपल्या धमाांचे सावधपणे पालन करावे तिनष्काम भावाने आपला वणव, आश्रम आणण

कूळ यांचेही आचार पाळावेत. स्वधमावचरणाने जयाचे गचतत शद्ध ु झाले आहे , तयाने ववर्षयांमध्ये आसतत झालेले लोक ववर्षयांना सतय मानन ू सख ु ासाठाी जी कमे करतात, तया कमाांचा पररणाम दःु खदायक होतो, ही गोष्ट नीट ध्यानात र्घयावी. जसे झोपलेला


माणूस स्वप्नामध्ये अनेक ववर्षय पाहातो ककंवा जागेपणी मनाने जया ववर्षयांचे गचंतन

करतो, ते सवव इंदद्रयांनी ददसणारे व अनेक असल्यामुळे खोटे च आहे त, हे समजते, तसेच

इंदद्रयांच्याद्वारे

बाहे रील

ववर्षयांत जाणवणारी

भेदबुद्धीसुद्धा

खोटीच आहे .

ईश्वरपरायण मनष्ु याने तिनतयनैिमक्ततक कमाांचेच आचरण करावे सकाम कमे कधीही

करू नयेत जेहाहा तो आतमज्ञानासाठाी प्रयतनशील होईल, तेहाहा तर तिनतय कमावचीही कफक्र करू नये. माझ्या भतताने अदहंसा, सतय, अस्तेय, ब्रह्मचयव व अपररग्रह या

यमांचे पूणप व णे पालन करावे शौच, संतोर्ष, तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणणधान या तिनयमांचे आतमज्ञानाला अडथळा येत नसेल तर यथाशक्तत पालन करावे मला

जाणणार्या शांतस्वरूप गरू ु ं जवळ जाऊन तयांना माझेच स्वरूप समजन ू तयांची सेवा करावी कसलाही अिभमान धरू नये कोणाचाही मतसर करू नये नेहमी सावध असावे

‘माझे‘ पणाचा भाव सोडावा गुरू आणण माझ्याबद्दल तिनःसीम प्रेम ठाे वावे तततव समजून

घेण्याची

क्जज्ञासा

असणार्याने



घाई

करू

नये

कोणाबद्दलही दोर्षदृष्टी ठाे वू नये तिनरथवक आणण असतय भार्षण यांपासून दरू राहावे. पतनी, पुत्र, घर, जमीन, आप्तेष्ट, धन इतयादी सवाांमध्ये एकच आतमा असल्यामळ ु े

सवाांची सुखदःु खे स्वतःसारखीच आहे त, असा सगळीकडे समभाव ठाे वून तटस्थ राहावे. आतमा सयंप्रकाशी, सवावचा सािी आणण स्थूल व सूक्ष्म या दोन्ही दे हांपासून तो

पूणप व णे वेगळा आहे जयाप्रमाणे जळणार्या लाकडापासून जाळणारा व प्रकाश दे णारा

अग्नी वेगळाच असतो. जसा लाकडाशी संबंगधत असन ू तयाहून वेगळा असलेला अग्नी लाकडाच्या आकारानस स्वतः ु ार लहानमोठाा, पेटणाराववझणारा असा लाकडाचे गण ु घेताना ददसतो, तयाचप्रमाणे आतमासद्ध ु ा दे हात असल्यामळ ु े वेगळा असन ू ही दे हाचे गण ु धारण करतो. (१-९)

हे मनुष्याचे शरीर बत्रगुणांचेच बनलेले आहे या गुणांमध्ये ‘मीमाझे‘ पणा

असल्यामळ ु े माणसाच्या मागे संसार लागला आहे तयाचा नाश आतमज्ञानानेच होतो. म्हणण ू

वववेकाने

स्थल ू सक्ष् ू म

दे हामध्ये

दे हांववर्षयीची


सतयबुद्धी

केवलस्वरूप

सोडून

द्यावी.

परमातम्याला

(यज्ञासाठाी

नीट

अग्नी

जाणन ू ,

उं बराच्या

लाकडांपासन घस ू ु ळून काढतात तयात खाली लाकूड असते तयाला ‘अधरअरणी‘ म्हणतात

वरच्याला

‘उततरअरणी‘


आणण

मधल्या

उभ्या

रवीसारख्या


लाकडाला ‘मंथनकाष्ठा’ म्हणतात हे घुसळले असता अग्नी उतपन्न होतो येथे हे रूपक केले आहे ) ज्ञानरूप अग्नी उतपन्न होणार्या करमायेत आचायव खालचे लाकूड आहे त,

आणण िशष्य वरचे आचायाांचे प्रवचन हे मंथनकाष्ठा होय तयापसून आतमज्ञानरूपी अग्नी तिनमावण होतो तो परमानंद दे णारा आहे . बुद्धीमान िशष्यांची ती अतयंत शुद्ध

झालेली बुद्धी गुणांपासून उतपन्न झालेल्या ववर्षयरूप मायेचे भस्म करून टाकते जेहाहा जग उतपन्न करणारे गण ु भस्म होतात, तेहाहा इंधनाला जाळून स्वतः शांत होणार्या अग्नीप्रमाणे ती बुद्धीसद्ध ु ा नाहीशी होते. (१०-१३)

जर तुला असे वाटते क्, कमव करणारे व तया कमाांची सुखदःु खादी फळे

भोगणारे जीव अनेक आहे त, तसेच कमाांचे फलस्वरूप लोक, कमाांच्या उपभोगाची

वेळ, ती कमे सांगणारी शास्त्रे, कमाांपासून िमळणारे शरीर, हे सवव तिनतय आहे , तयाचप्रमाणे सवव पदाथव प्रवाहरूपाने तिनतय असून सतय आहे , व तया तया आकारानस ु ार

ज्ञान उतपन्न होऊन नष्ट होते, तर हे उद्धवा ! सववच मनष्ु यांना दे ह व काळाचे ववभाग यांच्यामळ ु े प्राप्त होणार्या जन्माददक अवस्था तिनतय मानाहाया लागतील व

तयांना मोि कधीच िमळणार नाही. िशवाय या जगात कमव करणारा व तयांची

सख व णे परतंत्र आहे अशा पराधीन प्राण्याला कोणता ु दःु खे भोगणारा मनष्ु यप्राणी संपूणप

ववर्षय सुख दे ऊ शकेल ? या जगात असे ददसते क्, उततम कमव करू जाणणार्यांनाही सुख िमळत नाही आणण कमव न जाणणार्या मूखाांनाही दःु ख भोगावे लागत नाही अशा क्स्थतीत कमावमुळे सुख िमळवण्याचा अहं कार हायथव आहे जरी सुखदःु खांची प्राप्ती

आणण नाश कसा होतो, हे एखाद्याने जाणले, तरीसुद्धा मतृ यू केहाहा येईल व तो कसा टाळावा, हे तर खात्रीने कोणालाही माहीत नाही. वधस्थानाकडे नेल्या जाणार्या

माणसाला जयाप्रमाणे कोणतीही भोगसामग्री संतुष्ट करू शकत नाही, तयाचप्रमाणे

मतृ यू जवळ असणार्या माणसाला कोणता पदाथव ककंवा कामना सुखी करू शकेल ? (१४-२०)

या लोकाप्रमाणेच परलोकसुद्धा सदोर्षच आहे तेथे सुद्धा स्पधाव, असूया, पुण्य

िीण होणे आणण नाश पावणे, हे सवव आहे च जशी पुष्कळ कष्टांनी केलेली शेती अतितवष्ृ टी, अनावष्ृ टी, यांसारख्या संकटांनी नष्ट होते, तयाचप्रमाणे परलोकासाठाी केलेल्या प्रयतनांना ववर्घने येतात व ते प्रयतनही ववफल होतात. जर कोणतेही ववर्घन


तिनमावण न होता चांगल्या तर्हे ने यज्ञ इतयादींचे अनष्ु ठाान पूणव झाले, तर तयामुळे परलोकाची प्राप्ती कशी होते ते ऐक. यज्ञ करणारा पुरूर्ष यज्ञांचे द्वारा दे वतांची

आराधना करून स्वगावत जातो आणण तेथे आपल्या पुण्यकमावच्या द्वारा प्राप्त केलेले

ददहाय भोग दे वतांप्रमाणे भोगतो. तयाच्या पुण्यानुसार तयाला एक तेजस्वी ववमान िमळते आणण तो तयातून अप्सरांच्याबरोबर मनोहर वेर्ष घेऊन ववहार करतो तेहाहा

गंधवव तयाच्या गुणांचे गायन करतात. तयाच्या इच्छे नुसार जाणार्या व घंटांच्या माळा

लावलेल्या ववमानातन तो दे वतांच्या ववहारस्थळांमध्ये अप्सरांसह आनंदाने रमा्डा ू

करीत असता आपण लवकरच येथन ू खाली भत ू लावर पडू, याचे तयाला भानही राहात नाही. जोपयांत तयाचे पुण्य िशल्लक असते, तोपयांत तो स्वगावमध्ये मौजमजा करतो पुण्य संपताच, तयाची इच्छा नसतांनाही कालगतीनुसार तो खाली पडतो. (२१-२६)

जर एखादा मनष्ु य दष्ु टांच्या संगतीत सापडून अधमावने वागू लागला, ककंवा

आपल्या इंदद्रयांच्या अधीन होऊन स्वच्छं दपणे वागू लागला, कंजर्ष ू पणे वागू लागला, लोभी झाला, स्त्रीलंपट झाला ककंवा प्राण्यांना त्रास दे ऊ लागला आणण शास्त्रववधानाच्या

ववरूद्ध पशंच ू ा बळी दे ऊन भत ू प्रेतांची उपासना करू लागला, तर तयाला तयाच्या इच्छे ववरूद्ध घोर अंधकारमय नरकात जावे लागते. सकाम कमावचे फळ दःु खच आहे

जो जीव शरीरामध्ये अहं ताममता धरून तशी कमे करतो, तयांची फळे भोगण्यासाठाी

तयाला पुन्हा जन्म र्घयावा लागतो मतयव जीवाला अशा क्स्थतीत काय सुख िमळणार ? (२७-२९)

एक कल्पपयांत आयष्ु य असणार्या लोक व लोकपाल यांना माझे भय आहे

दोन पराधव आयष्ु य असणार्या ब्रह्मदे वालासद्ध ु ा माझ्यापासन ू भय आहे . सतव, रज आणण तम हे तीन गण ु इंदद्रयांना तयांचे कमव करण्यासाठाी प्रवतृ त करतात आणण इंदद्रय कमे करतात जीव अज्ञानाने इंदद्रयांनी केलेल्या कमाांशी संबंध जोडून कमाांची फळे

भोगू लागतो जोपयांत शरीर इतयादींमध्ये ‘मीमाझे‘ पणाचा अिभमान आहे , तोपयांत आतम्याच्या अनेकततवाचा भ्रम नाहीसा होत नाही जोपयांत हा अज्ञानमूलक भ्रम नाहीसा होत नाही, तोपयांत तो जीव परतंत्रच राहाणार. जोपयांत जीवाला पारतंत्रय

जाणवते, तोपयांत ईश्वराचे वाटणारे भय कायमच असते जो अशा प्रकारे गुणांच्या

ववळख्यात सापडून राहातो, तयाला शोक आणण मोह होतच राहातात. वप्रय उद्ववा !


जेहाहा मायेच्या गुणांमध्ये िोभ होतो तेहाहा काल, आतमा, वेद, लोक, स्वभाव आणण धमव अशा अनेक रूपांनी व नावांनी मीच एकटा ओळखला जातो. (३०-३४)

उद्धव म्हणाला भगवन ! हा अिलप्त आतमा दे ह, इंदद्रय इतयादी गण ु ांमध्ये,

तसेच दे हाने केलेली कमे व तयांची फळे यांमध्ये राहात असन ू ही तयांपासन ू मत ु त

कसा राहातो ? ककंवा वरील गुणांनी बद्ध कसा होतो ? बद्ध ककंवा मत ु त पुरूर्ष कसा

असतो ? कसा वागतो ? तो कोणतया लिणांनी ओळखला जातो ? काय खातो ? मलतयाग इतयादी कसे करतो ? झोपतो कसा, बसतो कसा आणण चालतो कसा ? हे

अच्युता ! प्रश्नाचे ममव जाणणार्यांमध्ये आपण श्रेष्ठा आहात एकच आतमा अनादी गुणांच्या संबंधामुळे तिनतयमुततही आहे या गोष्टीमुळे मला संशय उतपन्न झाला आहे तरी आपण माझ्या या प्श्नाचे उततर द्यावे. (३५-३७)


स्कंध ११ वा - अध्याय ११ वा बद्ध, मत ु त आणण भततजन यांची लिणे भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले - आतम्याला बद्ध ककंवा मुतत म्हणणेसुद्धा माझ्या

अधीन असणार्या गुणांच्या उपाधीमुळे आहे हे खरे नहाहे गुण मायेमुळे आहे त आणण

आतमस्वरूपाला मोि नाही क् बंधन नाही. शोक, मोह, सुख, दःु ख आणण दे हाची प्राप्ती या सवाांना मायाच कारणीभूत आहे स्वप्न हा जसा बुद्धीचा भास आहे ; तसाच आतम्यासाठाी संसार भास आहे , खरा नहाहे . हे उद्ववा ! ववद्या आणण अववद्या या

दोन्ही माझ्याच शतती आहे त तया मनष्ु यांना अनरमा ु मे मोि आणण बंधन प्राप्त करून दे णार्या आहे त या दोन्ही अनादी असन माझ्या मायेने रचलेल्या आहे त. हे ू

महाबुद्धीमान उद्धवा ! माझाच वंश असलेल्या एकट्या जीवालाच अववद्येमुळे अनादी

बंधन आहे आणण ववद्येमुळे मोि आहे . वप्रय उद्धवा ! आता बद्ध आणण मत ु त या

दोहोंमध्ये जो भेद आहे , तो तुला सांगतो, मुतत ईश्वर आनंदस्वरूप असून तिनयन्ता आहे , तर बद्ध जीव शोकग्रस्त असून तिनयम्य आहे असे हे दोघे ववरूद्ध धमाांचे एकचा


शरीरात

राहातात.

या

शरीररूपी

झाडावर

घरटे

बनवून

अतिनववचनीय

मायेमळ ु े

एकमेकांबरोबर राहाणारे हे दोन पिी आहे त दोघे एकमेकांचे िमत्र असून समानधमी

आहे त या दोघांपैक् एक जीव हा या शरीरद्वारा केल्या जाणार्या कमाांच्या फळांचा

उपभोग घेतो, पण दस ु रा पिी जो परमातमा तयांचा उपभोग घेत नसूनसुद्धा ज्ञानादी

शततींनी अगधक शक्ततशाली आहे . जो फळाचा उपभोग घेत नाही, तो स्वतःला व दस ु र्या जीवालाही जाणतो; परं तु जो भोग भोगतो, तो स्वतःलाही जाणत नाही आणण

दस ु र्यालाही जाणत नाही अशा प्रकारे जो अववद्येने यत ु त आहे , तो नेहमीच बद्ध असतो आणण जो ववद्येने यत ु त आहे , तो तिनतयमत ु त आहे . स्वप्नातन ू जागा झालेला

स्वप्नातील घटनांशी संबंध ठाे वत नाही, तयाप्रमाणे आतमज्ञानी दे हात राहून सद्ध ु ा दे हाच्या गुणधमाांशी संबंध ठाे वत नाही परं तु अज्ञानी मनुष्याला आपला म्हणजेच

आतम्याचा शरीराशी काही संबंध नाही, हे . (जाणकारांकडून) कळले, तरीसुद्धा तो स्वप्नातील जग खोटे आहे , हे कळल्यानंतरही तयातील घटनांनी जसा सुखीदःु खी होतो, तसाच ‘दे ह म्हणजेच आपण‘ असे मानून सुखीदःु खी होत असतो. इंदद्रये हे

तितन्ही गुणांचे ववकार आहे त आणण ववर्षयसुद्धा तितन्ही गुणांचेच ववकार आहे त अथावत

इंदद्रयांनी ववर्षय घेणे, हा गुणांचाच आपापसातील हायवहार चालू आहे , हे जाणून

आतमज्ञानी माणसाने तिनवववकार राहून आपण काहीच करीत नाही, असे मानावे. प्रारब्धाच्या अधीन असणार्या शरीरात इंददयांकडून घडणारी कमे ‘मी करतो‘ असे समजणारा अज्ञानी माणस ू संसारबंधनात अडकतो. (१-१०)

परं तु जो ज्ञानी ववरतत असतो, तो, झोपणे, बसणे, दहंडणेकफरणे, स्नान करणे,

पाहाणे, स्पशव करणे, वास घेणे, खाणेवपणे, ऐकणे, इतयादी सवव करमाया इंदद्रये परस्पर

करीत आहे त, असे समजून प्रकृतीत राहूनसुद्धा तितच्यापासून एकदम अिलप्त असतो तयामुळे तया कमाांनी बद्ध होत नाही जसे आकाश, सूयव आणण वायू कोणाचेही गुणदोर्ष ग्रहण करीत नाहीत क् कोठाे िलप्त होत नाहीत अशा प्रकारे वैराग्यरूपी तेजाने तीक्ष्ण

झालेल्या दृष्टीने जयाचे सगळे संशय नाहीसे होतात, तो ज्ञानी मनष्ु य स्वप्नातन ू जागा झालेल्या माणसाप्रमाणे अनेकतवाच्या भ्रमापासन दरू होतो. (सववत्र एकच ू

परब्रह्म पाहातो). जयाचे प्राण, इंदद्रये, मन आणण बुद्धी यांच्या वतृ तींचे संकल्प पूणप व णे


नाहीसे झाले आहे त, तो दे हामध्ये राहात असूनसुद्धा तयाच्या गुणांपासून पूणप व णे मुतत असतो. (११-१४)

अशा मत ु त परू ु र्षाच्या शरीराला कोणी दहंसकांनी पीडा ददली ककंवा दै वयोगाने

तयाची कोणी पूजा केली, तरी तयाच्या मनात कोणताही बदल होत नाही. कशातही गण ु दोर्ष न पाहाणार्या समदशी मन ु ीने बरे ककंवा वाईट करणार्या वा बोलणार्या

माणसाची स्तुती ककंवा तिनंदा करू नये. मुनीने आतमगचंतनात मग्न असावे तयाने

कोणाचेही बरे वाईट करू नये ककंवा गचंतू नये तसेच कोणाबद्दलही चांगले ककंवा वाईट बोलू नये अशा रीतीने वेड्यासारखे वागावे. (१५-१७)

शब्दज्ञानात पारं गत असलेल्या ववद्वानाला जर परब्रह्माचा अनभ ु व आला

नसेल, तर तयाचे पररश्रम हे दध ू न दे णारी गाय पाळण्यासारखेच तिनरथवक होत. हे

उद्धवा ! दध ू न दे णारी गाय, कुलटा स्त्री, पराधीन दे ह, दग ु ण ुव ी मुले, अपात्र माणसाला ददलेले धन आणण माझे वणवन न करणारी वाणी सांभाळणारा मनुष्य दःु खामागून दःु खेच भोगतो. हे उद्धवा ! जी वाणी या जगाच्या उतपतितक्स्थतीसंहारातमक माझ्या

पववत्र कमाांचे ककंवा अन्य लोकवप्रय लीलावतारांचे वणवन करीत नाही, ती वाणी वांझ होय ज्ञानी पुरूर्षाची वाणी अशी असू नये. (१८-२०)

अशा प्रकारे तततवक्जज्ञासेने आतम्यामध्ये अनेकततवाचा होणारा भास दरू

करावा आणण अशा प्रकारे शुद्ध झालेले मन सववहायापी असलेल्या माझ्या दठाकाणी लावावे आणण इतर सवव गोष्टी सोडून शांत बसावे. जर माझ्या दठाकाणी मन क्स्थर

करण्यास असमथव असशील, तर सवव कमे तिनरपेिपणे माझ्यासाठाीच कर. माणसाने श्रद्धापूवक व लोकांना पववत्र करणार्या माझ्या कल्याणकारी कथा श्रवण कराहायात, तयांचे गायन करावे, वारं वार स्मरण करावे, तसेच माझ्या अवतारांचा व लीलांचा अिभनय

करावा. हे उद्धवा ! अशा प्रकारे मला शरण येऊन माझ्यासाठाीच धमव, अथव, कामांचे आचरण करीत रादहले असता, भतताला सनातन अशा माझी तिनश्चल भतती प्राप्त होते. (२१-२४)


सतसंगाने प्राप्त झालेल्या भततीने तो माझी उपासना करतो आणण संतांनी

दाखववलेले माझे पद तो सहजपणे प्राप्त करून घेतो. (२५)

उद्धव म्हणाला हे पववत्रक्ती भगवन ! आपल्या दृष्टीने संतांची लिणे कोणती

? सतपुरूर्षांनी आदराने वणवन केलेली आपली भतती कशी करावी ? भगवन ! आपणच ब्रह्मदे व इतयादी श्रेष्ठा दे व, सतय इतयादी लोक आणण चराचर जगाचे स्वामी आहात मी आपला ववनम्र प्रेमी आणण शरणागत भतत आहे आपण मला हे सांगा.

भगवन ! आपण प्रकृतीच्या पलीकडील पुरूर्ष असून गचदाकाशस्वरूप ब्रह्म आहात तरीसुद्धा आपण स्वेच्छे नेच हा स्वतंत्र अवतार धारण केला आहे . (२६-२८)

श्रीकृष्ण म्हणाले माझा भतत म्हणजे कृपेची जणू मत ू ीच ! तो कोणतयाही

प्राण्यांववर्षयी वैरभाव बाळगत नाही तो सवव काही प्रसन्न गचतताने सहन करतो सतय

हे तयाच्या जीवनाचे सारच होय आणण तयाच्या मनात पापवासना तिनमावण होत नाही

तो समदशी आणण सवाांवर उपकार करणारा असतो. कामनांमुळे तयाची बुद्धी कलुवर्षत होत नाही तो संयमी, गोड स्वभावाचा आणण पववत्र असतो तो संग्रहापासून दरू राहातो

काही िमळववण्यासाठाी प्रयतन करीत नाही जरूरीपुरतेच खातोवपतो आणण शांत असतो स्वधमावचरणात

तयाची

बुद्धी

क्स्थर

असते

तो

मलाच

शरण

असतो

आणण

आतमतततवाच्या गचंतनामध्ये मग्न असतो. तो सावध, तिनवववकार आणण धैयव व ान असतो तहानभूक, शोकमोह आणण जरामतृ यू हे सहा ववकार तयाने क्जंकलेले असतात तो स्वतः मानाची इच्छा ठाे वीत नाही, परं तु इतरांचा सन्मान करतो माझ्या भततीची

महती पटवून दे ण्यात तिनष्णात असतो तो सवाांचा िमत्र असतो तयाच्या हृदयात करूणा असते माझ्या तततवाचे तयाला यथाथव ज्ञान झालेले असते. (२९-३१)

मी शास्त्रांत सांगगतलेल्या धमाांच्या आचरणातील गुण व उल्लंघनातील दोर्ष

जाणूनही भततीमध्ये जर ते बाधक असतील, तर तया सवव धमावधमाांचा तयाग करून

जो नेहमी माझ्या भततीतच मग्न असतो, तो भतत श्रेष्ठा होय. मी कोण आहे , ककती

मोठाा आहे , कसा आहे , हे जाणन ू ककंवा न जाणता जे अनन्यभावाने माझे भजन करतात, ते माझे भतत आहे त. (३२-३३)


माझ्या मूती आणण माझे भतत यांचे दशवन, स्पशव, पूजा, सेवा, स्तुती, वंदन

इतयादी करावे तसेच माझे गुण आणण कमे यांचे सतत क्तवन करावे. उद्धवा ! माझ्या कथा श्रद्धेने ऐकाहायात आणण नेहमी माझ्ये ध्यान करावे जे काही िमळे ल ते मला

अपवण करावे आणण स्वतःला माझा दास समजून सववभावे मला अपवण हाहावे. माझा ददहायजन्म आणण कमे इतरांना सांगावीत जन्माष्टमी, रामनवमी इतयादी माझ्या उतसवांच्या वेळी लोकसमुदायात संगीत, नतृ य, वाद्य इतयादी कायवरमाम करून माझ्या मंददरात आनंदोतसव करावेत आणण करवावेत. सवव वावर्षवक उतसवांच्या वेळी माझ्या

िेत्रांच्या वार्या कराहायात, िमरवणक ु ा काढाहायात तसेच ववववध सामग्रीने माझी पूजा करावी वैददक ककंवा तांबत्रक पद्धतीने दीिा ग्रहण करावी माझ्या एकादशी इतयादी

व्रतांचे पालन करावे. मंददरामध्ये माझ्या मूतचींींं श्रद्धेने स्थापना करावी हे काम एकट्याने होत नसेल, तर इतरांना बरोबर घेऊन ते काम पूणव करावे माझ्यासाठाी फुलांची उद्याने, बगीचे, रमा्डास्थाने, नगरे , मंददरे बनवावीत. सेवकाप्रमाणे तिनष्कपट

भावनेने माझ्या मंददरामध्ये सेवा करावी झाडूनपुसून र्घयावे, िलंपावेसारवावे आणण सडा घालून रं गीबेरंगी रागोळ्या काढाहायात. अिभमान धरू नये ढोंग करून नये तयाचबरोबर आपण केलेल्या कामांचा डांगोरा वपटू नये

आपण अपवण केलेल्या ददहायाच्या

प्रकाशाचाही स्वतःसाठाी उपयोग करू नये तसेच दस ु र्या दे वतेला अपवण केलेली वस्तूही

मला अपवण करू नये. जगामध्ये जी जी वस्तू आपल्याला सवावगधक वप्रय, सवावत चांगली वाटत असेल, ती मला अपवण करावी असे केल्याने ती वस्तू अनंत पटींनी फळ दे णारी ठारते. (३४-४१)

हे उद्ववा ! सूय,व अग्नी, ब्राह्मण, गायी, वैष्णव, आकाश, वायू, जल, पथ् ृ वी,

आतमा आणण सवव प्राणी, ही सवव माझ्या पूजेची दठाकाणे होत. वप्रय उद्ववा ! वेदमंत्रांनी सूयावच्या दठाकाणी माझी पूजा करावी हवनाने अग्नीमध्ये, आतितथ्याने श्रेष्ठा ब्राम्हणांमध्ये आणण चारा वगैरे घालन ू गाईच्या दठाकाणी माझी पज ू ा करावी. (४२-४३)

ववष्णुभतताला आपला भाऊ समजून तयाचा आदर करावा ध्यान लावून

हृदयाकाशात माझी पूजा करावी मुख्य प्राण समजून वायूमध्ये आणण फुले इतयादी वाहून पाण्यामध्ये माझी आराधना करावी. रहस्यमय मंत्रांनी वेदीवर पूजा करावी आपण घेत असलेले भोग आपल्यामधील सवावतमा प्रभूच घेतात, अशी भावना करून


ववर्षयसेवन करावे सवव प्राण्यांमध्ये मीच एक िेत्रज्ञ आतमा समानभावाने हायापून आहे

अशी भावना करणे ही माझीच पूजा होय. या सवव दठाकाणी शंख, चरमा गदा, पद्म धारण केलेले माझेच शांत चतुभज ुव रूप दृष्टीसमोर आणून एकाग्र होऊन माझी पूजा

करावी. अशा प्रकारे जो मनुष्य एकाग्र गचतताने यज्ञयाग इतयादी इष्ट आणण समाजाच्या उपयोगी धमवशाळा, ववदहरी इतयादी आपूतव कमे, ही माझीच पूजा मानून करतो, तयाला माझी श्रेष्ठा भतती प्राप्त होते तयाचप्रमाणे संतांची सेवा केल्याने

माझ्या स्वरूपाचे ज्ञानसद्ध ु ा होते. वप्रय उद्धवा ! सतसंग आणण भक्ततयोग या दोन

साधनांहायतितररतत, संसारसागरातन ू पार होण्यासाठाी बहुधा दस ु रा कोणताच उपाय नाही कारण संतांचे श्रेष्ठा आश्रयस्थान मीच आहे . हे उद्धवा ! तू माझा वप्रय सेवक, दहतेच्छू आणण सखा आहे स तयाचबरोबर ऐकण्यासाठाी इच्छुकपण आहे स म्हणून आता मी तल ु ा एक अतयंत गोपनीय परम रहस्य सांगणार आहे . (४४-४९)


स्कंध ११ वा - अध्याय १२ वा सतसंगाचा मदहमा आणण कमावनुष्ठाान व कमवतयागाची रीत श्रीभगवान म्हणतात सवव आसतती नष्ट करणार्या सतसंगामळ ु े भतत मला

जसा प्राप्त करू शकतो, तसा योग, सांख्य, धमव, स्वाध्याय, तप, तयाग, इष्ट, आपूतव दक्षिणा, व्रते, यज्ञ, तीथव, तिनयम, यम इतयादी साधनांनी मला िमळवू शकत नाही. हे

पुण्यशील उद्ववा ! प्रतयेक युगामध्ये सतसंगाच्या योगानेच दै तयरािस, पशुपिी, गंधववअप्सरा, नाग, िसद्ध, चारण, गुह्यक आणण ववद्याधरांना माझी प्राप्ती झालेली

आहे मनुष्यांमध्ये वैश्य, शूद्र, स्त्री, अंतयज इतयादी रजोगण ु ीतमोगुणी स्वभावाच्या पुष्कळशा जीवांनी माझे परमपद प्राप्त करून घेतले आहे वत्र ृ ासुर, प्रह्लाद, वर्ष ृ पवाव,

बली, बाणासरू , मयदानव, बबभीर्षण, सुग्रीव, हनुमान, जांबवान, गजेंद्र, जटायू, तुलाधार

वैश्य,

धमवहायाध,

कुब्जा,

व्रजातील

गोपी,

यज्ञपतन्या

आणण

इतर

अनेकजणसद्ध ु ा सतसंगाच्या प्रभावानेच मला प्राप्त करू शकले. तयांनी वेदाध्ययन केले

नहाहते क् महापुरूर्षांची उपासना केली नहाहती तयाचप्रमाणे तयांनी कोणतीही व्रते ककंवा


तपश्चयावसुद्धा केली नहाहती केवळ सतसंगानेच ते मला येऊन िमळले. गोपी, गाई,

यमलाजन ुव इतयादी वि ृ व्रजातील हरीण इतयादी पश,ू या सवाांनी भततीनेच मला प्राप्त करून घेतले याखेरीज कािलयानागासारखे अज्ञानी केवळ प्रेमभावनेने सहजपणे मला

िमळून कृतकृतय झाले. उद्ववा ! प्रयतनशील साधक, योग, सांख्य, दान, व्रत, तपश्चयाव, यज्ञ, वेदाध्ययन, स्वाध्याय, संन्यास इतयादी साधनांच्याद्वारे जया मला

प्राप्त करून घेऊ शकत नाहीत, ते सतसंगाने माझी प्राप्ती करून घेतात. उद्ववा !

जयावेळी अरमाूर बलरामदादासह मला वज्रातन मथरु े ला घेऊन तिनघाला, तयावेळी ू माझ्याववर्षयीच्या गाढ प्रेमामळ ु े माझ्या दठाकाणीच गचतत जडलेल्या गोपी माझ्या

ववयोगाच्या तीव्र दःु खाने इततया हायाकूळ झाल्या होतया क्, माझ्याखेरीज दस ु री कोणतीही वस्तू तयांना आनंददायक वाटत नहाहती. अतयंत वप्रयतम असा मी

वंद ृ ावनामध्ये होतो, तेहाहा तयांनी रासरमा्डेच्या रात्री, माझ्यासमवेत अध्याव िणाप्रमाणे

घालववल्या होतया परं तु वप्रय उद्ववा ! तयाच रात्री मी नसल्यामुळे तयांना तयाच रात्री एकेका

कल्पाप्रमाणे

वाटू


माझ्याठाायी

मनबुद्धी

एकवटलेल्या

तयांना

माझ्यािशवाय आपले आप्तेष्ट, स्वतःचे शरीर, इहलोक, परलोक अशा कशाचीही शुद्ध रादहली नहाहती जसे मुनी समाधीमध्ये भगवंताशी एकरूप होऊन ककंवा नद्या समुद्राला िमळून जाऊन आपले नामरूप ववसरून जातात, तसे तयांचे झाले होते. तया माझे खरे रूप जाणत नहाहतया तया मला फतत वप्रयतमच समजत होतया आणण

जारभावाने भेटण्याची इच्छा करीत होतया असे असन ू ही तया शेकडो, हजारो क्स्त्रयांनी केवळ सतसंगाच्या प्रभावानेच परब्रह्म अशा मला प्राप्त करून घेतले. म्हणन ू हे

उद्ववा ! तू ववगधतिनर्षेध, प्रवतृ ती ककंवा तिनवतृ ती तसेच इहपरलोकासंबंधी सवव कमाांचा तयाग करून, सवव प्राण्यांचा आतमा असलेल्या एकमेव मला परमातम्यालाच अनन्य भावाने शरण ये मग तुला कोणतयाही प्रकारचे भय राहाणार नाही. (१-१५) उद्वव म्हणाला हे योगेश्वरांचे ईश्वर ! आपला उपदे श ऐकून माझ्या मनात

संशय उतपन्न झाला आहे तो असा "स्वधमावनस ु ार मी कमव करावे क्, सवव सोडून आपल्याला शरण यावे" यामळ ु े माझे मन गोंधळून गेले आहे . (१६)

श्रीभगवान म्हणाले तो हा परमेश्वरच प्रथम अनाहत नादस्वरूप परावाणी

नावाच्या प्राणासह मूलाधार चरमाामध्ये प्रवेश करतो नंतर तोच मनोमय सूक्ष्म रूप


ग्रहण करून मणणपूर चरमाामध्ये पश्यंती नावाची वाणी होतो नंतर तोच कंठास्थानी

असलेल्या ववशुद्ध नावाच्या चरमाात येऊन मध्यमा नावाने वाणीचे ककंगचत स्थूल रूप धारण करतो तयानंतर तोच मुखामध्ये येऊन र्हस्वददघव इतयादी मात्रा, उदाततादी स्वर

आणण ककारादी वणव इतयादी रूपांनी वैखरी नावाची स्थूल वाणी होतो. जसा आकाशात वार्याचा िमत्र अग्नी हा उष्णतेच्या रूपात असतो तोच जोराने लाकडावर लाकूड घासले असता दठाणगीच्या रूपात प्रगट होतो नंतर तोच हववद्रव हाय िमळाल्यानंतर

प्रजविलत होतो तयाचप्रमाणे या वाणीच्या रूपाने मीच प्रगट होतो. याचप्रमाणे बोलणे , कमव करणे, चालणे, मलमत्र ू ववसजवन करणे, वास घेणे, चव घेणे, पाहाणे, स्पशव करणे, ऐकणे, मनाने संकल्पववकल्प करणे, बुद्धीने तिनश्चय करणे, अिभमान धरणे

इतयादी सवव करमाया, महततततव, तसेच सततव, रज, तम इतयादी तितन्ही गुणांची काये, हे सवव मीच आहे , असे समज. बत्रगुणमय ब्रह्मांडरूपी कमळाचे कारण हा परमातमाच आहे प्रथम तो एकच अहायतत होता नंतर काल व माया यांच्या साह्याने तोच अनेक रूपांमध्ये

प्रगट

झाल्यामुळे

अनेक

असल्यासारखा

वाटू

लागला

जिमनीत

बी

पेरल्यानंतर ते जसे अनेक रूपांमध्ये ववस्तार पावून प्रगट होते, तसे हे आहे कपड्यामध्ये जसे धागेच ओतप्रोत असतात, तयाचप्रमाणे या परमातम्यामध्येच सारे

ववश्व ओतप्रोत भरले आहे हा पुरातन संसाररूपी वि ृ कमवमय आहे ते कमवच भोगरूप फुले आणण मोिरूप फळ उतपन्न करते. (१७-२१)

पाप आणण पुण्य ही या संसाररूपी वि ृ ाची दोन बीजे आहे त शेकडो वासना या

याच्या मुळ्या तीन गुण ही तयाची तीन खोडे पंचमहाभूते या याच्या पाच फांद्या

आहे त यांमधून पाच प्रकारचे रस. (शब्द, स्पशव, रूप, रस आणण गंध) बाहे र पडतात दहा इंदद्रये आणण एक मन ह्याही याच्या फांद्याच होत एक जीव आणण एक ईश्वर या झाडावर घरटे बांधून राहातात वात, वपतत, कफ या याच्या तीन साली आहे त सख सय व ंडलापयांत पसरलेला आहे ु दःु ख ही दोन फळे होत असा हा संसारवि ू म ृ

ववर्षयलोलप ु गहृ स्थ या झाडाची दःु खरूप फळे खातात परं तु वनवासी संन्यासी याची सख ु रूप फळे

खातात एक असणारा मीच मायेमळ ु े अनेकरूप झालो आहे , हे

श्रीगरू ु ं कडून जे लोक जाणन ू घेतात, तेच वेदांचे रहस्य जाणणारे होत. हे उद्ववा !

अशा प्रकारे , गुरूंची सेवा आणण अनन्य भततीने तू ज्ञानाची कुर्हाड धारदार कर आणण


तितने सावधपणे आपला जीवभाव तोडून टाक अशा रीतीने आतमस्वरूप होऊन नंतर ती कुर्हाड टाकून दे . (२२-२४)

स्कंध ११ वा - अध्याय १३ वा हं सरूपाने सनक इतयादींना ददलेल्या उपदे शाचे वणवन भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले सततव, रज आणण तम हे तीन बुद्धीचे गुण आहे त,

आतम्याचे नहाहे त, सततवगुणाने रज आणण तमाचा नाश करावा नंतर शुद्धसततवाने वक्ृ ततरूप सततवगुणाचाही तयाग करावा. माणसाचा सतवगण वाढला असता माझ्या ु भक्तत रूप धमावची वाढ होते साक्ततवक पदाथाांचे सेवन केले असता सततव गुण वाढतो

आणण तयामुळे धमावकडे प्रवतृ ती होते. सततवगुणाची वाढ हाच श्रेष्ठा धमव होय कारण

तो रज आणण तम यांचा नाश करतो रज आणण तम नष्ट झाले असता तयांच्यामुळे

उतपन्न होणारा अधमवसुद्धा ताबडतोप नष्ट होतो. शास्त्र, पाणी, प्रजा, दे श, काळ, कमव, जन्म, ध्यान, मंत्र आणण संस्कार ही दहा गण ु ांच्या वाढीची कारणे आहे त. श्रेष्ठा लोक जयांची प्रशंसा करतात, ते साक्ततवक समजावेत, जयांची उपेिा करतात ते राजस आणण जयांची तिनंदा करतात, ते तामस समजावेत. (१-५)

माणसाने सततवगुणाच्या वद्ध ृ ीसाठाी साक्ततवक पदाथाांचेच सेवन करावे तयामुळे

धमव वाढून ज्ञान उतपन्न होईल आणण ज्ञानामळ ु े आतमसािातकार होऊन सवव प्रकारचे संशय नाहीसे होतील. बांबंूच्या एकमेकावर घासण्याने उतपन्न झालेला अग्नी जसा

बांबंूचे वन जाळून स्वतः शांत होतो, तयाचप्रमाणे गण ु ांच्या िमश्रणाने उतपन्न झालेले दे ह, सततवगण ु ापासन ू उतपन्न झालेल्या ज्ञानाग्नीने भस्म होतात. (६-७)

उद्धवाने ववचारले भगवान ! साधारणतः सववच माणसांना हे माहीत आहे क्,

ववर्षय हे संकटांचे घर आहे तरीसुद्धा ती माणसे कुत्री, गाढवे ककंवा बोकडांप्रमाणे ते ववर्षय का भोगतात ? (८)

श्रीकृष्ण म्हणाले अज्ञानी माणासाच्या मनामध्ये दे हाववर्षयी ‘मी‘ अशी खोटी

कल्पना उतपन्न होते, तेहाहा तयाच्या सततवगुणप्रधान मनात घोर रजोगुण उतपन्न


होतो. रजोगुणाने घेरलेले मन अनेक प्रकारचे संकल्पववकल्प करू लागते नंतर तयाच तयाच ववर्षयांचे गचंतन केल्यामळ ु े तयाच्याववर्षयी असह्य अशी कामना उतपन्न होते तया कामनांच्या अधीन झालेला व मन ताब्यात नसलेला मनुष्य कळून सवरून

पररणामी दःु खदायक अशी कामे करतो कारण तो रजोगुणाच्या आवेगाने अतितशय मोदहत झालेला असतो. रजोगुणतमोगुणांनी ज्ञानी माणसाचीसुद्धा बुद्धी ववर्षयांकडे धाव

घेते परं तु तो सावधगगरी बाळगून मन एकाग्र करून ववर्षय दोर्षयुतत आहे त, हे जाणून तयांमध्ये आसतत होत नाही. म्हणन व आसन ू साधकाने बत्रकाळ सावधपणे उतसाहपव ू क व प्राण यांवर ववजय िमळवून रमामारमामाने मन वारं वार माझ्या दठाकाणी लावावे. (९१३)

सवव ववर्षयांपासून मनाला बाजूला करून ते प्रतयि माझ्यामध्येच क्स्थर करावे

माझे िशष्य असणार्या सनकाददकांनी योगाचे हे च स्वरूप सांगगतले आहे . (१४)

उद्ववाने ववचारले - हे केशवा ! हा योग आपण सनकाददकांना जयावेळी जया

रूपाने उपदे िशला होता, ते रूप मी जाणून घेऊ इक्च्छतो. (१५)

श्री भगवान म्हणाले - ब्रह्मदे वाचे मानसपुत्र सनकाददकांनी एकदा आपल्या

वडडलांना योगाची सक्ष् ू म आणण अंतितम मयावदा ववचारली होती. (१६)

सनकादींनी ववचारले - तात ! हे गचतत स्वभावतःच ववर्षयांचे दठाकाणी आसतत

राहाते आणण ते ववर्षय वासनारूपाने गचततात राहातात तर मग या संसारसागरातून तरून जाऊ इक्च्छणार्या मम ु ि ु ूने तयांना एकमेकांपासन ू दरू कसे ठाे वावे ? (१७) भगवान



-

भूतांना

उतपन्न



स्वयंभू

ब्रह्मदे वाला सनक इतयादींनी असा प्रश्न केला होता परं तु तयाची बुद्धी कमावच्या दठाकाणी आसतत असल्याकारणाने पुष्कळ ववचार करूनही तयाला प्रश्नाचा आशय

कळला नाही. प्रश्नाचे उततर समजून घेण्यासाठाी ब्रह्मदे वाने माझे स्मरण केले तेहाहा

मी हं सरूपाने तयाच्यासमोर प्रगट झालो. तेहाहा मला पाहून सनकाददक ब्रह्मदे वाला पुढे करून माझ्याजवळ आले तयांनी मला प्रणाम केला आणण ववचारले क्, "आपण कोण आहात ?" हे उद्ववा ! तततव जाणन ू घेण्यासाठाीच आलेल्या मन ु ींनी मला असे


ववचारले, तेहाहा मी तयांना जे सांगगतले, ते ऐक. हे ववप्रवर ! जर आतम्याबद्दल आपला

हा प्रश्न असेल तर, आतमारूप वस्तू एकच आहे मग तुमचा हा प्रश्न कसा योग्य आहे ? बरे ! उततर दे ण्यासाठाी जर मी बोलू लागलो, तर तिनवववशर्ष े आतम्याववर्षयी कशाचा आधार घेऊन बोलू ? (१८-२२)

वास्तववक पंचमहाभत ू ातमक तततवे सवव प्राण्यांमध्ये सारखीच आहे त म्हणून

"आपण कोण ?" हा आपला प्रश्न म्हणजे फतत शब्द आहे त तततवतः तयाला काहीही

अथव नाही. मनाने, वाणीने, दृष्टीने ककंवा अन्य इंदद्रयांनी जे काही घेतले जाते ते सवव "मीच आहे , माझ्यािशवाय दस ु रे काहीच नाही" हे तुम्ही तिनक्श्चत समजा. हे पुत्रांनो !

गचतत ववर्षयाकार होते आणण ववर्षय गचततात वासनारूपाने राहातात परं तु ववर्षय आणण गचतत हे दोन्ही माझेच स्वरूप असणार्या जीवाचे दे ह आहे त. नेहमी ववर्षयांचेच सेवन करीत रादहल्याने गचतत तया ववर्षयांमध्ये प्रवेश करते आणण हे ववर्षय गचततातन ू च

तिनमावण होतात म्हणन ू साधकाने मद्रप ू होऊन या दोन्हींचाही तयाग करावा. जागत ृ ी, स्वप्न आणण सर्ष ु प्ु ती या रमामाने साक्ततवक, राजस आणण तामस गण ु ांपासन ू बनलेल्या

बुद्धीच्या वतृ ती आहे त जीव या सवाांचा सािी आहे , असा शास्त्रांचा िसद्धांत आहे .

जयाअथी हे बुद्धीमळ ु े उतपन्न झालेले बंधन आतम्याला तितन्ही अवस्थांत बांधन ू टाकते म्हणून साधकाने तुरीय अवस्थास्वरूप माझ्यामध्ये राहून बुद्धीचे बंधन तोडावे तयामुळे ववर्षय व गचतत या दोन्हींचाही परस्परसंबंध तुटतो. "मी, माझे" या अहंकारानेच बंधन तिनमावण होते तयाच्यामुळेच आतम्याच्या वास्तववक सक्च्चदानंद रूपाचा लोप होतो म्हणून हे जाणणार्याने ववरतत होऊन ववर्षयांची गचंता सोडून तुरीय अवस्थेतच

असावे. मनुष्य जोपयांत हा अनेकतवाचा भ्रम युततीयत ु तीने नाहीसा करीत नाही, तोपयांत जो जागत ृ असूनही अज्ञानतिनद्रे त झोपलेलाच समजावा तयाचे हे जागेपण स्वप्नातल्या जागेपणासारखेच िमथ्या होय. वास्तववक या ववश्वात आतम्याहायतितररतत

अन्य कोणतीही दे हाददक वस्तू सतय नाही म्हणन ू स्वप्न पाहाणार्याच्या सवव करमाया जशा खोट्या असतात, तयाप्रमाणे अज्ञानी माणसाचेसद्ध ु ा खोट्या दे हाच्या आश्रयाने असणारे वणावश्रमधमव तयामळ ु े िमळणार्या स्वगावदी गती आणण तयांना कारण असणारी कमे हे सवव खोटे च आहे . (२३-३१)


जो बाल्य, तारूण्य इतयादी अवस्थांच्या रूपाने वारं वार बदलणार्या दे हादी

पदाथाांना

आपल्या

इंदद्रयांनी

जागत ृ

अवस्थेत

उपभोगतो,

तोच

स्वप्नावस्थेत

तयांसारख्याच वासनामय पदाथाांचा मनाने उपभोग घेतो आणण गाढ तिनद्रे च्या वेळी तोच हे सवव ववर्षय आवरून ठाे वतो अशा प्रकारे या तीनही अवस्थांचा अनुभव घेणारा

सािी इंदद्रयांचा स्वामी, चेतन आतमा एकच आहे "जयाने स्वप्न पादहले, जो गाढ झोपला होता, तोच मी जागा आहे ," या प्रतयिभज्ञेवरून आतम्याची एकता िसद्ध होते.

मनाच्या या तीन अवस्था गण ु ांमळ ु े च झाल्या असन ू हे माझ्या पगडा असलेल्या मायेमळ ु े च माझ्यामध्ये कक्ल्पल्या गेलेल्या आहे त, असा तिनश्चय करा नंतर सगळ्या

संशयांचा आधार असलेल्या अहं काराला अनम ु ानप्रमाण व संतांचे उपदे श यांपासन ू

उतपन्न झालेल्या तीक्ष्ण ज्ञानरूपी खड्गाने तिछन्नववक्च्छन्न करा व आपल्याच हृदयात क्स्थत असलेल्या माझेपरमातम्याचे भजन करा. (३२-३३)

हे जग, हा मनाचाच खेळ आहे , भास आहे अलातचरमाासारखे हे अतितशय

चंचल आहे हे ददसणारे असल्यामळ ु े नाशवंत आहे या दृष्टीने याच्याकडे पाहावे

ववज्ञान म्हणजे एक परमातमाच जणू अनेक रूपांनी प्रकािशत झाल्यासारखा ददसतो

गण ु ांचे कायव म्हणन ू जो हा तीन प्रकारचा भेद ददसतो, ती तयाची माया असल्यामळ ु े स्वप्नाप्रमाणे खोटी आहे . म्हणून साधकाने हे जग नजरे आड करून सवव इच्छा सोडून काहीही न करता स्वस्थ राहावे आणण आतमानंदात मग्न असावे हायवहारासाठाी कधी

काही ददसले तरी हे खरे नाही, असा तिनश्चय करून ते सोडून ददलेले असल्यामुळे भ्रम तिनमावण होणार नाही शरीर असेपयांत फतत स्मरणरूप संस्कार राहील. मददरे ने धुंद

झालेल्या माणसाला आपल्या अंगावरील वस्त्राची शुद्ध असत नाही, तयाप्रमाणे

आतमज्ञान झालेल्या िसद्धाला हा नश्वर दे ह बसला आहे क् उभा आहे , दै वयोगाने तो कोठाे गेला क् आला आहे , हे ही माहीत नसते. (३४-३६)

प्राणांसह दे हसुद्धा प्रारब्धाच्या अधीन असल्याकारणाने जोपयांत तो प्राप्त करून

दे णारे कमव िशल्लक आहे , तोपयांत तो पडण्याची वाट पाहात असतो समाधीमध्ये

क्स्थर असलेला आतमसािातकारी प्रपंचासह या दे हाचा पुन्हा स्वीकार करीत नाही स्वप्नातून जागा झालेला जसा स्वप्नातील गोष्टींचा स्वीकार करीत नाही तसाच. हे

ीर्षींनो ! सांख्य आणण योग या शास्त्रांमध्ये जे गुप्त ज्ञान सांगगतले आहे , तेच मी


तुम्हांला सांगगतले मी यज्ञस्वरूप भगवान स्वतःच तुम्हांला तततवज्ञानाचा उपदे श

करण्यासाठाी हं सरूपाने आलो आहे , असे समजा. हे श्रेष्ठा ब्राह्मणांनो ! योग, सांख्य, सतय, ीत, तेज, श्री, क्ती आणण इंदद्रयतिनग्रह या सवाांचे आश्रयस्थान मीच आहे .

समता, अनासतती इतयादी जे अववनाशी गुण आहे त, ते सवव, तिनगण ुव , तिनरपेि, सवाांचा सुहृद, सवाांचा वप्रय आतमा अशा माझ्या दठाकाणी सदै व वास करतात. (३७-४०)

या माझ्या उपदे शाने सनकादी मुनींचा संदेह दरू झाला, तेहाहा माझी पूजा

करून अतयंत भक्ततभावाने ते माझी स्तुती करू लागले. तया श्रेष्ठा ीर्षींनी माझी

यथासांग पूजा करून स्तुती केली नंतर ब्रह्मदे वांच्या दे खतच मी आपल्या धामाकडे तिनघून गेलो. (४१-४२)


स्कंध ११ वा - अध्याय १४ वा भक्ततयोगाचा मदहमा व ध्यानववधी उद्धवाने ववचारले ! श्रीकृष्णा ! ब्रह्मवादी महातम्यांनी आतमकल्याणासाठाी

भतती, ध्यान, इतयादी अनेक साधने सांगगतली आहे त हे सववच मुख्य आहे त क्, यांपैक् कोणते तरी एक मुख्य आहे ? स्वामी ! आपण भक्ततयोग हे च तिनरपेि

साधन आहे , असे सांगगतले या भततीने सवव तर्हे ची आसतती नाहीशी होऊन मन आपल्या ठाायीच लागून राहाते. (१-२)

श्रीभगवान म्हणाले प्रलयाच्या वेळी काळाच्या प्रभावाने ही वेदवाणी लुप्त

झाली होती नंतर जेहाहा सष्ृ टीची उतपतती झाली तेहाहा मी ती ब्रह्मदे वांना ददली

तितच्यामध्ये माझ्या भागवतधमावचे तिनरूपण आहे . ब्रह्मदे वाने ती आपला जयेष्ठा पुत्र स्वायंभुव मनू याला सांगगतली नंतर तयाच्याकडून भग ृ ू इतयादी सात ब्राह्मर्षनींींं तितचे ग्रहण केले. तया सात महर्षकींडून तयांचे पुत्र दे व, दानव, गुह्यक, मनुष्य, िसद्ध,

गंधवव, ववद्याधर, चारण, ककंदे व, ककन्नर, नाग, रािस, ककंपुरूर्ष इतयादी अनेकजणांनी वेदांचे ज्ञान प्राप्त करून घेतले यांपैक् काही साक्ततवक, काही राजस आणण काही


तामस स्वभावाचे होते. या स्वभाववैगचत्रयामुळे दे व, असुर, मनुष्य असे वेगवेगळे

प्रकार पडले आणण तयांच्या स्वभावानस ु ार तयांच्या बुद्धी वेगवेगळ्या झाल्या तया बुद्धीप्रमाणे आणण स्वभावांप्रमाणे वेदांचे अथव वेगवेगळे

केले गेले. अशा रीतीने

स्वभाववैगचत्रयामुळे आणण परं परे मुळे माणसांच्या ववचारांत फरक पडतो तर काही

माणसे वेदववरोधी मते मांडणारी असतात. हे पुरूर्षश्रेष्ठाा ! लोकांची बुद्धी माझ्या मायेने अवववेक् बनलेली असते तयामुळे तयांना जया कमावत जशी गोडी वाटते तयानुसार तेच

कल्याणाचे साधन आहे , असे ते सांगतात तयामळ ु े साधनांत वेगळे पणा येतो. तयांपैक् मीमांसक कमावला, सादहक्तयक क्तीला, कामशास्त्री कामाला, योगशास्त्री सतय, दम आणण शमाला, राजनीतितज्ञ ऐश्वयावला, संन्यासी तयागाला आणण नाक्स्तक भोगाला

कल्याणाचे साधन मानतात. काहीजण यज्ञ, तप, दान, व्रते, तिनयम, यम इतयादींना कल्याणाचे साधन म्हणतात या लोकांना तया तया कमावनुसार तया तया लोकांची प्राप्ती होते पण हे लोक उतपन्न होणारे असल्यामुळे नाशवंत आहे त िशवाय यांचा शेवट दःु खात होतो हे तामसी आहे त यात आनंद नावापुरताच असतो या सवव कारणांमुळे हे दःु खमयच आहे त. (३-११)

हे साधो ! जयाने स्वतःला संपूणप व णे मला समवपवत केले आहे आणण तयामळ ु े

जयाला कोणतयाही ववर्षयाची इच्छा नाही, तयाला आतमस्वरूप माझ्यामळ ु े जे सख ु िमळते, ते ववर्षयलोभी जीवांना कसे िमळे ल ? जो अपररग्रही आहे , इंदद्रयांवर जयाने ववजय िमळववला आहे , जो शांत आणण समगचतत आहे , माझ्या ठाायी जो संतुष्ट आहे , अशा माझ्या भतताला सवव ददशा आनंदाने भरलेल्या वाटतात. माझ्या दठाकाणी जयाने

स्वतःला समवपवत केले अशा भतताला, माझ्यािशवाय ब्रह्मदे वाचा सतयलोक, इंद्राचा स्वगव, साम्राजय, रसातळाचे राजय, योगिसद्धी ककंवा मोि यांपैक् काहीही नको असते.

हे उद्धवा ! मला तझ् ु यासारखे प्रेमी भतत क्जतके वप्रय असतात, तिततका ब्रह्मदे व,

शंकर, बलराम, लक्ष्मी ककंबहूना माझा आतमाही मला वप्रय नाही. जयाला कशाचीही

अपेिा नाही, जो शान्त व वैरभावरदहत असतो, सवाांबद्दल समान दृष्टी ठाे वतो, तया

महातम्याच्या चरणांच्या धळ ु ीने माझ्या आत असलेले लोक पववत्र हाहावेत, म्हणन ू मी नेहमी तयांच्या मागन ू जात असतो. जे अपररग्रही असतात, जयांचे गचतत माझ्या

ठाायीच रममाण झालेले असते, जे महापुरूर्ष अतितशय शांत प्रकृतीचे असतात, सवव


जीवांबद्दलच जयांना प्रेम वाटते, कामनांमुळे जयांची बुद्धी दवू र्षत होत नाही, अशा भततांना तिनरपेिपणामुळे माझ्या जया परमानंदाचा अनुभव येतो, तयाची इतरांना कल्पना येणार नाही. (१२-१७)

असले

इंदद्रयांवर ववजय िमळवू न शकलेल्या माझ्या भतताला ववर्षय स्वतःकडे ओढत तरी

माझ्या


वाढणार्या


भततीच्या

प्रभावामुळे

ववर्षय

तयाच्यावर आरमामण करू शकत नाहीत. धगधगता अग्नी जसा सवव जळणाची राख

करून टाकतो, तयाचप्रमाणे उद्ववा ! माझी भततीसुद्धा पापाच्या सगळ्या राशी जाळून

टाकते. हे उद्धवा ! माझ्या अनन्य भततीने जसा मी प्राप्त होतो, तसा योग, ज्ञान, धमावचरण, स्वाध्याय, तप ककंवा तयाग यांनी प्राप्त होत नाही. संतांना वप्रय असणारा तयांचा

आतमा

असा

मी

केवळ

श्रद्धाभततीनेच


होतो

जन्माने

चांडाळ

असलेल्यांनाही माझी भतती पववत्र करते. याउलट सतय आणण दयेने यत ु त असा धमव ककंवा तपश्चयेसह ज्ञान, माझी भतती नसेल तर, तया हायततीला पववत्र करू शकत

नाही. भततीने जोपयांत शरीर पुलककत होत नाही, गचतत द्रवत नाही, आनंदाश्रू वाहात नाहीत, तोपयांत अंतःकरण पूणव शद्ध ु कसे होईल ? जयाची वाणी भततीने सद्गददत

होते, गचतत द्रवते, जो ववयोगाने कधी रडतो तर कधी भेटीने हसतो, लाज सोडून कधी उच्चस्वरात गातो तर कधी नाचतो, असा माझा भतत सवव जगाला पववत्र करतो.

सोने जयाप्रमाणे अग्नीने आपल्यातील मळ टाकून दे ऊन शुद्ध होते आणण आपल्या

खर्या रूपाने चमकू लागते, तयाप्रमाणे मनुष्य जेहाहा माझी भतती करतो, तेहाहा तया भक्ततयोगाने आपल्या कमववासनांचा नाश करून आपले तिनजस्वरूप असलेल्या मला

परमातम्याला प्राप्त होतो. उद्धवा ! माझ्या परमपावन लीलाकथांच्या श्रवणक्तवनाने जसजसा गचततातील मळ धुतला जातो, तसतसा माझा भतत, डोळ्यात अंजन

घातल्याने जसा डोळा बारीक वस्तूही पाहू शकतो, तसा सूक्ष्म अशा मला पाहू शकतो. (१८-२६) जो ववर्षयांचे गचंतन करतो, तयाचे गचतत ववर्षयात गुंतते आणण जो नेहमी

माझे स्मरण करतो, तयाचे गचतत माझ्या ठाायी तल्लीन होऊन जाते. नाशवंत ववर्षयांचे गचंतन, स्वप्नाप्रमाणे ककंवा मनोरथांप्रमाणे खोटे आहे म्हणून तयांचे गचंतन करण्याचे सोडून, माझ्या भततीत रं गलेले मन माझ्या दठाकाणी लावावे. क्स्त्रयांच्या


ककंवा स्त्रीलंपटांच्या संगतीमुळे क्जतके दःु ख ककंवा संसारबंधन उतपन्न होते, तसे आणखी कोणाच्याही संगतीने उतपन्न होत नाही म्हणून साधकाने इंदद्रये ताब्यात ठाे वून क्स्त्रया आणण स्त्रीलंपट यांची संगत पूणप व णे सोडून एकांत, पववत्र दठाकाणी बसून, आळस सोडून माझे गचंतन करावे. (२७-३०)

उद्धवाने ववचारले हे कमलनयना ! मुमुिन ू े आपल्या कोणतया स्वरूपाचे कसे

ध्यान करावे, हे आपण मला सांगावे. (३१)

भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले फार उं च ककंवा फार खोल नसलेल्या सपाट

आसनावर शरीर ताठा ठाे वून आरामात बसावे हात मांडीवर ठाे वावेत आणण दृष्टी

नाकाच्या अग्रभागी लावावी. यानंतर परू क, कंु भक आणण रे चक या रमामाने प्राणायामाने नाडीशोधन करावे हे एकदा डाहाया नाकपुडीने व एकदा उजहाया नाकपुडीनेही करता

येईल हा अभ्यास हळूहळू वाढवावा तयाचबरोबर इंदद्रयांवर ताबा ठाे वावा. मूलाधारात उतपन्न झालेला ॐकार प्राणवायूच्या साह्याने मस्तकापयांत न्यावा कमळातील बबसतंतूप्रमाणे तो अखंड असून तयाचा नाद घंटानादाप्रमाणे आहे , असे मनात गचंतन

करावे अशा रीतीने दररोज तीन वेळा, प्रतयेक वेळी दहा वेळा, ॐकारासदहत

प्राणायामाचा अभ्यास करावा असे केल्याने एक मदहन्याच्या आतच प्राणवायू वश होतो. तयानंतर शरीराच्या आत वर दे ठा आणण खाली मुख असलेले हे हृदयकमळ तयाचे मुख वरच्या बाजूला होऊन ते उमलेले आहे , तयाला आठा पाकळ्या आहे त आणण

तयाच्या मधोमध वपवळा गड्डा. (कणणवका) आहे , असे गचंतन करावे. कणणवकेवर

अनरमा ु मे सय ू ,व चंद्र आणण अग्नी यांची स्थापना करावी तयानंतर अग्नीमध्ये माझ्या या रूपाचे स्मरण करावे माझे हे स्वरूप ध्यानासाठाी अतयंत मंगलमय आहे . (३२-३७)

माझ्या भगवंतांचे सवव अवयव सुडौल आहे त मुखकमल अतयंत शान्त आणण

सुंदर आहे चार मनोहर आजानु बाहू आहे त अतितशय सुंदर व मनोहर गळा आहे क्स्मतहास्याने शोभणारे गाल आहे त दोन्ही समान कानामध्ये मकराकृती कंु डले तळपत आहे त पावसाळ्यातील ढगाप्रमाणे श्यामवणावच्या शरीरावर पीतांबर शोभत आहे

विःस्थळावर एका बाजल ू ा श्रीवतसाचे गचन्ह आणण दस ु र्या बाजल ू ा लक्ष्मी ववराजमान झाली आहे हातांमध्ये शंख, चरमा, गदा, पद्म धारण केलेले आहे गळ्यात वनमाला


शोभून ददसत आहे पायांमध्ये नूपुरे शोभत आहे त गळ्यात कौस्तुभमणी झगमगत

आहे आपापल्या स्थानी चमचमणारे ककरीट, कडी कमरपट्टा आणण बाजूबंद शोभून

ददसत आहे त सवाांगसुंदर असे हे रूप भततांचे हृदय हरण करणारे आहे तयांची प्रेम पूणव नजर कृपाप्रसादाचा वर्षावव करीत आहे सवव अवयवांवर मन क्स्थर करीत माझ्या या सुकुमार रूपाचे ध्यान करावे. (३८-४१)

बुवद्धमान माणसाने मनाने इंदद्रयांना तयांच्या ववर्षयांपासून बाजूला करून तया

मनाला बुवद्धरूप सारथ्याच्या साहाय्याने सववतोपरी माझ्या दठाकाणी लावावे. संपूणव शरीराला हायापून रादहलेल्या गचतताला तेथून ओढून आणून एकेका अवयवावर क्स्थर करावे आणण शेवटी अन्य अवयवांचे गचंतन न करता केवळ मंद हास्ययुतत मुखावर

दृष्टी क्स्थर करावी. जेहाहा गचतत मुखारववंदावर क्स्थर होईल, तेहाहा ते तेथून काढून घेऊन आकाशात क्स्थर करावे तयानंतर आकाशाचे सुद्धा गचंतन करणे सोडून दे ऊन माझ्या स्वरूपावर आरूढ हाहावे आणण माझ्याखेरीज अन्य कशाचेही गचंतन करू नये.

जेहाहा अशा प्रकारे गचतत एकाग्र होते, तेहाहा जयाप्रमाणे एक जयोत दस ु र्या जयोतीत िमळून एकरूप होते, तयाचप्रमाणे भतत स्वतःमध्ये मला आणण मज सवावतम्यात स्वतःला

पाहू लागतो. अशा प्रकारे जो योगी अतयंत तीव्र ध्यानाच्याद्वारे माझ्यामध्येच आपले गचतत एकाग्र करतो, तयाचा द्रहाय, ज्ञान, करमायांववर्षयीचा अनेकतवाचा भ्रम नाहीसा होतो आणण तयाला सगळीकडे परमातम्याचेच स्वरूप ददसू लागते तयामुळे तयाला ततकाळ मोिाची प्राप्ती होते. (४२-४६)


स्कंध ११ वा - अध्याय १५ वा िभन्न िभन्न िसद्धींची नावे आणण लिणे -


भगवान श्रीकृष्ण म्हणातात - योगी जेहाहा इंदद्रये, प्राण आणण मन आपल्या

स्वाधीन करून घेऊन गचतत माझे दठाकाणी एकाग्र करतो, तेहाहा तयाच्यासमोर पुष्कळ िसद्धी येऊन उभ्या राहातात. (१)

उद्धव म्हणाला - हे अच्यत ु ा ! आपणच योग्यांना िसद्धी दे णारे आहात तेहाहा

कोणतया धारणेने कोणतया प्रकारची िसद्धी कशी प्राप्त होते आणण तयांची संख्या ककती आहे , हे मला सांगा. (२)

श्रीकृष्ण म्हणाले - उद्धवा ! धारणा योगातील तिनष्णात योग्यांनी अठारा

प्रकारच्या िसद्धी सांगगतल्या आहे त तयांपैक् आठा िसद्धी मख् ु यतः माझ्या दठाकाणीच

वास करतात उरलेल्या दहा सततवगण ु ाचा ववकास झाल्याने साधकाला प्राप्त होतात.

तयांपैक् ‘अणणमा‘ ‘मदहमा, आणण ‘लतिघमा‘ या तीन िसद्धी शरीराशी संबंगधत आहे त ‘प्राप्ती‘ नावाची इंदद्रयांची िसद्धी आहे लौककक आणण पारलौककक पदाथाांचा अनभ ु व करून दे णारी ‘प्राकाम्य‘ नावाची िसद्धी आहे माया आणण तितच्या कायाांना आपल्या

इच्छे नुसार चालववणे या िसद्धीला ‘ईिशता‘ असे म्हणतात. ववर्षयांमध्ये राहूनसुद्धा तयामध्ये आसतत न होणे दहला ‘विशता‘ म्हणतात आणण जयाची जयाची इच्छा करावी, ती पूणप व णे िमळवणे, ती ‘कामावसातियता‘ नावाची आठावी िसद्धी होय या आठा

िसद्धी माझ्या ठाायी स्वभावतःच आहे त. दे हावर तहानभुकेचा पररणाम न होणे, पुष्कळ लांबची वस्तू ददसणे, पुष्कळ लांबचे ऐकू येणे, मनाच्या वेगाने शरीरानेही तया दठाकाणी

जाणे, पादहजे ते रूप घेणे, दस ु र्या शरीरात प्रवेश करणे, आपल्या इच्छे नस ु ार शरीर सोडणे, अप्सरांबरोबर होणार्या दे वरमा्डेचे दशवन होणे, जो संकल्प कराल तो िसद्ध

होणे, सगळ्या दठाकाणी, सगळ्यांकडून आपल्या आज्ञेचे पालन होणे, या दहा िसद्धी सततवगुणाच्या ववशेर्ष ववकासाने प्राप्त होतात. तितन्ही काळातील गोष्टी समजणे, शीतउष्ण इतयादी द्वंद्वांचा त्रास न होणे, दस ु र्याच्या मनातील ववचार ओळखणे, अग्नी, सूय,व जल, ववर्ष इतयादींच्या शतती बोथट करणे आणण कोणाकडूनही पराक्जत

न होणे या पाच िसद्धीसुद्धा योग्यांना प्राप्त होतात. योगधारणा केल्याने जया िसद्धी

प्राप्त होतात, तयांचे मी नावांसह वणवन केले आता कोणतया धारणेने कोणती िसद्धी, कशी प्राप्त होते, ते सांगतो, ऐक. (३-९)


वप्रय उद्धवा ! तन्मात्र नावाचे पंचमहाभूतांचे जे सूक्ष्म रूप, ते माझेच रूप आहे

जो योगी माझ्या या रूपामध्ये आपल्या मनाची धारणा करतो, तयाला ‘अणणमा‘ नावाची िसद्धी प्राप्त होते. आपल्या मनाला महततततवरूप माझ्यामध्ये जो धारण

करतो, तयाला महततततवाकार ‘मदहमा‘ नावाची िसद्धी प्राप्त होते तयाचप्रमाणे एकेका

महाभूतामध्ये तयाने मनाची धारणा केली, तरीसुद्धा तयाला तया तया महाभूताएवढी ‘मदहमा‘ नावाची िसद्धी प्राप्त होते. जो योगी आपले गचतत भूतांच्या परमाणुस्वरूप माझ्या दठाकाणी लावतो, तयाला ‘लतिघमा‘ नावाची िसद्धी प्राप्त होते व तयाला

कालाच्या सक्ष् ू म परमाणए ू वढे रूप घेता येत.े योग्याने जर साक्ततवक अहं काररूप

माझ्यामध्ये आपले मन एकाग्र केले, तर तो सवव इंदद्रयांवर स्वािमतव िमळवू शकतो अशा प्रकारे मन माझ्या दठाकाणी लावणारा भतत ‘प्राप्ती‘ नावाची िसद्धी प्राप्त करून

घेतो. महततततवाचा अिभमानी असा जो सूत्रातमा तया रूपातील माझ्या दठाकाणी मनाची धारणा केली, तर ‘प्राकाम्य‘ नावाची िसद्धी प्राप्त होते तो अहायततापासून

जन्मलेल्या मज परमेष्ठाीचे श्रेष्ठातव प्राप्त करून घेतो. बत्रगण ु ातमक मायेचा स्वामी

असलेल्या माझ्या या कालशरीर ववष्णुस्वरूपामध्ये जो गचतताची धारणा करील, तयाला ईिशतव‘ िसद्धी प्राप्त होते तयामुळे तयाला जीवांना व तयांच्या शरीरांना प्रेरणा दे ण्याचे

सामथ्यव प्राप्त होते. ववराट, दहरण्यगभव व कारण या तीन उपाधींनी रदहत म्हणून ‘तुरीय‘ व सहा ऐश्वयाांनी संपन्न म्हणून ‘भगवान‘ अशी जयांना नावे आहे त, तया

माझ्या नारायणस्वरूपामध्ये जो योगी मनाची धारणा करतो, तयाचे दठाकाणी माझे गण ु येतात असा योगी ‘विशता‘ नावाची िसद्धी प्राप्त करून घेतो. जया योग्याचे मन

स्वच्छ होऊन तिनगण ुव ब्रह्म अशा माझ्या ठाायी क्स्थर झाले आहे , तयाला परमानंद प्राप्त

होतो

या

क्स्थतीत

तयाला



कामना

नसते

दहला

‘कामावसातियता‘ नावाची िसद्धी म्हणतात. श्वेतद्वीपाचा स्वामी व धमवरूप अशा माझ्या

ववशुद्ध स्वरूपात जो आपले गचतत क्स्थर करतो, तो तहान, भूक, काम, रमाोध, शोक, मोह यांनी त्रासला जात नाही व माझ्या शुद्ध स्वरूपाची तयाला प्राप्ती होते. आकाशातमा जो समक्ष्टप्राण तया माझ्या स्वरूपात जो मनाने अनाहतनादाचे गचंतन

करतो, तो ‘दरू श्रवण‘ नावाच्या िसद्धीने युतत होतो या िसद्धीमुळे तया योग्याला आकाशातील तिनरतिनराळ्या वाणी ऐकू येतात. जो योगी डोळ्यांना सूयावमध्ये आणण

सूयावला डोळ्यांमध्ये एकरूप करतो आणण तया दोन्हींमध्ये मनाने माझे ध्यान करतो,


तयाची दृष्टी सक्ष् ू म होते, तयाला ‘दरू दशवन‘ नावाची िसद्धी प्राप्त होते आणण तो सगळे

ववश्व पाहू शकतो. मन आणण शरीराला प्राणवायूसह माझ्याशी जोडून जो माझी धारणा करतो, तयाला ‘मनोजव‘ नावाची िसद्धी प्राप्त होते तयामुळे तो योगी जेथे मन जाईल, तेथे शरीराने तयाच िणी जाऊ शकतो. जयावेळी योगी मनाला उपादानकारण

बनवून जया कोणाचे रूप धारण करू इक्च्छतो, ते रूप तो आपल्या मनाप्रमाणे धारण

करतो कारण, तयाने आपले मन माझ्याशी जोडलेले असते. जो योगी दस ु र्या शरीरात प्रवेश करू इक्च्छतो, तयाने अशी भावना करावी क्, आपण तयाच शरीरात आहोत

असे केल्याने तयाचा प्राण वायरू ु प धारण करतो आणण भ्रमर जसा एका फुलावरून

दस ु र्या फुलावर सहज जातो, तयाप्रमाणे तो आपले शरीर सोडून दस ु र्या शरीरात प्रवेश

करतो. योग्याला जर शरीराचा तयाग करावयाचा असेल तर तयाने टाचेने गुदद्वार दाबून धरून प्राणवायल ू ा अनुरमामे हृदय, छाती, कंठा आणण मस्तकात घेऊन जावे नंतर ब्रह्मरं ध्राच्या मागावने तयाला ब्रह्मामध्ये लीन करून शरीराचा तयाग करावा. दे वतांच्या

ववहारस्थलांमध्ये रमा्डा करण्याची इच्छा असेल तयाने माझ्या दठाकाणच्या सततवगण ु ाचे

ध्यान करावे तयामुळे सततवगुणाच्या अंशस्वरूप अशा सुरसुंदरी ववमानात बसून तयाच्याजवळ येऊन पोहोचतात. (१०-२५)

माझ्याशी परायण झालेल्या जया योग्याने, सतयसंकल्परूप अशा माझ्यामध्ये

गचतत क्स्थर केले असेल तयाचा संकल्प िसद्ध होतो मनाने जया वेळी जो संकल्प तो

करतो, तयाचवेळी तयाचा तो संकल्प िसद्ध होतो. ‘ईिशतव‘ आणण ‘विशतव‘ अशा दोन्ही िसद्धींचा स्वामी असलेल्या माझ्या तया रूपाचे गचंतन करून जो तयाच भावाने युतत

होतो, माझ्याप्रमाणेच तयाची आज्ञासुद्धा कोणी टाळू शकत नाही. माझी धारण करीत

करीत जया योग्याचे गचतत माझ्या भततीने शुद्ध झाले असेल, तयाला जन्ममतृ यूसह

तितन्ही काळांतील सवव गोष्टी समजतात. पाण्यात राहणार्या प्राण्यांचा पाण्याकडून नाश होत नाही, तयाचप्रमाणे जया योग्याचे गचतत माझ्यामध्ये क्स्थर झाले आहे , तयाच्या योगमय शरीराला अग्नी, पाणी इतयादी कोणतीही वस्तू नष्ट करू शकत नाही. जो योगी श्रीवतस इतयादी गचह्ने आणण शंख, चरमा, गदा, पद्म इतयादी आयध ु ांनी ववभवू र्षत, तयाचप्रमाणे ध्वज, छत्र, चामर इतयादींनी संपन्न अशा माझ्या अवतारांचे ध्यान करतो, तो अक्जंतय होतो. (२६-३०)


अशा प्रकारे जो माझे गचंतन करणारा पुरूर्ष योगधारणेने माझी उपासना

करतो, तयाला मी वणवन केलेल्या िसद्धी पूणप व णे प्राप्त होतात. जयाने आपले प्राण, मन आणण इंदद्रयांवर ववजय िमळवून माझ्याच स्वरूपावर धारणा केली आहे , तयाला

कोणती िसद्धी दल व असणार ? परं तु श्रेष्ठा पुरूर्ष असे सांगतात क्, जे लोक योगाचा ु भ उततम अभ्यास करून माझ्याशी एकरूप होऊन रादहले आहे त, तयांच्यासाठाी या िसद्धी

हे एक ववर्घनच आहे कारण यांच्यामुळे भगवंतांपयांत पोहोचण्यासाठाी ववलंब होतो.

जन्म, और्षधी, तपश्चयाव आणण मंत्र इतयादींमळ ु े जया िसद्धी प्राप्त होतात, तया सवव योगाच्या द्वारे प्राप्त होतात परं तु योगाची अंतितम पररणती जी भगवतप्राप्ती, ती

माझ्यावर धारणा केल्यािशवाय प्राप्त होत नाही. ब्रह्मवादी लोकांनी योग, सांख्य, धमव इतयादी पुष्कळ साधने सांगगतली आहे त तयांचा तसेच सवव िसद्धींचे कारण, पालन करणारा आणण प्रभू मीच होय. जयाप्रमाणे सवव प्राण्यांच्या आतबाहे र पंचमहाभूतच े आहे त, तयाचप्रमाणे मी सवव प्राण्यांच्या आत द्रष्टारूपाने आणण बाहे र दृश्यरूपाने आहे कारण मी कोणतेही आवरण नसलेला, सवव प्राण्यांचा आतमा आहे . (३१-३६)


स्कंध ११ वा - अध्याय १६ वा भगवंतांच्या ववभत ू ींचे वणवन उद्धव म्हणाला भगवन ! आपण स्वतः परब्रह्म आहात, आपल्याला आदी

नाही क् अंत नाही आपण मायेचे आवरण नसलेले अद्ववतीय तततव आहात सवव

पदाथाांची उतपतती, क्स्थती, रिण आणण प्रलय यांना कारणीभूत आपणच आहात उच्चनीच अशा सवव प्राण्यांमध्ये आपण आहात, परं तु जयांनी आपले मन आणण इंदद्रये

आपल्या ताब्यात ठाे वली नाहीत, ते आपल्याला जाणू शकत नाहीत ब्रह्मवेतते लोकच यथाथवरूपाने आपली उपासना करतात. मोठामोठाे ीर्षी आपल्या जया ववभूतींची भततीने उपासना करून िसद्धी प्राप्त करून घेतात, तया ववभूती आपण मला सांगाहायात. हे

प्रभो ! आपण सवव प्राण्यांचे अंतरातमा आहात आपण तयांच्यामध्ये स्वतःला गप्ु त

ठाे वून लीला करीत असता आपण सवाांना पाहाता, पंरतु जगातील प्राणी आपल्या


मायेने मोदहत झाल्यामुळे आपल्याला पाहात नाहीत. हे अगचंतय ऐश्वयवसंपन्न प्रभो !

पथ् ृ वी, स्वगव, पाताळ तसेच ददशांददशांमध्ये आपल्या प्रभावांनी युतत अशा जया जया ववभूती आहे त, तया आपण मला सांगाहायात प्रभो ! मी आपल्या चरणकमलांना वंदन करतो ही सवव तीथाांनाही तीथवपण दे णारी आहे त. (१-५)

श्रीभगवान म्हणाले - हे उद्धवा ! प्रश्न ववचारणार्यांमध्ये तू श्रेष्ठा आहे स

कुरूिेत्रावरील युद्धाच्या वेळी शत्रश ूं ी युद्ध करण्यास तयार झालेल्या अजन ुव ाने मला हाच प्रश्न ववचारला होता. (६)

राजयासाठाी कुटुंबबयांना मारणे हे तिनंद्य आणण अधमावचे कृतय आहे , असे

वाटून सामान्य माणसाप्रमाणे तो असा ववचार करीत होता क्, "मी मारणारा आहे

आणण हे सववजण मरणारे आहे त" असा ववचार करून तो यद्ध ु ापासून परावतृ त झाला

होता. तेहाहा मी रणभूमीवर अनेक युततया सांगून वीराग्रणी अजन ुव ाची समजूत घातली होती तयावेळी अजन ुव ानेसुद्धा तू मला ववचारलास, तोच प्रश्न ववचारला होता. उद्धवा !

मी या सवव प्राण्यांचा आतमा, सहृ ृ द आणण तिनयमन करणारा आहे मीच हे सवव चराचर आहे आणण याच्या उतपतती, क्स्थती आणण प्रलयाला कारणही मीच आहे . गतितशील

पदाथाांची गती मी आहे गणना करणार्यांमध्ये काळ मी आहे गुणांची साम्यावस्था जी प्रकृती, ती मी आहे गुणी लोकांचा नैसगगवक गुण मी आहे . गुणयुतत पदाथाांमध्ये ज्ञानशक्ततप्रधान वस्तूंतील महततततव मी आहे आणण करमायाशक्ततप्रधान सूत्रातमा मी

आहे सक्ष् ू म वस्तंम ू ध्ये जीव मी आहे अक्जंतय वस्तंं ू ंमध्ये मन मी आहे . वेदांचा

अध्यापक दहरण्यगभव मी आहे मंत्रांमध्ये ‘अउम‘ या तीन मात्रांनी यत ु त असा ॐकार मी आहे अिरांमध्ये अकार आणण छं दांमध्ये बत्रपदा गायत्री मी आहे . सवव दे वांमध्ये

इंद्र, आठा वसूंमध्ये अग्नी, बारा आददतयांमध्ये ववष्णू आणण अकरा रूद्रांमध्ये शंकर मी आहे . मी ब्रह्मर्षमींध्ये भग ृ ू, राजर्षीमध्ये मनू, दे वर्षीमध्ये नारद आणण गाईंमध्ये

कामधेनू आहे . मी िसद्धेश्वरांमध्ये कवपल, पक्ष्यांमध्ये गरूड, प्रजापतींमध्ये दि

प्रजापती आणण वपतरांमध्ये अयवमा आहे . हे उद्धवा ! मी दै तयांमध्ये दै तयराज प्रह्लाद, नित्रांचा आणण वनस्पतींचा राजा चंद्र मी आहे यिरािसांंंमध्ये मी कुबेर आहे .

गजेंद्रांमध्ये ऐरावत नावाचा हतती, जलचरांचा राजा वरूण, तापणार्या आणण प्रकाश दे णार्यांमध्ये सूयव आणण मनुष्यांमध्ये राजा मी आहे . मी घोड्यांमध्ये उच्चैःश्रवा,


धातूंमध्ये सोने, दं ड करणार्यांमध्ये यम आणण सपाांमध्ये वासुक् आहे . हे पुण्यशील

ं आणण दाढा असलेल्या प्राण्यांमध्ये मुख्य उद्ववा ! मी नागराजांमध्ये शेर्षनाग, िशग िसंह, आश्रमांमध्ये संन्यास आणण वणाांमध्ये ब्राह्मण आहे . मी तीथे आणण नद्यांमध्ये

गंगा, जलाशयांमध्ये समुद्र, शस्त्रांमध्ये धनुष्य तसेच धनुधावर्यांमध्ये बत्रपुरारी शंकर आहे . (७-२०) मी

तिनवासस्थानांमध्ये

सुमेरू

पववत,

दग व ु म

स्थानांमध्ये

दहमालय,

वनस्पतींमध्ये वपंपळ आणण धान्यांमध्ये सातू आहे . मी पुरोदहतांमध्ये विसष्ठा, वेदवेततयांमध्ये

बहृ स्पती,

सवव

सेनापतींमध्ये

कातितवक

स्वामी

तसेच

सन्मागवप्रवतवकांमध्ये भगवान ब्रह्मदे व आहे . पंचमहायज्ञांमध्ये ब्रह्मयज्ञ मी आहे , व्रतांमध्ये अदहंसाव्रत आणण शुद्ध करणार्या पदाथाांमध्ये तिनतयशुद्ध वाय,ू अग्नी, सूय,व जल, वाणी व आतमा मी आहे . योगांमध्ये मनोतिनरोधरूपी समागधयोग मी आहे क्जंकण्याची

इच्छा

करणार्यांची

गप्ु त

मसलत

मी

आहे

आतमानातमवववेकाच्या

चचेमधील ब्रह्मववद्या मी आहे वादवववाद करणार्यांमधील ववकल्प मी आहे . मी

क्स्त्रयांमध्ये मनप ु तनी शतरूपा, पुरूर्षांमध्ये स्वायंभव ु मन,ू मन ु ीश्वरांमध्ये नारायण आणण ब्रह्मचार्यांमध्ये सनतकुमार आहे . धमाांमध्ये सन्यासधमव मी आहे कल्याण करून घेऊ इक्च्छणार्यांची अंतमख ुव वतृ ती मी आहे कोणतीही गोष्ट गुप्त राखण्यासाठाी लागणारी मधुर वाणी आणण मौन मी आहे , जयाच्या शरीरापासून स्त्रीपुरूर्षांची पदहली

जोडी उतपन्न झाली, तो ब्रह्मदे व मी आहे . नेहमी जागत ृ असणार्यांमध्ये संवतसररूप काळ मी आहे , ीतूंमध्ये वसंत, मदहन्यांमध्ये मागवशीर्षव आणण नित्रांमध्ये अिभक्जत.

(उततरार्षाढाचा चौथा व श्रवणाचा पदहला चरण याला अिभक्जत नाव आहे ) मी आहे . मी युगांमध्ये सतययुग, वववेक् पुरूर्षांमध्ये महर्षी दे वल व अिसत, हायासांमध्ये

द्वैपायन हायास आणण ववद्वानांमध्ये बुवद्धमान शुरमााचायव आहे . मी र्षड्गुणैश्वयव संपन्नांमध्ये वासद ु े व, भगवद्भततांमध्ये त.ू (उद्वव), ककंपरू ु र्षांमध्ये हनम ु ान आणण

ववद्याधरांमध्ये सद ु शवन आहे . रतनांमध्ये पद्मराग, संद ु र वस्तंम ू ध्ये कमळाची कळी, तण ू मी आहे . मी हायापार करणार्यांमध्ये ृ ांमध्ये कुश आणण हववद्रव हायांमध्ये गाईचे तप राहाणारी लक्ष्मी, कपटाने खेळ करणार्यांमध्ये द्यत ू , सहनशील लोकांची सहनशीलता

आणण साक्ततवक पुरूर्षांचा सततवगुण आहे . मी बलवानांमधील उतसाह आणण परारमाम,


भगवद्भततांमधील भक्ततयुतत तिनष्काम कमव आणण वैष्णवांना पूजय अशा वासद ु े व, संकर्षवण, प्रद्युम्न, अतिनरूद्ध, नारायण, हयग्रीव, वराह, निृ संह आणण वामन या नऊ मूतीमध्ये पदहली व श्रेष्ठा मूती वासुदेव आहे . मी गंधवावमध्ये ववश्वावस,ू अप्सरांमध्ये पूवगव चतती, पववतांमध्ये स्थैयव आणण पथ् ृ वीमध्ये शुद्ध गंध तन्मात्रा आहे . मी पाण्यामध्ये

तन्मात्रा रस, तेजस्वी पदाथाांमध्ये अग्नी, सूय,व चंद्र आणण नित्रांमध्ये प्रभा आणण

आकाशाचा गुण शब्द आहे . मी ब्राह्मणभततांमध्ये बली, वीरांमध्ये अजन ुव आणण प्राण्यांमध्ये तयांची उतपतती, क्स्थती व लय आहे . चालणे, बोलणे, मलतयाग, घेणे,

आनंद उपभोगणे, स्पशव, पाहाणे, स्वाद घेणे, ऐकणे, वास घेणे ही कामे करणार्या सवव इंदद्रयांची शतती मीच आहे . पथ् ृ वी, वाय,ू आकाश, जल, तेज, अहं कार, महतततव, पंचमहाभूत,े जीव, अहायतत प्रकृती, सततव, रज, तम हे सवव ववकार आणण तयांच्याही

पलीकडे असणारे ब्रह्म मीच आहे . या तततवांची गणना, लिणांच्या द्वारे तयांचे ज्ञान व तततवज्ञानरूप तयांचे फळुसद्धा मीच आहे मीच ईश्वर, जीव, गुण आणण गुणी आहे

मीच सवाांचा आतमा आहे आणण सववरूपसद्ध ु ा आहे माझ्या हायतितररतत कोणताच पदाथव कोठाे ही नाही. मी कालान्तराने का असेना, परमाणूंचीसुद्धा गणना करू शकेन, परं तु

अनंत कोटी ब्रह्मांडे रचणार्या माझ्या ववभूतींची गणना मला करता येणार नाही. जेथे जेथे तेज, श्री, क्ती, ऐश्वयव, लजजा, तयाग, सौंदयव, सौभाग्य, परारमाम, तिततितिा आणण ववज्ञान असेल तो तो माझाच अंश आहे , असे समज. (२१-४०)

उद्धवा ! मी या सवव ववभूती तुला संिेपाने सांगगतल्या वास्तववक या

काल्पतिनक आहे त कारण वाणीने सांगगतलेली कोणतीही वस्तू पारमागथवक दृष्ट्या खरी नसते. म्हणून तू वाणी, मन प्राण आणण इंदद्रयांना ताब्यात ठाे व साक्ततवक बुद्धीने

प्रपंचाकडे लागलेल्या बुद्धीला आवर मग तुला संसाराच्या जन्ममतृ यूच्या मागाववर भटकावे लागणार नाही. जो साधक बुद्धीच्या द्वारा वाणी आणण मनाला पूणप व णे

ताब्यात ठाे वत नाही, तयाचे व्रत, तप आणण ज्ञान कच्च्या घड्यात भरलेल्या

पाण्याप्रमाणे नाहीसे होते. म्हणन ू भतताने मतपरायण होऊन, भक्ततयत ु त बुद्धीने, मन, वाणी आणण प्राणांचा संयम करावा असे केल्याने तो कृतकृतय होतो. (४१-४४)



स्कंध ११ वा - अध्याय १७ वा वणावश्रम धमव तिनरूपण उद्धव म्हणाला हे कमलनयन श्रीकृष्णा ! आपण पूवी वणावश्रमांचे आचार

पाळणार्या माणसांसाठाी तसेच सववच माणसांसाठाी तुमच्या भततीचे साधन म्हणून जो

धमव सांगगतला होतया, तया तया स्वधमावचे अनुष्ठाान कसे केल्याने माणसांना आपली

भतती प्राप्त होईल, ते मला सांगावे. ह प्रभो ! महाबाहो माधवा ! पूवी आपण हं सरूपाने ब्रह्मदे वांना परमधमावचा उपदे श केला होता. हे ररपद ु मना ! पष्ु कळ काळ

तिनघन ू गेल्याकारणाने यावेळी पूवी सांगगतलेला तो धमव मतृ यल ू ोकातन ू जवळजवळ नाहीसा झाल्यासारखाच आहे . हे अच्युता ! ब्रह्मदे वाच्या जया सभेतही वेदाददक कला मूतितवमंत होऊन ववराजमान असतात, तेथे सुद्धा आपल्याखेरीज दस ु रा कोणीही, आपला

हा धमव तयार करणारा, तो सांगणारा व तयाचे रिण करणारा नाही मग पथ् ृ वीवर कसा असेल ? (१-५)

हे मधस ु द ू ना ! या धमावचे प्रवतवक, रिण करणारे आणण उपदे शक असे

आपणच पथ् ू गेल्यावर हा लप्ु त धमव कोण सांगेल ? म्हणन ू सवव धमव ृ वीवरून तिनघन जाणणार्या हे प्रभो ! आपली भतती प्राप्त करून दे णारा हा धमव जयाला जसा आचरणे योग्य आहे , तसा सांगावा. (६-७)

तेहाहा

श्रीशक ु म्हणतात आपल्या भततिशरोमणी उद्धवाने जेहाहा असा प्रश्न ववचारला, प्रसन्न

होऊन

भगवान

सनातनधमावचा उपदे श केला. (८)


मनष्ु यांच्या

कल्याणासाठाी

तयांना

भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले - हे उद्धवा ! तुझा हा धमवववर्षयक प्रश्न सवव

वणाांच्या व आश्रमांच्या माणसांना परम कल्याणस्वरूप अशा मोिाची प्राप्ती करून

दे णारा आहे म्हणून मी तुला तया धमाांववर्षयी सांगतो ऐक. या कल्पाच्या आरं भी, सतययग ु ात सवाांचा हंस नावाचा एकच वणव होता तयावेळी सववजण जन्मतःच कृतकृतय

होते म्हणन ू च तयाचे नाव कृतयग ु असेही आहे . तयावेळी फतत प्रणवच. (ॐकार) वेद होता आणण तपश्चयाव, पाववत्रय, दया व सतय अशा चार चरणांनी यत ु त असा मीच


बैलाचे रूप धारण केलेला धमव होतो तयावेळचे तिनष्पाप आणण केवळ तप करणारे लोक

शुद्ध अशा माझी उपासना करीत होते. हे उद्धवा ! त्रेतायग ु ाच्या आरं भी माझ्या हृदयातून प्राणांच्या द्वारा ीग्वेद, यजुवेद आणण सामवेद असे तीन वेद प्रगट झाले

तयांपासून होता, अध्वयूव व उद्गाता हे कमवरूप तीन भेद असणार्या यज्ञांच्या रूपाने

मी प्रगट झालो. ववराट पुरूर्षाच्या मुखापासून ब्राह्मण, बाहूंपासून िबत्रय, मांड्यांपासून वैश्य आणण पायांपासून शूद्रांची उतपतती झाली तयांचा स्वधमव हीच तयांना

ओळखण्याची खण होती. ववराट परू गहृ स्थाश्रम, ू ु र्षरूप माझ्या जघनभागापासन ू हृदयापासन ू

ब्रह्मचयावश्रम,

विःस्थळापासन ू

संन्यासाश्रमाची उतपतती झाली. (९-१४) या

वणव

आणण

आश्रमांच्या

वानप्रस्थाश्रम

माणसांचे

स्वभावसुद्धा

आणण


डोतयापासन ू

जन्माच्या

दठाकाणांनुसार उततम, मध्यम आणण अधम असे झाले. शम, दम, तपश्चयाव, पववत्रता, संतोर्ष, िमाशीलता, सरळपणा, माझी भतती, दया आणण सतय हे ब्राह्मणवणावचे

स्वाभाववक धमव होत. तेज, बल, धैय,व वीरता, सहनशीलता, औदायव, उद्योगशीलता, क्स्थरता, ब्राह्मणभतती आणण ऐश्वयव हे िबत्रय वणावचे स्वाभाववक धमव होत.

आक्स्तकता, दानशरू पणा, दं भ नसणे, ब्राह्मणांची सेवा करणे आणण धनसंचयाने संतुष्ट न होणे, हे वैश्य वणावचे स्वाभाववक धमव होत. ब्राह्मण, गायी आणण दे वतांची तिनष्कपट भावनेने सेवा करणे आणण तयातून जे काही िमळे ल, तयात संतुष्ट असणे, हे

शूद्र वणावचे स्वाभाववक धमव होत. अपववत्रता, खोटे बोलणे, चोरी करणे, ईश्वर आणण

परलोकाची कफक्र न करणे, खोटे नाटे भांडण करणे, काम, रमाोध, लोभ यांच्या आहारी

जाणे, हे अंतयजाचे स्वभाव होत. सवव वणाांसाठाी सववसाधारण धमव हे च आहे त क्, मन, वाणी आणण शरीराने कोणाचीही दहंसा न करणे, सतयावर अढळ राहाणे, चोरी न करणे, कामरमाोधलोभापासून दरू राहाणे आणण प्राणणमात्रांचे कल्याण होईल, तेच करणे. (१५-२१)

ब्राह्मण, िबत्रय व वैश्य यांनी गभवधान इतयादी संस्कारांनी प्रारं भ करून

रमामाने यज्ञोपवीत संस्काररूप दस ु रा जन्म प्राप्त करून गुरूकुलात राहावे तेथे

इंदद्रयांवर संयम ठाे वून आचायाांनी बोलावल्यावर वेदांचे अध्ययन करावे. मेखला, मग ृ चमव, दं ड, रूद्रािमाळ, यज्ञोपवीत आणण कमंडलू धारण करावे डोतयावर जटा


ठाे वाहायात दं तधावन आणण वस्त्रे धुणे या गोष्टी हौस म्हणून करू नयेत रं गीत

आसनावर बसू नये आसनासाठाी वगैरे कुश र्घयावेत. स्नान, भोजन, हवन, जप आणण मलमूत्र तयाग करतेवेळी मौन पाळावे काख आणण गुप्तेंदद्रयाजवळील केस काढू नयेत

तसेच नखेही कधी काढू नयेत. पूणव ब्रह्मचयावचे पालन करावे स्वतः कधीही वीयवपात करू नये जर कधी वीयवस्खलन झालेच, तर पाण्याने स्नान करून, प्राणायाम करून

गायत्री मंत्राचा जप करावा. ब्रह्मचयावने पाववत्रय पाळून एकाग्रतेने अग्नी, सूय,व

आचायव, गाय, ब्राह्मण, गरू ु , वद्ध ृ जन आणण दे वतांची उपासना करावी तसेच सायंकाळी आणण प्रातःकाळी मौन धारण करून संध्योपासना व गायत्री मंत्राचा जप करावा.

आचायावना माझेच स्वरूप मानावे तयांचा कधीही अपमान करू नये तयांना साधारण

मनुष्य समजून तयांच्याकडे दोर्षदृष्टीने पाहू नये कारण गुरू सववदेवमय आहे त. सकाळ संध्याकाळ िभिा मागून आणून ती गुरूंसमोर ठाे वावी तसेच इतरही गुरूदे वांना अपवण करावे तयांची आज्ञा झाल्यावरच तयाचा उपयोग करावा. अशा प्रकारे स्वतःकडे

कमीपणा घेऊन शश्र ु ूर्षा करून आचायाांची आज्ञा पालन करण्यात नेहमी ततपर असावे.आचायव कुठाे जात असतील, तर तयांच्या मागे मागे चालावे ते झोपल्यानंतर

तयांच्या जवळपास झोपावे ते बसले असतील तर तयांच्या आज्ञेची वाट पाहात, हात जोडून, जवळच उभे राहावे. ववद्याध्ययन संपेपयांत सवव सख ु ोपभोगांपासून दरू राहून गुरूकुलात या प्रकारे वागत राहावे आणण ब्रह्मचयवव्रत कधीही खंडडत होऊ दे ऊ नये. (२२-३०)

ब्रह्मचार्याची वेदांच्या तिनवासस्थानीब्रह्मलोकात जाण्याची इच्छा असेल तर

तयाने जन्मभर नैक्ष्ठाक ब्रह्मचयव पाळून वेदांचे अध्ययन करण्यासाठाीच आपले संपूणव जीवन आचायाांच्या सेवेमध्येच समवपवत करावे. असा ब्रह्मचारी खरोखर ब्रह्मतेजाने

संपन्न होतो आणण तयाची सवव पापे नष्ट होतात तयाने अग्नी, गुरू, आपले शरीर आणण सवव प्राण्यांचे ठाायी मज परमातम्याची उपासना करावी सववत्र एकच परमातमा

आहे , असा भाव ठाे वावा. ब्रह्मचारी, वानप्रस्थ आणण संन्याशांनी स्त्रीकडे पाहाणे, तितला

स्पशव करणे, तितच्याशी बोलणे ककंवा थट्टामस्करी करणे इतयादींपासन ू लांब राहावे

मैथन करणार्या प्राण्यांकडे पाहू नये. वप्रय उद्धवा ! शगु चता, आचमन, स्नान, ु संध्योपासना, सरळपणा, तीथवसेवन, जप, सवव प्राण्यांच्या ठाायी मलाच पाहाणे, मन,


वाणी तसेच शरीराचा संयम हे तिनयम सवव आश्रमांनाच लागू आहे त अस्पश ृ ांना न िशवणे, अभक्ष्य वस्तू न खाणे आणण जयांच्याशी बोलू नये तयांच्याशी न बोलणे, हे तिनयमसुद्धा या सवाांसाठाी आहे त. (३१-३५)

नेक्ष्ठाक ब्रह्मचारी ब्राह्मणाने या तिनयमांचे पालन केल्याने तो अग्नीसारखा

तेजस्वी होतो तीव्र तपश्चयेमुळे तयाच्या वासना भस्म होऊन जातात अंतःकरण शुद्ध होते आणण तो माझा भतत होतो. (३६)

वप्रय उद्धवा ! ब्रह्मचारी जर गहृ स्थाश्रमात प्रवेश करू इक्च्छत असेल, तर

तयाने ववगधपव व वेदाध्ययन संपवून गरू ू क ु ं ना दक्षिणा द्यावी आणण तयांची अनम ु ती घेऊन

समावतवन

संस्कार

करावा.


ब्रह्मचार्याने

गहृ स्थाश्रमात

ककंवा

वानप्रस्थाश्रमात प्रवेश करावा तो ब्राह्मण असेल तर संन्याससुद्धा घेऊ शकतो ककंवा

रमामाने एका आश्रमातून दस ु र्या आश्रमात प्रवेश करावा मतपरायण भतताने याहून वेगळ्या प्रकारे वागू नये. (३७-३८) गहृ स्थाश्रमाचा स्वीकार करू इक्च्छणार्याने आपल्याला अनरू ु प व उततम

लिणांनी संपन्न अशा कुलीन कन्येशी वववाह करावा ती वयाने लहान आणण आपल्याच वणावची असावी अन्य वणावची कन्या वरावयाची असल्यास आपल्याहून खालच्या वणावची वरावी. यज्ञयाग, अध्ययन आणण दान करण्याचा अगधकार सवव द्ववजांना आहे परं तु दान घेणे, अध्यापन करणे आणण यज्ञाचे पौरोदहतय करण्याचा

अगधकार फतत ब्राह्मणांनाच आहे . दान घेण्यामुळे तपश्चयाव, तेज आणण यश यांचा ह्रास होतो असे वाटले, तर ब्राह्मणाने अध्यापन आणण यज्ञ करववणे याद्वारे च आपला

उदरतिनवावह करावा ककंवा या दोन वतृ तींमध्येही काही दोर्ष वाटत असेल तर धान्याची कणसे तोडल्यावर शेतात पडलेले ककंवा बाजारात पडलेले दाणे

वेचून तयांवर

उदरतिनवावह करावा. ब्राह्मणाचे हे शरीर तुच्छ ववर्षयभोग भोगण्यासाठाी नसून जन्मभर कठाीण तपश्चयाव करून शेवटी अनंत आनंदस्वरूप अशा मोिाची प्राप्ती करून घेण्यासाठाीच आहे . (३९-४२)


जो ब्राह्मण आपल्या महान धमाांचे तिनष्कामभावाने पालन करतो आणण शेतात

तसेच बाजारात पडलेलेसांडलेले धान्याचे दाणे वेचून तयांवर संतोर्षपूवक व आपला उदरतिनवावह करतो, तयाचबरोबर आपले सववस्व मला समवपवत करून कोठाे ही आसतती

ठाे वीत नाही, तो घरात राहूनही शांतितरूप असे परमपद प्राप्त करून घेतो. संकटात सापडून कष्ट सहन करीत असलेल्या माझ्या ब्राह्मण भतताला जे संकटातून सोडववतात, तयांची मी ताबडतोब, समुद्रात बुडणार्यांची नाव जशी सुटका करते, तशी

सवव आपततींमधन ू सट ु का करतो. जसा एक गजराज दस ु र्या हततींचे रिण करतो, तयाप्रमाणे राजाने वपतयाप्रमाणे आपल्या सवव प्रजेचे कष्टांपासन ू रिण करावे, तयांचा उद्वार करावा, आणण धीरगंभीर राहून स्वतःच स्वतःचा उद्धार करून र्घयावा. अशा प्रकारचा राजा सवव पापांपासून मत ु त होऊन सूयावसारख्या तेजस्वी ववमानात बसन ू स्वगावत जातो आणण इंद्राबरोबर सुखोपभोग घेतो. एखादा ब्राह्मण दाररद्राने गांजला असेत तर तयाने वैश्यवतृ तीचा आश्रय घेऊन तया पररक्स्थतीतून मागव काढावा अतयंत

प्रतितकूल पररक्स्थतीशी झगडावे लागले, तर तलवार हातात घेऊन िबत्रय वतृ तीनेही आपला उदर तिनवावह चालवावा, परं तु कोणतयाही पररक्स्थतीत नीच लोकांची सेवा करून

कुत्रयासारखे जगू नये. याचप्रमाणे प्रजापालनाने िबत्रय आपला उदरतिनवावह करू शकत

नसेल, तर तयाने वैश्यवतृ तीने हायापार करून तिनवावह करावा अतितशय घोर आपततीत सापडला असेल तर तयाने िशकार करून ककंवा ब्राह्मणांचा हायवसाय अध्यापन करून

तिनवावह करावा परं तु नीचांची सेवा करून कुत्रयासारखे जगू नये. प्रतितकूल काळात वैश्याने सद्ध ु ा शद्र ू ांची वतृ तीसेवा करून आपला उदरतिनवावह चालवावा आणण शद्र ू ानेसद्ध ु ा

चटया ववणणे इतयादी कामे करून आपले जीवन चालवावे परं तु प्रतितकूल काळ

संपताच कतिनष्ठा वणावच्या वतृ तीने उदरतिनवावह करण्याचा लोभ करू नये. गहृ स्थाने ब्रह्मयज्ञ, वपतय ृ ज्ञ, दे वयज्ञ, काकबली, भूतयज्ञ आणण अन्नदानाने अतितगथयज्ञ

इतयादींच्या द्वारे माझेच स्वरूप असणारे ीर्षी, दे वता, वपतर, मनुष्य इतयादींचे दररोज पूजन करावे. गहृ स्थाने दै वाने प्राप्त झालेल्या ककंवा न्यायमागावने िमळववलेल्या धनाने आपले कुटुंबीय ककंवा आश्रमाला असलेले नोकर इतयादींना कोणतयाही प्रकारे पीडा न दे ता ववधीनस ु ार यज्ञ करावे. (४३-५१)


गहृ स्थाने

कुटुंबामध्ये

आसतत

होऊ

नये

स्वधमावचरण

व

भगवद्भजन

करण्याची टाळाटाळ करू नये बुवद्धमान पुरूर्षाने या जगातील वस्तूंप्रमाणे परलोकांतील भोगसुद्धा नाशवानच आहे त, असे समजावे. स्त्रीपुत्र, आप्तेष्ट इतयादींचा संबंध

पाणपोईवर भेटलेल्या वाटसरूंसारखा समजावा प्रतयेक दे हात तो वेगवेगळा असतो जसे झोप असेपयांतच स्वप्न असते, तसा हा दे ह असेपयांतच संबंध असतात. असा ववचार

करून गहृ स्थाने गहृ स्थाश्रमात अडकू नये एखादा पाहूणा तातपुरता राहातो, तयाप्रमाणे राहावे जो शरीराबद्दल मीपण आणण घर इतयादींमध्ये ममता ठाे वीत नाही, तयाला गहृ स्थाश्रम बंधनकारक होत नाही. भतताने गहृ स्थोगचत शास्त्रोतत कमाांनी माझी आराधना करीत घरी राहावे ककंवा पुत्रवान असेल तर वानप्रस्थ आश्रमात ककंवा

संन्यास स्वीकारावा. जे लोक गहृ स्थाश्रमात आसतत असतात, पुत्र, धन इतयादींच्या

इच्छे तच अडकून हायाकूळ होतात, तसेच मूखप व णाने स्त्रीलंपट आणण कंजर्ष ू बनून

‘मीमाझे‘ या भावनेमळ ु े कमवबंधनाने बांधले जातात. ते असा ववचार करतात, "अरे रे ! माझे आईवडील वद्ध झाले आहे त, माझ्या पतनीची मल ु े अजून लहान आहे त ृ माझ्यािशवाय अनाथ, दीन आणण दःु खी झालेले हे कसे जगतील बरे ?". अशा प्रकारे

घरदारासंबंधीच्या वासनांनी जयाचे गचतत ववचिलत झालेले असते, तो मूखव मनुष्य ववर्षयभोग घेऊन कधी तप्ृ त होत नाही आणण तयांचेच मरणसमयी गचंतन करीत मेल्यानंतर घोर नरकात जाऊन पडतो. (५२-५८)

स्कंध ११ वा - अध्याय १८ वा वानप्रस्थ आणण संन्यासी यांचे धमव श्रीकृष्ण म्हणतात गहृ स्थाश्रमी मनुष्य जर वानप्रस्थआश्रमात जाऊ इक्च्छत असेल, तर तयाने आपल्या पतनीला पुत्रांकडे सोपवावे ककंवा आपल्याबरोबर घेऊन जावे

आणण आपल्या आयष्ु याचा तितसरा भाग वनातच राहून शांत गचतताने हायतीत करावा. वनातील पववत्र कंदमळ ु े आणण फळे खाऊनच तयाने उदरतिनवावह करावा वस्त्रांऐवजी झाडांच्या साली, झाडांची पाने, मग ृ चमव यांचाच उपयोग करावा. केस, लव, नखे आणण

दाढीिमशारूप शरीरावरील मळ काढू नये दात दं तमंजन इतयादीने घासू नयेत पाण्यात िशरून ददवसातून तीन वेळा स्नान करावे आणण जिमनीवरच झोपावे. उन्हाळ्यात चार


बाजूला अक्ग्नकंु डे पेटवून तयामध्ये राहून डोतयावर ऊन र्घयावे हे पंचाक्ग्नसाधन होय पावसाळ्यात अंगावर पावसाचा मारा सहन करावा थंडीच्या ददवसात गळ्यापयांत पाण्यात बुडून राहावे अशा रीतीने राहून तप करावे. अग्नीत भाजलेले अन्न ककंवा काळानुसार वपकलेली फळे खाऊन भूक भागवावी ते बारीक करण्याची आवश्यकता

असेल, तर उखळामध्ये घालून ककंवा दगडांनी ठाे चून कुटावे, ककंवा दातांनी चावून खावे. दे श, काळ आणण आपल्या शरीराची कुवत पाहून पोट भरण्यासाठाी लागणारी सवव सामग्री स्वतःच जमवावी दस ु र्यांनी ददलेल्या वस्तू वापरू नयेत. वानप्रस्थ आश्रम

स्वीकारलेल्याने वनातील वस्तंन ू ीच चरू, पुरोडाश इतयादी हववष्यान्न तयार करावे तयाचपासन ू तया तया वेळच्या गोष्टी कराहायात वेदववदहत पशब ु लीने माझे यजन करू

नये. वानप्रस्थाश्रमीयांसाठाी वेदवेततयांनी अक्ग्नहोत्र, दशवपूणम व ास, तसेच चातुमावस्य याग इतयादी गहृ स्थाश्रमाप्रमाणेच करावेत, असे सांगगतले आहे . अशा प्रकारे तपाचे आचरण

करीत कृश झालेला मुनी तपोमूतितवस्वरूप माझी आराधना करून प्रथम ीवर्षलोकात जातो व नंतर तेथून माझ्या लोक् येतो. जो मनष्ु य अतितशय कष्टाने केलेली आणण

मोि दे णारी ही महान तपश्चयाव िुद्र फळांच्या प्राप्तीसाठाी करतो, तयाच्याइतका मूखव कोण असेल बरे ? (१-१०)

जेहाहा वानप्रस्थाश्रमी आपल्या आश्रमाच्या तिनयमांचे पालन करण्यास असमथव

होतो, म्हातारपणामुळे तयाचे शरीर थरथर कापू लागते, तेहाहा भावनेने अंतःकरणात यज्ञाच्या अग्नींची स्थापना करावी आणण आपले मन माझे दठाकाणी लावून अग्नीत

प्रवेश करावा. कमाांचे फळ म्हणून जे लोक प्राप्त होतात, ते नरकाप्रमाणे दःु खपूणव आहे त, असे वाटून जर पूणव वैराग्य आले, तर ववगधपूवक व अग्नींचा तयाग करून संन्यास ग्रहण करावा. जयाला संन्यास र्घयावयाचा असेल तयाने शास्त्रानुसार मला

उद्देशून यज्ञ करावा नंतर आपले सववस्व ीक्तवजाला दे ऊन टाकावे यज्ञाचे अग्नी आपल्या प्राणात ववलीन करावेत आणण नंतर कसलीही अपेिा न ठाे वता संन्यास ग्रहण

करावा. जेहाहा ब्राह्मण संन्यास ग्रहण करू लागतो, तेहाहा दे व स्त्रीपुरूर्षाददकांच्या रूपाने तयाच्या संन्यासग्रहणामध्ये ववर्घन आणतात, कारण ते असा ववचार करतात क्, "हा आमची अवहे लना करून, परमातम्याला प्राप्त करून घेण्यासाठाी चालला आहे ". (११-१४)


संन्याशाने वस्त्र धारण केलेच, तर फतत लंगोटी व तयावर एक लहानशी

छाटी असावी संकटकाळ नसेल तर तयाने फतत दं ड आणण कमंडलू या हायतितररतत दस ु री कोणतीही पूवी टाकलेली वस्तू बाळगू नये. डोळ्यांनी पाहून जिमनीवर पाऊल टाकावे पाणी वस्त्राने गाळून प्यावे, सतयाने पववत्र अशीच वाणी उच्चारावी आणण

मनाला पववत्र वाटे ल, असेच आचरण करावे. उद्धवा ! वाणीचा मौन, शरीराचा काम्यकमवतयाग आणण मनाचा प्राणायाम, हे दं ड होत जयाच्याजवळ हे तितन्ही दं ड

नाहीत, तो केवळ बांबूचे दं ड घेऊन संन्यासी होत नाही. संन्याशाने तिनंददत आणण पतितत सोडून चारही वणाांकडून िभिा स्वीकारावी प्रथम न ठारवता फतत सात घरातन ू

िभिा स्वीकारावी िभिेमध्ये जे काही िमळे ल, तयात संतष्ु ट असावे. अशा प्रकारे िभिा घेऊन गावाबाहे र जलाशयावर जावे तेथे हातपाय धुऊन पाण्याने प्रोिण करून िभिा पववत्र करावी नंतर शास्त्रोतत पद्धतीने िभिेचे भाग जयांनातयांना दे ऊन जे िशल्लक

राहील, ते मौन धारण करून सवव खावे. संन्याशाने सगळीकडे एकट्यानेच कफरावे

कोठाे ही आसतती ठाे वू नये इंदद्रये ताब्यात ठाे वावीत आतम्याशीच खेळावे आतमप्रेमातच

तन्मय असावे, प्रतितकूल पररक्स्थतीतही धैयावने वागावे आणण परमातम्याला सगळीकडे समदृष्टीने पाहात राहावे. संन्याशाने तिनजवन पण तिनभवय अशा एकांतात राहावे

माझ्यावरील प्रेमाने तयाचे हृदय ववशुद्ध असावे तयाने स्वतःला माझ्यापासून अिभन्न समजावे. तयाने आपल्या ज्ञानतिनष्ठाे ने गचतताचे बंधन आणण मोि यासंबंधी ववचार

करावा व असा तिनश्चय करावा क्, ववर्षयोपभोगासाठाी इंदद्रयांचे चंचल होणे, हे बंधन आहे आणण तयांना तिनयंत्रणाखाली ठाे वणे, हाच मोि होय. म्हणन ू संन्याशाने मन

आणण पाचही इंदद्रये यांना क्जंकावे, भोग हे िुद्र आहे त असे समजन ू तयांच्याबाबत ववन्मुख असावे आणण आतम्यातच परम आनंदाचा अनुभव र्घयावा अशा प्रकारे

माझ्याशी एकरूप होऊन राहावे. पववत्र दे श, नद्या, पववत, वने, आणण आश्रमांनी पररपूणव अशा पथ् ृ वीवर कफरत राहावे फतत िभिेसाठाीच नगर, गाव, गौळवाडा ककंवा

यात्रेकरूंच्या समूहात जावे. शतयतो वानप्रस्थींच्या आश्रमातूनच िभिा मागून आणावी

कारण शेतात पडलेल्या दाण्यांपासून ते अन्न िशजवतात म्हणून ते पववत्र असते आणण ते खाल्ल्याने गचतत शुद्ध होऊन ताबडतोब मोह नष्ट होतो. (१५-२५)


संन्याशाने दृश्य जगाला सतय मानू नये कारण ते नाश पावते कोठाे ही

आसतती नसावी इहलोक् ककंवा परलोक् काहीही करण्याची इच्छा बाळगू नये. संन्याशाने आतम्यामध्ये ददसणारे मन, वाणी आणण प्राण यांचा संघात असलेले हे

जग म्हणजे माया आहे , असा तिनश्चय करून तयाचा तयाग करावा व आतमस्वरूपात

क्स्थर राहून तयाचे कधीही स्मरण करू नये. ज्ञानतिनष्ठा, ववरतत अथवा कशाचीच अपेिा नसलेला माझा भतत यांनी आश्रम ककंवा तयाची गचह्ने यांचा तयाग करावा व शास्त्राने सांगगतलेल्या ववगधतिनर्षेधांचीही पवाव न करता स्वच्छं दपणे वागावे. बुवद्धमान

असन ू ही तयाने बालकाप्रमाणे खेळावे, हुशार असन ू ही मख ू ावप्रमाणे राहावे, ववद्वान असन ू ही वेड्यासारखे बडबडावे आणण वेदवेतता असन ू ही पशप्र ू माणे वागावे. तयाने वेदाववर्षयी ऊहापोह करू नये, पाखंडी नसावे, तकवववतकव करू नये आणण कोरड्या

वादवववादात कोणाचीही बाजू घेऊ नये. तयाने धैयव व ान असावे तयामुळे कोणाचाही तयाला त्रास वाटणार नाही आणण तोही कोणाला त्रास दे णार नाही एखाद्याने तयाची

तिनंदा केली तरी तयाने ती प्रसन्न मनाने सहन करावी, कोणाचाही अपमान करू नये

एखाद्या पशप्र ू माणे आपल्या शरीरासाठाी कोणाशीही वैर करू नये. पाण्याने भरलेल्या

वेगवेगळ्या पात्रांमध्ये एकच चंद्र जसा वेगवेगळा ददसतो, तयाचप्रमाणे एकच परमातमा सवव प्राण्यांमध्ये आणण आपल्यातही रादहलेला आहे सवाांचा आतमा एकच आहे आणण

सवव प्राण्यांची शरीरे सुद्धा एकाच समान तततवांनी बनलेली आहे त म्हणून तयांमध्ये मल ू द्रहायसद्ध ु ा एकच आहे , असा ववचार करावा. (२६-३२)

संन्याशाने एखादे ददवशी भोजन िमळाले नाही तरी दःु खी होऊ नये ककंवा

िमळाले तरी हर्षव मानू नये तयाने धैयव धरून भोजन िमळणे अगर न िमळणे हे

प्रारब्धाच्या अधीन आहे , असे समजावे. िभिेसाठाी प्रयतन करणे योग्यच आहे कारण तयामुळेच प्राण्यांचे रिण होते प्राण वाचले तरच तततवाचा ववचार करता येईल आणण तततवववचाराने तततवज्ञान होऊन मत ु ती िमळे ल. संन्याशाने प्रारब्धानस ु ार चांगले अगर

वाईट, िभिान्न िमळे ल, तेच खावे वस्त्र आणण अंथरूणपांघरूणसद्ध ु ा जे िमळे ल, तयावरच काम भागवावे. ज्ञानी पुरूर्षाने पाववत्रय, आचमन, स्नान ककंवा इतर तिनयम शास्त्राची आज्ञा म्हणन ू पाळू नयेत मी ईश्वर सवव कमे जशी लीलया करतो, तशी

तयाने सहज जमल्यास करावीत. ज्ञानी पुरूर्ष भगवंतांना सगळीकडे पाहातो म्हणून


तयाची भेददृष्टी मावळलेली असते शरीर सुटण्यापूवी कदागचत अशी भेददृष्टी वाढली, तरीसुद्धा मरणानंतर तो मलाच येऊन िमळतो. (३३-३७)

क्जतेंदद्रय पुरूर्षाचा जेहाहा असा तिनश्चय होतो क्, ववर्षयांच्या भोगांचे फळ

दःु खच आहे , तेहाहा तयाने ववरतत हाहावे आणण माझ्या प्राप्तीचे साधन तयाला माहीत

नसेल तर ब्रह्मतिनष्ठा सद्गुरूंना तयाने शरण जावे. श्रद्धावान व गुरूंचे दोर्ष न

पाहाणार्या गुरूभतत िशष्याने जोपयांत ब्रह्मज्ञान होत नाही, तोपयांत मलाच गुरूंच्या

रूपामध्ये पाहून तयांची आदराने सेवा करावी. परं तु जयाने पाच इंदद्रये आणण मन या सहांवर ववजय िमळववला नाही, जयाचे इंदद्रयषापी घोडे आणण बुद्धीरूपी सारथी हे दोघेही बबघडलेले आहे त, तसेच जयाच्या हृदयात ज्ञान व वैराग्य नाही, तो जर बत्रदं डी

संन्याशाचा वेर्ष धारण करून आपले पोट भरत असेल, तर तो संन्यासधमावचा नाशच

करीत आहे , असे समजावे िशवाय तो दे वांना, स्वतःला आणण आपल्या हृदयात

असलेल्या मला फसववण्याचा प्रयतन करीत असतो, तयाच्या वासना नष्ट झालेल्या

नसतात म्हणन ू इहलोक आणण परलोक अशा दोन्ही लोकांना तो गमावून बसतो.

संन्याशाचे मख् ु य धमव शांती आणण अदहंसा, वानप्रस्थाचे मख् ु य धमव तपश्चयाव आणण

तततवववचार गहृ स्थाश्रमीचे मख् ु य धमव प्राण्यांचे रिण व यज्ञयाग आणण ब्रह्मचार्याचा मख् ु य धमव गरू ु ं ची सेवा होय. फतत ीतक ु ाळीच आपल्या स्त्रीशी सहवास करणार्या

गहृ स्थाचेसुद्धा ब्रह्मचयव, तपश्चयाव, पववत्रय, संतोर्ष आणण सवव प्राण्यांबद्दल प्रेमभाव हे

मुख्य धमव होत माझी उपासना तर सवाांनीच केली पादहजे. अशा प्रकारे जो अनन्य भावाने आपल्या वणावश्रमधमाांच्या द्वारा माझ्या सेवेत ततपर आणण सवव प्राण्यांच्या

दठाकाणी माझीच भावना करतो, तयाला माझी दृढ भतती प्राप्त होते. उद्धवा ! सवव लोकांचा स्वामी, सवाांची उतपतती आणण प्रलयांचे परम कारण ब्रह्म अशा मला तो

अखंड भततीच्याद्वारा प्राप्त करून घेतो. अशा प्रकारे तो गहृ स्थ आपल्या धमाांचे

पालन करून आपले अंतःकरण चांगल्या तर्हे ने शद्ध ु करून माझे स्वरूप जाणतो

आणण ज्ञानववज्ञानाने संपन्न होऊन लवकरच मला प्राप्त करून घेतो. मी तल ु ा हा वणावश्रमांचे पालन करणार्यांच्या आचारधमव सांगगतला आहे हे करताना जर तो माझ्या

भततीने संपन्न असेल, तर तयाला खात्रीने मोिाची प्राप्ती होते. हे उद्ववा ! तू मला जो प्रश्न ववचारला होतास, तयाचे उततर मी ददले आणण आपल्या धमावचे पालन


करणारा भतत परब्रह्मस्वरूप अशा मला कशा रीतीने प्राप्त होतो, तेही सांगगतले. (३८-४८)


स्कंध ११ वा - अध्याय १९ वा ज्ञान, भतती आणण यमतिनयमादी साधनांचे वणवन श्रीभगवान म्हणतात फतत तकाववर अवलंबून न राहता जयाने उपतिनर्षदादी

शास्त्रांचे ज्ञान प्राप्त करून आतमसािातकार करून घेतला आहे , तयाने हे ववश्व ही केवळ माझ्यावर भासणारी माया आहे हे जाणून नंतर ते ज्ञानसुद्धा माझ्यातच सोडून

द्यावे. ज्ञानी पुरूर्षाचे ध्येय, फळ, तयाच्या प्राप्तीचे साधन, स्वगव आणण मोिसुद्धा मीच आहे माझ्यािशवाय दस ु र्या कोणतयाही पदाथाववर तो प्रेम करीत नाही. ज्ञान

आणण ववज्ञानाने संपन्न असलेले िसद्धपुरूर्षचा माझ्या खर्या स्वरूपाला जाणतात, म्हणून ज्ञानी मला सवाांपेिा अगधक वप्रय आहे ज्ञानी पुरूर्ष ज्ञानाने मला आपल्या अंतःकरणात धारण करतो. ज्ञानाच्या एका अंशानेसद्ध ु ा जी िसद्धी िमळू शकते, ती तपश्चयाव, तीथवयात्रा, जपजाप्य, दान ककंवा अन्य कोणतयाही पववत्र करमायांनी पण व णे ू प िमळत नाही. (१-४)

म्हणून उद्धवा ! तू ज्ञानसदहत आतमस्वरूपाला जाणून घे आणण नंतर

ज्ञानववज्ञानाने संपन्न होऊन भक्ततभावाने माझे भजन कर. मुनींनी ज्ञानववज्ञानरूप

यज्ञाने आपल्याच अंतःकरणात असलेल्या सवव यज्ञांचा अगधपती अशा मला उद्देशन ू यज्ञ करून परम िसद्धी िमळववली आहे . हे उद्धवा ! दे ह, इंदद्रये व दे वता यांचा समद ु ाय असलेले शरीर ही केवळ माया आहे याचाच तू आश्रय घेतला आहे स हे आधी व शेवटी

नसून मध्येच असते जन्म इतयादी सहा ववकारसुद्धा याचेच असतात जे आधी असत

नाही, शेवटी असत नाही, ते मध्येही असत नाही अशा या शरीराशी तुझा काय संबंध आहे ? (५-७)


उद्धव म्हणाला ! हे ववश्वेश्वरा ! हे ववश्वमूते ! आपण ववशुद्ध, ववपुल आणण

सनातन तसेच वैराग्य आणण ववज्ञानाने युतत अशा ज्ञानाचे वणवन केले आता महापुरूर्ष जे समजून घेण्याचा प्रयतन करतात, तया भक्ततयोगाववर्षयी मला सांगावे. हे

प्रभो ! या घोर संसारमागाववर मी तितन्ही तापांनी होरपळून अतयंत दःु खी झालो आहे

अशावेळी आपल्या छत्रासारख्या चरणकमलांना शरण जाण्याखेरीज दस ु रा कोणताही

उपाय मला ददसत नाही कारण आपले हे चरणकमलच अमत ृ ाचा वर्षावव करून शरणागतांना अभय दे णारे आहे त. हे महानभ ु ाव ! मी या संसाररूप ववदहरीत िुद्र ववर्षयरूप पाण्याने सख ु ोपभोगरूप तहान भागवण्यासाठाी आलो व तीत पडलो तेथेच

कालरूपी सपावने मला दं श केला आता आपणच कृपा करून याला वर काढा आणण याला मुतत करणार्या आपल्या अमत ृ वाणीने ओलागचंब करून टाका. (८-१०)

श्रीकृष्ण म्हणाले असेच हे पूवी अजातशत्रू युगधक्ष्ठाराने धािमवकिशरोमणी

भीष्मांना ववचारले होते तयावेळी आम्ही सववजण तेथे उपक्स्थत होतो. भारतीय यद्ध ु

संपल्यावर धमवराज आपल्या आप्तेष्टांच्या संहाराने शोकववह्वळ झाला होता तेहाहा तयाने भीष्मांकडून पष्ु कळ धमाांचे वववरण ऐकल्यानंतर, मोिाच्या साधनांसंबंधी प्रश्न ववचारला होता. तयावेळी भीष्मांच्या तोंडून ऐकलेले धमव मी तल ु ा सांगतो ते ज्ञान,

वैराग्य, ववज्ञान, श्रद्धा आणण भततीने पररपूणव आहे त. उद्धवा ! जया ज्ञानाने, प्रकृती, पुरूर्ष, महततततव, अहं कार आणण पंचतन्मात्रा ही नऊ, पाच ज्ञानेंदद्रये, पाच कम]दद्रये

आणण एक मन ही अकरा, पाच महाभूते आणण तीन गुण ही आठा, अशी ही एकूण अठ्ठावीस तततवेच सवव कायाांमध्ये आहे त, तसेच या सवाांमध्ये एकच परमातमतततव

हायापून आहे , असे पादहले जाते, तेच परोि ज्ञान होय, हे माझे तिनक्श्चत मत आहे . ही

अठ्ठावीस तततवे न पाहाता तयांत हायापून असलेले एक परमातमतततवच अनुभवणे याला ववज्ञान. (सािातकार) म्हणतात तसेच तयाच तततवापासन ू बत्रगुणातमक पदाथाांची

उतपतती, क्स्थती व लय होतात, हे जाणावे. अशा प्रकारे जे परमातमतततव सरू ु वातीला

आणण शेवटी असते, तेच एका कायावतन ू दस ु र्या कायावत अनस् ु यत ू होत राहाते आणण प्रलयकाळी उतपन्न झालेले सवव आपल्यामध्ये ववलीन करून घेतल्यावर शेवटी जे

िशल्लक राहाते, तेच ‘सत‘् तततव होय. वेद, प्रतयि, इतितहास आणण अनम ु ान या चारही प्रमाणांनी भेदबुद्धीचे अक्स्ततव िसद्ध होत नाही म्हणून वववेक् पुरूर्ष भेदबुद्धीचा


तयाग करतो. जसे या लोकातील भोग नाशवान आहे त, तयाप्रमाणे यज्ञादी कमाांच्या

फलस्वरूप िमळणारी स्वगावदी ब्रह्मलोकापयांतची सवव सुखे अमंगल, दःु खदायी आणण नाशवान आहे त, असे वववेक् माणसाने जाणावे. (११-१८)

हे पुण्यशील उद्धवा ! भक्ततयोगाचे स्वरूप मी तल ु ा यापूवीच सांगगतले आहे ;

परं तु तो ऐकण्याची तुला अतितशय आवड आहे म्हणून मी तल ु ा माझी भतती प्राप्त

होण्याचे श्रेष्ठा साधन सांगतो. माझ्या अमत ृ मय कथांववर्षयी श्रद्धा ठाे वावी नेहमी

माझ्या गुणांचे आणण नामांचे संक्तवन करावे माझी पूजा करण्यात अतयंत तिनष्ठाा ठाे वावी आणण स्तोत्रांच्याद्वारे माझी स्तुती करावी. माझ्या सेवेमध्ये आदर ठाे वावा

मला साष्टांग नमस्कार करावा माझ्या भततांची पूजा ववशेर्ष रीतीने करावी आणण सवव प्राण्यांमध्ये मला पाहावे. आपले सवव हायवहार फतत माझ्यासाठाीच करावेत वाणीने

माझ्याच गुणांचे वणवन करावे आणण आपले मन मलाच अपवण करून सवव कामना

सोडून द्याहायात. धन, भोग आणण सख ु ाचा माझ्यासाठाी तयाग करावा आणण यज्ञ, दान, हवन, जप, व्रत आणण तप असे सवव काही माझ्यासाठाीच करावे. उद्धवा ! जे

लोक या धमाांचे पालन करून मला समवपवत होतात, तयांच्या हृदयामध्ये माझ्या भततीचा उदय होतो मग तयाला आणखी काय िमळायचे िशल्लक राहणार ? (१९-२४)

धमावचे अशा प्रकारे पालन करण्याने गचततामध्ये सततवगुणाची वद्ध ृ ी होते आणण

ते शांत होऊन आतमगचंतन करू लागते तयावेळी भतताला धमव, ज्ञान, वैराग्य आणण

ऐश्वयव स्वतःहून प्राप्त होते. तेच मन जेहाहा िमथ्या प्रपंचात रमन इंदद्रयांसह ू इकडेतितकडे भरकटू लागते, तेहाहा ते गचतत रजोगण ु ाने हायापन ू नश्वर ववर्षयांत गंत ु ते

तेहाहा तयाची क्स्थती वरील क्स्थतीच्या उलट होते. उद्धवा ! जयाच्यामळ ु े माझी भतती

उतपन्न होते, तोच धमव होय जयामळ ु े ब्रह्म आणण आतमा यांच्या एकतेचा सािातकार होतो, तेच ज्ञान होय ववर्षयांपासून अिलप्त राहाणे हे वैराग्य होय आणण अणणमादी िसद्धी हे च ऐश्वयव होय. (२५-२७)

उद्धवाने ववचारले हे ररपुसद ू ना ! यम आणण तिनयम ककती प्रकारचे आहे त ? हे

श्रीकृष्णा ! शम म्हणजे काय ? दम म्हणजे काय ? हे प्रभो ! तिततितिा आणण धैय,व हे

काय आहे ? दान, तपश्चयाव, शौयव, सतय, ीत तयाग, कल्याणकारी धन, यज्ञ आणण


दक्षिणा यांचे स्वरूप काय आहे ? श्रीमान केशवा ! पुरूर्षांचे खरे बळ कोणते ? भग आणण लाभ म्हणजे काय ? ववद्या, लजजा, श्रेष्ठा श्री, तसेच सुख व दःु ख हे काय

आहे ? पंडडत आणण मूखव यांची लिणे कोणती ? सन्मागव आणण कुमागव म्हणजे काय ? स्वगव आणण नरक हे काय आहे त ? बंधू कोणाला मानावे ? घर म्हणजे काय ? धनवान कोण आणण तिनधवन कोण ? कंजूर्ष कोण आहे ? ईश्वर कोणाला म्हणतात ? हे भततवतसल प्रभो ! आपण माझ्या या प्रश्नांची उततरे द्या तयाचबरोबर यांच्या ववरोधी जे पदाथव आहे त, तयांच्याववर्षयीही सांगा. (२८-३२)

श्रीकृष्ण म्हणाले अदहंसा, सतय, चोरी न करणे आसतती नसणे, लजजा,

असंग्रह, आक्स्तकता, ब्रह्मचयव, मौन, क्स्थरता, िमा आणण अभय हे ‘यम‘ होत अंतःशुद्धी बदहःशुद्धी, जप, तप, हवन, श्रद्धा, अतितगथसेवा, माझे पूजन, तीथवयात्रा,

परोपकार, संतोर्ष आणण गुरूसेवा, हे ‘तिनयम‘ अशा प्रकारे यम आणण तिनयम या दोन्हींची संख्या प्रतयेक् बारा आहे हे उद्धवा ! जे लोक यांचे पालन करतात, तयांना हे

तयांच्या इच्छे नस ु ार फळे दे तात. बुद्धी माझ्या ठाायी क्स्थर करणे म्हणजेच ‘शम‘ होय

इंदद्रयांच्या संयमाचे नाव ‘दम‘ आहे दःु ख सहन करण्याला ‘तिततितिा‘ म्हणतात जीभ आणण जननेंदद्रय यांच्यावर ववजय िमळवणे हे च ‘धैय’व होय. सवाांना अभय दे णे हे च परम ‘दान‘ आहे कामनांचा तयाग म्हणजेच ‘तप‘ आपल्या वासनांवर ववजय िमळवणे

म्हणजेच ‘शूरता‘ समदशवन हे ‘सतय‘ होय. मधुर भार्षणाला महातम्यांनी ‘ीत‘ म्हटले

आहे कमाांमध्ये आसतत न होणे म्हणजेच ‘पाववत्रय‘ कामनांचा तयाग हाच ‘संन्यास‘. धमव हे च माणसांचे कल्याणकारी ‘धन‘ आहे मी परमेश्वर ‘यज्ञ‘ आहे ज्ञानाचा उपदे श

करणे म्हणजेच ‘दक्षिणा‘ होय प्राणायाम हे च श्रेष्ठा ‘बळ‘ होय. माझे ऐश्वयवच ‘भग‘ आहे माझी भतती हाच उततम ‘लाभ‘ आहे , क्जच्यामुळे ब्रह्म आणण आतमा यांमधील

भेद नाहीसा होतो, तीच खरी ‘ववद्या‘ समजावी पाप करण्याची घण ृ ा वाटणे, याचेच

नाव ‘लजजा‘ असे आहे . तिनरपेिता इतयादी गण ु च ‘श्री‘ होय सख ु दःु खाच्या पलीकडे जाणे म्हणजेच ‘सख ु ‘ ववर्षयांची कामना हे च ‘दःु ख‘ समजावे आणण बंधन व मोिाचे

तततव जाणणे हे च ‘पांडडतय‘ होय. शरीर इतयादींना ‘मी‘ मानणारा तो ‘मख ू ‘व होय माझी प्राप्ती करून दे तो, तोच खरा ‘मागव‘ होय गचतताची बदहमख ुव ता हाच ‘कुमागव‘

होय सततवगुणाची वद्ध ृ ी म्हणजेच ‘स्वगव‘ आणण सखया ! तमोगुणाची वद्ध ृ ीच ‘नरक‘


होय गुरूच खरा ‘बंध‘ू होय आणण तो गुरू मी आहे हे मनष्ु यशरीर हे च खरे ‘घर‘ आहे

तसेच जो गुणांनी संपन्न आहे तोच ‘धनवान‘ समजावा. जो असंतुष्ट असतो तो ‘दररद्री‘ होय इंदद्रये ताब्यात नसलेला तो ‘कृपण‘ होय जयाची गचततवतृ ती ववर्षयांमध्ये

आसतत नाही, तोच ‘ईश्वर‘ याच्या उलट जो ववर्षयांमध्ये आसतत आहे , तोच ‘असमथव‘. उद्धवा ! तू क्जतके प्रश्न ववचारले होतेस, तया सवाांची मी उततरे ददली गुण

आणण दोर्षांची वेगवेगळी लिणे मी तुला ककती म्हणून सांगू ? सगळ्यांचा सारांश एवढाच क्, गण आणण दोर्ष पाहात राहाणे हाच सवावत मोठाा दोर्ष आहे आणण ु गण ु दोर्षांकडे दृष्टी न दे णे हाच सवावत मोठाा गण ु होय. (३३-४५)


स्कंध ११ वा - अध्याय २० वा ज्ञानयोग, कमवयोग आणण भक्ततयोग उद्धव म्हणाला हे कमलनयन श्रीकृष्णा ! कमाांचे गुणदोर्ष पाहूनच वेदांनी ववगधतिनर्षेध सांगगतले आहे त आणण िशवाय वेद ही आपलीच ईश्वराची वाणी आहे . वेदांनीच वणावश्रमांचे भेद, प्रतितलोम. (कतिनष्ठा वणावच्या हायततीने उच्चवणीय कन्येशी

वववाह करणे) आणण अनुलोम. (उच्च वणावच्या हायततीने कतिनष्ठा वणावच्या कन्येशी वववाह करणे) यांमळ ं र, द्रहाय, दे श, आयष्ु य, काल, स्वगव आणण नरक ु े होणारा वणवसक हे सवव सांगगतले आहे . अशाप्रकारे ववगधतिनर्षेध सांगणारे आपलेच वेदवाणीरूप वचन

गुणदोर्षांमधील भेद पाहून आचरल्यािशवाय माणसांचे परमकल्याण कसे करणार ? हे सववशततीमान परमेश्वरा ! आपले वेदच वपतर, दे व, माणसे यांना कल्याणाचा मागव दाखववणारे डोळे आहे त कारण या डोळ्यांनीच स्वगव, मोि, जगाचे कारण इतयादी

अन्य प्रमाणांनी न कळणार्या वस्तू व तयांची साधने ददसतात. गुणदोर्षांमधील भेददृष्टी वेदवाणीच आहे कोणा माणसाची नहाहे आणण वेदांनी भेददृष्टीचा तिनर्षेधही केला आहे यामळ ु े च माझ्या मनात संशय उतपन्न झाला आहे . (१-५)


भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले मीच मनष्ु यमात्राच्या कल्याणासाठाी ज्ञान, कमव

आणण भतती या तीन योगांचा उपदे श केला आहे याहायतितररतत दस ु रा कोणताही उपाय कोठाे ही नाही. जयांनी कमे आणण तयांची फळे यांपासून ववरतत होऊन तयांचा तयाग केला आहे , ते ज्ञानयोगाचे अगधकारी होत याउलट जयांच्या गचततामध्ये वैराग्य उतपन्न झालेले नसते, उलट तयांची कामना असते, तयांच्यासाठाी कमवयोग सांगगतला

आहे . पण जो मनष्ु य अतयंत ववरततही नाही आणण अतितशय आसततही नाही, तसेच

जयाला पव व ुण्याईमळ ू प ु े माझ्या कथा इतयादींमध्ये श्रद्धा उतपन्न झालेली असते, तयाला भततीयोगाने िसद्धी प्राप्त होते. जोपयांत वैराग्य तिनमावण होत नाही ककंवा जोपयांत

माझ्या कथांचे श्रवणक्तवन इतयादींववर्षयी श्रद्धा उतपन्न होत नाही, तोपयांत कमे करावीत. उद्धवा ! आपापल्या वणावश्रमधमावनुसार फळाची आशा न करता यज्ञादी

सतकमे केली आणण तिनवर्षद्ध कमे केली नाहीत, तर तयाला स्वगवनरकात जावे लागत

नाही. आपल्या धमावच्या दठाकाणी तिनष्ठाा ठाे वणारा या दे हात राहूनच तिनवर्षद्ध कमे न करण्याने पववत्र होतो तयाला ववशुद्ध ज्ञान प्राप्त होते ककंवा तयाचे भाग्य असल्यास तयाला माझी भतती प्राप्त होते. स्वगावतील दे व आणण नरकातील लोकसुद्धा या मनुष्यदे हाची इच्छा करतात कारण हे शरीरच ज्ञान ककंवा भतती यांचे साधन आहे

स्वगीय ककंवा नारक्य शरीरे फतत भोगसाधने आहे त. ववचारवंताने स्वगव, नरक ककंवा या दे ह यांपैक् कशाचीही कामना करू नये कारण दे हात अहं बुद्धी बाळगल्यामळ ु ेच तयाच्याकडून प्रमाद घडतात. या शरीराला मरण असन ू ही ते परमातमप्राप्ती करून दे णारे आहे , असा ववचार करून माणसाने सावधपणे मतृ यू येण्यापव ू ीच पुनजवन्म

टाळण्याचा प्रयतन करावा. हे शरीर एक वि ृ आहे यावर घरटे तयार करून जीवरूपी पिी तयात राहातो पिी जसा तुटणारे झाड सोडून सुरक्षित जागी उडून जातो, तयाप्रमाणेच या शरीरवि ृ ाला सुद्धा यमासारखे तिनदव य पुरूर्ष रात्रंददवस तोडतच असलेले

पाहून व तयामुळे आपले आयुष्य िीण होत असलेले जाणून ववर्षयलंपट नसलेला जीव भयकंवपत होऊन शरीराची आसतती सोडून दे तो व परमातमतततव जाणन ू घेऊन शांत होतो. सवव फळांची प्राप्ती करून दे णारे

पण िमळण्यास अतयंत कठाीण असे

मानवशरीर ही एक सुदृढ नाव आहे गुरूंना तितचे कणवधार करून आणण मलाच अनुकूल वायू करून जो मनुष्य या संसारसागरातून पार होत नाही, तो आतमघातक्च होय. (६-१७)


कमावमध्ये दोर्ष पाहून तयांचा उबग आल्यामुळे ववरतत झालेल्या योग्याने इंदद्रयांवर ताबा िमळवून अभ्यासाने आपले मन क्स्थर करावे. क्स्थर करताना जर मन चंचल होऊन इकडेतितकडे भटकू लागले, तर ताबडतोब आळस न करता तयाची

समजूत घालून ते आपल्या ताब्यात आणावे. इंदद्रये आणण प्राण यांच्यावर ववजय िमळवून मनाच्या हालचालींकडे दल व करू नये नंतर सततवसंपन्न बुद्धीने मनाला ु ि आपल्या ताब्यात र्घयावे. घोडेस्वार जसा प्रथम घोड्याच्या कलाने घेऊन नंतर तयाला

आपल्या इच्छे प्रमाणे चालवतो, तयाचप्रमाणे मनाचे भाव जाणन घेऊन मनाला ू आपल्या


ठाे वणे

हाच

खरा

योग

होय.

सांख्यशास्त्रामध्ये

प्रकृतीपासन ू

शरीरापयांत पदाथाांच्या उतपततीचा जो रमाम सांगगतला आहे आणण जया रमामाने तयांचा प्रकृतीमध्ये लय सांगगतला आहे , तयांचे मन क्स्थर होईपयांत सतत गचंतन करावे. जो

मनुष्य ववर्षयांचा उबग आल्याने संसारातून ववरतत झाला आहे आणण जो गरू ु ं चा

उपदे श चांगल्या प्रकारे जाणून घेऊन आतमस्वरूपाच्याच गचंतनात मग्न राहातो, तयाचे मन चंचलता सोडून दे त.े यम, इतयादी योगमागाांनी, आतमववद्येने ककंवा माझ्या भततीने मन गचंतनास योग्य अशा परमातम्याचे गचंतन करू लागते याखेरीज दस ु रा कोणताही उपाय नाही. (१८-२४)

जर एखादे वेळेस योग्याकडून एखादा प्रमाद घडलाच, तर तयाने ते पाप

योगसाधनेनेच जाळून टाकावे यासाठाी तयाला दस ु र्या प्रायक्श्चतताची आवश्यकता नाही. स्वधमावचे तिनष्ठाे ने आचरण करणे, हाच गण आहे स्वभावतःच अशद्ध ु ु असणार्या

कमाांच्या आसततीचा तयाग करण्यासाठाीच तयांच्यातील गुणदोर्ष दाखवून तयांचे तिनयमन केले आहे . (२५-२६)

माझ्या कथांमध्ये जयाला श्रद्धा आहे आणण जयाला सवव कमाांववर्षयी वैराग्य

उतपन्न झाले आहे , तसेच जयाला सवव ववर्षय दःु खरूप आहे त, हे ही माहीत आहे , पण तो ते सोडू शकत नसला, तरी तयाने दृढतिनश्चयाने, श्रद्धेने आणण प्रेमाने माझे भजन

करावेच मात्र ववर्षयसेवन करताना पररणामी ते दःु ख दे णारे आहे त, असे मानून तयांच्यात दोर्षच पाहावेत. अशा प्रकारे मी सांगगतलेल्या भक्ततयोगाने तिनरं तर माझे

भजन करण्यामळ ु े मी तया साधकाच्या हृदयात येऊन बसतो तयामुळे हृदयातील सवव

वासना नष्ट होतात. अशा तर्हे ने जेहाहा तयाला माझ्या सवावतम्याचा सािातकार होतो,


तेहाहा तयाच्या हृदयातील अज्ञान दरू होते तयाचे सवव संशय तिछन्नववक्च्छन्न होतात

आणण कमववासना सववथैव िीण होऊन जातात. (३०) असा माझ्या भततीने यत ु त

असलेला जो योगी माझ्याच गचंतनात मग्न राहातो, तयाला ज्ञान ककंवा वैराग्य नसले, तरी इहलोक् तयाचे कल्याण तिनक्श्चतपणे होते. कमव, तपश्चयाव, ज्ञान, वैराग्य,

योगाभ्यास, दानधमव आणण अन्य कल्याणसाधनांनी जे प्राप्त होऊ शकते, ते सवव,

माझा भतत माझ्या भक्ततयोगाने स्वगव, मोि ककंवा माझे वैकंु ठाधाम यांपैक् जयाची इच्छा करतो, ते सहजासहजी िमळववतो. माझे अनन्य प्रेमी, धीर, साधू भतत स्वतः

तर कशाचीच इच्छा करीत नाहीत ककंबहुना मी तयांना कैवल्य, ककंवा पुनजवन्माचा

अभाव जरी दे ऊ केला, तरी तोसद्ध ु ा ते घेऊ इक्च्छत नाहीत. कशाचीही अपेिा न करणे यालाच श्रेष्ठा तिनःश्रेयस म्हणतात म्हणून जयाला कोणतीही कामना ककंवा अपेिा नाही, तयाचीच माझे दठाकाणी भतती तिनमावण होते. जे बुद्धीच्याही पलीकडे असलेल्या

परमातमतततवाला प्राप्त झाले आहे त, तया माझ्या समदशी महातम्यांचा आणण माझ्या

अनन्यप्रेमी भततांचा, या ववगधतिनर्षेधांद्वारे होणार्या पुण्यपापांशी काहीही संबंध असत

नाही. अशा प्रकारे जे लोक मी सांगगतलेल्या या ज्ञान, भतती आणण कमवमागावचा आश्रय घेतात, ते माझ्या परमकल्याणस्वरूप अशा धामाला प्राप्त होतात कारण परब्रह्मतततव तयांनी जाणलेले असते. (२७-३७)


स्कंध ११ वा - अध्याय २१ वा गण ु दोर्षहायवस्थेचे स्वरूप आणण रहस्य भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले भतती, ज्ञान आणण कमव हे माझ्या प्राप्तीचे तीन

मागव आहे त ते सोडून चंचल इंदद्रयांच्याद्वारे जे िुद्र भोग भोगीत राहातात, ते वारं वार

जन्ममतृ यूरूप संसाराच्या चरमाात कफरत राहातात. आपापल्या अगधकारानुसार धमाांचे

दठाकाणी दृढ तिनष्ठाा ठाे वणे याला गुण म्हटले आहे आणण याववरूद्ध वागणे हाच दोर्ष

आहे गण ु आणण दोर्ष यांच्या स्वरूपाववर्षयी हाच तिनश्चय आहे . सवव वस्तू सारख्याच असल्या, तरी पदाथाांचे गण ु दोर्ष शभ ु अशभ ु ककंवा शद्ध ु अशद्ध ु हे भेद, पदाथव योग्य ककंवा


अयोग्य हे ठारवण्यासाठाी केलेले असतात. हे उद्धवा ! धमावनुसार कमे करणार्यांच्या धमावसाठाी, हायवहारासाठाी आणण शरीरतिनवावहासाठाी मी हा आचार सांगगतला आहे .

पथ् े ब्रह्मदे वापासून स्थावरापयांत ृ वी, जल, तेज, वायू आणण आकाश ही पंचमहाभूतच सवव प्राण्यांच्या शरीरांना मूळ कारण आहे त अशा तर्हे ने सवव स्थावरजंगम शरीरांच्या दृष्टीने समान आहे त आणण सवाांचा आतमासुद्धा एकच आहे . हे उद्धवा ! सवाांचे दे ह समान असले तरी वेदाने तयांची नावे आणण रूपे वेगवेगळी सांगगतली आहे त कारण

तयांनी तया नामरूपानस ु ार आचरण करून आपल्या स्वाभाववक प्रवतृ तीला आळा घालन ू

चारही पुरूर्षाथाांची िसद्धी करून र्घयावी, म्हणन ू . हे श्रेष्ठा उद्धवा ! दे श, काल

इतयादींबद्दल आणण पदाथाांच्याबद्दल जे गण ु दोर्षांचे ववधान सांगगतले गेले आहे , ते कमव तिनयिमतरूपाने हाहावे, यासाठाी. जया दे शात काळवीट नसतील आणण जेथील लोक

ब्राह्मणभतत नसतील, तो दे श अपववत्र होय काळवीट असले तरी जेथे संतपुरूर्ष राहातात, तेवढाच भाग सोडून अंग, वंग, किलंग इतयादी दे श अपववत्र होत तसेच

असंस्कृत लोक राहात असलेला ककंवा रे ताड प्रदे शही अपववत्रच होय. जेहाहा कमव करण्यास योग्य अशी सामग्री िमळून कमवही होऊ शकेल, ती वेळ चांगली समजावी

आणण जयावेळी सामग्री न िमळाल्याने ककंवा अन्य कारणाने कमव होऊ शकत नाही, तो काळ वाईट होय. पदाथाांची शुद्धी ककंवा अशुद्धी, द्रहाय, वचन, संस्कार, काल, अगधकपणा ककंवा कमीपणा यांमुळेही होते. शतती आणण असमथवता, बुद्धी आणण वैभव

यांनस ु ार जे दोर्ष उतपन्न होतात, तयांचा दठाकाणी आणण अवस्था पाहूनच ववचार केला जातो. धान्य, लाकूड, हाडे, सत ू , रस, सोने, पारा इतयादी तेजस्वी पदाथव, चामडे, घडा इतयादी मातीच्या बनववलेल्या वस्त,ू वेळेनस ु ार आपोआप हवा लागल्याने, आगीत जाळल्याने, मातीने घासल्याने ककंवा पाण्याने धुतल्याने शुद्ध होतात पदाथाांची कधी

अनेक पदाथाांनी तर कधी एकानेसुद्धा शुद्धी होते. जर एखाद्या वस्तूला एखादा अशुद्ध पदाथव गचकटला तर जया कृतीने तया पदाथावचा वास ककंवा लेप जाईल आणण ती वस्तू

पूवीप्रमाणे होईल, तेहाहा ती शुद्ध समजावी. स्नान, दान, तपश्चयाव, वय, सामथ्यव, संस्कार, कमव आणण माझे स्मरण केल्याने गचतताची शुद्धी होते यांद्वारा शुद्ध होऊन

ब्राह्मण, िबत्रय आणण वैश्य यांनी आपल्या ववदहत कमाांचे आचरण करावे. गुरूमुखाने ऐकून योग्य तर्हे ने जाणून घेतल्याने मंत्राची आणण मला समवपवत केल्याने कमावची

शुद्धी होते उद्ववा ! अशा रीतीने दे श, काल, पदाथव, कताव, मंत्र आणण कमव या सहा


गोष्टी शुद्ध असल्यास धमव आणण अशुद्ध असल्यास अधमव होतो. शास्त्रववगधनस ु ार

गुणही दोर्ष ठारतो आणण दोर्षही गुण ठारतो एकाच वस्तूववर्षयी हा गुणदोर्षांचा तिनयम

पादहला तर लिात येते क्, हे गुणदोर्ष वास्तववक नसून कक्ल्पत आहे त. (परं तु शास्त्राने सांगगतलेले असल्याने तयांना प्रामाण्य आहे ). सुरापानासारखे कमव पापजनक असले तरी ते पतिततांसाठाी पातक ठारत नाही. (यतीसाठाी स्त्रीसंग हा दोर्ष असला तरी) गहृ स्थांसाठाी तो आवश्यक गुण आहे जे जिमनीवरच झोपले आहे त, ते तेथून कोठाे

पडतील ? (तयाचप्रमाणे पतितत हे दरु ाचरणाने आणखी पतितत ते काय होतील ?). जया जया पदाथाांपासन ू मनुष्याचे गचतत तिनवतृ त होते, तया तया वस्तच् ू या बंधनातन ू तो

मत ु त होतो हा तिनवक्ृ ततरूप धमवच माणसांसाठाी परम कल्याणाचे साधन आहे कारण हा शोक, मोह आणण भय नाहीसा करणारा आहे . (१-१८)

ववर्षयांवर गुणांचा आरोप करण्याने तया ववर्षयांबद्दल माणसाला आसतती

उतपन्न होते आसतती वाटल्याने ते िमळववण्याची इच्छा तिनमावण होते आणण मग तया

कामनापूतीमध्ये बाधा तिनमावण झाल्यास लोकांमध्ये कलह होऊ लागतो. कलहामळ ु े

सहन होणार नाही एवढा रमाोध उतपन्न होतो आणण रमाोधामळ ु े बुद्धीवर अज्ञानाचे आवरण पसरते या अज्ञानामळ ु े मनष्ु याची कायावकायावचा तिनणवय करणारी चेतनाशतती ताबडतोब लप्ु त होते. हे साधो ! चेतना शतती लुप्त झाल्याने मनष्ु य असून

नसल्यासारखा होतो एखाद्या मूछाव आलेल्या ककंवा मेलेल्याप्रमाणे तयाची अवस्था होते अशा क्स्थतीत तो स्वाथावला पूणव मुकतो. ववर्षयांचे गचंतन करता करता ते स्वतःला

ओळखत नाही क् दस ु र्याला तयाचे जीवन वि ृ ाप्रमाणे ज्ञानशून्य होते लोहाराच्या भातयाप्रमाणे तयाच्या शरीरात श्वास चालू असतो इतकेच. (१९-२२)

लहान मुलाला और्षध आवडावे, म्हणून तयाला प्रलोभन दाखवावे, तयाचप्रमाणे

वेदांमध्ये सांगगतलेली फलश्रुती वास्तववक कल्याणकारक नसली, तरी मोिाववर्षयी रूची तिनमावण करण्यासाठाी असते. मनष्ु यांची मने जन्मतःच स्वतःचे अकल्याण करणार्या ववर्षय, इंदद्रये आणण आप्तेष्टांमध्ये आसतत असतात. आपले परम कल्याण

न जाणणार्या व दे वादी योतिनरूप पापमागावत भटकणार्या ककंबहुना आणखी पापे करून

वि ृ पार्षाणादी योनीत जाणार्या माणसांना दहतगचंतक वेद तयाच ववर्षयांत कसा प्रवतृ त करील बरे ? काही अज्ञानी लोक वेदांचा हा अिभप्राय समजन ू न घेता वरवर गोड


वाटणार्या फलश्रुतीला भुलतात, परं तु वेदांचे रहस्य जाणणारे मात्र असे सांगत नाहीत. ववर्षयांची इच्छा करणारे

दीनहीन, लोभी पुरूर्ष, स्वगव इतयादी फुलांनाच फळे

समजतात अग्नीच्याद्वारा िसद्ध होणार्या यज्ञ इतयादी कमाांना भुलतात तयामुळे

तयांना शेवटी दे वलोक, वपतल ृ ोक इतयादींचीच प्राप्ती होते तयांना आतमस्वरूपाची कधीच ओळख होत नाही. कमावची प्रशंसा करून तयायोगे इंदद्रयांना तप्ृ त करणारे लोक जया परमातम्यापासन हे ववश्व उतपन्न झाले आहे , तया हृदयातच ववराजमान ू असणार्या मला पाहात नाहीत जसे आंधळ्यांना जवळचेही ददसत नाही. "दहंसेची

आवड असेल तर फतत यज्ञासाठाीच दहंसा करा," असे सांगन ू स्वाभाववक दहंसक प्रवतृ तीला जो मी वेदवाणीच्या द्वारा आळा घातला आहे , ते माझे मत लिात न

घेऊन, ववर्षयलोलुप दष्ु ट लोक दहंसेच्या खेळात पशूंना मारतात आणण तयांच्या योगाने दे व, वपतर आणण भूतपतींना उद्देशून यज्ञ करतात. (२३-३०)

स्वगव इतयादी लोक स्वप्नासारखे नाशवंत आहे त परं तु तयांची वणवने कानाला

गोड वाटतात तयामळ तयासाठाी माणसे ु े तेथील भोगांची आशा मनात बाळगन ू आपल्याजवळील धन खचव करून टाकतात हायापारी जसा अगधक नफ्याच्या आशेने समद्र ु प्रवासासारखी

साहसे

करून

आपले

मळ ू

भांडवलसद्ध ु ा

गमावून

बसतो.

सततवरजतमोगुणी लोक तयाच गुणांच्या इंद्रादी दे वतांची उपासना करतात परं तु तशी

माझी उपासना करीत नाहीत. ते अशी कल्पना करतात क्, "आम्ही या लोक् यज्ञांचेद्वारा दे वतांचे यजन करून स्वगाांमध्ये जाऊ आणण तेथे ददहाय पदाथाांचा

उपभोग घेऊ तयानंतर जेहाहा पुन्हा आम्हांला जन्म िमळे ल, तयावेळी आम्ही मोठ्या कुलीन श्रीमंत पररवारात जन्म घेऊ अशाप्रकारे भुलववणार्या वेदवाणीने तयांचे गचतत

मोदहत होते अशा घमेंडखोर अहं कारी लोकांना माझ्याववर्षयी काहीच आवडत नाही. (३१-३४)

उद्धवा ! कमवकांड, उपासनाकांड आणण ज्ञानकांड अशी तीन कांडे असणारे वेद

ब्रह्म आणण आतमा यांची एकताच सांगतात परं तु ीर्षी हा ववर्षय अप्रतयिपणे

सांगतात आणण तसे सांगणेच मलाही आवडते. वेदांना शब्दब्रह्म म्हणतात तयांचे

रहस्य समजणे अतितशय कठाीण आहे ते परा, पश्यंती आणण मध्यमा वाणीच्या रूपात

प्राण, मन आणण इंदद्रयमय आहे ते समद्र ु ाप्रमाणे सीमा नसलेले, गूढ असून, तयाचा


थांग लागणे अतितशय अवघड आहे . अनंत शक्ततसंपन्न, सववहायापी ब्रह्मस्वरूप अशा

मीच वेदवाणीचा ववस्तार केला आहे कमळाच्या दे ठाामध्ये जसा बबसतंतू असतो,

तयाप्रमाणे ही वेदवाणी प्राण्यांच्या अंतःकरणामध्ये अनाहतनादाच्या रूपाने ददसून येत.े कोळीक्टक हृदयात उतपन्न होणारे तंतू आपल्या तोंडातून बाहे र काढतो, तयाप्रमाणे

अमत ृ मय, वेदमय प्रभू प्राणाच्या उपाधीने नादवान होऊन, मनाला तिनिमतत करून हृदयाकाशातून ॐकारापासून हजारो प्रकारची वैखरी वाणी प्रगट करतो ती वाणी

‘स्पशव‘. (‘क‘ पासन ू ‘म‘ पयांत हायंजने), स्वर. (‘अ‘ पासन ू ‘औ‘ पयांत) ऊष्म. (श, र्ष, स, ह) आणण अंतःस्थ. (य, र, ल, व) या वणाांनी ववभवू र्षत झालेली आहे तीमध्ये उततरोततर चार चार वणाांनी वाढत जाणारे छं द आहे त आणण तितचा वेगवेगळ्या

भार्षांच्या रूपाने ववस्तार झाला आहे तितचा पार लागणे कठाीण आहे तोच प्रभू ती वाणी प्रलयकाली स्वतःमध्ये ववलीन करून घेतो. काही छं द पुढीलप्रमाणे आहे त

गायत्री, उक्ष्णक, अनुष्टुभ,् बह ृ ती, पंतती, बत्रष्टुभ, जगती, अतितच्छं द, अतयष्टी अतितजगती

आणण

उपासनाकांडामध्ये

ववराट.

ती

कोणकोणतया

वेदवाणी

दे वतांचे

कमवकांडामध्ये वणवन

करते

कशाचे

आणण

ववधान

सांगते,

ज्ञानकांडामध्ये

कशाकशाचा अनुवाद करून कोणाकोणाचा तिनर्षेध करते, याचे रहस्य माझ्याखेरीज अन्य कोणीही जाणत नाही. वेद कमवकांडामध्ये यज्ञरूपाने माझेच ववधान करतात, उपासनाकांडात मलाच दे वता म्हणतात ज्ञानकांडात माझ्याखेरीज अन्य वस्तूंचे वणवन करून "नेतित नेतित" या वातयांच्याद्वारे अन्य सवव वस्तंच ू ा तिनर्षेधही करतात सवव वेदांचा अथव एवढाच आहे अशा प्रकारे वदे माझ्यामध्येच भेद तिनमावण करून ही सगळी माया आहे , असे म्हणन ू शेवटी भेदाचा तिनर्षेध करून वेद प्रसन्न होतात. (३५-४३)


स्कंध ११ वा - अध्याय २२ वा तततवांची संख्या आणण पुरूर्षप्रकृतितवववेक उद्धव म्हणाला हे प्रभो ! हे ववश्वेश्वर ! तततवांची संख्या ीर्षींनी ककती

सांगगतली आहे ? आपण तर नक ु तीच नऊ, अकरा, पाच आणण तीन म्हणजेच एकूण


अठ्ठावीस तततवे सांगगतलेली ऐकली काहीजण सहावीस तततवे सांगतात, तर दस ु रे

काहीजण पंचवीस काहीजण सात, नऊ ककंवा सहा म्हणतात काहीजण चार सांगतात, तर काहीजण अकरा ! काहीजण सतरा, काहीजण सोळा, तर काहीजण तेरा सांगतात

हे सनातन श्रीकृष्णा ! इतक् वेगवेगळी संख्या ीर्षी कशी काय सांगतात ? आपण कृपा करून ते आम्हांला सांगावे. (१-३)

श्रीभगवान म्हणाले उद्धवा ! यांववर्षयी वेद जाणणारे जे काही सांगतात, ते सवव

खरे च आहे कारण सवव तततवे सवाांच्यामध्ये अंतभत ूव आहे त माझ्या मायेच्या आधारावर काय सांगणे अशतय आहे ? "तुम्ही जे म्हणता, ते बरोबर नाही मी जे सांगतो, तेच बरोबर"

अशा


जगाच्या

कारणासंबंधीचा

वाद,

सोडण्यास

कठाीण

अशा

बत्रगुणातमक वतृ तींमळ ु े होतो. सततव इतयादी गुणरूप शततींच्या िोभामळ ु े च, केवळ नावरूपातमक िमथ्या प्रपंच उभा रादहला आहे वादवववाद करणार्यां च्या वादाचा हाच

ववर्षय आहे जेहाहा इंदद्रये आपल्या ताब्यात येतात आणण गचतत शांत होते, तेहाहा तयांची भेदबुद्धी नाहीशी होते आणण वादसद्ध ु ा शांत होतो. हे पुरूर्षश्रेष्ठाा ! तततवे

एकमेकात प्रवेश करू शकतात, म्हणन ू तततवांची क्जतक् संख्या वतता सांगू इक्च्छतो, तयानस ु ार कारणे कायाांमध्ये ककंवा काये कारणांमध्ये िमळवून आपली इक्च्छत संख्या

तो िसद्ध करतो. एकाच कारणरूप तततवामध्ये ककंवा कायवरूप तततवामध्ये पूणप व णे दस ु री तततवे िमसळलेली ददसतात. यांची गणती जे जे करू इक्च्छतात, तयांनी जया कायावला जया कारणामध्ये ककंवा जया कारणाला जया कायावमध्ये अंतभत ूव करून

तततवांची क्जतक् संख्या स्वीकारली आहे , ते प्रतितपादन युक्ततसंगत असल्यामुळे आम्ही तिनक्श्चतपणे स्वीकारले आहे . (४-९)

जीव अनादी कालापासून अववद्येने यत ु त असल्यामुळे तो स्वतःच स्वतःला

जाणू शकत नाही म्हणून तयाला आतमज्ञान करून दे ण्यासाठाी दस ु र्या सववज्ञाची आवश्यकता आहे अशा रीतीने प्रकृतीची चोवीस तततवे, पुरूर्ष आणण ईश्वर अशी ही सहावीस तततवे आहे त. या शरीरामध्ये असणार्या जीव आणण ईश्वरामध्ये ककंगचतही

भेद नाही म्हणून तयांना वेगळे मानू नये ज्ञान हा सततवगण ु ातमक प्रकृतीचा गण ु

आहे . (अशा प्रकारे २४ जड तततवे आणण एक चेतन पुरूर्ष िमळून २५ तततवे झाली). तीन गुणांची साम्यावस्था हे च प्रकृतीचे स्वरूप आहे म्हणून सततव, रज आणण तम हे


गुण प्रकृतीचेच आहे त, आतम्याचे नहाहे त हे च जगाची क्स्थती, उतपतती आणण प्रलय

यांना कारण आहे त. या वववेचनात सततवगुणच ज्ञान आहे , रजोगुणच कमव आहे आणण तमोगुणच अज्ञान म्हटले गेले आहे तसेच गुणांमध्ये िोभ उतपन्न करणारा ईश्वरच काळ आहे आणण सूत्र म्हणजे महततततवच स्वभाव होय. (१०-१३)

पुरूर्ष, प्रकृती, महततततव, अहं कार, आकाश, वाय,ू तेज, जल आणण पथ् ृ वी ही

नऊ तततवे, मी अगोदरच सांगगतली आहे त कान, तवचा, डोळे , नाक आणण जीभ ही

पाच ज्ञानेंदद्रये वाणी, हात, पाय, गुदद्वार आणण जननेंदद्रय ही पाच कम]दद्रये तसेच कम]दद्रये व ज्ञानेंदद्रये असे उभयरूप मन, अशी अकरा इंदद्रये आणण शब्द, स्पशव, रूप,

रस आणण गंध हे ज्ञानेंदद्रयांचे पाच ववर्षय अशा प्रकारे तीन, नऊ, अकरा आणण पाच

अशी सवव िमळून अठ्ठावीस तततवे होतात कम]दद्रयांच्या द्वारे होणारी, चालणे, बोलणे,

मलमूत्र तयाग आणण काम करणे या पाच कमाांमळ ु े तततवांची संख्या वाढत नाही यांना कम]दद्रयस्वरूप मानावे. सष्ृ टीच्या प्रारं भी कायव. (अकरा इंदद्रये आणण पंचमहाभत ू )े

आणण कारण. (महततततव इतयादी) यांच्या रूपाने प्रकृतीच असते तीच सततवादी

गण ु ांच्या रूपाने ववश्व स्वतःमध्ये धारण करते अहायतत परमातमा या प्रकृतीचा फतत सािी असतो. महततततव इतयादी प्रकृतीचे कायव व अहं काराददकांचे कारण असणारे

पदाथव आददपुरूर्षाच्या संकल्पामळ ु े शतती प्राप्त करून घेऊन एकमेकांत िमसळतात आणण प्रकृतीच्या साह्याने ब्रह्मांड तिनमावण करतात. (१४-१८)

उद्धवा ! जे लोक तततवांची संख्या सात मानतात, तयांच्या ववचारसरणीनस ु ार

आकाश, वाय,ू तेज, जल आणण पथ् ू ,े सहावा जीव आणण सातवा ृ वी ही पंचमहाभत

परमातमा होय तो जीव व जग या दोहोंचा आधार आहे या सातांपासन ू दे ह, इंदद्रये व प्राण उतपन्न होतात म्हणून ते स्वतंत्र मानले नाहीत. जे फतत सहा तततवांचा

स्वीकार करतात, ते असे म्हणतात क्, पाच महाभूते आणण सहावा परमातमा तो परमातमा आपण तिनमावण केलेल्या पंचमहाभूतांनी यत ु त होऊन दे ह इतयादींची सष्ृ टी

तिनमावण करतो आणण तयामध्ये जीवरूपाने प्रवेश करतो. काहीजण आतम्यापासून तेज, जल आणण पथ् ृ वीची उतपतती झाली आहे , म्हणून ही चारच तततवे आहे त असे

म्हणतात कारण सवव कायाांचा जन्म यांच्यापासूनच आहे . काही लोक पंच महाभूते, पाच तन्मात्रा, पाच ज्ञानेंदद्रये, एक मन आणण एक आतमा, अशी तततवांची संख्या


सतरा सांगतात. जे तततवांची संख्या सोळा सांगतात, ते आतम्यामध्येच मनाचाही

समावेश करतात जे लोक तेरा तततवे मानतात, ते म्हणतात क्, पाच महाभूत,े पाच

ज्ञानेंदद्रये, मन, जीवातमा आणण परमातमा. अकरा संख्या मानणारे पाच महाभूत,े पाच ज्ञानेंदद्रये आणण एक आतमा मानतात काहीजण पाच सूक्ष्म भत ू ,े मन, बुद्धी, अहं कार, पुरूर्ष ही नऊ तततवे मानतात. ीर्षींनी अशा प्रकारे तिनरतिनराळ्या पद्धतींनी तततवांची गणना केली आहे सगळ्यांचे म्हणणे युक्ततसंगत असल्यामुळे उगचतच आहे नाहीतरी ववद्वानांना काय शोभत नाही ? (१९-२५)

उद्धव म्हणाला हे कृष्णा ! जरी स्वरूपतः प्रकृती आणण पुरूर्ष हे एकमेकांपासून

सववथैव वेगळे आहे त, तरीसुद्धा ते एकमेकांमध्ये िमसळून गेल्यामुळे तयांच्यामध्ये

काही फरक ददसत नाही प्रकृतीमध्ये पुरूर्ष आणण पुरूर्षामध्ये प्रकृती आहे , असेच वाटते. (२६)

हे कमलनयना ! अशा प्रकारे , यांची िभन्नता आणण अिभन्नता पाहून माझ्या अंतःकरणामध्ये फार मोठाा संशय तिनमावण झाला आहे हे सववज्ञा ! आपल्या युक्ततसंगत वाणीने माझ्या या संशयाचे तिनराकरण करा. भगवन ! आपल्याच कृपेने जीवांना ज्ञान होते आणण आपल्याच अववद्याशततीने तयांच्या ज्ञानाचा नाश होतो या आपल्या मायेचे हे स्वरूप आपणच जाणता दस ु रे कोणीही नाही. (२७-२८)

श्रीभगवान म्हणाले उद्धवा ! प्रकृती आणण पुरूर्ष म्हणजेच शरीर आणण आतमा

या दोघांमध्ये फार फरक आहे कारण गुणांच्या िोभाने सष्ृ टी उतपन्न होते म्हणून ती

ववकारांनी यत ु त आहे . उद्धवा ! माझी माया बत्रगुणाक्तमका आहे तीच आपल्या गण ु ांनी अनेक प्रकारच्या भेदवतृ ती तिनमावण करते दहची काये जरी अनेक असली तरीसुद्धा तयांची अध्यातम, अगधदै व आणण अगधभूत या तीन भागांमध्ये ववभागणी केली जाते. जसा, डोळा अध्यातम आहे , तयाचा ववर्षय रूप हे अगधभूत आहे आणण डोळ्यांमध्ये

असलेला अगधदै व अंश सय ू व आहे हे तितघेही एकमेकांच्या आश्रयाने राहातात परं तु आकाशातील सय ू व एक असन ू तो स्वतःिसद्ध आहे तसाच आतमासद्ध ु ा तितन्ही भेदांचे

मल ू कारण असल्यामळ ु े एकरूप असन ू तयांच्याहून वेगळा आहे तो स्वयंप्रकाश असन ू

आपल्या प्रकाशाने सवव पदाथाांना प्रकािशत करतो तयाचप्रमाणे तवचा, कान, जीभ,


नाक आणण गचतत इतयादींचे सुद्धा तीनतीन भेद आहे त**. तवचा, स्पशव, वाय;ू कान, शब्द, ददशा; जीभ, रस, वषाण; नाक, वास, अक्श्वनीकुमार; गचतत, गचंतनववर्षय,

वासुदेव प्रकृतीपासून महततततव आणण महततततवापासून अहंकार उतपन्न होतो म्हणून

हा अहं कार गुणांच्या िोभाने उतपन्न झालेल्या प्रकृतीचेच कायव आहे अहंकाराचे तीन भेद आहे त, वैकाररक. (साक्ततवक), ऐंदद्रय. (राजस) आणण तामस हा अहं कारच अज्ञान आणण

**तवचा,

सष्ृ टीच्या

स्पशव,

वाय,ू

ववववधतेचे

कान,

शब्द,

ददशा,

कारण जीभ,

रस,

आहे .

वषाण,

(२९-३२)

नाक,

वास,

अक्श्वनीकुमार, गचतत, गचंतनववर्षय, वासद ु े व. आतम्याच्या अज्ञानामुळे तो आहे ककंवा नाही, हा वाद आहे पदाथाांववर्षयीची

भेदबुद्धीही आतम्याच्या अज्ञानामळ ु े आहे हे सवव अथवशुन्य असूनही ज्ञानस्वरूप अशा मला जे लोक ववन्मुख आहे त, तयांचा हा वाद संपत नाही. (३३)

उद्धवाने ववचारले भगवान ! आपल्याला ववन्मुख असलेले जीव स्वतःच

केलेल्या कमाांमुळे उच्चनीच योनींमध्ये जातयेत राहातात. हे गोववंदा ! जया लोकांना आतमज्ञान नसते, तयांना या ववर्षयाची कल्पनाही करता येत नाही आणण जगात

बहुतक े लोक आपल्या मायेत गुंतल्यामुळे हे जाणत नाहीत म्हणून आपणच मला याचे रहस्य सांगा. (३४-३५) भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले - मनुष्यांचे मन हे कमवसंस्कारांचा समूह आहे तया

संस्कारांनुसार भोग प्राप्त करून घेण्यासाठाी ते मन पाच इंदद्रयांसह एका शरीरातून दस ु र्या शरीरात जात असते. आतमा तयापासून वेगळा असूनही तयाचा अहंकार धरतो

तयामुळे तयाला सुद्धा आपले जाणेयेणे भासू लागते. कमावच्या अधीन असणारे मन

नेहमी या ककंवा परलोकांशी संबंधीत ववर्षयांचे गचंतन करीत असते जेहाहा ते नहाया ववर्षयाचे गचंतन करते, तेहाहा ते पदहला ववर्षय ववसरते तयावेळी तयाची अगोदरच्या

ववर्षयांची स्मत ु ा नाहीशी होते. नवीन दे हाच्या ववर्षयात तल्लीन झाल्यामळ ु े ृ ीसद्ध जीवाला, पदहल्या दे हाचे ववस्मरण होते कोणतयाही कारणाने आपल्या अगोदरच्या

शरीराववर्षयी मळ व णे ववसरणे) म्हणजेच ु ीच आतमीयता नसणे. (ककंवा तयाला पूणप मतृ यू होय. हे उदार उद्धवा ! मनष्ु य जेहाहा नहाया शरीराचा पूणप व णे आपलेपणाने


स्वीकार करतो, तोच तयाचा जन्म होय जयाप्रमाणे स्वप्नामध्ये ककंवा मनोरथ करताना माणूस नहाया शरीराचा आपले म्हणून स्वीकार करतो. नहाया स्वप्नामध्ये

ककंवा मनोरथ करताना पदहले स्वप्न ककंवा मनोरथ जीवाला मुळीच आठावत नाही

तयाचप्रमाणे नहाया शरीराचा स्वीकार केल्यावर जीव आपण पूवीचेच असूनही नहायानेच उतपन्न झालो आहो, असे मानतो. मनाच्या तिनरतिनराळ्या दे हांववर्षयीच्या अिभमानामुळे आतम्याच्या दठाकाणी उततम, मध्यम व अधम असा नसलेलाच भेद उतपन्न होतो

तसाच आतबाहे र हा भेद उतपन्न होतो जसा दृष्ट पुत्राला जन्म दे णारा वपता तया

मल ु ामळ ु े लोकांचा शत्रू ककंवा िमत्र बनतो. उद्धवा ! काळाची गती सक्ष् ू म असल्यामळ ु े

िणोिणी प्राण्यांच्या शरीरांशी उतपतती आणण नाश असन ू ही ते ददसन ू येत नाहीत.

कालाच्या प्रभावाने जयाप्रमाणे ददहायाची जयोत, नद्यांचे प्रवाह ककंवा झाडावरील फळांच्या अवस्था बदलत असतात, तयाचप्रमाणे सवव प्राण्यांच्या शरीराचे आयुष्य, अवस्था इतयादीसुद्धा बदलत असतात. तयाच जयोतीचा हा ददवा आहे , प्रवाहातील पाणी तेच आहे , असे समजणे आणण म्हणणे जसे खोटे आहे , तयाचप्रमाणे ववर्षयगचंतनामध्ये

आपले आयष्ु य हायथव घालववणार्या अवववेक् पुरूर्षांचे तोच हा मनुष्य असे म्हणणे

आणण समजणे सववथैव खोटे आहे . तो अवववेक् मनुष्यही वास्तववक कमवबीजापासून उतपन्न होत नाही क् मरतही नाही परं तु भ्रमामुळे आतमा अमर असूनही तयाला तसे

वाटते जसा लाकडाशी संयोग झाल्याने अग्नी पेटतो ककंवा ववयोगाने ववझतो असे वाटते वास्तववक अग्नी तिनतय आहे . (३६-४५)

उद्धवा ! गभावधान, गभववद्ध ृ ी, जन्म, बाल्य, कुमारावस्था, तारूण्य, म्हातारपण

आणण मतृ यू या नऊ अवस्था शरीराच्याच आहे त. जीवापासून वेगळे असलेल्या

शरीराच्या या तिनरतिनराळ्या काल्पतिनक अवस्था आहे त परं तु अज्ञानामुळे, गुणांच्या

संगतीने आतमा यांना आपल्या समजतो ककंवा वववेक जागत ृ झाल्यावर तयांना सोडूनही दे तो. वपतयाने पुत्राच्या जन्मावरून आणण पुत्राने वपतयाच्या मतृ यव ू रून

आपापल्या जन्ममतृ यच ू े अनम ु ान करावे जन्म आणण मतृ यू असणार्या वस्तंन ू ा जाणणारा आतमा या दोन्ही लिणांनी यत ु त असत नाही. झाडाचे बी आणण तयाची

पररपतवता पाहाणारा माणस ू तयावरून तयाचा जन्म आणण ववनाश पाहातो या दोन्ही गोष्टी पाहाणारा जसा झाडाहून वेगळाच असतो, तसा शरीराचे जन्ममतृ यू पाहाणारा


सुद्धा शरीराहून वेगळा असतो. अज्ञानी पुरूर्ष, प्रकृती आणण आतम्याचे हे वास्तववक रूप न कळल्यामुळे ववर्षयभोगांनाच खरे सुख मानन ू तयातच गुरफटून जातो आणण जन्ममरणरूप संसारचरमाात सापडतो. जेहाहा जीव आपल्या कमावनुसार जन्ममतृ यूच्या

चरमाात भटकत असतो, तेहाहा साक्ततवक कमाांच्या आसततीने ीर्षी, दे व या योनींमध्ये, राजस कमाांच्या आसततीने मनुष्य, असुर या योनींमध्ये आणण तामस कमाांच्या आसततीने भूतप्रेत, पशुपिी इतयादी योनींमध्ये जन्म घेतो. जेहाहा मनुष्य एखाद्याला नाचतानागाताना पाहून स्वतःसद्ध ु ा तयाचे अनक ु रण करू लागतो, तयाप्रमाणे जीव स्वतः तिनक्ष्रमाय असन ू ही बद्ध ु ीच्या गण ु ांचे अनक ु रण करू लागतो. जलाशयामधील पाणी

हलण्याने तयात प्रतितबबंबबत झालेली झाडेसद्ध ु ा हालत असल्यासारखी ददसतात ककंवा

डोळे कफरववले असता पथ् ृ वीसुद्वा कफरताना ददसते, ककंवा जसे मनातील ववचार अथवा स्वप्नातील पादहलेले पदाथव सववथैव खोटे असतात, तयाचप्रमाणे, हे उद्धवा ! आतम्याचा

ववर्षयानुभवरूप संसारसुद्धा खोटा आहे . जशी स्वप्नातील अनथवपरं परा ते पाहात असेपयांत नाहीशी होत नाही, तयाचप्रमाणे ववर्षय खरे नसूनही जो जीव तयांचेच गचंतन करीत राहातो, तोपयांत तयाचे हे संसारचरमा थांबत नाही. (४६-५५) म्हणन ू

उद्धवा

! या

नाठााळ

इंदद्रयांनी

ववर्षयांचा

उपभोग

घेऊ

नकोस

आतम्याच्या अज्ञानामुळे भासणारा हा भेदभ्रम आहे , असे समज. दज व ांनी धतके ु न

मारून बाहे र हाकलले, अपमान केला, उपहास केला, तिनंदा केली, मारपीट केली, बांधून ठाे वले, उपजीववकेचे साधन काढून घेतले, अंगावर थक ुं ले, मूत्रववसजवन केले ककंवा

तिनरतिनराळ्या प्रकारे त्रास दे ऊन गचतत ववचिलत करण्याचा प्रयतन केला ककंवा अशा तर्हे चे कोणतेही संकट असले, तरी जयाला आपले कल्याण करून घेण्याची इच्छा आहे , तयाने आपल्या वववेकबुद्धीने तया अडचणींपासून स्वतःचे रिण करावे. (५६-५८) उद्धव म्हणाला भगवन ! हे ज्ञान दे ण्यात आपणच कुशल आहात दज व ांची ु न

अशी कृतये मला मळ ु ीच सहन होत नाहीत म्हणून मला अशा रीतीने हे सांगा क्, जेणेकरून मी हे आचरणात आणू शकेन. हे ववश्वातमन ! जे आपल्या चरणांना शरण

आलेले असून भागवत धमावच्या आचरणात कायम मग्न असतात, अशा शांतगचतत लोकांिशवाय अन्य कोणाही ववद्वानांनासुद्धा स्वभाव बदलता येत नाही. (५९-६०)



स्कंध ११ वा - अध्याय २३ वा एका तिततितिू ब्राह्मणाचा इतितहास श्रीशुक म्हणतात जयांचे परारमाम श्रवण करण्यायोग्य आहे त, अशा यदश्र ु ेष्ठा

मुकंु दांना परम भगवद्भतत उद्धवाने जेहाहा अशी प्राथवना केली, तेहाहा तयांनी आपल्या सेवकाच्या प्रश्नाची प्रशंसा करून तयाला म्हटले. (१) भगवान



हे

बह ृ स्पतितिशष्या

!

दज व ांच्या ु न

कटुवाणीच्या

आघाताने घरे पडलेल्या मनाला सांभाळू शकणारा सतपुरूर्ष या जगात सहसा सापडत

नाही. माणसाच्या हृदयाला जेवढी पीडा दष्ु टांच्या ममवभेदी कठाोर वाग्बाणांनी होते,

तेवढी ममवभेदी बाणांनीही होत नाही. उद्धवा ! यासंबंधी एक मोठाा पुण्यकारक इतितहास सांगतात, तो मी तुला सववस्तर सांगतो लिपूवक व ऐक. एका िभिूला दष्ु टांनी अतितशय त्रास ददला तयावेळी तयाने आपले धैयव सोडले नाही आणण हे आपल्या

पूवज व न्मीच्या कमाांचे फळ आहे , असे समजन ू आपल्या मनातील भाव प्रगट केला होता. (२-५)

अवक्न्तनगरात एक ब्राह्मण राहात होता शेती, हायापार करून तयाने पुष्कळ

संपतती िमळवली होती तो अतितशय कंजर्ष ू , कामी, लोभी आणण रागीट होता. (६)

तयाने आपले जातीबांधव ककंवा अतितथी यांना कधी गोड शब्दांनीही सुखववले

नाही तर मग खाऊवपऊ घालण्याची गोष्ट तर दरू च राहो ! कधीही धमेकमे न

होणार्या घरात तो राहात असे आणण योग्यवेळी सुद्धा सुखोपभोगांनी आपल्या शरीराला सुखी करीत नसे. तयाचा कंजूर्षपणा आणण वाईट स्वभाव यांमुळे तयाचे पुत्रकन्या,

बंधूबांधव, नोकरचाकर, पतनी इतयादी सववजण दःु खी असत तयामुळे ते तयाच्या मनाला बरे वाटे ल असे काहीही करीत नसत. इहलोक आणण परलोक अशा दोहोंनाही

मुकलेल्या व यिासारखी धनाची केवळ राखण करणार्या तयाच्यावर धमवकमाांच्या अभावी पंचमहायज्ञांच्या दे वता रागावल्या. हे उदार उद्धवा ! पंचमहायज्ञाच्या दे वतांच्या


कोपामुळे तयाचा पूवप व ुण्याचा आधार नाहीसा झाला आणण अतितशय उद्योग व पररश्रम करून िमळवलेले धनही नष्ट झाले. उद्धवा ! तया अधम ब्राह्मणाचे काही धन तयाच्या

कुटुंबबयांनी घेतले, काही चोरांनी चोरून नेले काही दै वी कोपाने नष्ट झाले , काही काळाच्या प्रभावाने नाहीसे झाले, काही इतर माणसांनी घेतले आणण उरलेसुरलेंेले

धन राजाने काढून घेतले. अशा प्रकारे तयाची सवव संपतती तिनघून गेली तयाने धमव

जोडला नाही क् सुखोपभोग घेतले नाहीत इकडे तयाच्या सोयर्याधायर्यांनी सुद्धा तयाच्याकडे पाठा कफरवली, आता तयाला भयानक गचंतन े े घेरले. धन नाहीसे झाल्यामळ ु े

सतत तयाच काळजीने तया बबचार्याला मनात खेद उतपन्न झाला अश्रम ू ळ ु े तयाचा

गळा दाटून येऊ लागला परं तु यामळ ु े च तयाच्या मनात संसाराबद्दल उतकट वैराग्य उतपन्न झाले. (७-१३)

आता तो ब्राह्मण मनात म्हणू लागला क्, "अरे रे ! मी आजपयांत स्वतःला

हायथवच कष्ट ददले ! जे धन िमळववण्यासाठाी मी कठाीण पररश्रम केले, तयाने ना धमव साधला, ना सख िमळत ु ोपभोग !. कंजर्ष ू माणसाला धनापासन ू बहुधा कधीच सख ु नाही या लोक् तो धन िमळववणे आणण तयाच्या रिणाच्या गचंतन े े कष्टी होतो आणण मेल्यानंतर धमव न केल्याकारणाने नरकात जातो. जसे अंगावरील थोडेसेही कोड संद ु र

स्वरूप बबघडवून टाकते, तयाचप्रमाणे थोडासासुद्धा लोभ यशस्वी लोकांचे शुद्ध यश

आणण गुणी लोकांचे प्रशंसनीय गुण नष्ट करतो. माणसांना धन िमळववणे, तयात वाढ करणे, ते जपून ठाे वणे, ते खचव होणे, तयाचा नाश होणे ककंवा उपभोग घेणे, अशा सववच बाबतीत पररश्रम, भय, गचंता आणण भ्रम यांच्याशीच सामना करावा लागतो.

चोरी, दहंसा, खोटे बोलणे, दं भ, काम, रमाोध, गवव, अहं कार, भेदबुद्धी, वैर, अववश्वास, स्पधाव, लंपटपणा, जग ु ार आणण मद्य हे पंधरा अनथव मुनष्यांच्या दठाकाणी धनामळ ु ेच

होतात, असे मानले गेले आहे म्हणून जयाला आपले कल्याण करून र्घयावयाचे आहे , तयाने अथव नावाच्या अनथावला लांबच ठाे वावे. बांधव, क्स्त्रया, वडील, िमत्र असे जे जे

स्नेहबंधनाने एकरूप होऊन राहातात, ते सववजण धनामळ ु े इतके दरु ावले जातात क्, ताबडतोप ते एकमेकांचे शत्रू होतात. हे लोक थोडयाशा धनासाठाी सद्ध ु ा प्रिुब्ध आणण रमाुद्ध होतात एकमेकांशी स्पधाव करू लागतात आणण एकदम मैत्री तोडून एकमेकांच्या

क्जवावर उठातात. दे वतांनीही इच्छा करावी, असा मनुष्यजन्म आणण तयातही श्रेष्ठा


असे ब्राह्मणतव होऊनही जे तयाचा अनादर करून आपल्या खर्या स्वाथावला तितलांजली

दे तात, ते अशुभ गतीला जातात. मोि आणण स्वगावचे द्वारे असे मनुष्यशरीर िमळूनही अनथावचे घर असलेल्या धनाच्या कचाट्यात कोणता शहाणा मनुष्य सापडेल

? जो मनुष्य दे व, ीर्षी, वपतर, प्राणी, बांधव, कुटुंबीय आणण धनाचे दस ु रे भागीदार

यांना तयांचा दहस्सा दे त नाही ककंवा स्वतःही तयाचा उपभोग घेत नाही, धनाचे रिण करणार्या यिाप्रमाणे असणारा तो कंजर्ष ू अधोगतीला जातो. जयांनी वववेक् लोक

मोिसद्ध ु ा प्राप्त करून घेतात, तीच आयष्ु य, धन आणण बळ ही साधने मी मख ू ावने धन िमळववण्याच्या प्रयतनात हायथव खचव केली आता वद्ध ृ ापकाळी मी काय करणार ? ववद्वानसद्ध ु ा धनाच्या हायथव हहायासाने नेहमी दःु खी का होतात बरे ! हा संसार तिनक्श्चतच कोणाच्या तरी मायेने अतितशय मोदहत होत आहे . (१४-२६)

काळाच्या ववरमााळ दाढे त सापडलेल्या माणसाला धन ककंवा धन दे णारे ,

सख ु भोग ककंवा ते पण ू व करणारे , तसेच पन् ु हा पुन्हा जन्म दे णारी कमे यांपासन ू काय लाभ आहे ? (२७)

सववदेवस्वरूप भगवान श्रीहरी माझ्यावर प्रसन्न झाले, यात काहीच शंका नाही

म्हणून तर तयांनी मला या दशेला आणून वैराग्य ददले वैराग्यच आतम्याला

संसारसागरातून पार करणारी नाव आहे . जर माझे आयष्ु य िशल्लक असेल, तर मी आतमलाभातच संतुष्ट राहून आपल्या परमाथावबद्दल सावध होईन आणण उरलेल्या कालावधीत माझे शरीर तपश्चयेने सक ु वून टाकवीन ककंवा ज्ञानाने लयाला जाईन.

तितन्ही लोकांचे स्वामी दे वगण माझ्या या संकल्पाला संमती दे वोत राजा खट्वांगाने नाही का दोन घटकांमध्येच भगवद्धामाची प्राप्ती करून घेतली !". (२८-३०)

भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात तया अवंतिततिनवासी श्रेष्ठा ब्राह्मणाने अशाप्रकारे

मनोमन तिनश्चय करून मीमाझेपणाची गाठा तोडून टाकली यानंतर तो शांत होऊन, मौन धारण करून संन्यासी झाला. आपले मन, इंदद्रये आणण प्राण वश करून

कोणतीही आसतती न ठाे वता तो पथ् ृ वीवर स्वच्छं दपणे वागू लागला िभिेसाठाी तो शहरांत ककंवा खेड्यांत कोणालाही कळणार नाही अशा रीतीने जात असे. उद्धवा ! तो

अवधत िभिू आता अतितशय म्हातारा झाला होता तयाला पाहाताच दष्ु ट लोक ू


तिनरतिनराळ्या प्रकारे तयाला पीडा दे त. कोणी तयाचा बत्रदं ड दहसकावून घेई, कोणी िभिापात्र, कोणी कमंडलू, कोणी आसन, कोणी रूद्रािमाळ, कोणी झोळी कोणी

लंगोटी तर कोणी छाटी काढून घेत. काहीजण तयाला वस्तू दे ऊन तर काहीजण फतत दाखवून पुन्हा तयाच्याकडून दहसकावून घेत तो जेहाहा मधुकरी मागून आणन ू गावाबाहे र नदीककनारी जेवावयास बसत असे, तेहाहा काही नीच लोक कधी तयाच्या

डोतयावर मूत्रववसजवन करीत तर कधी थुंकत ते लोक अशा तर्हे ने तया मौनी अवधत ू ाला बोलण्यासाठाी तिनरतिनराळ्या प्रकारे भाग पाडीत आणण एवढे करूनही जेहाहा

तो काहीच बोलत नसे, तेहाहा तयाला मारहाणही करीत. काहीजण तयाला ‘चोर‘ म्हणन ू धाकदपटशा दाखवीत काही जण तयाला ‘बांधा, बांधन ू टाका,‘ म्हणत दोरीने बांधीत.

काहीजण तयाची तिनभवतसवना करीत म्हणत, "याची संपतती तिनघून गेली म्हणून नातलगांनी याला घराबाहे र काढले तेहाहा या लबाडाने धमावचे सोंग घेऊन हा धंदा सुरू

केला अहो, हा मोठाा तगडा असून धैयावच्या बाबतीत एखाद्या पववतासारखा आहे असे

असून मौन धारण करून हा बकसंन्यासी आपले काम साधून घेत आहे . कोणी तयाचा

उपहास करीत, तर कोणी तयाच्यावर अपानवायू सोडीत जयाप्रमाणे लोक पाळीव पक्ष्यांना बांधतात ककंवा वपंजर्यामध्ये बंद करतात, तयाचप्रमाणे ते लोक तयाला

बांधीत ककंवा कोंडून ठाे वीत. कधी तयाला ताप इतयादीमुळे दे हाचे दःु ख, कधी थंडीऊन

इतयादी दै वी कष्ट, तर कधी दज व लोकांनी केलेल्या अपमान इतयादीद्वारे भौतितक ु न

पीडा सहन कराहाया लागत परं तु तो, "हे सवव आपल्या पव व माांचे फळ असल्याने ू क आपल्याला हे अवश्य भोगले पादहजे," असे मानत असे. अशा प्रकारे तितरस्कार करून

दज व लोक जरी तयाला धमावपासन ु न ू च्यत ु करण्याचा प्रयतन करीत, तरीसद्ध ु ा तो साक्ततवक धैयाने आपल्या धमावशी एकतिनष्ठा राही तो म्हणू लागला. (३१-४२)

ब्राह्मण म्हणाला माझ्या सुखदःु खाला कारणीभूत ही माणसे नाहीत, दे वता

नाहीत, शरीर नाही, ग्रह नाहीत, कमव नाही क् काल नाही मनच तयाला खरे

कारणीभत ू आहे , असे श्रत ु ी सांगतात तेच जीवाला या संसारचरमाात कफरवीत असते. हे

अतितशय बलवान मनच कामरमाोधादी ववकार तिनमावण करते तयामळ ु े साक्ततवक, राजस आणण तामस अशी अनेक प्रकारची कमे होतात आणण तया कमावनस ु ारच जीवाला

ववववध गती प्राप्त होतात. करमायाशील मनाबरोबर राहूनही ज्ञानशक्ततप्रधान जीवाचा


सखा आतमा तिनक्ष्रमाय असून जीवाला सािीरूपाने पाहातो परं तु जीवा आतम्याच्या

दठाकाणी संसार भासववणार्या मनाला बरोबर घेऊन कमावत आसतत होऊन सुखांचा उपभोग घेत संसारात बांधला जातो. (४३-४५)

दान, स्वधमावचे पालन, यमतिनयम,वेदाध्ययन, सतकमे आणण व्रतांचे पालन ही

सवव कमे मनाचा तिनग्रह करण्यासाठाी असतात कारण मनाची एकाग्रता हाच परम योग आहे . जयाचे मन एकाग्र होऊन एकदम शांत झाले, तयाला दान इतयादींची काय

आवश्यकता आहे , सांग ना ! परं तु जयाचे मन चंचल असून आळस इतयादी दोर्षांनी भरलेले आहे , तयाने दानादी कमे केली, तरी तयांचा काय उपयोग ? मन ताब्यात आल्यानंतर इतर इंदद्रये वश होतात इंदद्रये मनाला वश करू शकत नाहीत कारण मन

हा बलवानांपेिाही बलवान भयंकर आहे जो या मनावर तिनयंत्रण िमळवतो, तो

दे वांचाही दे व होतो. मन क्जंकण्यास कठाीण असा शत्रू आहे तयाचे रागाददक वेग असह्य आहे त ते ममवस्थानेच घायाळ करते तयाला क्जंकल्यािशवायच मख ू व लोक

दस ु र्यांशी हायथव भांडणे करून तयांना शत्र,ू िमत्र ककंवा उदासीन ठारववतात. अवववेक्

माणसे या केवळ मनःकक्ल्पत शरीराला ‘मीमाझे‘ मानन ू हा मी आणण हा दस ु रा या भ्रमाने या शेवट नसलेल्या संसारात भटकत राहातात. (४६-५०)

मनुष्यच सुखदःु खाला कारणीभूत आहे असे मानले, तर तयाचा आतम्याशी

काय संबंध ? कारण सुखदःु ख दे णारे ही भौतितक शरीर आणण भोगणारे सुद्धा भौतितक शरीरच ! एखादे वेळी आपल्या दातांनीच आपली जीभ चावली गेली आणण वेदना होऊ

लागल्या तर तया मनष्ु याने कोणावर रागवावे ? दःु ख दे ण्याला दे वता कारण आहे असे मानले, तरी आतम्याचा तया दःु खाशी काय संबंध आहे ? कारण सवाांच्या शरीरांमध्ये

इंदद्रयांच्या दे वता एकच आहे त म्हणून जी दःु ख दे णारी तीच दःु ख भोगणारीही ठारते जसे आपल्याच एका अवयवाने दस ु र्या अवयवाला इजा केली, तर माणसाने कोणावर रागवावे ? सुखदःु खाचे कारण आतमा आहे असे मानले, तर तयाचा इतरांशी काय संबंध ? तो तयाचाच स्वभाव ठारे ल कारण आतम्याहायतितररतत आणखी काहीही नाही

काही भासमान होत असेल, तर ते खोटे आहे म्हणून सुखदःु खही नाहीत मग रागाचे

कारणच काय ? सुखदःु ख दे णारे ग्रह आहे त असे मानले, तर अजन्मा अशा

आतम्याला सुखदःु ख दे ण्यास कारणीभूत ठारू शकत नाहीत कारण जी शरीरे जया


लग्नावर जन्मतात, तयांनाच ग्रह त्रास दे ऊ शकतात आतम्याचा तयांच्याशी काहीही

संबंध नसल्याने तो रमाोध कोणावर करणार ? जर कमाांनाच सुखदःु खाचे कारण मानले तर तयांच्याशी आतम्याचा काय संबंध ? कारण जी एकच वस्तू चेतन व अचेतन

असेत, तेथेच कमव घडते दे ह अचेतन आहे आणण तयात राहणारा आतमा चेतन असला, तरी केवळ सािी आहे म्हणून कमवच संभवत नाही मग तो कोणावर रमाोध करील. काळ हा सुखदःु ख दे णारा आहे असे मानले, तर काळ आणण आतमा तर एकच होत

अशा प्रकारे आतम्याला आतम्याकडून त्रास ददला जाऊ शकत नाही जसा अग्नी आपल्याच जवाळे ला जाळू शकत नाही ककंवा बफावचा थंडपणा तयाच्या कणाचा नाश

करून शकत नाही काळाहून आतमा वेगळा मानला तरी आतम्याला सख ु दःु खातमक द्वंद्व नाही मग तो कोणावर रागावेल ? प्रकृतीच्या पलीकडे आतम्याला कोणाच्याही द्वारे , कोठाे ही, कोणतयाही प्रकारे , द्वंद्वाचा स्पशव होत नाही जशी नसलेला संसार

दाखववणार्या अहं काराला सुखदःु खादी द्वंद्वे तिनमावण होतात, असे ज्ञान झालेला योगी

कोणालाही भीत नाही. प्राचीन महर्षींनी यापूवी जया परमातमतिनष्ठाे चा आश्रय घेतला होता, तितचाच आश्रय घेऊन मी भगवंतांच्या चरणकलांच्या सेवेनेच हा अज्ञानरूपी अगाध संसार पार करून जाईन. (५१-५८) भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात तया ब्राह्मणाचे फतत धनच नहाहे , तर सगळे

तलेशसुद्धा नाहीसे झाले आता तो संसारातून ववरतत होऊन संन्यास घेऊन पथ् ृ वीवर

अशा रीतीने भटकत होता तयाला दष्ु टांनी पुष्कळ त्रास ददला, तरीसुद्धा तो आपल्या धमावपासून जराही ववचिलत झाला नाही मौन धारण केलेल्या अवधूताने तयावेळी या

ज्ञानाचे गचंतन केले. मनुष्याला या जगात दस ु रा कोणीही सख ु ककंवा दःु ख दे त नाही दस ु रा दःु ख दे तो, हा तयाच्या गचतताचा केवळ भ्रम आहे हे सगळे जग आणण यातील

िमत्र, उदासीन आणण शत्रू हे भेद अज्ञानाने कक्ल्पलेले आहे त. म्हणून बाबा रे ! माझ्यामध्ये एकरूप केलेल्या बुद्धीने मनाला सवव प्रकारे ताब्यात ठाे व बस्स ! सवव योगसाधनेचे हे च सार आहे . िभिूने गाइलेले हे ब्रह्मज्ञान जो कोणी एकाग्रतेने ऐकतो

दस ु र्यांना ऐकववतो आणण यानस ु ार वागतो, तो कधीही सख ु दःु खादी द्वंद्वाने खचन ू जात नाही. (५९-६२)



स्कंध ११ वा - अध्याय २४ वा सांख्ययोग श्रीभगवान म्हणतात, प्राचीन काळच्या ीर्षींनी जयाचा तिनश्चय केला आहे , ते

सांख्यशास्त्र मी तुला सांगतो हे जाणले असता मनुष्य काल्पतिनक भेदरूप भ्रम ताबडतोब सोडून दे तो. अगदी सुरूवातील जेहाहा प्रलयकाल होता, तेहाहा ज्ञान आणण

ज्ञेय हे सवव िमळून एकच तततव होते नंतर जेहाहा कृतयग ु आले, तेहाहाही वववेक् लोकांच्या दृष्टीने एकच आतमतततव होते. कोणतयाही प्रकारचा भेद नसलेले ते सतय

ब्रह्म होते, मन ककंवा वाणी यांना ते कळत नहाहते माया आणण तीत प्रतितबबंबबत झालेल्या जीवाच्या रूपाने दृश्य आणण द्रष्टा या दोन भागात ते ववभागले गेले.

तयांपैक् एका वस्तूला प्रकृती म्हणतात तितनेच जगामध्ये कायव आणण कारण अशी

दोन रूपे धारण केली दस ु री वस्तू म्हणजे ज्ञानस्वरूप जीवातमा तयाला पुरूर्ष म्हणतात.

जीवांच्या

शुभअशुभ

कमाांनस ु ार

मीच

प्रकृतीला

प्रिुब्ध

केले

तेहाहा

तितच्यापासून सततव, रज आणण तम हे तीन गुण प्रगट झाले. तयांच्यापासून करमायाशक्ततप्रधान सूत्र आणण ज्ञानशक्ततप्रधान महतततव हे प्रगट झाले हे दोघे

एकमेकांत िमसळलेलेच आहे त महततततवापासून अहं कार उतपन्न झाला हा अहं कारच

जीवांना मोह उतपन्न करतो. तो अहं कार साक्ततवक, राजस आणण तामस असा तीन प्रकारचा आहे पंचतन्मात्रा, इंदद्रये आणण मन ही अहंकाराची काये आहे त म्हणन ू तो

जडचेतन असा उभयातमक आहे . तामस अहं कारापासन ू पंचतन्मात्रा आणण तयांपासन ू पंच

महाभत ू े

उतपन्न

झाली

राजस

अहं कारापासन ू

इंदद्रये

आणण

साक्ततवक

अहं कारापासून इंदद्रयांच्या अगधष्ठाातया अकरा दे वता प्रगट झाल्या. माझ्या प्रेरणेने हे

सवव पदाथव एकत्र होऊन एकमेकात िमसळले गेले आणण तयांनी ब्रह्मांडरूप अंडे उतपन्न केले हे ब्रह्मांड माझे उततम तिनवासस्थान आहे . जेहाहा ते अंडे पाण्यामध्ये

क्स्थर झाले, तेहाहा मीच नारायणरूपाने तयात ववराजमान झालो माझ्या नाभीपासून ववश्वकमळाची उतपतती झाली तयावर ब्रह्मदे व प्रगट झाला. ववश्वरूप ब्रह्मदे वाने

तपश्चयाव केली आणण माझ्या कृपेने रजोगुणाच्या द्वारे पथ्ृ वी, अंतररि आणण स्वगव या तीन लोकांची व तयांच्या लोकपालांची तिनिमवती केली. दे वतांचे तिनवासस्थान स्वगव,


भूतप्रेतांचे अंतररि आणण मनुष्य इतयादींसाठाी पथ् ृ वी हे स्थान ठारववले या तीन लोकांच्या वरच्या बाजूला महलदोषक इतयादी िसद्धींची तिनवासस्थाने ठारववली. ब्रह्मदे वाने असुर आणण नागांच्यासाठाी पथ् ृ वीच्या खाली लोक तयार केले या तितन्ही लोकांमध्ये

बत्रगुणातमक कमाांना अनुसरून जीवांना तिनरतिनराळ्या गती प्राप्त होतात. योग,

तपश्चयाव आणण संन्यास यांचेद्वारा महलदोषक, जनलोक, तपोलोक व सतयलोकरूप

उततम गती प्राप्त होते आणण भक्ततयोगाने माझे परम धाम प्राप्त होते. हे कमवयुतत जग कमवफल दे णार्या कालरूप माझ्यामळ ु े या गण ु प्रवाहात कधी वर तर कधी

अधोगतीला जाते. लहानमोठाे , कृशस्थल ू असे जे जे पदाथव उतपन्न होतात, ते सवव प्रकृती आणण पुरूर्ष या दोघांच्या संयोगानेच. (१-१६)

जयाच्या सुरूवातीला आणण शेवटी जे असते, तेच मध्ये असते आणण तेच

सतय आहे कायव ही फतत हायवहारासाठाी केलेली कल्पना आहे जशी बांगड्याकंु डले

इतयादी सोन्याची काये ककंवा घडागाडगे इतयादी मातीची काये पदहला कारण पदाथव जया परम कारणाच्या आधाराने पुढील कायवपदाथावला उतपन्न करतो, तेच परमकारण केवळ सतय असते कारण तेच कायावच्या आधी आणण शेवटीही असते. (जसा िभजलेला

मातीचा गोळा घड्याचे कारण असतो पण तो मळ ू माती या परमकारणाच्या आधाराने घडारूप कायावचे कारण बनतो िभजलेल्या गोळ्याच्या आधी माती, गोळ्यात माती,

घड्यात माती आणण घडा फुटल्यावरही मातीच असते म्हणून मातीच सतय होय). या प्रपंचाचे उपादनकारण प्रकृती आहे , आधार परमातमा आहे आणण यांना प्रगट करणारा काल आहे प्रकृती, परमपुरूर्ष आणण काल ही तितन्ही रूपे खरे पाहता ब्रह्मस्वरूपच

आहे त आणण तेच शद्ध ु ब्रह्म मी आहे . जोपयांत परमातम्याची ईिणशतती आपले काम करीत राहाते, तोपयांत जीवांच्या कमवभोगासाठाी कारणकायवरूपाने हे ववववध सक्ृ ष्टचरमा अखंड चालू राहाते. (१७-२०)

मी कालरूपाने हे ब्रह्मांड हायापलेले असते, तोपयांत ववववध लोकांची उतपतती

व संहार होत असतात जेहाहा मी प्रलय करण्याचा संकल्प करतो, तेहाहा ब्रह्मांड

भुवनांसह ववनाशाला योग्य होते. ववनाशाच्या वेळी प्राण्यांचे शरीर अन्नामध्ये, अन्न बीजामध्ये, बीज भूमीमध्ये आणण भूमी गंधतन्मात्रेमध्ये लीन होऊन जाते. गंध पाण्यामध्ये, पाणी आपला गुण जांेंे रस तयामध्ये, रस तेजामध्ये आणण तेज


रूपामध्ये लीन होऊन जाते. रूप वायम ू ध्ये, वायू स्पशावमध्ये, स्पशव आकाशामध्ये आणण आकाश शब्दतन्मात्रेमध्ये लीन होऊन जाते इंदद्रये आपापल्या अगधष्ठाातया

दे वतांमध्ये आणण शेवटी राजस अहं कारामध्ये समाववष्ट होऊन जातात. हे सौम्य !

राजस अहंकार आपला तिनयंता असलेल्या साक्तवक अहं काररूप मनामध्ये, शब्दतन्मात्रा महाभूतांचे कारण असलेल्या तामस अहंकारामध्ये आणण सवव जगाला मोदहत करण्यास

समथव असलेला बत्रववध अहं कार, महतततवामध्ये लीन होऊन जातो. हे महतततव आपल्याला कारण असलेल्या बत्रगण ु ांमध्ये लीन होऊन जातेंे गण ु प्रकृतीमध्ये आणण प्रकृती अववनाशी कालामध्ये लीन होऊन जाते. काल मायामय जीवामध्ये आणण जीव माझ्यामध्येअजन्मा

परमातम्यामध्ये

लीन

होऊन

जातो.

आतमा

मात्र

आपल्या

स्वरूपातच क्स्थत राहातो तो ववश्वाची उतपतती आणण लय यांच्या अगधष्ठाानामुळे जाणला जातो. अशा प्रकारे वववेकदृष्टीने जो पाहातो, तयाच्या गचततामध्ये भेदववर्षयक

भ्रम कसा तिनमावण होईल आणण झालाच तरी हृदयात कसा दटकू शकेल ? सूयदोषदयानंतर आकाशात अंधकार राहू शकेल काय ? कायव आणण कारण या दोघांचाही सािी असणार्या मी सष्ृ टीची उतपतती ते प्रलय आणण प्रलयापासून उतपततीपयांतचे

सांख्यशास्त्र तुला सांगगतले यामुळे आतमस्वरूपाववर्षयीचा संशय नाहीसा होतो. (२१२९)


स्कंध ११ वा - अध्याय २५ वा तितन्ही गण ु ांच्या वतृ तींचे तिनरूपण भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात हे पुरूर्षश्रेष्ठाा कोणतया गुणामुळे माणसाचा स्वभाव

कसा बनतो, ते मी तुला सांगतो लि दे ऊन ऐक. मनः संयम, इंदद्रयतिनग्रह,

सदहष्णूता, वववेक, तप, सतय, दया, स्मत ृ ी, संतोर्ष, तयाग, ववर्षयउपभोगांबद्दल अतिनच्छा, श्रद्धा, लजजा, आतमरती, दान, ववनय, सरलता इतयादी सततवगुणाच्या वतृ ती

होत. इच्छा, प्रयतन, गवव, लोभ, ताण, अपेिा, भेदबुद्धी, ववर्षययोग, यद्ध ु इतयादीसाठाी गववयत ु त उतसाह, आपल्या यशावर प्रेम, हास्य, परारमाम, हट्टाने उद्योग करणे इतयादी


रजोगुणाच्या वतृ ती होत. रमाोध, लोभ, िमथ्या भार्षण, दहंसा, याचना, पाखंड, श्रम,

भांडण, शोक, मोह, ववर्षाद, दीनता, तिनद्रा, आशा, भय आळस इतयादी तमोगुणीच्या वतृ ती होत. अशाप्रकारे मी सतवगुण, रजोगुण आणण तमोगुण यांच्या बहुतक े वतृ तींचे वणवन केले आता तयांच्या िमश्रणाने जया वतृ ती तिनमावण होतात, तयांचे वणवन ऐक.

उद्धवा ! तीन गुणांच्या िमश्रणानेच "मी" आणण "माझे" या प्रकारची बुद्धी उतपन्न होते मन, शब्दादी ववर्षय, इंदद्रये आणण प्राण यांच्या योगाने वतृ तींचा वहायहार होतो. जेहाहा मनष्ु य धमव, अथव आणण काम हे परू ु र्षाथव साध्य करण्यात ततपर असतो, तेहाहा तयाला

सततवगण ु ापासन ू श्रद्धा, तमोगण ु ापासन ू धन आणण रजोगण ु ापासन ू प्रेम यांची प्राप्ती

होतेंे हे ही गण ु ांचेच िमश्रण होय. जेहाहा माणस ू सकाम कामात ककंवा गहृ स्थाश्रमात ककंवा स्वधमावपालनात तिनष्ठाा ठाे वून ती ती कामे करतो, तयावेळी सुद्धा तयाचे दठाकाणी तितन्ही गुणांचे िमश्रण आहे , असे समजावे. (१-८)

माणसाच्या दठाकाणी शमदमादी गण ु ांवरून सततवगण ु , कामादी प्रवतृ तींवरून

रजोगण आणण कामरमाोध इतयादींवरून तमोगण प्रबल आहे , असेंे समजावे. परू ु ु ु र्ष असो क् स्त्री, जेहाहा तिनष्काम भावनेने आपल्या तिनतयनैिमक्ततक कमाांनी माझी आराधना करते, तेहाहा ती हायतती सततवगण ु ी समजावी. सकाम भावनेने आपल्या

कमाांनी माझे भजनपूजन करणारा रजोगुणी होय आणण जो शत्रन ु ाश इतयादीसाठाी

माझे पूजन करतो, तो तमोगुणी समजावा. सततव, रज, तम हे तीन गुण जीवाचे आहे त, माझे परमातम्याचे नहाहे त. हे प्राण्यांच्या गचततामध्ये उतपन्न होतात तयांमध्ये

आसतत झाल्याने जीव संसारबंधनात बांधला जातो. सततवगण ु हा प्रकाशदायी, तिनमवल आणण शांत आहे . तो जेहाहा रजोगुण आणण तमोगुण यांचा पराभव करून वाढतो,

तेहाहा पुरूर्ष सुख, धमव, ज्ञान इतयादींनी युतत होतो. रजोगुण भेदबुद्धीला कारणीभत ू

आहे आसतती आणण प्रवतृ ती हा तयाचा स्वभाव आहे जेहाहा तमोगुण आणण सततवगुण यांच्यावर मात करून रजोगण ु वाढतो, तेहाहा मनष्ु य दःु ख, कमव, यश आणण आगथवक संपन्नता यांनी यत ु त होतो. अज्ञान हे तमोगण ु ाचे स्वरूप आहे . आळस आणण बद्ध ु ीची मढ ू ता हे तयाचे स्वभाव हांेंेत जेहाहा तो वाढून सततवगण ु आणण रजोगण ु ाला मागे

टाकतो, तेहाहा माणस ू आकांिा शोक, मोह, दहंसा, तिनद्रा, आळस यांना वश होतो. जेहाहा गचतत प्रसन्न असते, इंदद्रये शांत असतात, दे ह तिनभवय असतो आणण मनामध्ये


आसतती नसते, तेहाहा सततवगुण वाढलेला आहे असे समजावे माझ्या प्राप्तीचे सततवगुण हे साधन आहे . जेहाहा कमव करीत असताना जीवाची बुद्धी चंचल, ज्ञानेंदद्रये असंतुष्ट, कम]दद्रये अस्वस्थ आणण मन भ्रांत होते, तेहाहा रजोगुणाचा जोर वाढला

आहे , असे समजावे. गचतत जेहाहा ज्ञानेंदद्रयांच्या द्वारा शब्द इतयादी ववर्षय योग्य रीतीने समजण्यास असमथव ठारे ल आणण णखन्न होऊन तिनराश होईल, मन सुन्न

होईल, तसेच अज्ञान आणण खेद यांची वाढ होईल, तेहाहा तमोगुण वाढला आहे , असे समजावे. (९-१८)

उद्धवा ! सततवगुण वाढल्यावर दे वतांच,े रजोगुण वाढल्यावर असुरांचे आणण

तमोगुण वाढल्यावर रािसांचे बळ वाढते. (वतृ तींमध्ये सुद्धा अनुरमामे सततव इतयादी

गुण वाढल्यावर दे वतव, असुरतव आणण रािसतवप्रधान, तिनवतृ ती, प्रवतृ ती ककंवा मोह यांचे प्राबल्य ददसन येत)े . सततवगुणामुळे जागत ू ृ ी, रजोगुणामुळे स्वप्न आणण

तमोगण ु ामळ ु े सर्ष ु ुप्ती असते, असे समजावे तरु ीय अवस्था आतमरूप असल्याने या तितहींमध्ये साक्षितवाने एकरूप होऊन हायाप्त असते. वेदाभ्यासामध्ये ततपर असणारे ब्राह्मण सततवगण ु ाच्याद्वारे

उततरोततर वरच्या लोकांमध्ये जातात तमोगण ु ामळ ु े


वद्ध ृ ीत

जीवांना वि ु ामळ ु े मनष्ु यशरीर ृ इतयादींपयांतची अधोगती प्राप्त होते आणण रजोगण होते.

सततवगुणांच्या

मतृ यू

आला

असता

स्वगावची

प्राप्ती

होते,

रजोगुणाच्या वद्ध ृ ीत मतृ यू आलेल्याला मनुष्यलोक िमळतो आणण तमोगुणाची वद्ध ृ ी असताना जयाला मतृ यू येतो, तयाला नरकाची प्राप्ती होते परं तु जे बत्रगुणातीत

असतात, तयांना माझीच प्राप्ती होते. जेहाहा आपल्या धमावनस ु ार केलेले कमव तिनष्काम ककंवा मला समवपवत केले जाते, तेहाहा ते साक्ततवक होते जया कमावच्या अनष्ु ठाानामध्ये एखाद्या फळाची अपेिा असते, तेहाहा ते राजस होते आणण कमव करण्यात एखाद्याला

त्रास दे णे इतयादी भाव असतो, तेहाहा ते तामिसक होते. एकमेवाद्ववतीय आतम्याचे ज्ञान हे साक्ततवक ज्ञान होय दे हयत ु त आतमा कताव, भोतता आहे असे समजणे, हे

राजस ज्ञान आहे आणण केवळ शरीरालाच आतमा मानणे, हे तामस ज्ञान आहे आणण

गण ु ातीत ज्ञान हे माझ्या स्वरूपाचे खरे ज्ञान होय. वनात राहणे हा साक्ततवक तिनवास आहे , गावामध्ये राहाणे राजस आहे आणण जग ु ार इतयादी चालणार्या घरात राहाणे हा

तामस आहे आणण माझ्या मंददरात राहाणे हा तिनगुण व तिनवास आहे . अनासतत भावाने


कमव करणारा साक्ततवक होय अतयंत आसतत होऊन कमव करणारा राजस होय कोणताही ववचार न करता कमव करणारा तामस होय आणण फतत मलाच शरण येऊन

कमव करणारा तिनगुण व समजावा. आतमज्ञानववर्षयक श्रद्धा साक्ततवक, कमवववर्षयक श्रद्धा राजस, अधमावच्या दठाकाणी श्रद्धा तामस आणण माझी सेवा करण्यामध्ये श्रद्धा ही तिनगुण व होय. (१९-२७)

आरोग्यदायी, पववत्र आणण अनायासे िमळालेले भोजन साक्ततवक होय क्जभेला

रूचकर वाटणारे अन्न राजस होय आणण दःु खदायी व अपववत्र आहार तामस जाणावा. आतमगचंतनाने प्राप्त होणारे सुख साक्ततवक, ववर्षयांपासून प्राप्त होणारे राजस, मोह आणण दीनतेने प्राप्त होणारे सुख तामस आणण जे सुख माझ्या आश्रयाने िमळणारे ते गुणातीत समजावे. (२८-२९)

वस्तू, स्थान, फल, काल, ज्ञान, कमव, कताव, श्रद्धा अवस्था, तिनरतिनराळी शरीरे

आणण तिनष्ठाा हे सवव बत्रगुणातमकच आहे . हे पुरूर्षश्रेष्ठाा ! पुरूर्ष आणण प्रकृती यांच्या

आश्रयाने असणारे सवव पदाथव गुणमय आहे त मग ते इंदद्रयाच्या अनुभवाचे असोत, शास्त्रांनी सांगगतलेले असोत अथवा बुद्धीने ववचार केलेले असोत. जीवाला योनी ककंवा गती तया तया गण ु कमावनस ु ार िमळतात हे सौम्य ! जो जीव गचततात उतपन्न होणार्या

ववकारांवर ववजय िमळवतो, तो भक्ततयोगाने माझ्यामध्ये तिनष्ठाा ठाे वतो आणण

तयामुळे माझे स्वरूप प्राप्त करून घेतो. म्हणून शहाण्या माणसांनी तततवज्ञान आणण

सािातकार यांची प्राप्ती करून दे णारे हे मनष्ु यशरीर िमळाल्यावर गण ु ांची आसतती दरू करून माझेच भजन करावे. ववचारवंताने सावध राहून सततवगण ु अंगीकारून रजोगण ु आणण तमोगण यांवर ववजय िमळवावा इंदद्रयांवर ताबा िमळवावा आणण आसतती ु सोडून माझ्या भजनी लागावे. गचततवतृ ती शांत करून कोणतीही अपेिा न ठाे वता

सततवगुणावरसुद्धा ववजय िमळवावा, अशा प्रकारे गुणांपासून मत ु त होऊन जीव आपला जीवभाव सोडतो आणण माझ्याशी एकरूप होतो. जीवभावातून मुतत झालेला जीव अंतःकरणात

उतपन्न


ववकारांपासूनही

मत ु त

होतो

आणण

ब्रह्मस्वरूप

माझ्याशी एकरूप होऊन पूणव होतो मग तयाचे कोठाे ही येणेजाणे होत नाही. (३०-३६)

अध्याय पंचववसावा समाप्त


स्कंध ११ वा - अध्याय २६ वा परू ु रहायाची वैराग्योतती भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले माझ्या प्राप्तीचे मुख्य साधन असलेले हे शरीर

िमळाल्यावर जो माझी भतती करतो, तो प्रतयेकाच्या अंतःकरणात असलेल्या

मलाआनंदस्वरूप परमातम्याला प्राप्त होतो. जीव ज्ञानतिनष्ठाे ने गुणमय जीवयोनीपासून

कायमचा मत ु त झाला असता वास्तववक नसन ू ही ददसणार्या केवळ मायास्वरूप

गण ु ांच्या पसार्यात राहूनही तयांच्यामळ ु े बांधला जात नाही कारण तया गण ु ांना वास्तववक अक्स्ततवच नाही. जे लोक कामसेवन आणण उदरभरण यांनी संतष्ु ट असतात, अशा दज व ांची संगत कधीही धरू नये कारण तयांचे अनक ु न ु रण करणार्यांची अधोगतीच होते जसा एखादा आंधळा दस ु र्या आंधळ्याच्या साहाय्याने वाटचाल करू लागला, तर तयाची जशी क्स्थती होते, तशीच याचीही होते. परम यशस्वी सम्राट

पुरूरवा प्रथम उववशीच्या ववरहाने वेडावपसा झाला होता पण नंतर शोक आवरल्यावर तयाला प्रबळ वैराग्य आले तेहाहा तो म्हणाला. आपल्याला सोडून तिनघन ू जाणार्या

उववशीच्या मागे राजा पुरूरवा नग्न अवस्थेत वेड्यासारखा अतितशय ववहाहळ, होऊन, जात जात म्हणू लागला "हे तिनष्ठाुरहृदये वप्रये थांब, थांब". उववशीने तयाचे गचतत

आकर्षून व घेतले होते िुद्र ववर्षयांच्या सेवनामध्ये तो इतका बुडून गेला होता क्, ककतयेक वर्षावच्या रात्री आल्या आणण गेल्या तरी तयाला तयाचे ज्ञान नहाहते. (६)

पुरूरवा म्हणाला अरे रे ! माझा ककती हा मूखप व णा ! कामवासनेने गचतत

कलुवर्षत झालेल्या आणण उववशीने गळ्याला िमठाी घातलेल्या माझ्या आयष्ु याची ककती वर्षे फुकट गेली, कळलचे नाही. दहच्या सहवासात सूयव मावळला क् उगवला हे ही मला समजत नसे अरे रे ! ककतयेक वर्षावचे ददवसच्या ददवस तिनघून गेले दहने मला

पुरते लुटले ! अहो ! माझ्या मनातील मोह इतका वाढला क्, जयाने चरमावती

महापुरूर्ष असलेल्या मला क्स्त्रयांचे खेळणे केले. प्रजेवर सतता चालवणार्या मला आणण माझ्या राजिसंहासनाला गवताच्या काडीप्रमाणे सोडून उववशी तिनघन ू चालली असता मी वेडा होऊनउघडा रडतकढत तितच्या पाठाीमागे तिनघालो. गाढवाप्रमाणे मारलेल्या लाथा सहन करूनही मी तया स्त्रीच्या पाठाीमागे तिनघालो ! अशा क्स्थतीत


माझ्या दठाकाणी प्रभाव, तेज आणण स्वािमतव कसे राहू शकेल बरे ? क्स्त्रयांनी जयाचे मन चोरले, तयाची ववद्या, तपश्चयाव, तयाग, शास्त्राभ्यास, एकांतात राहाणे ककंवा मौन, सारे सारे तिनष्फळच आहे . स्वाथव न कळणार्या, तरीसुद्धा स्वतःला पंडडत समजणार्या मज मख ू ावचा गधतकार असो ! अरे रे ! मी सम्राट असूनही क्स्त्रयांनी मला गाढवबैलासारखे आपल्या अधीन केले. अनेक वर्षव उववशीचे अधरामत ृ सेवन करूनही

माझी कामवासना तप्ृ त झाली नाही जसा आहुतीमागून आहुती ददल्या तरी अग्नी तप्ृ त होत नाही. कुलटे ने चोरलेल्या गचतताला जीवन्मत ु तांचे स्वामी, इंदद्रयातीत अशा

भगवंताखेरीज कोण मत ु त करू शकेल ? वैददक सत ू तांनी उववशीने मला चांगल्या रीतीने उपदे श करूनसद्ध ु ा मन ताब्यात नसलेल्या मज मख ू ावच्या मनातील तो भयंकर मोह नाहीसा झाला नाही ! दोरीचे स्वरूप न जाणल्याने तितच्याजागी सापाची कल्पना करून जो भयग्रस्त होतो, तयाला दोरी काय करणार ! मनच जर माझ्या ताब्यात

नाही, तर मी तितला का दोर्ष द्यावा ? कुठाे ते मिलन, दग ां ीने भरलेले अपववत्र शरीर ु ध आणण कुठा ते सुकुमारता, इतयादी फुलासारखे गुण ! परं तु मी अज्ञानाने वाइटाला

चांगले मानले !. हे शरीर मातयावपतयांच्या मालक्चे क् पतनीच्या ? हे मालकाचे क् अग्नीचे क् कुत्रीगगधाडांचे ? हे आपले क् बांधवांचे ? खूप ववचार केला तरी हे

तिनक्श्चत ठारवता येत नाही. अशा अपववत्र, तुच्छ शरीराच्या दठाकाणी माणूस आसतत होऊन म्हणतो क्, अहाहा ! स्त्रीचे मुख, नाक आणण हास्य ककती सुंदर आहे !. हे

शरीर तवचा, मांस, रतत, स्नायू, मेद, मजजा आणण हाडे यांचा समह ू असन ू ते मलमत्र ू व पुवाने भरलेले आहे यामध्ये रममाण होणार्या माणसांत आणण ककड्यांत

अंतर कुठाे रादहले ? म्हणन ू जयाला आपले कल्याण करून र्घयावयाचे असेल अशा वववेक् मनष्ु याने क्स्त्रया आणण स्त्रीलंपट यांची संगत करू नये ववर्षय आणण इंदद्रये

यांच्या संयोगानेच मनात ववकार उतपन्न होतात, एरहाही नाही. जी वस्तू कधी पादहली नाही ककंवा ऐकली नाही, तितच्याबद्दल ववकार उतपन्न होत नाही जे ववर्षयांबरोबर

इंदद्रयांचा संयोग होऊ दे त नाहीत, असे मन तिनश्चल होऊन शांत होते म्हणून इंदद्रयांचा क्स्त्रया ककंवा स्त्रीलंपट यांच्याशी संबंध येऊ दे ऊ नये माझ्यासारख्यांची गोष्ट कशाला, पण मोठामोठ्या ववद्वानांच्या बाबतीत सुद्धा तयांची इंदद्रये आणण मन ववश्वास ठाे वण्याजोगी नसतात. (७-२४)


भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात राजराजेश्वर पुरूरहायाच्या मनामध्ये जेहाहा अशा

तर्हे चे उद्गार उमटू लागले, तेहाहा तयाने उववशीलोक सोडून ददला आणण ज्ञानाचा उदय

झाल्यामुळे तयाचा मोह नाहीसा झाला नंतर तयाने आपल्या हृदयातच आतमस्वरूपाने माझा सािातकार करून घेतला व तो शांत झाला. म्हणून बुवद्धमान पुरूर्षाने दःु संग सोडून दे ऊन सतसंग धरावा संतपुरूर्ष सदप ु दे शाने मनातील आसतती नष्ट करतात. संतांना कशाचीही अपेिा नसते तयांचे गचतत माझे ठाायी जडलेले असते ते अतयंत

शांत आणण समदशी असतात तयांचे दठाकाणी मीमाझेपणा नसतो सख ु दःु खादी द्वंद्वे तयांना बाधत नाहीत तसेच ते कशाचाही संग्रह करीत नाहीत. हे भाग्यवान उद्धवा !

संतांच्या सभेत नेहमी माणसांचे दहत करणार्या माझ्या कथा चालतात जे तया ऐकतात, तयांचे सगळे पाप नाहीसे होते. जे लोक आदराने आणण श्रद्धेने माझ्या कथांचे

श्रवण, गायन आणण कौतुक करतात, तसेच जे माझेच गचंतन करतात, तेच माझी

भतती प्राप्त करून घेतात. अनंत गुणांचा आश्रय, आनंदानुभवस्वरूप अशा ब्रह्मरूप माझी भतती जयाला प्राप्त झाली, तया सतपुरूर्षाला दस ु रे िमळवावयाचे काय िशल्लक

राहाते ? जयाने अग्नीचा आश्रय घेतला, तयाला थंडी ककंवा अंधार यांची काळजी नसते, तयाप्रमाणे जे संतांना शरण जातात, तयांची जडता, संसारभय आणण अज्ञान नाहीसे होते. जशी पाण्यात बुडणार्या लोकांना बळकट नौकाच आश्रय असते, तयाप्रमाणे जे या घोर संसारसागरात गटांगळ्या खातात, तयांच्यासाठाी ब्रह्मवेतते शांत

संतच आश्रय होत. जसे अन्नच प्राण्यांचे प्राण आहे , दीनांचा रिण करणारा मी आहे , माणसांचे

परलोकामध्ये

धमव हे च

धन

आहे ,


संसारामळ ु े

भयभीत

झालेल्यांसाठाी संतजनच रिणकते आहे त. जसा सय ू व उदय पावून लोकांच्या डोळ्यांना पाहाण्याची शतती दे तो, तयाप्रमाणे संतपुरूर्ष स्वतःला आणण भगवंतांना पाहाण्याची दृष्टी दे तात संत हे अनुग्रहशील दे वता आहे त संत आपले दहत इक्च्छणारे सुहृद आहे त संत आपले वप्रयतम आतमा आहे त ककंबहुना संत म्हणजे मीच आहे . अशा रीतीने

पुरूरहायाला आतमसािातकार होताच तयाचे उववशीलोकाचे आकर्षवण नाहीसे झाले तयाच्या

सवव आसतती नष्ट झाल्या आणण आतम्यात रममाण होऊन तो या पथ् ृ वीवर वावरू लागला. (२५-३५)

अध्याय सक्हावसावा समाप्त


स्कंध ११ वा - अध्याय २७ वा करमायायोगाचे वणवन उद्धव म्हणाला हे भततवतसल श्रीकृष्णा ! जे भततजन, जया प्रकारे , जया

उद्देशाने, आपली पूजा अचाव करतात, तो आपल्या आराधनेचा करमायायोग आपण मला सांगा. दे वर्षी नारद, भगवान हायास आणण आचायव बह ृ स्पती इतयादी मुनी वारं वार हे

मनष्ु याच्या परम कल्याणाचे साधन आहे , असे सांगतात. सववप्रथम आपल्याच

मख ु ारववंदातन ू बाहे र पडलेला हा करमायायोग ब्रह्मदे वांनी भग ृ इतयादी पुत्रांना आणण भगवान शंकरांनी पाववतीदे वीला सांगगतला होता. हे मयावदारिक प्रभो ! हाच करमायायोग

सवव वणव आणण सवव आश्रमांच्यासाठाी उपयुतत असून परम कल्याणकारी आहे , असे

मी समजतो ककंबहुना स्त्रीशूद्रांसाठाी सुद्धा हाच सववश्रेष्ठा उपाय असावा. हे कमलनयन श्यामसुंदरा ! आपण शंकर इतयादी जगदीश्वरांचेसुद्धा ईश्वर आहात आणण मी आपलाच प्रेमी भतत आहे म्हणून कमवबंधनातून मुतत करणारा हा ववधी आपण मला सांगावा. (१-५)

भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले उद्धवा ! कमवकांडांच्या ववस्ताराला काही मयावदाच

नाही म्हणून मी थोडतयात पदहल्यापासन ू याचे वणवन करतो. वैददक, तांबत्रक आणण िमश्र असे माझ्या पूजेचे तीन ववधी आहे त या तितन्हीपैंक् जो अनुकूल वाटे ल, तया ववधीने भतताने माझी आराधना करावी. माणसाने आपल्या अगधकारानुसार सववप्रथम शास्त्रोततववधीने द्ववजतव प्राप्त करून र्घयावे नंतर श्रद्धा आणण भततीने यत ु त होऊन

कोणतया प्रकारे माझी पूजा करावी, ते तू माझ्याकडून समजून घे. भक्ततपूवक व , तिनष्कपट भावाने आपला वपता आणण गरू ु रूप अशा माझी पूजासामग्रीने मूती, वेदी, अग्नी, सूय,व पाणी, हृदय ककंवा ब्राह्मण या दठाकाणी भावना हायतत करून आराधना करावी. उपासकाने सकाळी दात घासून शरीरशुद्धीसाठाी अगोदर स्नान करावे आणण

नंतर वैददक व तांबत्रक मंत्रांनी माती, भस्म इतयादी लावन ू पुन्हा स्नान करावे. यानंतर वेदोतत संध्यावंदन इतयादी तिनतयकमव करावे तयानंतर माझ्या आराधनेचाच

दृढ संकल्प करून वैददक आणण तांबत्रक तिनधींनी कमवबंधनातन ू सोडववणारी माझी पूजा

करावी. पार्षाण, लाकूड, सुवणव, माती, गचत्र, वाळू, मन आणण रतन असे माझ्या


मूतीचे आठा प्रकार आहे त. क्स्थर आणण अक्स्थर अशा दोन प्रकारच्या प्रतितमा हे माझे

मंददर होय उद्धवा ! क्स्थर प्रतितमेची पूजा करताना दररोज आवाहन आणण ववसजवन

करू नये. अक्स्थर प्रतितमेच्या बाबतीत आवाहनववसजवन करावे ककंवा करू नये परं तु वाळूच्या प्रतितमेचे मात्र केले पादहजे माती, गचत्र इतयादी प्रतितमांवर फुलाने पाणी ं डावे इतर सवव प्रकारच्या मूतींना मात्र स्नान घालावे. प्रतितमा इतयादींंंध्ये सुप्रिसद्ध िशप

पदाथाांनी माझी पूजा करावी परं तु तिनष्काम भततांनी िमळे ल तया वस्तूंनी पूजा करावी

ककंवा हृदयामध्ये मानिसक पूजा करावी. हे उद्धवा ! मत ू ीलाच स्नान, वस्त्र, अलंकार इतयादी घालावेत स्थंडडलावर मंत्रांनी अंगदे वता आणण प्रमख ु दे वतांची स्थापना करून

पूजा करावी तसेच अग्नीमध्ये पूजा करावयाची असेल, तर तप ू िमगश्रत हववद्रव हायाच्या आहुती द्याहायात. सूयावला अर्घयव, उपस्थान अतयंत वप्रय आहे तसेच पाण्यामध्ये पाण्याने तपवण इतयादीचे मला वप्रय आहे अभतताने मला पुष्कळ काही ददले तरी तयाने मी संतुष्ट होत नाही परं तु माझ्या भतताने मला श्रद्धने पाणी सुद्धा अपवण केले

तरी मला ते अतयंत आवडते तर मग गंध फुले, धूप, दीप, नैवेद्य इतयादी अपवण केले, तर काय सांगावे. (६-१८)

उपासकाने आधी पज े डे टोक ू ेची सामग्री एकबत्रत करून ठाे वावी नंतर पूवक

असलेले कुशासन अंथरून, पूवेकडे ककंवा उततरे कडे तोंड करून तयावर बसावे मूती

क्स्थर असेल तर तितच्यासमोर बसावे नंतर पूजा करावी. प्रथम अंगन्यास आणण करन्यास करावे नंतर मूतीमध्ये मंत्रन्यास करून हाताने तिनमावल्य काढून मूती पुसून

र्घयावी नंतर भरलेला कलश, प्रोिणपात्र इतयादींची पूजा करावी. प्रोिणपात्रातील

पाण्याने पूजेची सामग्री आणण आपले शरीर यांवर प्रोिण करावे तयानंतर पाद्य, अर्घयव व आचमनासाठाी, कलशामधून तीन पात्रात पाणी भरून घेऊन तयात योग्य तया वस्तू

घालाहायात. पूजा करणार्याने यानंतर तितन्ही पात्रे अनुरमामे हृदयमंत्र, िशरोमंत्र आणण िशखामंत्राने अिभमंबत्रत करून शेवटी गायत्रीमंत्राने तीनही अिभमंबत्रत करावीत. यानंतर

प्राणायामाने प्राणवायू आणण शरीरातील अग्नी शद्ध ु करून हृदयकमलामध्ये, सक्ष् ू म अशा माझ्या श्रेष्ठा जीवकलेचे ध्यान करावे क्जचे िसद्धांनी ॐकारातील नादाच्या शेवटी

ध्यान केले आहे . भगवंतांचा तेजोमय अंश माझ्या हृदयात आहे तया आतमस्वरूप

जीवकलेने सगळे शरीर हायापून गेल्यावर मानिसक उपचारांनी तितची पूजा करावी


तयानंतर तन्मय होऊन आवाहन करावे आणण प्रतितमा इतयादींमध्ये तितची स्थापना

करावी नंतर मंत्रांनी प्रतितमेवर न्यास करून माझी पूजा करावी. माझ्यासाठाी धमव इतयादी नऊ गुणांनी युतत आसन तयार करावे तया आसनावर एक अष्टदळ कमळ

तयार करून तयाचा मध्यभाग वपवळा करावा तयावर मूती ठाे वून पाद्य, आचमनीय, अर्घयव इतयादी उपचार अपवण करावेत याप्रमाणे भोग आणण मोि प्राप्त होण्यासाठाी वैददक आणण तांबत्रक मंत्रांनी माझी पूजा करावी. (१९-२६)

सुदशवन चरमा, पांचजन्य शंख, कौमोदक् गदा, खड्ग, बाण, धनुष्य, नांगर,

मुसळ या आठा आयुधांची आठा ददशांना पूजा करावी व कौस्तुभमणी, वैजयंतीमाला आणण श्रीवतसगचन्हाची विःस्थळावर पूजा करावी. नंद, सुनंद, प्रचंड, चंड, महाबल,

बल, कुमुद आणण कुमदे िण या आठा पार्षवदांची आठा ददशांना, गरूडाची समोर, दग ु ाव, ववनायक, हायास आणण ववष्वक् सेन यांची चार कोपर्यात स्थापना करून पूजा करावी

डावीकडे गरू ु ं ची, पूवावदी ददशांमध्ये रमामाने इंद्र इतयादी आठा लोकपालांची आपल्याकडे तोंड करून स्थापना करावी व प्रोिण, अर्घयव इतयादी अपवण करून पूजा करावी. (२७२९)

ऐपत असेल तर दररोज चंदन, वाळा, कापूर, केशर आणण अगुरू इतयादी

सुगंगधत वस्तूंनी सव ु ािसत केलेल्या पाण्याने मला स्नान घालावे आणण तयावेळी स्वणवघमावनुवाक, महापुरूर्षववद्या, पुरूर्षसत ू त आणण राजनादी साममंत्रांनी अिभर्षेक

करावा. माझ्या भतताने वस्त्र, यज्ञोपवीत, अलंकार घालावेत केशराने वेलबुट्टी काढावी फुलांचा हार, चंदन इतयादी प्रेमपूवक व मला वाहून सश ु ोिभत करावे. उपासकाने श्रद्धापव व मला पाद्य, आचमन, चंदन, फुले, अिता, धप ू क ू , दीप, नैवेद्य इतयादी वस्तू

अपवण कराहायात. शतय असेल तर गूळ, खीर, तूप, करं जया, अनरसे, मोदक, हलवा, दही, वरण इतयादी ववववध पदाथाांचा नैवेद्य दाखवावा. भगवंतांच्या मूतीचे दात

घासावेत, तेल व उटणे लावून अभ्यंग स्नान घालावे अंग चोळावे आरसा दाखवावा,

नैवेद्या दाखवावा आणण सामथ्यव असेल तर दररोज ककंवा उतसवाच्या वेळी नतृ य, गीते इतयादी सादर करावीत. शास्त्रोतत ववधीने तयार केलेल्या मेखला, खोली आणण वेदीने

युतत कंु डामध्ये अग्नीची स्थापना करावी तयामध्ये अग्नी प्रजविलत करून हाताने

पररसमूहन करावे. नंतर दभवपररस्तरणे ठाे वून तयावर पयि व ुव ण करावे यानंतर ववगधपूवक


अन्वाधान करावे अग्नीच्या उतरे कडे होमाला उपयत ु त अशा ठाे वलेल्या पात्रांवर व द्रहायांवर प्रोिणीपात्रातील पाण्याने प्रोिण करावे तयानंतर अग्नीमध्ये माझे या प्रकारे

ध्यान करावे. "माझी शांत मूती तापलेल्या सोन्याप्रमाणे चमकत आहे चार हातांमध्ये

शंख, चरमा, गदा, पद्म शोभत आहे त पीतांबर कमळातील केसराप्रमाणे शोभून ददसत

आहे . मस्तकावर मुगुट, मनगटात कडी, कमरे ला करदोटा आणण बाहूंंंमध्ये बाजूबंद झगमगत आहे त विःस्थळावर श्रीवतसाचे गचह्न आहे गळ्यामध्ये कौस्तुभमणी झगमगत आहे गळ्यात वनमाळा रूळत आहे ". असे ध्यान करून पूजा करावी

तयानंतर वाळलेल्या सिमधांवर तप ु ाचा अिभधार करून तयांच्या आहुती द्याहाया तसेच आघारहोम करून तप ु ाच्या दोन आहुतींनी हवन करावे तयानंतर तप ू घातलेल्या हववद्रव हायाने "ॐनमो नारायणाय" या अष्टािरी मंत्राने ककंवा पुरूर्षसूतताच्या सोळा मंत्रांनी हवन करावे नंतर होमकतयावने धमव इतयादी दे वतांना उद्देशून ववगधपूवक व मंत्रांनी हवन करावे तसेच शेवटी क्स्वष्टकृत आहुती द्यावी. (३०-४१)

नंतर भगवंतांची पज ू ा करून तयांना नमस्कार करावा आणण नंदसन ु ंद इतयादी

पार्षवदांना आठाही ददशांकडे हवनकमाांग बली द्यावा नंतर परब्रह्मस्वरूप भगवान

नारायणांचे स्मरण करून "ॐनमो नारायणाय" या भगवतस्वरूप मल ू मंत्राचा जप करावा. तयानंतर भगवंताना आचमन द्यावे आणण शेर्ष नैवेद्याचा ववष्वतसेनाला

नैवेद्य दाखवावा यानंतर मुखशुद्धीसाठाी सुगंधी तांबूल अपवण करून मंत्रपुष्पे वाहावीत. माझ्या लीलांचे गायन करावे, तयांचे वणवन करावे आणण माझ्या लीलांचा अिभनय

करावा हे सवव करताना प्रेमोन्मतत होऊन नाचावे माझ्या कथा स्वतः ऐकाहायात आणण

दस ु र्यांना ऐकवाहायात आणण हे करताना प्रपंचाला काही वेळापुरते तरी ववसरून जावे. प्राचीन ीर्षींनी ककंवा सामान्य भततांनी रचलेल्या लहानमोठ्या स्तोत्रांनी माझी स्तुती

करून प्राथवना करावी क्, "हे भगवान ! आपण प्रसन्न हाहावे" असे म्हणून साष्टांग दं डवत घालावा. आपले मस्तक माझ्या चरणांवर ठाे वावे आणण आपल्या दोन्ही हातांनी

चरण धरून म्हणावे "भगवान ! या संसारसागरात मी बुडू लागलो आहे मतृ यरू ू पी मगर माझा पाठापुरावा करीत आहे भयग्रस्त होऊन मी आपल्याला शरण आलो आहे

हे प्रभो ! आपण माझे रिण करावे". अशा प्रकारे स्तत ु ी करून मला अपवण केलेला

फुलांचा हार मोठ्या आदराने आपल्या मस्तकावर ठाे वावा नंतर ववसजवन करावयाचे


असेल तर अशी भावना करावी क्, प्रतितमेतून एक ददहाय जयोत तिनघून ती आपल्या हृदयस्थ जयोतीमध्ये लीन झाली आहे . जेहाहा जेथे जया प्रतितमा इतयादींमध्ये श्रद्धा

तिनमावण होईल, तेहाहा तेथे, माझे पूजन करावे कारण मी सवावतमा असल्यामुळे सवव प्राण्यांच्या तसेच आपल्याही हृदयात आहे . (४२-४८)

जो मनष्ु य अशा प्रकारे वैददक, तांबत्रक पद्धतींनी माझी पूजा करतो, तो, हा

लोक आणण परलोक अशा दोन्ही दठाकाणी इक्च्छत िसद्धी प्राप्त करून घेतो. आगथवक

सामथ्यव असेल, तर उपासकाने सुंदर पतके मंददर बांधावे आणण तयात माझ्या

प्रतितमेची स्थापना करावी सुंदर फुलांचे बगीचे लावावेत, दररोजची पूजा, यात्रा आणण उतसवांची हायवस्था करावी. जो मनुष्य ववशेर्ष उतसव ककंवा दररोजची पूजा नेहमी

चालू राहावी, म्हणून शेती, बाजार, नगर ककंवा गाव माझ्या नावाने करून दे तो, तयाला माझ्यासारख्या ऐश्वयावची प्राप्ती होते. माझ्या मूतीची प्रतितष्ठाापना केल्याने

पथ् ृ वीचे एकछत्री राजय, मंददर बांधल्याने त्रैलोतयाचे राजय, पूजा इतयादींची हायवस्था केल्याने ब्रह्मलोक आणण हे तीनही केल्याने माझी समानता प्राप्त होते. जो

तिनष्कामभावाने माझी पूजा करतो, तयाला माझा भक्ततयोग प्राप्त होतो आणण तया

तिनरपेि भक्ततयोगाने तो मलाच प्राप्त करून घेतो. जो आपण ददलेले ककंवा दस ु र्याने ददलेले दे वता ककंवा ब्राह्मणाच्या उपजीववकेचे साधन दहरावून घेतो, तो कोट्यावधी

वर्षावपयांत ववष्ठाे तील ककडा होतो. जे लोक अशा कामांमध्ये मदत करतात, प्रेरणा दे तात ककंवा सहमत होतात तेसुद्धा मरणानंतर वरील हायततीप्रमाणेच तया कमावच्या

फळाचे भागीदार होतात आणण तयांचा सहभाग तयात अगधक असेल, तर फळसुद्धा तयांना अगधक िमळते. (४९-५५)

अध्याय सतताववसावा समाप्त


स्कंध ११ वा - अध्याय २८ वा परमाथवतिनरूपण भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात दस ु र्याच्या स्वभावाची ककंवा कामांची प्रशंसा करू

नये ककंवा तिनंदा करू नये कारण प्रकृती आणण पुरूर्ष या दोघांपासून उतपन्न झालेले

ववश्व एकरूपच आहे . जी हायतती दस ु र्याच्या स्वभावाची ककंवा कमावची तिनंदास्तुती करते, ती द्वैतदृष्टीमळ ु े परमाथव मागावपासन ू ततकाळ भ्रष्ट होते. इंदद्रये झोपलेली

असतात, तया वेळी दे हात राहाणारा जीव ज्ञानशन् ू य होतो कधीकधी पाहातो ककंवा गाढ तिनद्रे त पूणव ज्ञानशन् ू य होऊन जातो तयाप्रमाणे द्वैत दृष्टीच्या माणसाची क्स्थती

असते. प्रतयिात द्वैत नावाची वस्तूच नाही, तर तितच्याबाबतीत चांगले ककंवा वाईट म्हणणे हा सवव शब्दांचा खेळ आहे म्हणून द्वैत खोटे आहे ती केवळ मनाची कल्पना

आहे . सावली, प्रतितध्वनी आणण दोरीवर सापाचा आभास हे तितन्हीही खरे नसतात, परं तु ते आपापले कायव करतातच तयाप्रमाणे दे ह इतयादी पदाथव सुद्धा खोटे आहे त, पण

ते प्राण्यांना मरे पयांत भीती दे तच असतात. हे संपूणव ववश्व आतमाच आहे तोच सववशक्ततमान, सवाांचा तिनयन्ता व सववरूप आहे तो स्वतःच उतपन्न होणारा व उतपन्न करणारा आहे तो स्वतःच स्वतःचे रिण करतो आणण स्वतःच स्वतःचा

संहारही करतो. अशा रीतीने आतम्यािशवाय इतर कोणतीही वस्तू िसद्ध होत नाही

तरीसद्ध ु ा आतम्याहून वेगळा असा जो दे हइंदद्रयअन्तःकरणरूप तीन प्रकारचा भेद ददसतो, तो तिनराधार आहे परं तु नसतानाही जो आतम्याच्या दठाकाणी तीन प्रकारांनी भासतो, तयाला तू बत्रगण ु ातमक मायेचेच कायव समज. ज्ञानववज्ञानाने यत ु त असा हा

माझा उपदे श जाणून ववद्वान कोणाची तिनंदा करीत नाही क् कोणाची स्तुती करीत नाही

तो

सूयावप्रमाणे

सगळीकडे

समभावाने

वागतो.

प्रतयि,

अनुमान,

शास्त्र,

महापुरूर्षांची वचने व आतमानुभूती या प्रमाणांनी सवव दृश्य वस्तू उतपतती आणण शेवट

यांनी युतत आहे त, म्हणजेच तया नसल्यासारख्या आहे त म्हणून अनासतत होऊन जगामध्ये राहावे. (१-९)

उद्धवाने ववचारले भगवन ! आतमा हा सािी असन ू स्वयंप्रकािशत आहे तो

काहीही करीत नाही आणण दे ह दृश्य असून अचेतन आहे , म्हणून तोही काही करू


शकत नाही परं तु तयाचा अनुभव तर येतो, तो कोणाला ? आतमा अववनाशी, तिनगण ुव , शुद्ध,

आतबाहे र

पररपूणव

आणण

अग्नीप्रमाणे

स्वयंप्रकाशी

आहे

आणण

लाकडासारखे अचेतन आहे तर मग जन्ममतृ यूरूप संसार कोणाला ? (१०-११)

शरीर,

भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले जोपयांत आतम्याचा संबंध दे ह, इंदद्रये आणण प्राण

यांच्याशी असतो, तोपयांत अज्ञानी माणसाला हे जग असतय असूनही सतय वाटते.

जसे स्वप्नात अनेक पदाथव नसूनही ददसतात, परं तु जाग येताच ते सवव नाहीसे

होतात, तयाचप्रमाणे जागेपणी सवव ववर्षय खोटे असले , तरीसुद्धा तयांचे नेहमी गचंतन करीत रादहल्याने ते खरे वाटतात तयामुळे संसार नाहीसा होत नाही. जोपयांत माणूस स्वप्न पाहात असतो, तोपयांत तयाला मोठामोठ्या संकटांशी सामना करावा लागतो

परं तु जेहाहा तो जागा होतो, तेहाहा स्वप्नातील ती संकटे तयाला पीडा दे त नाहीत.

जोपयांत जीवाच्या दठाकाणी मीमाझेपण आहे , तोपयांतच शोक, हर्षव, रमाोध, लोभ, मोह, इच्छा इतयादी ववकार तयाला ददसतात आणण जन्ममतृ यच ू े दःु ख भोगावे लागते आतम्याचा यांच्याशी काहीही संबंध नाही. दे ह, इंदद्रये, प्राण आणण मन यांमध्ये

राहाणारा आतमाच जेहाहा गण ु आणण कमाांनी यत ु त असलेल्या िलंगशरीराचा अिभमान धरतो, तेहाहा तयाला जीव म्हणतात हा जीवरूप आतमाच सत्र ू ातमा, महततततव इतयादी

पुष्कळशा नावांनी ओळखला जातो तो काळाच्या अधीन होऊन संसारात येजा करतो. अहं कारामुळे मन, वाणी, प्राण, शरीर यांच्या दठाकाणी होणारी कमे दे व, मनुष्य इतयादी अनेक रूपांमध्ये ददसत असली तरी तयांना काहीच मळ ू नाही वववेक् मनष्ु य सवव दृष्टींनी तष्ृ णारदहत होऊन, उपासनेच्या साण्यावर धार लावलेल्या ज्ञानरूपी

खड्गाने या अहं कारवि ृ ाला तोडून जगामध्ये वावरतो. जे या जगताच्या सुरूवातीला आणण शेवटी आहे , केवळ तेच मध्येसुद्धा आहे ते म्हणजे या ववश्वाला प्रकािशत

करणारे व ववश्वाचे कारण असलेले ब्रह्म होय ते वेद, स्वधमावचरण, स्वानभ ु व, उपदे श, आणण तकव यांच्या साह्याने जाणन ू घेणे, हे च ज्ञान होय. (१२-१८)

सोन्यापासून कंकणे, कंु डले इतयादी अलंकार तयार होतात, परं तु ते अलंकार

बनण्यापूवी व मोडल्यानंतर सोनेच असतात मध्ये केवळ तयाचेच कंकणकंु डल इतयादी अनेक नावांनी हायवहार केले जातात तेहाहाही ते सोनेच असते तयाप्रमाणे या

जगताच्या प्रारं भी, अंती आणण मध्ये अनेक नावेरूपे असलेला मीच असतो. हे उद्ववा


! जागत ु त मन, तया अवस्थांना कारण ृ ी, स्वप्न व सुर्षुप्ती या तीन अवस्थांनी यत असणारे तीन गुण आणण तया बत्रगुणांचे कायव असणारे अध्यातम, अगधभूत व अगधदै व

असे बत्रववध ववश्व जया चौथ्या परमातमतततवामुळे अनभ ु वाला येते व समागध अवस्थेत या बत्रववधतेचा अनुभव येत नसला तरी ते तततव असते, तेच सतय होय. जे अगोदरही नहाहते आणण शेवटीही राहाणार नाही, ते जग मध्येही नाहीच ते फतत

नाममात्र आहे जे जे जया कारणापासून उतपन्न झाले व जयाच्यामुळे अनुभवाला येत,े ते ते सवव कारणस्वरूपच आहे , असा माझा दृढ तिनश्चय आहे . ही जी कायवरूप राजस

सष्ृ टी ददसते, ती नसन ू ही ददसत आहे कारण ही स्वयंप्रकाश ब्रह्मच आहे म्हणन ू इंदद्रये, ववर्षय, मन आणण पंचमहाभत ू े इतयादी ववववध नामरूपे ब्रह्म होत. अशा प्रकारे

ब्रह्माचा ववचार करणार्या सवव साधनांच्या द्वारा कुशलतापूवक व दस ु र्या वस्तूचे

पूणप व णे तिनराकरण करून, आतम्याबद्दलचा संशय दरू करून आणण सवव तर्हे च्या कामनांचा तयाग करून आतमानंदात मग्न असावे. हे शरीर पथ्ृ वीचे कायव असल्यामुळे आतमा नहाहे तयाचप्रमाणे इंदद्रये तयांच्या दे वता, प्राण, वाय,ू जल, अग्नी म्हणजे

आतमा नहाहे मन म्हणजे सुद्धा आतमा नहाहे कारण ते अन्नाचे कायव आहे बुद्धी, गचतत, अहं कार, आकाश, पथ्ृ वी, शब्दादी ववर्षय आणण तीन गुणांची साम्यावस्था अशी जी प्रकृती, हे सववसुद्धा आतमा नहाहे त. (१९-२४)

जसे आकाशात ढग आले काय तिन गेले काय ! तयामुळे सूयावची काय

लाभहानी आहे ? तयाचप्रमाणे जयाला माझ्या स्वरूपाचे योग्य रीतीने ज्ञान आले ,

तयाची बत्रगुणातमक इंदद्रये एकाग्र झाली म्हणून तयापासून तयाला काय फायदा होणार आहे ? आणण चंचल झाली म्हणून काय तोटा होणार आहे ? जसे आकाशाला वाय,ू अग्नी, पाणी, पथ् ृ वी, ही भूते आकाशात असली तरी यांचे गुण तयाला गचकटत नाहीत

ककंवा ीतूंचे गुणही तयाला गचकटत नाहीत तयाचप्रमाणे सततवगुण, रजोगुण आणण तमोगण ु ाच्या वतृ ती व कमे हे सवव अववनाशी आतम्याला स्पशव करू शकत नाहीत जो यांचे दठाकाणी अहं कार धरतो, तयालाच यांच्यामळ ु े जगाच्या फेर्यात कफरावे लागते.

असे असन ू ही जोपयांत माझा सदृ ु ढ भक्ततयोग साध्य होऊन तयायोगे मनाचा रजोगण ु रूप मळ कायमचा तिनघन ू जात नाही, तोपयांत या मायातिनिमवत गण ु ांची संगत सववथैव सोडली पादहजे. (२५-२७)


जसे, योग्य तिनदान झाले नाही, तर रोग पुन्हा पुन्हा डोके वर काढून

माणसाला त्रास दे तो, तयाप्रमाणे जया मनातील वासना आणण कमाांचे संस्कार नाहीसे झाले नाहीत आणण जो ववर्षयांत आसतत आहे , अशा अधववट योग्याला या वासना

त्रास दे तच राहातात. दे वतांनी मनुष्यरूपात तिनमावण केलेल्या ववर्घनांनी कदागचत

सामान्य योगी योगापासून भ्रष्ट झाला, तरी आपल्या पूवावभ्यासाच्या योगाने तो पुन्हा योगाभ्यासच करू लागतो कमाांमध्ये तयाची प्रवतृ ती होत नाही. जीव कोणाच्या तरी

प्रेरणेने मरे पयांत कमे करतो आणण तयांचे हर्षव, ववर्षाद इतयादी पररणाम मनावर करून घेतो परं तु आतमज्ञानी संसारात असन ू ही हर्षवशोक इतयादी ववकारांनी ववचिलत होत नाही कारण परमानंदाच्या सािातकारामळ ु े तयाच्या सवव आशा नष्ट झालेल्या असतात. (२८-३०)

जो आता स्वरूपात क्स्थत झाला तयाला, आपण उभे आहोत क् बसलेले

आहोत, चालत आहोत क् झोपलेले आहोत, मलमत्र ू तयागीत आहोत क् भोजन

करीत आहोत क् आणखी काही स्वाभाववक कमे करीत आहोत, या गोष्टींचा पतता नसतो. ज्ञानी पुरूर्ष हे िमथ्या इंदद्रयांचे ववर्षय जरी पाहात असला, तरी ते अनेक असल्यामळ ु े तकावने िमथ्या ठारवतो ककंबहुना तयांना आतम्यापासन ू वेगळे असल्यामळ ु े सतय मानीत नाही जाग आल्यावर जसे नाहीसे झालेले स्वप्नातील पदाथव कोणी सतय

मानीत नाही. उद्धवा ! अनेक प्रकारचे गुण आणण कमे यांनी युतत हा दे ह, इंदद्रये

इतयादी पदाथव अज्ञानामुळे आतम्यापासन वेगळे नाहीत, असे वाटत होते परं तु ू ज्ञानामळ ु े च ते अज्ञान दरू होते आतमा घेतलाही जात नाही ककंवा टाकलाही जात नाही. जसा सूयदोषदय माणसांच्या दृष्टीचा अंधार नाहीसा करतो, तो नवीन काही तिनमावण

करीत नाही तयाचप्रमाणे माझे खरे ज्ञान मनुष्याच्या बुद्धीतील अज्ञान नाहीसे करते एवढे च. हा आतमा स्वयंप्रकािशत, अजन्मा, अप्रमेयस्वरूप, महाअनुभूतितस्वरूप आहे

सवव अनभ ु त ू ी तयाचेच दठाकाणी अनभ ु वाला येतात हा आतमा एक आहे अद्ववतीय आहे

तयाच्या बाबतीत वाणी मक झाल्यावर तोच िशल्लक राहातो कारण तयाच्याच ू प्रेरणेमळ ु े वाणी आणण प्राण हे आपापले कायव करतात. (३१-३५)

अद्ववतीय आतमतततवामध्ये भेदाची कल्पना केली जाते, तेच अज्ञान होय या

भ्रमालाही आतम्यािशवाय दस ु रे अगधष्ठाानच नाही. जे स्वतःला पंडडत समजतात असे


लोक नामरूपामुळे जे ग्रहण केले जाते ते हे पंचमहाभूततमक द्वैत जग सतय आहे , असे मानतात परं तु पदाथाांिशवायच तयांना येणारा हा अनुभव असल्यामुळे तो सतय नाही. (३७)

एखाद्या साधकाच्या शरीराला योगसाधना पूणव होण्याच्या अगोदरच जर रोग

इतयादी उपद्रव उतपन्न झाले, तर तयाने पुढील उपाय करावेत. काही उपद्रव योगधारणेन,े काही धारणायुतत आसनांनी आणण काही तपश्चयाव, मंत्र, और्षधे इतयादींनी नाहीसे करावेत. काही ववर्घने माझे गचंतन व नामसंक्तवन इतयादींनी नष्ट

करावीत काही अकल्याण करणारी ववर्घने महापुरूर्षांची सेवा करून हळूहळू दरू करावीत.

काही

बुद्धीमान

योगी

ववववध

उपाय

योजून

हे

शरीर

सुदृढ

आणण

तारूण्यवस्थेत क्स्थर करून अणणमादी िसद्धी प्राप्त करण्यासाठाी योगसाधना करतात परं तु शहाणे लोक या ववचाराला मान्यता दे त नाहीत कारण तो एक तिनरथवक प्रयतन

आहे झाडाला लागलेल्या फळाप्रमाणे या शरीराचासद्ध ु ा तिनक्श्चतपणे नाश होणार

असतो. अखंड योगसाधना करीत रादहल्याने शरीर जरी सदृ ु ढ झाले, तरीसद्ध ु ा बुवद्धमान पुरूर्षाने साधना करण्याचे थांबवून तयातच संत ु ष्ट राहाता कामा नये माझ्या

प्राप्तीसाठाी तयाने नेहमीच प्रयतनशील असावे. जो योगी माझा आश्रय घेऊन, या योगसाधनेमध्येच तिनमग्न राहातो, तयाला कोणतेही ववर्घन डळमळीत करू शकत नाही तयाच्या सवव इच्छा नष्ट होतात आणण आतमानंदाच्या अनुभत ू ीमध्ये तो मग्न होऊन जातो. (३८-४४)

अध्याय अठ्ठाववसावा समाप्त

स्कंध ११ वा - अध्याय २९ वा भागवत धमाांचे तिनरूपण आणण उद्धवाचे बदररकाश्रमाला जाणे उद्धव म्हणाला हे अच्युता ! मन जयाच्या ताब्यात नाही, तयाच्यासाठाी ही

योगसाधना करणे अतितशय अवघड आहे , असे मला वाटते म्हणून आपण जेणे करून माणूस सहजपणे परमपद प्राप्त करू शकेल, असा सोपा उपाय मला सांगा. हे


कमलनयना ! बहुतक े योगी जेहाहा आपले मन एकाग्र करू लागतात, तेहाहा वारं वार प्रयतन करूनही मन वश न झाल्यामुळे णखन्न होतात तयांना मनोतिनग्रहाच कष्ट तेवढे होतात. हे कमलनयना ! हे ववश्वेश्वरा ! म्हणूच सारासार ववचार करणारे भतत आनंदाचा वर्षावव करणार्या आपल्या चरणकमलांचा आनंदाने आश्रय घेतात परं तु जे

योगकमाांनीच िसद्धी िमळवू इक्च्छतात, अशा अहं कारी लोकांची बुद्धी आपल्या मायेने भ्रष्ट झाल्यामुळे ते आपल्या चरणकमलांचा आश्रय घेत नाहीत. हे अच्युता ! आपण

सवाांचे बंधू आहात आपण आपल्या अनन्य शरणागत भततांच्या अधीन होता, यात काय आश्चयव ! ब्रह्मदे व इतयादी लोकपाल, जयांनी चरणकमल ठाे वलेल्या चौरं गावर आपले ददहाय मक ु ु ट घासतात, तेच आपण रामावतारामध्ये वानरांबरोबर िमत्राप्रमाणे वागलात ! हे प्रभो ! आपण सवाांचे वप्रयतम स्वामी आणण आतमा आहात शरणागतांना

सववस्व दे णारे आहात आपण भततांसाठाी जे केले, ते जाणणारा कोण बरे आपल्याला

सोडील ? तसेच आपला ववसर पाडणार्या ववर्षयसुखांच्या मागे कोण लागेल ? आपल्या चरणकमलांच्या धुळीचे उपासक असणार्या आम्हांला दल व असे काय आहे ु भ

बरे ? हे ईश्वरा ! आपण केलेल्या उपकारांचे स्मरण होऊन अगधकागधक आनंददत होणारे आतमज्ञानी ब्रह्मदे वाचे आयष्ु य जरी तयांना िमळाले, तरीसुद्धा ते आपल्या उपकारांची परतफेड करू शकणार नाहीत जे आपण मनष्ु यांच्या अंतरं गात आतमरूपाने

आणण बाहे र आचायाांच्या रूपाने राहून तयांचे पाप नाहीसे करता व तयांच्यापुढे स्वतःला प्रकट करता. (१-६) श्रीशुकदे व म्हणतात भगवान श्रीकृष्ण ब्रह्मदे व इतयादी ईश्वरांचे सुद्धा ईश्वर

आहे त तेच आपल्या शततींनी ब्रह्मदे व, ववष्णू आणण रूद्र यांचे रूप धारण करून जगाची उतपतती, क्स्थती, लयरूप खेळ खेळतात उद्धवाने अतयंत प्रेमाने भरलेल्या

गचतताने तयांना असे ववचारले, तेहाहा तयांनी मोहक हसून मोठ्या प्रेमाने सांगण्यास प्रारं भ केला. (७)

श्रीभगवान म्हणाले छान ! मी तुला माझे अतयंत मंगलमय धमव सांगतो

तयांचे श्रद्धापूवक व आचरण केल्याने मनुष्य क्जंकण्यास अतयंत कठाीण अशा संसाररूप

मतृ यूला सहज क्जंकून घेतो. मनुष्याने आपली सगळी कमे माझ्यासाठाीच करावीत आणण ती करतेवेळी माझे स्मरण करण्याचा अभ्यास हळूहळू वाढवावा तयामळ ु े तयाचे


मन आणण गचतत मला समवपवत होऊन जाईल आणण तयाचे मन व आतमा माझ्याच

धमाांमध्ये रममाण होतील. साधुजन जया पववत्र दठाकाणी तिनवास करीत असतील

तेथेच माझ्या भततजनांनी राहावे आणण दे वता, असुर, ककंवा मनुष्यांपैक् जे माझे भतत

असतील,

महोतसवांचे

वेळी


शद्ध ु


आचरणाचे

सवाांबरोबर

ककंवा

अनुकरण

एकट्याने

करावे.

नतृ य,

पववकाळ,

गायन,

यात्रा

वाद्ये

आणण

इतयादींनी

महाराजांना शोभून ददसतील, अशा थाटामाटात माझी यात्रा इतयादी महोतसव करावेत. करून

माणसाने

आकाशासारख्या

आतबाहे र

पररपूणव

तसेच

आवरणशन् ू य अशा मलापरमातम्यालाच सवव प्राण्यांमध्ये आणण आपल्यातही असल्याचे पाहावे. हे तिनमवलबद्ध ु ी उद्ववा ! जो फतत ह्याच ज्ञानदृष्टीने सवाांना माझेच स्वरूप

मानून तयांचा आदर करतो, तयाप्रमाणे ब्राह्मण व चांडाळ, चोर व ब्राह्मणभतत, सूयव व दठाणगी तसेच कृपाळू आणण रमाूर अशा सवव दठाकाणी समान दृष्टी ठाे वतो, तयालाच खरा ज्ञानी समजले पादहजे. जेहाहा अशा प्रकारे नेहमी सवव स्त्रीपुरूर्षांचे दठाकाणी

माझीच भावना केली जाते, तेहाहा थोड्याच ददवसात साधकाच्या गचततातील स्पधाव, ईष्याव, तितरस्कार आणण अहं कार हे दोर्ष नाहीसे होतात. आपलेच लोक आपल्याला

हसले, तरी तितकडे लि न दे ता लोकलजजा व दे हदृष्टी सोडून कुत्रा, चांडाळ, गाय, गाढव इतयादींना साष्टांग नमस्कार करावा. जोपयांत सवव प्राण्यांच्या दठाकाणी माझी

भावना तिनमावण होत नाही, तोपयांत अशा प्रकारे मन, वाणी आणण शरीराच्या सवव

कमाांनी माझी उपासना करीत राहावे. हे उद्धवा ! जेहाहा अशा प्रकारे सगळीकडे ईश्वरदृष्टी केली जाते, तेहाहा थोड्यात ददवसात तयाला ज्ञान होऊन सवव काही

ब्रह्मस्वरूप ददसू लागते अशी दृष्टी झाल्यावर सगळे संशय आपोआप नाहीसे होतात अशा प्रकारे माझा सािातकार करून घेऊन तो संसारातून ववरतत होतो. माझ्या

प्राप्तीच्या सवव साधनांमध्ये सवावत श्रेष्ठा साधन मी हे च मानतो क्, सवव चराचरांत मन, वाणी व शरीराच्या सवव वतृ तींनी माझीच भावना करावी. हे उद्धवा ! या भागवतधमावची एकदा सुरूवात केल्यानंतर कोणतेही ववर्घन आले, तरी जराही उणीव राहात नाही कारण हा धमव तिनष्काम व तिनगुण व असल्यामुळे मी सवदोषततम ठारवला

आहे . हे उद्धवा ! इतकेच काय, पण भय, शोक इतयादींमुळे उतपन्न होणारी पळणे,

रडणे, अशी तिनरथवक कामे सुद्धा तिनष्काम भावनेने मला परमातम्याला समवपवत केली

असता ती सुद्धा धमव ठारतात. असतय आणण नािशवंत शरीराने सतय आणण


अमत ृ स्वरूप अशा मला परमातम्याला प्राप्त करून घेणे हाच बुवद्धमंतांचा वववेक आणण हे च आतमज्ञान्यांचे ज्ञान होय. (८-२२)

ब्रह्मववद्येचे हे संपूणव रहस्य मी थोडतयात तसेच ववस्तारपव व तल ू क ु ा सांगगतले

हे रहस्य दे वतांना सद्ध ु ा िमळणे अतितशय अवघड आहे . जया सस् ु पष्ट आणण तकवशद्ध ु

रीतीने ज्ञानाचे वणवन मी वारं वार तुला सांगगतले तयाचे ममव जो जाणतो, तयाच्या अंतःकरणातील संशय नाहीसा होऊन तो मुतत होतो. तुझ्या प्रश्नांची मी चांगल्या

रीतीने उततरे ददली जो ही प्रश्नोततरे ववचारपूवक व आतमसात करील, तो वेदांचेही परम रहस्य असलेले सनातन परब्रह्म प्राप्त करून घेईल. जो माझ्या भततांना हे चांगल्या

रीतीने स्पष्ट करून सांगेल, तया ज्ञानदातयाला मी माझे स्वरूपसुद्धा दे ऊन टाकतो. उद्धवा ! जो आमचा हा परम पववत्र संवाद उततम रीतीने दररोज वाचील आणण

दस ु र्यांना या ज्ञानदीपाने माझे दशवन घडवील तो पववत्र होईल. जो कोणी एकाग्र

गचतताने हे तिनतय श्रद्धापव व ऐकेल, तयाला माझी परमभतती प्राप्त होईल आणण तो ू क

कमवबंधनातन ू मत ु त होईल. वप्रय सखया ! ब्रह्माचे स्वरूप तू चांगल्या रीतीने समजन ू

घेतलेस ना ! आणण तझ् ु या गचततातील मोह व शोक दरू झाले ना ? हे ज्ञान तू

दांिभक, नाक्स्तक, लबाड, श्रद्धा नसलेल्या, भक्ततहीन आणण उद्धट पुरूर्षाला कधीही सांगू नकोस. जो या दोर्षांपासून मुतत असेल, ब्राह्मणभतत असेल, प्रेमळ असेल, साधू असेल आणण पववत्र आचरणाचा असेल, तयालाच हा संवाद सांगावा माझ्याबद्दल

भतती असणार्या स्त्रीशूद्रांनाही हे ज्ञान द्यावे. अमत ृ पान केल्यावर जसे काहीही

वपण्यासारखे िशल्लक राहात नाही, तयाचप्रमाणे हे जाणन घेतल्यावर क्जज्ञासूला ू

आणखी काहीही जाणून घेण्याचे िशल्लक राहात नाही. वप्रय उद्धवा ! मनुष्याला ज्ञान, कमव, योग, हायापार आणण राजनीती यांपासून जया चतुवववध पुरूर्षाथाांची प्राप्ती होते, ती सवव तुझ्यासारख्या अनन्य भततांसाठाी मीच आहे . मनुष्य जेहाहा सगळी कमे टाकून फतत मला शरण येतो तेहाहा तो मला अतितशय वप्रय होतो. (तयावेळी तयाला

काय दे ऊ आणण काय नको असे मला होते) मग मी तयाला अमत ृ ततव प्राप्त करून दे तो आणण तो ब्रह्मस्वरूप होतो. (२३-३४)

श्रीशुक म्हणतात भगवान श्रीकृष्णांचा उपदे श ऐकून जयाला योगमागव कळला

अशा उद्धवाचे डोळे अश्रूंनी भरून आले प्रेमावेगाने तयाचा गळा दाटून आला, हात


जोडून तो स्तब्ध उभा रादहला तयाच्याच्याने काहीही बोलवेना. हे राजा ! प्रेमावेगाने

द्रवलेले गचतत तयाने धैयप व ूवक व आवरले स्वतःला अतयंत भाग्यवान मानीत तयाने यदश्र ु ेष्ठा श्रीकृष्णांच्या चरणांवर मस्तक ठाे वून तयांना प्रणाम केला आणण हात जोडून प्राथवना केली. (३५-३६)

उद्धव म्हणाला हे प्रभो, आपण माया व ब्रह्मदे व यांचेही मळ ू कारण आहात

मी जया महान मोहरूपी अंधारात सापडलो होतो, तो अंधार तुमच्या साक्न्नध्यात

कुठाल्या कुठाे पळून गेला जो अग्नीजवळ जातो, तयाला थंडी, अंधार यांचे भय कोठाून असणार ? दयाळू अशा आपण मलाआपल्या सेवकालाववज्ञानरूपी ददवा पुन्हा ददला

आपले उपकार जाणणारा कोण बरे आपले चरणकमल सोडून दस ु र्याला शरण जाईल

? आपणच आपल्या मायेने सष्ृ टीची वद्ध ृ ी करण्यासाठाी मला अगोदर दाशाहव, वष्ृ णी, अंधक आणण सातवतवंशी यादवांशी दृढ स्नेहपाशांनी बांधले होते आणण आज आपणच

आतमबोधाच्या तीक्ष्ण तलवारीने ते पाश तोडून टाकलेत. हे महायोगेश्वरा ! मी आपणांस नमस्कार करतो आता आपण शरण आलेल्या माझ्यावर अशी कृपा करा क्, जयायोगे आपल्या चरणकमलांवर माझी अनन्य भतती कायम राहील. (३७-४०) भगवान

बदररकाश्रमामध्ये

श्रीकृष्ण जा


तेथे

माझ्या

उद्धवा

!

माझ्या

चरणकमलांचे

आज्ञेने

तीथव

तू

आता


माझ्या

अलकनंदेचे

स्नानपान केले असता तू पववत्र होशील. अलकनंदेच्या दशवनाने तुझे सारे पाप नाहीसे होईल उद्धवा ! तू तेथे वल्कले नेस, वनातील कंदमळ ु े , फळे खा आणण कोणतीही

अपेिा न करता, आतमानंदात राहा. थंडीऊन, सख ु दःु ख इतयादी द्वंद्वे सहन कर सदाचरणाने इंदद्रये ताब्यात ठाे व गचतत शांत व बुद्धी क्स्थर ठाे व आणण माझे स्वरूपज्ञान आणण अनुभव यात डुब ं त राहा. मी तुला जो उपदे श केला, तयाचा एकांतात

ववचारपूवक व अनुभव घेत राहा आपली वाणी आणण गचतत माझे दठाकाणी क्स्थर कर आणण मी सांगगतलेल्या भागवत धमाांमध्ये रममाण हो शेवटी तू बत्रगुणांमुळे िमळणार्या गती पार करून तयांच्याही पलीकडे असणार्या मला िमळशील. (४१-४४)

श्रीशक ु म्हणतात - जयांचे ज्ञान संसारभ्रम दरू करते, तया श्रीकृष्णांनी उद्धवाला

असा उपदे श केला, तेहाहा तयाने तयांना प्रदक्षिणा घातली आणण तयांच्या चरणांवर


मस्तक ठाे वले भगवंतांच्या उपदे शाने तयाचे सुखदःु खादी द्वंद्व नाहीसे झाले होते असे असूनही

तेथून

जातेवेळी

तयाचे

हृदय

प्रेमाने

भरून

आले

तयामुळे

आसवांनी

डबडबलेल्या डोळ्यांतन ू वाहाणार्या अश्रुधारांनी तयाने भगवंतांचे चरणकमल िभजवून टाकले. जयांच्यावरील प्रेम सोडणे अतयंत कठाीण, अशा भगवंतांना सोडून जाण्याच्या

कल्पनेने हायाकूळ झालेला उद्वव तयांना सोडू शकत नहाहता तरीही तयांच्या आज्ञेमुळे तयाला अतयंत जड अंतःकरणाने जावे लागले, जाताना तयाने भगवंतांच्या चरणपादक ू ा आपल्या मस्तकावर धारण केल्या आणण तयांना वारं वार प्रणाम करीत तो तेथन ू तिनघाला.

भगवंतांचा

परमप्रेमी

भतत

उद्धव,

हृदयामध्ये

तयांना

धारण

करून

बदररकाश्रमात पोहोचला आणण तेथे तयाने जगताचे एकमेव बंधू भगवान श्रीकृष्ण यांच्या उपदे शानुसार तपोमय जीवन हायतीत करून तयांचे स्वरूप प्राप्त करून घेतले.

योगेश्वरसुद्धा जयांच्या चरणांच्या सेवेत रत असतात, अशा श्रीकृष्णांनी भगवद्भतत उद्धवाला आनंदसागराचे सार असे हे ज्ञानामत ृ सांगगतले जो श्रद्धेने याचे थोडेसेही

सेवन करतो, तो तर मुतत होतोच िशवाय तयाच्या संगतीने सगळे जग मुतत होते. भ्रमर जयाप्रमाणे फुलांचे सार असलेल्या मध एकत्र करतो, तयाप्रमाणे वेद प्रगट करणार्या श्रीकृष्णांनी भततांना संसारातून मुतत करण्यासाठाी, हे वेदांचे सार असणारे

श्रेष्ठा ज्ञानववज्ञान साररूपाने सांगगतले तसेच समुद्रातून अमत ृ काढून जरारोगादी भय

दरू करण्यासाठाी ते भततांना पाजले अशा श्रीकृष्ण नाव असणार्या श्रेष्ठा आददपुरूर्षांना मी नमस्कार करतो. (४५-४९)

अध्याय एकोणतितसावा समाप्त

स्कंध ११ वा - अध्याय ३० वा यदक ु ु ळाचा संहार परीक्षिताने ववचारले महाभागवत उद्धव बदररकाश्रमाला तिनघून गेल्यावर, सवव

प्राण्यांचे आतमस्वरूप असलेल्या भगवान श्रीकृष्णांनी द्वारकेमध्ये काय केले ? हे

प्रभो ! आपले कुळ ब्राह्मणांच्या शापाने ग्रस्त झाल्यावर यदव ु ंशिशरोमणींनी सवाांच्या

डोळ्यांचे पारणे फेडणार्या आपल्या लीलाववग्रहाचा कसा तयाग केला ? भगवान


श्रीकृष्णांचे ते रूप इतके सुंदर होते क्, जेहाहा क्स्त्रया तयाच्याकडे पाहात, तेहाहा तेथून आपली नजर काढून घेऊ शकत नसत जेहाहा भततांच्या कानांवर तयांचे वणवन येई,

तेहाहा ते तयांच्या गचततातून तिनघून जात नसे तयांची शोभा कवींना वणवनाचे प्रेम तिनमावण करी आणण तयायोगे तयांचा मान वाढवी अजन ुव ाच्या रथामध्ये बसलेल्या तया

रूपाला पाहात पाहात युद्धामध्ये जयांनी प्राण सोडले, ते सुद्धा तयांच्या सारूप्याला प्राप्त झाले. (१-३)

श्रीशुक म्हणतात भगवान श्रीकृष्णांनी स्वगव, पथ् ृ वी आणण अंतररिामध्ये

मोठामोठाे अपशकुन होत असलेले पाहून सुधमाव सभेमध्ये असलेल्या यादवांना असे म्हटले. "हे श्रेष्ठा यादवांनो ! द्वारकेत हे मोठामोठाे भयंकर उतपात होऊ लागले आहे त

ते जणू यमराजाचे ध्वज आहे त आता आपण येथे एक मुहूतस व ुद्धा थांबता कामा नये. क्स्त्रया, मुले आणण वद्ध ृ यांनी शंखोद्धारिेत्री जावे आणण जेथे सरस्वती नदी पक्श्चमेकडे वाहाते, तया प्रभासिेत्री आपण जाऊ, तेथे आपण स्नान करून पववत्र होऊ, उपवास करू आणण एकाग्र गचतताने अिभर्षेक, चंदन इतयादी सामग्रीने दे वतांची पज ू ा करू तेथे आपण पुण्याहवाचनानंतर गाई, भम ू ी, सोने, वस्त्रे हतती, घोडे, रथ आणण तिनवासस्थाने श्रेष्ठा ब्राह्मणांना दान करू. हा ववधी अमंगलाचा नाश करणारा आणण परम मंगल

करणारा आहे दे वता, ब्राह्मण आणण गाईची पूजाच मनष्ु यांना परम लाभदायक आहे ". (४-९)

श्रीकृष्णांचे हे म्हणणे ऐकून, सवव वद्ध ू ृ यादव "ठाीक आहे " असे म्हणन

नावांमधन समद्र प्रभासिेत्राकडे गेले. तेथे गेल्यावर यदद ू ु पार करून, रथातन ू ु ेव भगवान श्रीकृष्णांच्या आदे शानस ु ार, यादवांनी अतयंत भततीने सवव प्रकारची मंगलकृतये

केली. तेथेच दै वाने बुद्धी भ्रष्ट झालेल्या तयांनी मैरेयक नावाची मददरा मोठ्या प्रमाणात घेतली नाहीतरी मद्याने बुद्धी भ्रष्ट होतेच. मददरे च्या अतितसेवनाने धुंद

झालेले ते गवववष्ठा वीर एकमेकांशी लढूझगडू लागले वास्तववक श्रीकृष्णांच्या मायेनेच ते भ्रिमष्ट झाले होते. (मददरा हे तिनिमतत होते). रागाच्या भरात वववेकहीन होऊन ते

तया ककनार्यावरच धनुष्ये व तलवारी, भाले, गदा व तोमर, ीष्टी इतयादी शस्त्रांनी

एकमेकांशी युद्ध करू लागले. अतयंत उन्मतत झालेले यादव रथ, हतती, घोडे, गाढवे,

उं ट, खेचरे , बैल, रे डे आणण माणसांवरसुद्धा स्वार होऊन एकमेकांना बाणांनी घायाळ


करू लागले जसे जंगली हततींनी एकमेकांना घायाळ करावे तसे तयावेळी तयांच्या

वाहनांवर ध्वज फडकत होते. प्रद्युम्न सांबाशी, अरमाूर भोजाशी, अतिनरूद्ध सातयककशी, सुभद्र संग्रामक्जताशी, गद गद नावाच्या पुतण्याशी, आणण सुिमत्र सुरथाशी युद्ध करू लागला ते भयंकर योद्धे रमाोधाने एकमेकांचा ववनाश करण्यासाठाी सजज झाले होते.

यांच्याहायतितररतत तिनशठा, उल्मुक, सहस्त्रक्जत, शतक्जत, भानू इतयादी यादवसद्ध ु ा

मदधुंद होऊन एकमेकांना िभडले श्रीकृष्णांच्या मायेनेच अतितशय मोदहत होऊन ते एकमेकांना मारू लागले. दाशाहव, वष्ृ णी, अंधक, भोज, सातवत, मधू, अबुद व , माथरु , शरू सेन, ववसजवन, कुकुर आणण कंु ती वंशातील लोक आपापसातील प्रेम ववसरून एकमेकांना मारू लागले. (१०-१८)

बुवद्धभ्रंश झालेले पुत्र वपतयाशी, भाऊ भावाशी, भाचे मामांशी, नातू आजोबांशी,

िमत्र िमत्रांशी, सुहृद सुहृदांशी, काका पुतण्याशी व नातलग नातलगांशी आपापसात लढून मरूमारू लागले. शेवटी जेहाहा बाण संपून धनष्ु ये मोडली आणण शस्त्रास्त्रे संपली तेहाहा तयांनी हातांत समद्र ु तटावर उगवलेले लहाहाळे उपटून घेतले ते लहाहाळे ीर्षींच्या

शापामळ ु े उतपन्न झालेल्या लोखंडी मस ु ळाच्या चण ू ावपासन ू तयार झालेले असल्यामळ ु े वज्राप्रमाणे शक्ततशाली लोहदं ड बनले आता तेच एकमेकांवर मारू लागले श्रीकृष्णांनी

तयांना रोखण्याचा प्रयतन केला, तर ते मायामांेंेदहत अववचारी तयांना आणण

बलरामांनाच आपले शस्त्रू समजून तयांनासुद्धा मारण्यासाठाी सरसावले. हे कुरूनंदना ! तेहाहा तेही संतप्त होऊन युद्धभूमीवर इकडेतितकडे कफरत हातात लहाहाळ्यांचे पररघ घेऊन तयांना मारू लागले. जसा बांबूंच्या एकमेकावर घासण्याने तिनमावण झालेला

अग्नी तयांचेच भस्म करून टाकतो, तयाचप्रमाणे ब्राह्मणांच्या शापाने शावपत आणण श्रीकृष्णांच्या मायेने मोदहत झालेल्या यादवांना स्पधावमल ू क रमाोधाने नष्ट करून

टाकले. आपल्या सवव कुळांचा संहार झाला, तेहाहा पथ् ृ वीवरील उरलासुरला भारसुद्धा नाहीसा झाला, असे श्रीकृष्णांना वाटले. (१९-२५) बलरामांनी

समुद्रककनार्यावर

बसून

एकाग्रगचतताने

परमातमगचंतन

करीत

आतम्याला परमातम्याशी जोडून मनुष्यदे हाचा तयाग केला. बलराम स्वरूपात लीन

झालेले पाहून भगवान श्रीकृष्ण सुद्धा एका वपंपळाच्या झाडाखाली जिमनीवरच गप्प बसले. तयावेळी तयांनी स्वतःच्या तेजाने झळकणारे चतुभज ुव रूप धारण केले होते धरू


नसलेल्या अग्नीप्रमाणे ते ददशा प्रकाशमान करीत होते. तयांच्या मेघाप्रमाणे सावळ्या शरीरावर तापलेल्या सोन्यासारखी कांती होती विःस्थळावर श्रीवतसाचे गचन्ह शोभत

होते तयांनी रे शमी पीतांबर आणण शेला धारण केला होता तयांचे हे रूप अतितशय

मंगलकारक होते. मख ु कमलावर सुंदर हास्य आणण काळे कुरळे केस शोभून ददसत

होते कमळाप्रमाणे सद ंु र नेत्र होते मकराकृती कंु डले कानात झगमगत होती. कमरे ला

करदोटा, गळ्यात जानवे, मस्तकावर मुगुट हातांमध्ये कंकण, बाहूंमध्ये बाजूबंद, विःस्थळावर हार, पायांमध्ये नप ू ुरे, बोटांमध्ये अंगठ्या आणण गळ्यात कौस्तभ ु मणी

शोभत होता. गळ्यात वनमाळा रूळत होती शंख, चरमा, गदा, पद्य ही आयध ु े मतिू तवमंत होऊन जवळ उभी होती तयावेळी भगवान आपल्या उजहाया मांडीवर तांबड्या कमळाप्रमाणे तळवा असलेला डावा पाय ठाे वून बसले होते. (२६-३२)

जरा नावाचा एक हायाध होता तयाने शावपत मुसळाचा उरलेला लोखंडी तक ु डा

आपल्या बाणाच्या टोकाला लावला होता तयाने तो बाण हररणाच्या मख ु ासारख्या

वाटणार्या भगवंतांच्या तया पायावर मारला. जवळ आल्यावर ते चतभ भगवान ु ज ुव

आहे त, असे पाहून तयाला अपराधाची जाणीव झाली म्हणन ू िभऊन तयाने असरु ांचा नाश करणार्या तयांच्या चरणांवर आपले मस्तक ठाे वले. तो म्हणाला, "हे मधस ु द ू ना ! मी पाप्याने हे अजाणतेपणाने केले मी पापी आहे उततमक्ती पुण्यशील भगवन ! आपण

मला

िमा

करावी.

हे

सववहायापक

प्रभो

!

जयांचे

स्मरण

माणसांचा

अज्ञानांधकार नष्ट करते, तया आपल्या बाबतीत मी फार वाईट कृतय केले. हे वैकंु ठाा ! आपण मलापापी पारध्याला ततकाळ मारून टाका तयामळ ु े तरी मी पुन्हा असा

महापुरूर्षांचा अपराध करू धजणार नाही. आपल्या योगमायेचा ववलास ब्रह्मदे व, तयांचे पुत्र रूद्र इतयादी, ककंवा वाणीचे अगधष्ठााता बह ु ा जाणत नाहीत कारण ृ स्पती इतयादीसद्ध तयांचे ज्ञान आपल्या मायेने झाकले गेले आहे मग आमच्यासारखे पापी तयाचे काय वणवन करू शकणार बरे ? (३३-३८)

भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले हे जरे ! तू िभऊ नकोस ! ऊठा ! हे काम तू माझ्या

मनासारखेच केलेस जा ! जयाची प्राप्ती मोठामोठ्या पुण्यवानांना होते, तया स्वगावत माझ्या आज्ञेने जाऊन तू तिनवास कर. (३९)


श्रीशुक म्हणतात आपल्या इच्छे ने शरीर धारण करणार्या भगवान श्रीकृष्णांनी

हायाधाला असे म्हटले, तेहाहा तयाने तयांना तीन प्रदक्षिणा घातल्या, नमस्कार केला आणण ववमानात बसून तो स्वगावत गेला. (४०)

भगवान श्रीकृष्णांचा सारथी दारूक तयांचा शोध घेत होता तयांनी धारण

केलेल्या तुळशीच्या सुगंधाच्या वार्यावरून तो तयांच्यासमोर आला. दाषाकाने तेथे जाऊन पादहले, तर आपले स्वामी वपंपळाच्या झाडाखाली आसनस्थ बसले आहे त

असह्य तेजाची आयुधे मूतितवमंत होऊन तेथे आली आहे त तयांना पाहून दारूकाच्या हृदयात प्रेमाचा पूर आला डोळ्यांतून अश्रच् ूं या धारा वाहू लागल्या रथातून खाली उडी मारून तयाने भगवंतांच्या चरणांवर लोटांगण घातले. दाषाकाने म्हटले "हे प्रभो ! रात्री चंद्र नसल्यावर अंधारात जयाप्रमाणे काहीच ददसत नाही, तयाप्रमाणे आपले हे

चरणकमल न ददसल्यामुळे मला ददशा कळे नाशा झाल्या आणण मी अस्वस्थ झालो. श्रीशक ु म्हणतात दारूक असे बोलत असताना तयाच्यादे खतच भगवंतांचा गषाडध्वज

रथ, ध्वज व घोड्यांसह आकाशात उडाला. तया पाठाोपाठा भगवंतांची ददहाय आयध ु ेसद्ध ु ा

तिनघन ू गेली हे सवव पाहून अतयंत चककत झालेल्या दारूकाला भगवान म्हणाले. दारूका ! तू द्वारकेला जा आणण तेथील बांधवांना यादवांशी एकमेकांचा केलेला संहार, बलरामदादांची परमगती आणण माझी अवस्था सांग. तसेच तयांना सांगा क्, "आता

तुम्ही पररवारासह द्वारकेत राहू नका मी सोडलेली ती नगरी समुद्र बुडवून टाक्ल. सवाांनी आपापली संपतती आणण मातावपतयांना घेऊन अजन ुव ाच्या संरिणाखाली इंद्रप्रस्थाला तिनघून जावे. मी सांगगतलेल्या भागवतधमावचा तू आश्रय घे आणण

ज्ञानतिनष्ठा होऊन सवाांच्या बाबतीत तिनरपेि हो तसेच हे सारे माझी माया समजून शांत हो". (४१-४९)

हे ऐकून दारूकाने भगवंतांना प्रदक्षिणा घातली आणण तयांच्या चरणकमलांवर

आपले मस्तक ठाे वून वारं वार नमस्कार केला तयानंतर णखन्न मनाने तो द्वारकेला गेला. (५०)

अध्याय तितसावा समाप्त


स्कंध ११ वा - अध्याय ३१ वा श्रीभगवंतांचे स्वधामगमन श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! नंतर ब्रह्मदे व, िशवपाववती, इंद्र इतयादी दे व,

प्रजापतींसह सनकाददक मुनी, वपतर, िसद्ध, गंधवव, ववद्याधर, नाग, चारण, यि, रािस, ककन्नर, अप्सरा तसेच मैत्रय े इतयादी ब्राह्मण, भगवंतांचे परमधामप्रस्थान

पाहाण्यासाठाी अतितशय उतसक ु तेने तेथे आले ते सववजण श्रीकृष्णांचा जन्म आणण

लीलांचे गायन करीत होते तयांच्या ववमानांनी सवव आकाश भरून गेले होते मोठ्या भक्ततभावाने ते भगवंतांवर पुष्पवर्षावव करीत होते. (१-४)

सववहायापी भगवान श्रीकृष्णांनी आपल्याच ववभूतितस्वरूप असलेल्या वपतामह

ब्रह्मदे व इतयादींना पाहून स्वतःला आतमस्वरूपात क्स्थर केले आणण आपले कमळनेत्र बंद करून घेतले. (५) भगवंतांचा श्रीववग्रह उपासकांच्या धारणा आणण ध्यानासाठाी परम मंगलमय

असा आश्रय आहे म्हणून अक्ग्नमय योगधारणेने तो न पाळता ते आपल्या धामाला

तिनघून गेले. तयावेळी स्वगावमध्ये नगारे वाजू लागले आणण आकाशातून पुष्पवर्षावव

होऊ लागला तयांच्या पाठाोपाठा पथ् ृ वीवरून सतय, धमव, धैय,व क्ती आणण लक्ष्मीसुद्धा तिनघून गेली. (६-७)

जेहाहा भगवान आपल्या धामामध्ये प्रवेश करू लागले, तेहाहा ब्रह्मदे व इतयादी

दे वसुद्धा मनालाही न कळणार्या तयांना पाहू शकले नाहीत या घटनेचे तयांना अतितशय आश्चयव वाटले. जेहाहा ढगांमधून वीज बाहे र पडते आणण लगेच आकाशात ववलीन

होऊन जाते, माणसांना तितचे जाणे कळत नाही, तयाचप्रमाणे श्रीकृष्णांचा आपल्या धामातील प्रवेश दे व पाहू शकले नाहीत. ब्रह्मदे व, शंकर, इतयादी दे व भगवंतांची ही योगमय गती पाहून अतयंत आश्चयवचककत झाले आणण तयांची स्तत ु ी करीत आपापल्या लोक् तिनघन ू गेले. (८-१०)



!

एखाद्या

नटाप्रमाणे

भगवंतांचे

मनुष्याप्रमाणे

जन्म

घेणे,

तिनरतिनराळ्या लीला करणे व अंतधावन पावणे हा सवव तयांनी मायेने केलेला अिभनय

आहे ते स्वतःच या जगाची तिनिमवती करून, तयात प्रवेश करून ववहार करतात आणण

तयाचा संहार करून शेवटी आपल्या मदहम्यातच राहातात. शरणागतवतसल जे, यमपुरीत गेलेल्या गरू ु पुत्राला तयाच शरीराने घेऊन आले, ब्रह्मास्त्राने जळालेले तझ ु े

शरीर जयांनी क्जवंत केले, काळाचासुद्धा महाकाळ असलेल्या भगवान शंकरांना जयांनी यद्ध ु ामध्ये क्जंकले, स्वतःच्या अपराधी हायाधालाही जयांनी सदे ह स्वगावला पाठाववले , ते

स्वतःच्या रिणाला असमथव होते काय ? संपूणव जगाची उतपतती, क्स्थती आणण संहाराचे असाधारण कारण व सवव शततींना धारण करणारे भगवान आपले शरीर

िशल्लक ठाे वू इक्च्छत नहाहते कारण आतमतिनष्ठा योग्याने मतयव शरीरात गुंतून न

राहाता, आतमस्वरूपात कसे राहावे, याचा आदशव तयांना जगापुढे ठाे वायचा होता. जो पुरूर्ष प्रातःकाळी उठाून भगवान श्रीकृष्णांच्या परमधामगमनाच्या या कथेचे एकाग्रतेने

भक्ततपूवक व क्तवन करील, तयाला भगवंतांचे तेच सववश्रेष्ठा परमपद प्राप्त होईल. (१११४)

इकडे दारूक भगवान श्रीकृष्णांच्या ववरहाने हायाकूळ होऊन द्वारकेला आला

आणण तयाने वसुदेव व उग्रसेन यांना साष्टांग नमस्कार घालून तयांचे चरण अश्रूंनी िभजवून टाकले. परीक्षिता ! तयाने यादवांच्या ववनाशाचा सवव वतृ तांत सांगगतला तो ऐकून लोक अतितशय दःु खी झाले आणण. (काही) शोकावेगाने मूक्च्छव तही होऊन पडले. श्रीकृष्णांच्या ववयोगाने हायाकूळ झालेले ते लोक कपाळ बडवून घेत, जेथे तयांचे बांधव

तिनष्प्राण होऊन पडले होते, तेथे ततकाळ जाऊन पोहोचले. दे वक्, रोदहणी आणण वसुदेव, आपले पुत्र श्रीकृष्ण व बलराम तेथे न ददसल्याने शोकावेगाने बेहोर्ष झाले. भगवद्ववरहाने हायाकूळ होऊन तयांनी तेथच े प्राण सोडले. (काही) क्स्त्रयांनी आपापल्या

पतींची प्रेते ओळखन तयांना हृदयाशी धरले आणण तयांच्याबरोबरच तया गचतेवर ू

चढल्या. बलरामांच्या पतन्यांनी तयांच्या शरीराला कवटाळून, वसद ु े वांच्या पतन्यांनी तयांच्या शवाला घेऊन आणण भगवंतांच्या सन ु ांनी प्रद्यम् ु न इतयादी पतींच्या दे हांसह अग्नीमध्ये प्रवेश केला भगवान श्रीकृष्णांच्या रूक्तमणी इतयादी राण्या तयांच्या ध्यानात मग्न होऊन अग्नीमध्ये प्रववष्ट झाल्या. (१५-२०)


आपला वप्रयतम आणण सखा असलेल्या श्रीकृष्णांच्या ववरहाने सैरभैर झालेल्या

अजन ुव ाने तयांनी गीतेमध्ये सांगगतलेल्या आतमज्ञानपर उपदे शाचे स्मरण करून आपले

मन सावरले. अजन व ुव ाने वंश नष्ट झालेल्या मत ृ यादवांची अंतयकरमाया ववगधपूवक

रमामशः करववली. महाराज ! भगवंतांनी सोडलेली द्वारका समुद्राने तयांचे तिनवासस्थान सोडून एका िणात सगळी बुडवून टाकली. भगवान श्रीकृष्ण तेथेच अजूनही सदै व तिनवास करतात ते स्थान केवळ स्मरणाने सवव पापताप नाहीसे करणारे आणण सवव

मंगलांचेही मंगल करणारे आहे . तेथे जया क्स्त्रया, मल ु े, वद्ध ृ इतयादी वाचले होते,

तयांना घेऊन अजन ुव इंद्रप्रस्थाला आला तेथे सवाांची यथायोग्य हायवस्था लावली आणण अतिनरूद्धाचा पुत्र वज्र याला तेथे राजयािभर्षेक केला. राजन ! तझ् ु या आजोबांना अजन ुव ाकडून यादवसंहार समजला, तेहाहा तयांनी तुला राजयािभर्षेक केला आणण ते सारे महाप्रयाणाला तिनघून गेले. (२१-२६)

दे वागधदे व श्रीववष्णंच ू े हे अवतार आणण कमे यांचे जो मनष्ु य श्रद्धेने पठान

करतो, तो सवव पापांपासन ू मत ु त होतो. जो मनष्ु य भगवान श्रीहरींचे असे संद ु र

अवतार आणण अद्भत ु लीला, तशाच परमानंदमय बाललीला जया येथे व अन्य

पुराणांत वणवन केलेल्या आहे त, तयांचे श्रवणपठान करतो, तो परमहं सांचे अंतितम प्राप्तहाय असलेल्या श्रीकृष्णांची पराभतती प्राप्त करून घेतो. (२७-२८)

अध्याय एकतितसावा समाप्त ॥ इतित एकादशः स्कन्धः समाप्तः ॥ ॥ श्रीकृष्णापवणमस्तु ॥ ॥ हररः ॐ ततसत ् ॥


स्कंध १२ वा - अध्याय १ ला किलयग ु ातील राजवंशांवे वणवन परीक्षिताने

ववचारले

-

मुतिनवयव

!

यदव ु ंशभूर्षण


गेल्यानंतर पथ् ृ वीवर कोणतया वंशाचे राजय झाले, ते मला सांगा. (१)

परमधामाला

श्रीशुक म्हणाले- राजा ! जरासंधाचा वपता बह ृ द्रथ याच्या वंशात पुरंजय

नावाचा शेवटचा राजा होईल. तयाचा मंत्री शुनक तया राजाला मारून आपला पुत्र प्रद्योत

याला

राजा

करील.

प्रद्योताचा

पुत्र

पालक,

पालकाचा

ववशाखयूप,

ववशाखयप ू ाचा राजक आणण राजकाचा पुत्र नंददवधवन होईल. हे पाच ’प्रद्योतन’ एकशे अडतीस वर्षे पथ् ृ वीचा उपभोग घेतील. (२-४)

यानंतर िशशुनाग नावाचा राजा होईल. तयाचा पुत्र काकवणव, तयाचा िेमधमाव

आणण तयाचा पुत्र िेत्रज्ञ होईल. िेत्रज्ञाचा ववगधसर, तयाचा अजातशत्र,ू तयाचा दभवक आणण दभवकाचा पुत्र अजय होईल. अजयाचा नंददवधवन आणण तयाचा महानंदी. िशशुनागवंशामधील हे दहाच राजे तीनशे साठा वर्षे पथ् ृ वीवर राजय करतील. परीक्षिता

! महानंदीला शूद्र पतनीपासून नंद नावाचा बलवान पुत्र होईल. महानंदी हा ’महापद्म’ नावाच्या तिनधीचा अगधपती होईल. िबत्रय राजांचा तो नाश करील. तेहाहापासून बहुधा राजे शूद्र आणण अधािमवक होतील. (५-९)

महापद्म हा पथ् ृ वीवर एकछत्री अंमल करील. तयाची आज्ञा कोणीही मोडणार

नाही. जणू दस ु रा परशुरामच असा तो िबत्रयांचा ववनाश करील. सुमाल्य इतयादी तयाचे आठा पुत्र होतील. ते सवव राजे होऊन शंभर वर्षेपयांत या पथ् ृ वीचा उपभोग घेतील. चाणतय नावाचा कोणी एक ब्राह्मण ववख्यात नऊ नंदांना मारवील. तयांचा

नाश झाल्यावर किलयुगामध्ये मौयववंशी राजे पथ् ृ वीचे राजय करतील. तोच ब्राह्मण

चंद्रगुप्त मौयावला राजपदाचा अिभर्षेक करील. तयाचा पुत्र वाररसार आणण तयाचा अशोकवधवन होईल. तयाचा पुत्र सय ु श, सय ु शाचा संगत, संगताचा शािलशक ू आणण शािलशक ू ाचा सोमशमाव होईल. सोमशम्यावचा शतधन्वा आणण शतधन्हायाचा पुत्र बह ृ द्र्थ

होईल. हे कुषावंशववभर्ष ू णा ! मौयववंशाचे हे दहा राजे किलयग ु ामध्ये एकशे सदतीस वर्षे


पथ् ृ वीचा उपभोग घेतील. बह ृ द्रथाचा सेनापती पुष्यिमत्र , शुंग राजाचा वध करून स्वती राजा

होईल.

तयाचा

मुलगा

अक्ग्निमत्र

आणण

अक्ग्निमत्राचा

सुजयेष्ठा

होईल.

सुजयेष्ठााचा वसुिमत्र, वसुिमत्राचा भद्रक, भद्रकाच पुिलंद, पुिलंदाचा घोर्ष आणण घोर्षाचा पुत्र वज्रिमत्र होईल. वज्रिमत्राचा भागवत आणण तयाचा पुत्र दे वभूती होईल. शुंगवंशाचे हे दहा राजे शंभर वर्षाांपेिा अगधक काळ पथ् ृ वीचे पालन करतील. (१०-१८)

परीक्षिता ! तयानंतर पथ् ृ वी कण्ववंशाकडे जाईल. हे राजे कमी गुणवान

असतील. शुंगवंशाचा राजा दे वभूती हा स्त्रीलंपट असेल. तयाचा मंत्री कण्ववंशी बुवद्धमान वसुदेव तयाचा वध करील आणण स्वती राजय करील. तयाचा पुत्र भूिमत्र, तयाचा नारायण आणण नारायणाचा सुशमाव या नावाने प्रिसद्ध होईल. कण्ववंशातील हे

चार राजे किलयुगातील तीनशे पंचेचाळीस वर्षे पथ् ृ वीचा उपभोग घेतील. कण्ववंशी

सुशम्यावचा बली नावाचा एक शूद्र सेवक शुशम्यावला मारून तो काही काळ स्वती

पथ् ृ वीवर राजय करील. तो अंध्रजातीचा व दष्ु ट असेल. यानंतर तयाचा भाऊ कृष्ण हा राजा होईल. कृष्णाचा पुत्र श्रीशांतकणव आणण तयाचा पौणवमास होईल. पौणवमासाचा

लंबोदर आणण लंबोदराचा पुत्र गचबबलक होईल. तयाचा मेघस्वाती , तयाचा अटमान,

तयाचा अतिनष्टकमाव, तयाचा हालेय, तयाचा तलक, तयाचा पुरीर्षभीरू आणण तयाचा पत्र ु सुनंदन होईल. सुनंदाचा पुत्र चकोर होईल. चकोराला ’बहु’ नावाचे आठा पुत्र होतील. तयांपैक् िशवस्वाती हा वीर असेल. तयाचा गोमतीपुत्र आणण तयाचा पुत्र परु ीमान होईल. तयाचा मेदीिशरा, मेदीिशराचा िशवस्कंद, िशवस्कंदाचा यज्ञश्री, यज्ञश्रीचा ववजय आणण ववजयाचे चंद्रववज्ञ आणण लोमधी नावाचे दोन पुत्र होतील. परीक्षिता हे तीस राजे चारशे छपन्न वर्षेपयांत पथ् ृ वीचे राजय उपभोगतील. (१९-२८)

यानंतर अवभत ृ ी नगरीचे सात आभीर, दहा गदव भी आणण सोळा कंक (राजे)

पथ् ृ वीवर राजय करतील. हे अतितशय लोभी असतील. यानंतर आठा यवन आणण चौदा तुकव राजे राजय करतील. तयानंतर दहा गुषांड आणण अकरा मौन राजे होतील.

परीक्षिता ! मौनांच्या खेरीज इतर सववजण एक हजार नहाहायाण्णव वर्षेपयांत पथ् ृ वीचा उपभोग घेतील. तसेच अकरा मौन राजे तीनशे वर्षेपयांत पॄथ्वीवर शासन करतील. ते

गेल्यावर ककिलककला नावाच्या नगरीत भूतनंद, वंगगरी, िशशुनंदी, तयाचा भाऊ यशोनंदी आणण प्रवीरक हे एकशे सहा वर्षे राजय करतील. (२९-३३)


तयांना बाक्ह्लक नावाचे तेरा पुत्र होतील. तयांच्यानंतर पुष्पिमत्र नावाचा िबत्रय

आणण तयाचा पुत्र दिु मवत्र यांचे राजय असेल. बाक्ह्लक वंशातील राजे एकाच वेळी तिनरतिनराळ्या प्रदे शांवर राजय करतील. तयांपैक् सात आंध्रदे शाचे व सात कोसल दे शाचे

अगधपती होतील. काही ववदरू भूमीचे शासक तर काही तिनर्षध दे शाचे राजे होतील. (३४-३५)

यानंतर ववश्वस्फूजी मगध दे शाचा राजा होईल. हा दस ु रा पुरंजय, ब्राह्मण

इतयादी वणाांचे पुिलंद, यद,ू मद्र इतयादी म्लेंच्छांसारख्या जातींमध्ये रूपांतर करील. हा इतका दष्ु ट असेल क्, तो तीन वणाांिशवाय असलेल्या जनतेची स्थापना करील .

आपल्या शौयावने तो िबत्रयांचा ववध्वंस करील आणण पद्मवतीपुरी या राजधानीत हररद्वारापासून प्रयागपयांतच्या पथ् ृ वीचे राजय करील. हळू हळू सौराष्र , अवंती, आभीर, शूर, अबुद व आणण मालव दे शांतील ब्राह्मण संस्कारशून्य होतील. तसेच

राजेसद्ध ु ा शद्र ू तल् ु य होतील. िसंधत ु ट, चंद्रभागेचा तट, कौंतीपुरी आणण काश्मीर

पररसरावर प्राधान्येकरून शद्र ू ांचे , संस्कार व ब्रह्मतेज नाहीसे झालेल्या ब्राह्मणांचे , तसेच म्लेंच्छांचे राजय असेल. (३६-३९)

परीक्षिता ! हे राजे आचार-ववचाराच्या बाबतीत म्लेंच्छांसारखे असतील. हे

सववजण एकाच वेळी तिनरतिनराळ्या प्रांतांमध्ये राजये करतील. हे सगळे अधािमवक,

खोटारडे, कंजूर्ष आणण रागीट असतील. हे दष्ु ट लोक क्स्त्रया, मुले, ब्राह्मण यांना मारून टाकण्यात संकोच करणार नाहीत. दस ु र्यांच्या क्स्त्रया आणण धन हडप

करण्यासाठाी हे नेहमी उतसक ु असतील. यांची उन्नती ककंवा अधीपतन होण्यास वेळ

लागणार नाही. हे हलतया मनाचे व अल्पायर्ष ु ी असतील. हे संस्कारहीन कतवहायशन् ू य रजोगुण-तमोगुणाने हायापलेले , राजाच्या रूपातील म्लेंच्छ प्रजेला खाऊन टाकतील. (४०-४२)

राजेच असे असतील, तेहाहा दे शातील प्रजेचा स्वभाव, आचरण आणण बोलणे -

चालणेही तसेच असेल. राजांकडून त्रस्त झालेली प्रजा आपापसातसद्ध ु ा एकमेकांना त्रास दे ऊन नष्ट होईल. (४३)



स्कंध १२ वा - अध्याय २ रा किलयग ु ाचे धमव श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! बलवान काळाच्या प्रभावाने उततरोततर धमव,

सतय, पववत्रता, िमा, दया, आयुष्य, बळ आणण स्मरणशतती यांचा लोप होत जाईल. किलयुगामध्ये जयाच्याकडे धन-संपतती असेल, तयालाच लोक कुलीन, सदाचारी आणण

सद्गण ु ी मानतील. धमव आणण न्याय यांच्याबाबतीत शतती प्रभावी ठारे ल. वववाहसंबंध एकमेकांच्या आवडीवरून ठारतील. हायवहारात कपटालाच महततव असेल. स्त्री आणण

पुषार्षांचे श्रेष्ठातव तयांच्या रतितकौशल्यावषान ठारे ल. ब्राह्मण्याची ओळख ’जानवे’ एवढीच असेल. बाह्य वेर्षावरूनच आश्रम ठारे ल आणण बाह्य वेर्षावरूनच दस ु र्या आश्रमात प्रवेश करणे असेल. पैशािशवाय न्याय िमळू शकणार नाही. बोलण्यातील चातुयव हे च पांडडतय समजले जाईल. गररबी हे च दज व ततवाचे लिण असेल. आणण दांिभकपणा हे च ु न साधुतवाचे

लिण

असेल.

एकमेकांची

पसंती

प्रसाधनालाच स्नान समजले जाईल. (१-५)

हाच

वववाहसंस्कार

असेल

आणण

लोक दरू च्या जलाशयाला तीथव समजतील. डोतयावर केस राखणे हे सौंंदयावचे

गचन्ह समजले जाईल. आपले पोट भरणे हा मोठाा पुषार्षाथव असेल आणण ठाासून

बोलण्यालाच सतय मानले जाईल. कुटुंबाचे पालन-पोर्षण हे चातुयव समजले जाईल.

क्ती िमळववण्यासाठाी धमावचरण केले जाईल. अशा प्रकारे पथ् ृ वी जेहाहा अशा दष्ु टांनी

भरून जाईल, तेहाहा ब्राह्मण, िबत्रय , वैश्य आणण शूद्र यांपैक् जो बलाढ्य असेल, तोच राजा होईल. तया काळात लुटारूसारखे लोभी व रमाूर राजे प्रजेचे धन व बायका

पळवतील. तयांना िभऊन प्रजा डोंगर-दर्यात ककंवा जंगलात पळून जाईल. तयावेळी प्रजा भाजीपाला , कंदमुळे, मांस, मध, फळे -फुले आणण बबया इतयादी खाऊन आपले पोट भरील. कधी कोरडा दष्ु काळ पडेल तर कधी कर लादले जातील. कधी कडक थंडी

पडेल तर कधी दहमवर्षावव होईल. कधी तफ ु ान होईल, कधी उष्णता वाढे ल, तर कधी पूर येतील. या उतपातांनी आणण आपापसातील संघर्षावने प्रजेला अतितशय त्रास होईल


आणण ती नष्ट होईल. लोक तहान-भूक, रोग व अनेक प्रकारच्या गचंतांनी दीु खी होतील. किलयुगामध्ये माणसाचे जास्तीत जास्त आयुष्य वीस ककंवा तीस वर्षे असेल. (६-११)

किलकाळाच्या दोर्षांमळ ु े प्राण्यांची शरीरे लहान आणण रोगग्रस्त होऊ लागतील.

वणव आणण आश्रम यांचे धमव सांगणारा वेदमागव नष्टप्राय होऊन जाईल. धमवकायावत पाखंडी लोकांचे वचवस्व राहील. राजे चोरांसारखे लोकांना लुबाडतील . चोरी, खोटे

बोलणे, ववनाकारण दहंसा इतयादी अनेक प्रकारची वाईट कमे करून लोक उपजीववका चालववतील.

चारही

वणाांचे

लोक

शूद्रांप्रमाणे

होतील.

गाई

शेळ्यांप्रमाणॆ

लहान

शरीराच्या आणण कमी दध ू दे णार्या असतील. आश्रमही घरांसारखे होतील. वैवादहक संबंध असलेल्यांनाच नातलग मानले जाईल. (१२-१४)

धान्यांची रोपे आखड ू होत जातील. मोठाी झाडे शमीच्या झाडांप्रमाणे कमी

उं चीची व दाट सावली नसलेली होतील. ढगांमध्ये ववजाच जास्त चमकतील. घरे ही

सुनी सुनी होतील. अशा रीतीने किलयग ु ाच्या शेवटी माणसे गाढवासारखी होतील,

तेहाहा धमावचे रिण करण्यासाठाी भगवान स्वती सततवगुणाचा स्वीकार करून अवतार धारण करतील. (१५-१६)

सववशततीमान , सववस्वरूप, चराचराचे गुरू भगवान ववष्णू धमावचे रिण

करण्यासाठाी व साधूंना कमवबंधनातून सोडववण्यासाठाी अवतार घेतात. तया काळी शंभल नावाच्या गावाचा प्रमुख असणार्या ववष्णूयश नावाच्या एका श्रेष्ठा ब्राह्मणाच्या

घरी कल्क् नावाने भगवान अवतार घेतील. अष्टमहािसद्धींना संपन्न आणण सद्गुणांचे आश्रय , चराचर जगताचे स्वामी भगवान, दे वदतत नावाच्या वेगवान घोड्यावर स्वार

होऊन तलवारीने दष्ु टांचा नायनाट करतील. अतुलनीय तेज असणारे ते वेगवान घोड्यावरून पथ् ृ वीवरून संचार करतील आणण राजे म्हणवणार्या कोट्यावधी डाकंू चा संहार करतील. (१७-२०)

जेहाहा सवव लुटारूंचा संहार होईल, तेहाहा नगरातील आणण गावातील लोकांची

मने भगवान कल्क्ंच्या शरीराला लावलेल्या उटीच्या अतयंत पववत्र सुगंधी वायच् ू या


स्पशावने पववत्र होतील. तयांच्या हॄदयामध्ये सततवमूती भगवान वासुदेव ववराजमान

होतील. तयामुळे तयांची संतती बलवान होऊ लागेल. धमावचे रिण करणारे भगवान जेहाहा कल्क्च्या रूपाने अवतार घेतील, तेहाहा सतययुगाची सषा ु वात होईल आणण नवी संतती साक्तवक होईल. जेहाहा चंद्र , सूयव आणण बह ृ स्पती एकाच वेळी पुष्य नित्रात प्रवेश करतील, तयावेळी सतययुगाची सुषावात होईल. (२१-२४)

चंद्रवंश आणण सूयव व ंशामध्ये क्जतके राजे होऊन गेले ककंवा होतील, तया सवाांचे

मी थोडतयात वणवन केले. तुझा जन्म झाल्यापासून नंदाला राजयािभर्षेक होईपयांत

एक हजार एकशे पंधरा वर्षे होतील. जेहाहा आकाशात सप्तर्षींचा उदय होतो, तेहाहा प्रथम तयातील दोनच तारे ददसतात. तयांच्यामध्ये दक्षिणोततर रे र्षव े र मध्यभागी एक

नित्र ददसते. सप्तर्षी नित्राबरोबर मनुष्यांची शंभर वर्षेपयांत राहातात. ते तझ् ु या जन्माच्यावेळी आणण आतासुद्धा मघा नित्रात आहे त. (२५-२८)

भगवान ववष्णूंचा सतवमय श्रीकृष्णरूप अवतार जेहाहा परमधामाकडे गेला,

तेहाहाच किलयुगाने या जगात प्रवेश केला. तयामुळेच माणसे पापात रममाण झाली. जोपयांत लक्ष्मीपतींच्या चरणकमलांचा स्पशव पथ् ृ वीला होत होता, तोपयांत किलयुग

पथ् ृ वीवर येऊ शकले नाही. जयावेळी सप्तर्षी मघा नित्राभोवती कफरतात, तयाचवेळी किलयुग सुरू होते. दे वतांच्या कालगणनेनुसार किलयुगाचे आयष्ु य बाराशे वर्षाांचे म्हणजेच माणसांच्या कालगणनेनुसार चार लि बततीस हजार वर्षाांचे आहे . जेहाहा

सप्तर्षी मघा नित्रातन ू पूवावर्षाढा नित्रात गेलेले असतील, तयावेळी पथ् ृ वीवर नंदांचे राजय असेल. तेहाहापासन ू किलयुगाची वाढ होऊ लागेल. इतितहासवेततया ववद्वानांचे

म्हणणे आहे क्, जया ददवशी भगवान श्रीकृष्णांनी परम धामाकडे प्रयाण केले, तयाच ददवशी तयाच वेळी किलयुगाची सुषावात झाली. परीक्षिता ! दे वतांच्या कालगणनेनस ु ार जेहाहा एकहजार वर्षे होऊन जातील, तेहाहा किलयुगाच्या शेवटच्या ददवसात पुन्हा माणसांची मने, साक्तवक वतृ ती वाढून आपले खरे स्वरूप जाणतील. तेहाहापासून सतययुगाची पुन्हा सषा ु वात होईल. (२९-३४)

मी तल ु ा पथ् ु ंशाचे वणवन करून सांगगतले. तयाचप्रमाणे प्रतयेक ृ वीवरील मनव

यग ु ामध्ये ब्राह्मण, वैश्य आणण शद्र ू यांचीसद्ध ु ा वंशपरं परा असते, असे समज. राजन !


जे पुषार्ष आणण महातमे यांचे मी तुला वणवन करून सांगगतले, तयांची फतत नावे

आहे त. गोष्टींच्या रूपात असलेल्या तयांची फतत क्तीच पथ् ृ वीवर आहे . शंतनूचा भाऊ दे वापी आणण इक्ष्वाकुवंशातील मरू हे सध्या कलाप नावाच्या गावात आहे त. ते तीव्र योगबमाने युतत असे आहे त. किलयुगाच्या शेवटी, वासुदेवांच्या आज्ञेवरून ते पुन्हा

येथे येतील आणण पूवीप्रमाणेच वणावश्रमधमावची स्थापना करतील. सतय, त्रेता, द्वापार

आणण कली अशी चार युगे आहे त. याच रमामाने ती आपापल्या वेळी पथ् ृ वीवरील

प्राण्यांवर आपला प्रभाव पाडतात. परीक्षिता ! मी तल ु ा जे वणवन करून सांगगतले, ते सवव , तसेच इतर राजेसद्ध ु ा या पथ् ृ वीला ’माझी माझी’ म्हणत शेवटी मरून गेले. राजा

हे नाव असलेल्याही या शरीराचे शेवटी ककडा, ववष्ठाा ककंवा राख यातच रूपांतर होते.

तयासाठाी जो कोणतयाही प्राण्याला त्रास दे तो, तयाला आपला स्वाथवच समजत नाही. कारण शेवटी आपल्याला नरकच िमळणार, हे तयाला कळत नाही. ते लोक असा

ववचार करतात क्, आपले पूवज व जया अखंड पथ् ृ वीवर राजय करीत होते, ते आता माझ्या ताब्यात कसे राहील आणण माझ्यानंतर माझा मुलगा, नातू ककंवा माझे वंशज कशा त-हे ने याचा उपभोग घेतील? ते मूखव ह्या अग्नी, पाणी आणण मातीच्या शरीराला आपले मानतात आणण ही पथ् ृ वी आपली मानतात. शेवटी ते हे शरीर आणण

जग दोन्ही सोडून स्वती अदृश्य होतात. परीक्षिता ! जया जया राजांनी स्वसामथ्यावने या पथ् ृ वीचा उपभोग घेतला, तया सवाांना काळाने फतत कथेत िशल्लक ठाे वले. (३५४४)


स्कंध १२ वा - अध्याय ३ रा राजांचे वतवन आणण किलयग ु ाच्या दोर्षांपासन ू वाचण्याचा उपाय - नामसंक्तवन श्रीशुक म्हणतात - राजे लोक आपल्याला क्जंकण्यासाठाी उतावीळ झालेले

पाहून पथ् ृ वी तयांना हसते आणण म्हणते, " केवढे आश्चयव आहे पहा ! जे स्वती मतृ यच् ू या हातातील बाहुले आहे त, ते मला क्जंकून घेऊ इक्च्छतात. जे पाण्यावरील बुडबुड्याप्रमाणे असलेल्या शरीरावर फाजील ववश्वास ठाे वतात, तया सज ु ाण राजांचीही


ही इच्छा फोल ठारते. ते असाही ववचार करतात क्, आपण प्रथम मनासह आपल्या

पाचही इंदद्रयांवर ववजय िमळवू. तयानंतर आपल्या मंत्री, अमातय, नागररक, बांधव आणण

सवव

सेनेलासुद्धा

वश करून घेऊ.

अशा

रीतीने

शत्रल ू ा

क्जंकून रमामाने

समुद्रवलयांककत पथ् ृ वी क्जंकू. अशा प्रकारे मनात मनोरे रचणारे ते जवळ आलेल्या मतृ यूला पाहात नाहीत. समुद्रवलयांककत मला क्जंकल्यावर ते नवा प्रदे श क्जंकण्यासाठाी

समुद्राची सफर करतात. अंतीकरणजयाच्या तुलनेत हे ककती िुद्र फळ आहे ! कारण

मनोजयाचे फळ मत ु ती हे आहे . परीक्षिता ! मनू आणण तयांचे पुत्र जया मला सोडून

जेथन ू आले तेथे ररकाम्या हातांनी परत गेले, तया मला हे मख ू व राजे आता यद्ध ु ात

क्जंकून घेऊ इक्च्छतात. ’ही पथ् ृ वी आपली आहे ,’ ही गोष्ट जयांच्या गचततात ठााण दे ऊन बसली आहे , तया दष्ु टांच्या राजयात माझ्यासाठाी वपता-पुत्र आणण भाऊ-भाऊ सुद्धा आपापसात लढाई करतात. (१-७)

ते एकमेकांना म्हणतात, " अरे मख ू ाव ! ही सगळी पथ् ु ी ृ वी माझी आहे . तझ

नाही. " अशा प्रकारे माझ्यासाठाी एकमेकांशी स्पधाव करणारे राजे एकमेकांना मारतात

आणण स्वतीही मरतात. पथ ुव , मांधाता, ृ ,ू पुरूरवा, गाधी, नहुर्ष, भरत, सहस्त्रबाहू अजन सगर, राम, खट्वांग, धंध ु म ु ार, रघ,ू तण ृ बबंद,ू ययाती, शयावती, शंतनू, गय, भगीरथ, कुवलयाश्व, ककुतस्थ, नल, नग ृ , दहरण्यकिशपू, वत्र ृ ासुर, लोकद्रोही रावण, नमूची, शंबर, भौमासुर , दहरण्याि, तारकासुर, इतर अनेक दै तय आणण शक्ततशाली राजे

होऊन गेले. हे सववजण ज्ञानी होते, शूर होते, सवाांना क्जंकणारे होते, अक्जंतय होते,

तरीसुद्धा हे सगळे मरण पावले. राजन ! तयांनी अगदी अंतीकरणापासून माझ्यावर ममतव बाळगले. परं तु हे राजा ! काळाने तयांची इच्छा धळ ु ीला िमळावून तयांची

कहाणीच फतत िशल्लक ठाे वली. " परीक्षिता ! सवव लोकांत यशाचा ववस्तार करून, मरून गेलेल्या महान पुषार्षांच्या या कथा मी तुला सांगगतल्या. ज्ञान वैराग्याचा उपदे श करण्यासाठाीच हा वाणीचा ववलास आहे . यामध्ये पारमागथवक सतय काहीच नाही.

भगवान श्रीकृष्णांचे गण ु क्तवन सवव अमंगलाचा नाश करणारे आहे . महातमे नेहमी

तयांचेच गायन करीत असतात. श्रीकृष्णांच्या दठाकाणी अनन्य भततीची जयाला इच्छा असेल, तयाने नेहमी तयांचेच श्रवण करावे. (८-१५)


परीक्षिताने ववचारले - मुतिनवयव ! या किलयुगात कलीचे असंख्य दोर्ष लोक

कोणतया उपायांनी नाहीसे करू शकतील ? यािशवाय यग ु ांचे स्वरूप, तयांचे धमव, कल्पाची क्स्थती आणण प्रलयकालाचे प्रमाण, तसेच सववहायापक , सववशक्ततमान भगवंतांच्या कालरूपाचे सुद्धा मला वणवन करून सांगावे. (१६-१७)

श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! सतययुगामध्ये सतय, दया, तप आणण दान हे

संपूणव धमावचे चार पाय असतात. तया युगातील लोक चतुष्पाद धमावचे पालन करतात.

सतययुगातील बहुतक े लोक संतोर्षी, दयाळू, सवाांशी मैत्री असणारे , शांत, इंदद्रयतिनग्रही, सहनशील, समदशी आणण आतम्यात रममाण होणारे असतात. परीक्षिता ! अधमावचेही असतय,

दहंसा,

असंतोर्ष

आणण

कलह

हे

चार

पाय

आहे त.

यांच्या


त्रेतायुगामध्ये हळू हळू धमावचे पाय चतुथाांशाने िीण होत जातात. तया यग ु ात ब्राह्मणांचे आगधतय असणारे चार वणव असतात. लोकांमध्ये दहंसा आणण स्त्रीलंपटता

ववशेर्ष नसते. कमवकांड आणण तपश्चयाव यामध्ये तिनष्ठाा असणारे लोक धमव, अथव व काम यांचे सेवन करतात. अगधकांश लोक वेदांत पारं गत असतात. द्वापार यग ु ामध्ये अधमावच्या दहंसा , असंतोर्ष, खोटे पणा आणण द्वेर्ष या पायांची वाढ होते. तसेच

यामळ ु े धमावचे चार पाय असलेल्या तप, सतय, दया आणण दान यांमध्ये अध्यावने घट

होते. तया युगातील लोक यशस्वी, कमवकांडी आणण वेदांचे अध्ययन-अध्यापन करण्यामध्ये मोठाे ततपर असतात. लोक धनाढ्य कुटुंबवतसल आणण सुखी असतात.

तया युगात िबत्रय आणण ब्राह्मण या दोन वणाांचे प्राधान्य असते. किलयग ु ात अधमावच्या चारी पायांची मोठ्या प्रमाणात वाढ होते आणण तयामुळेच धमावचे चारही पाय िीण होऊ लागतात व तयांपैक् एक चतुथाांश भाग िशल्लक राहातो. शेवटी तोही

नाहीसा होईल. किलयुगामध्ये लोक लोभी, दरु ाचारी, कठाोर हृदयाचे, एकमेकांशी ववनाकरण वैर धरणारे , भाग्यहीन आणण आशाळभूत असतात. तया युगात लोकांमध्ये शद्र ू , कोणी यांचे वचवस्व असते. (१८-२५)

सवव प्राण्यांच्या दठाकाणी सततव, रज आणण तम असे तीन गुण असतात.

काळाच्या प्रेरणेने ते मनात कमी जास्त होत असतात. जयावेळी मन, बुद्धी आणण इंदद्रयांवर सततवगुणाचा प्रभाव असतो, तेहाहा सतययुग आहे असे समजावे. तयावेळी

माणसाला ज्ञान आणण तपश्चयाव यांची आवड असते. हे बुवद्धमान परीक्षिता ! जेहाहा


माणसांची भतती धमव, अथव आणण काम यांवर असते, तसेच अंतीकरणात रजोगुण प्रबळ असतो, तेहाहा त्रेतायुग आहे , असे समजावे. जयावेळी रज-तम प्रबळ झाल्यामुळे

लोभ, असंतोर्ष, अिभमान , दं भ, मतसर इतयादी दोर्ष ददसू लागतात, तसेच माणसांना सकाम कमे आवडतात, तेहाहा द्वापार यग ु आहे , असे समजावे. जयावेळी खोटे पणा, कपट, आळस, झोप, दहंसा, खेद, शोक, मोह, भय आणण दीनता यांची प्रधानता

असेल, तेहाहा तमोगुणप्रधान किलयुग आहे , असे समजावे. किलयुगात लोकांची दृष्टी

संकुगचत होईल, अगधकांश लोक अभागी व खादाड असतील, दररद्री असन ू ही मनात

मोठामोठ्या कामना करतील. क्स्त्रया स्वैराचारी होतील. दे शात चोर-लट ु ारूंची वाढ होईल. पाखंडी लोक वेदांना नावे ठाे वतील. राजे प्रजेचे रततशोर्षण करतील. ब्राह्मण पोट

भरणे

आणण

कामवासना

तप्ृ त

करणे

यातच

मग्न

असतील.

ब्रह्मचारी

ब्रह्मचयवव्रताचे पालन करणार नाहीत व अववत्रपणे राहू लागतील. गहृ स्थाश्रमी, भीक मागू लागतील. वानप्रस्थ, गावामध्ये राहू लागतील आणण संन्यासी धनाचे लोभी होतील. क्स्त्रयांची शरीरे लहान असली तरी तयांचा आहार जास्त असेल. तयांना संतती

पुष्कळ होईल. तया तिनलवजज , नेहमी ककवश बोलणार्या आणण चोरी व कपट करण्यात

मोठ्या धाडसी होतील. हायापारी हलतया वतृ तीचे व कपटाने हायापार करणारे होतील. संकटकाळ नसूनही सतपुषार्षांनी तयाजय मानलेला हायापार ते उगचत समजून करू लागतील. (२६-३५)

मालक सववश्रेष्ठा असला तरी तिनधवन असल्यास सेवक तयाला सोडून जातील.

सेवक संकटात असला तरी मालक तयाला सोडून दे ईल. गाय दध ू दे णे बंद करील, तेहाहा लोक तितचाही तयाग करतील. (३६)

कामवासना तप्ृ त करण्यासाठाी प्रेम करणारी किलयुगातील माणसे स्त्रीलंपट व

दीन होतील. ती माता-वपता, बंधू, िमत्र आणण नातलगांना सोडून बायकोच्या बहीणभावांकडून सल्ला घेऊ लागतील. शूद्र तपस्हायाचा वेर्ष घेऊन दान घेऊ लागतील. आणण धमावचे ज्ञान नसणारे उच्चसनावर बसून धमावचा उपदे श करू लागतील. हे राजा

! दष्ु काळामुळे आणण करांमुळे त्रासलेली किलयुगातील प्रजा नेहमी णखन्न राहील. अन्न नसलेल्या पथ्ृ वीवर पाऊस न पडण्याच्या भीतीने नेहमी हायाकूळ राहील.

किलयुगातील प्रजा अन्न -वस्त्र, पाणी, झोप, कामसुख, स्नान , अलंकार यांपासून


वंगचत राहील. लोकांचे ददसणे, वपशाच्चासारखे असेल. किलयुगात लोक, काही कवड्यांसाठाीसुद्धा मैत्री सोडून आपापसात भांडणे करतील आणण एवढे च नहाहे तर

आपल्या सग्या-सोयर्यांची हतया करतील आणण आपले वप्रय प्राणही गमावून बसतील. परीक्षिता ! किलयुगातील िुद्र माणसे फतत कामवासनापूती आणण आपले पोट भरणे यातच मग्न असतील. ती आपल्या म्हातार्या आई-बापांचे रिण करणार नाहीत आणण आई-वडडलसुद्धा सवव कामांत कुशल अशा पुत्रांना वेगळे ठाे वतील. (३७-४२) परीक्षिता

!

इंद्र,

ब्रह्मदे व

इतयादी

त्रैलोतयाचे

अगधपतीसुद्धा


चरणकमलांवर आपले मस्तक लववतात, तया जगताचे परम गुरू भगवंतांचीही

किलयुगामध्ये पाखंडामुळे बुवद्धभेद झालेली माणसे बहुधा पूजा करणार नाहीत. एखाद्या माणसाने मरतेवेळी हायाकुळतेने ककंवा पडताना, घसरताना, अगतितक होऊन जरी भगवंतांचे नाव घेतले, तरीसुद्धा तयाची सवव कमवबंधने तुटतात आणण तयाला उततम गती प्राप्त होते. परं तु किलयग ु ातील लोक तया भगवंतांच्या आराधनेला ववन्मख ु होतील. (४३-४४)

किलयुगामुळे वस्त,ू दठाकाणे आणण अंतीकरणे यांमध्ये उतपन्न झालेले दोर्ष

भगवंतांचे स्मरण केले असता नाहीसे होतात. हृदयत असलेले भगवान, श्रवण, संक्तवन, ध्यान, पूजन ककंवा आदरभाव बाळगला तरी मनष्ु याच्या हजारो जन्मातील

पापे नष्ट करतात. जसा सोन्याशी संबंध आल्यावर अग्नी तया धातूतील हीण नाहीसे

करतो, तयाप्रमाणे भगवान ववष्णू साधकांच्या हृदयात राहून तयांच्या अशभ ु वासना कायमच्या नाहीशा करतात. भगवान पषा ु र्षोततम हृदयामध्ये ववराजमान झाल्यावर

मनष्ु याचे अंतीकरण जसे शद्ध होते, तसे ते ववद्या, तपश्चयाव, प्राणायाम, सवव ु प्राण्यांववर्षयी मैत्रीचा भाव, तीथवस्नान, व्रत, दान, जप इतयादी कोणतयाही साधनाने होत नाही. (४५-४८)

परीक्षिता ! आता तझ् ु या मतृ यच ू ी वेळ जवळ आली आहे

. म्हणन ू च

एकाग्रगचतताने सववभावे भगवान श्रीकृष्णांची आपल्या हृदयिसंहासनावर स्थापना कर. असे केल्याने तल ु ा परमगती प्राप्त होईल. (४९)


मतृ युकाळ जवळ आलेल्यांनी भगवंतांचेच ध्यान करावे. परीक्षिता ! असे

केल्याने सवाांचे परम आश्रय आणण सवावतमा भगवान तयाला आपल्या स्वरूपात लीन

करून घेतात. परीक्षिता ! दोर्षांचा खक्जना असलेल्या किलयग ु ाच्या ठाायी एक मोठाा

गुण आहे . तो म्हणजे किलयुगात श्रीकृष्णांचे फतत संक्तवन केल्यानेच सवव आसतती

सुटून परमातम्याची प्राप्ती होते. सतययुगात भगवंतांच्या ध्यानाने , त्रेतायुगात यज्ञांनी,

द्वापारयुगात

पूजा-सेवेने

जे

फळ

िमळते,

भगवन्नमाचे क्तवन केल्यानेच प्राप्त होते. (५०-५२)

ते

किलयुगामध्ये

फतत


स्कंध १२ वा - अध्याय ४ था चार प्रकारचे प्रलय श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! परमाणूपासून दोन पराधावपयांतच्या काळाचे

स्वरूप आणण युगांचे पररमाण मी तुला सांगगतले. आता तू कल्पाची क्स्थती आणण

तयाचे प्रलय यांचे वणवनसद्ध ु ा ऐक. राजन ! एक हजार चतय ु ग ुव े िमळून ब्रह्मदे वाचा एक ददवस होतो. ब्रह्मदे वाच्य या एका ददवसाला कल्प म्हणतात. एका कल्पामध्ये चौदा

मनू होतात. कल्पाच्या शेवटी तिततकाच काळपयांत प्रलय राहतो. तयाला ब्रह्मदे वाची रात्र म्हणतात. तयावेळी या तितन्ही लोकांचा प्रलय होतो. याला नैिमक्ततक प्रलय

म्हणतात. या प्रलयाच्या वेळी सगळे ववश्व आपल्यात सामावून घेऊन ब्रह्मदे व आणण शेर्षशायी भगवान शयन करतात. अशा प्रकारे रात्रीनंतर ददवस आणण ददवसानंतर रात्र

होता होता जेहाहा ब्रह्मदे वाच्या गणनेनस ु ार शंभर वर्षे होतात, तेहाहा महततततव , अहं कार आणण पंचतन्मात्रा या सात प्रकृती मूळ प्रकृतीत ववलीन होऊन जातात. (१-५)

राजन ! याला प्राकृतितक प्रलय म्हणतात. या प्रलयामध्ये , प्रलयाचे कारण

तिनमावण झाल्यावर हे ब्रह्मांड आपले स्थूलरूप सोडून दे ऊन कारणरूपात िमसळून

जाते. परीक्षिता ! प्रलयाची वेळ आल्यावर ढग शंभर वर्षे पाऊस पाडीत नाहीत. तयामुळे अन्नाच्या अभावी तहान-भुकेने हायाकूळ होऊन प्राणी एकमेकांना खाऊ


लागतात. अशा प्रकारे काळाच्या उपद्रवामळ ु े वपडलेली सगळी प्रजा हळू हळू कमी होत

जाते. प्रलयकालीन सूयव आपल्या प्रचंड ककरणांनी समुद्र, प्राण्यांची शरीरे आणण

पथ् ृ वीवरील सगळा रस शोर्षून घेतो आणण पुन्हा तो रस पथ् ृ वीवर सोडत नाही. तयावेळी संकर्षवणांच्या मुखातून प्रलयकालीन अग्नी प्रगट होतो. वेगवान वायूमुळे तो

अग्नी आणखी वाढतो. तो पथ् ृ वीच्या खालील भागातील सात लोक भस्म करून

टाकतो. खालून येणारे आगीचे प्रचंड लोळ आणण वरून येणारी सूयावची प्रचंड उष्णता, यांमळ ु े तयावेळी वर-खाली, चारही बाजंन ू ी जळणारे

ब्रह्मांड पेटलेल्या शेणाच्या

गोवर्यांप्रमाणे वाटू लागते. तयानंतर प्रलयकालीन प्रचंड वायू शेकडो वर्षे वाहात राहतो. तया काळातील आकाश धरु ने आणण धळ ु ीने भरलेले असते. तयानंतर असंख्य रं गीबेरंगी ढग अतितशय मोठ्याने गजवना करून शेकडो वर्षेपयांत पाऊस पाडीत राहातात. तयावेळी ब्रह्मांडाच्या आतील सवव जग जलमय होते. (६-१३)

तेहाहा पाणी, पथ् गंध शोर्षून घेत.े गंध हा गण पाण्यात ववलीन ु ु ृ वीचा गण

झाल्यावर पथ् ु रस शोर्षून ृ वीचा प्रलय होतो. राजन ! यानंतर तेजतततव जलाचा गण घेते आणण जल नीरस होऊन तेजामध्ये ववलीन होते. तयानंतर वायू तेजाचा गण ु रूप याला ग्रासतो, तेहाहा ते तेज रूपरदहत होऊन वायम ू ध्ये लीन होते. आता आकाश वायूचा गुण जो स्पशव तयाला आपल्यामध्ये सामावून घेते आणण वायू स्पशवहीन होऊन

आकाशात ववलीन होतो. यानंतर तामस अहं कार आकाशाचा गुण जो शब्द तयाला ग्रासतो आणण आकाश शब्दहीन होऊन तयात ववलीन होते. याच रीतीने तैजस अहंकार

इंदद्रयांना आणण वैकाररक अहं कार इंदद्रयांच्या दे वतांना आणण इंदद्रयांच्या वतृ तींना आपल्यामध्ये लीन करून घेतो. तयानंतर महततततव अहं काराला आणण सततव इतयादी

गुण महतततवाला ग्रासतात. परीक्षिता ! नंतर काळाच्या प्रेरणेने अहाय्तत प्रकृती

गुणांना ग्रासते. तीच प्रकृती जगाचे कारण आहे . ती अहायतत, अनादी, अनंत, तिनतय आणण अववनाशी आहे . तितच्यावर काळाच्या अवयवांचा पररणाम होत नाही. कारण तयावेळी प्रकृतीमध्ये वाणी, मन, सततवगुण, रजोगण ु , तमोगुण, महततततव इतयादी हे

ववकार, प्राण, बुद्धी, इंदद्रये, तयांच्या दे वता इतयादी काहीच राहात नाही. तयावेळी

स्वप्न, जागत ु ुप्ती या तितन्ही अवस्था नसतात. आकाश, जल, पथ् ृ वी, वाय,ू ृ ी आणण सर्ष

अग्नी आणण सूयस व ुद्धा नसतात. सवव काही तिनदद्रस्तासारखे , शून्यासारखे असते. तया


अवस्थेला तकवसुद्धा करणे शतय नसते. तया अहायततालाच जगाचे मूलभूत तततव असे

म्हणतात. या अवस्थेचे नाव ’प्राकृत प्रलय’ असे आहे . तयावेळी पुषार्ष आणण प्रकृती या दोहोंच्या शतती काळाच्या प्रभावाने िीण होतात आणण असहाय्यपणे आपल्या मूळ स्वरूपात ववलीन होतात. (१४-२२)

यावेळी बुद्धी, इंदद्रये आणण तयांच्या ववर्षयांच्या रूपामध्ये तयांचे अगधष्ठाान

असलेले ज्ञानच भासते. तया सवाांना प्रारं भही आहे व शेवटही आहे . ते ददसू शकतात

आणण आपल्या अगधष्ठाानातून वेगळी अशी तयांना सतताही नाही. म्हणून ते सववथैव खोटे होत. जसे ददवा, डोळे आणण रूप हे तितन्हीही तेजाहून वेगळे नाहीत. तयाचप्रमाणे बुद्धी, इंदद्रये आणण तयांचे ववर्षय अगधष्ठाानस्वरूप ब्रह्मापेिा वेगळे नाहीत. मात्र ते ब्रह्म, या सवाांपेिा पूणप व णे वेगळे आहे . (२३-२४)

परीक्षिता ! जागत ृ ी, स्वप्न आणण सुर्षुप्ती ह्या बुद्धीच्याच अवस्था आहे त.

म्हणून यांचे कारण जो अंतरातमा तो ववष्व , तैजस आणण प्राज्ञरूपाने वेगवेगळा

भासतो. पण ती केवळ मायाच होय. हे ववश्व, उतपतती आणण प्रलयाने यत ु त असल्यामुळे अवयवयुतत आहे . जसे आकाशात ढग कधी असतात कधी नसतात.

तयाचप्रमाणे हे ववश्व ब्रह्माचे दठाकाणी कधी भासते, कधी भासत नाही. परीक्षिता ! जगात सवव अवयवयत ु त पदाथव नसले, तरी तयांचे अवयव खरे असतात. जसे वस्त्र

नाहीसे झाले, तरी तयाचे कारण असलेले सूत िशल्लक राहातेच. (तयाचप्रमाणे कायवरूप जगाच्या अभावीसद्ध ु ा कारणरूप ब्रह्म राहू शकते. ) वास्तववक ब्रह्मामध्ये जो हा कायवकारणभाव ददसतो, तोसद्ध ु ा केवळ भ्रम आहे . कारण, कायवभाव आणण कारणभाव हे

सापेि असन ू यांचा आरं भ आणण शेवट असतो. म्हणन ू यांना वास्तववक अक्स्ततव

नाही. जरी प्रपंचरूप कायव भासत असले, तरी ते अगधष्ठाान असलेल्या आतम्याहून जराही वेगळे नाही. जर याला आतम्यापेिा वेगळे मानले , तर तो गचद्रप ू आतम्याप्रमाणे स्वयंप्रकािशत मानावा लागेल आणण अशा क्स्थतीत तो आतम्याप्रमाणेच

(सतय) असल्याचे िसद्ध होईल. सतय वस्तू ब्रह्मामध्ये अनेकता आहे , असे एखाद्या

अज्ञानी माणसाला वाटले, तरी तयाचे ते वाटणे म्हणजे, महाकाश आणण घटाकाश

आकाशातील सूयव आणण पाण्यात प्रतितबबंब पडलेला सूयव ककंवा बाहे रील वायू आणण आतील वायू यांच्यामध्ये भेद आहे , असे वाटाण्यासारखेच आहे . (२५-३०)


जसे, हायवहारामध्ये माणूस एकाच सोन्याचे कंकण, कंु डल, इतयादी अनेक

रूपात रूपांतर करतो, तयाचप्रमाणे ववद्वान लोक लौककक आणण वैददक वाणीने

इंदद्रयातीत असणर्या आतमस्वरूप भगवंतांचेसुद्धा अनेक रूपांमध्ये वणवन करतात. ढग सूयावपासून उतपन्न होतो आणण सूयावमुळेच प्रकािशत होतो. तरीसुद्धा तो सूयावचाच अंश असलेल्या

डोळ्याला,

सूयावच्या

दशवनात

अडथळा


करतो.


अहं कारसुद्धा ब्रह्मापासूनच उतपन्न झाला आहे , ब्रह्मामुळेच प्रकािशत होतो आणण ब्रह्माचाच अंश असलेल्या जीवाला ब्रह्मस्वरूपाचा सािातकार होण्यात बाधक ठारतो.

सय ू ावपासन ू तिनमावण होणारे ढग जेहाहा ववखरु ले जातात, तेहाहा डोळा आपलेच स्वरूप

असलेल्या सय ू ावचे दशवन घेण्यास समथव होतो. तसाच , जेहाहा ज्ञानाने आतम्याची उपाधी असणारा अहंकार नाहीसा होतो, तेहाहा जीवाला आपल्या स्वरूपाचा सािातकार

होतो. परीक्षिता ! जीव जेहाहा या वववेकाच्या शस्त्राने मायामय अहं काराचे बंधन तोडून

टाकतो आणण आपल्या एकरस आतमस्वरूपाच्या सािातकारामध्ये क्स्थर होतो, तयाला आतयंतितक प्रलय म्हणतात. (३१-३४)

हे शत्रद ु मना ! तततवज्ञानी लोक, ब्रह्माददक सवव चराचराचे उतपतती आणण

प्रलय नेहमीच चालू असतात, असे सांगतात. नदीप्रवाहाप्रमाणे कालरूप प्रवाहाच्या वेगाने िणािणाला बदलणारे जे दे हादी पदाथव तयांच्या जया बदलणार्या अवस्था तेच

तयांचे उतपतती आणण प्रलय होत. आकाशातील तारे जसे नेहमी कफरत असतात, परं तु तयांचे कफरणे स्पष्टपणे ददसत नाही, तयाचप्रमाणे भगवंतांचे स्वरूप असलेल्या ह्या अनादी-अनंत काळामळ ु े पदाथाांच्या िणािणाला बदलणार्या अवस्था जाणवत नाहीत.

(हाच तिनतय प्रलय होय. ) परीक्षिता ! तिनतय प्रलय, नैिमक्ततक प्रलय, प्राकृतितक प्रलय आणण आतयंतितक प्रलय अशा चार प्रकारच्या प्रलयांचे वणवन मी तुला सांगगतले. काळाची गती ही अशी आहे . (३५-३८)

हे कुषाश्रेष्ठाा ! ववश्व-ववधाता, सवव प्राणी आणण शततींचे आश्रय असणार्या

भगवान नारायणांच्या या सवव लीला-कथा मी तुला थोडतयात सांगगतल्या तयांचे पूणव वणवन ब्रह्मदे वसुद्धा करू शकणार नाही. (३९)


जे लोक तरण्यास अतयंत कठाीण अशा संसार-सागराच्या पलीकडे जाऊ

इक्च्छतात, तयांना भगवंतांच्या कथाश्रवणाखेरीज दस ु री नौका नाही. तसेच जे लोक अनेक प्रकारच्या दीु खाग्नीने होरपळले आहे त, तयांच्यासाठाी भगवान पुषार्षोततमांच्या

कथारूप रसाच्या सेवनाखेरीज दस ु रे कोणतेही रसायन नाही. हे श्रीमद्भागवतपुराण सनातन

ीर्षी

नारायणांनी

पूवी

दे वर्षी

नारदांना

सांगगतले

आणण

तयांनी

कृष्णद्वैपायनांना प्रसन्न होऊन मला या वेदतुल्य श्रीभागवतसंदहतेचा उपदे श केला. हे

कुषाश्रेष्ठाा ! यानंतर काही काळाने जेहाहा शौनकादी ीर्षी नैिमर्षाराण्यामध्ये दीघवकाळ चालणार्या सत्राचा प्रारं भ करतील, तेहाहा तयांनी ववचारल्यावरून पुराणांचा वतता सत ू तयांना ही संदहता सांगेल. (४०-४३)


स्कंध १२ वा - अध्याय ५ वा श्रीशुकदे वांनी केलेला अंतितम उपदे श श्रीशुक


-

या

श्रीमद्भागवत

पुराणामध्ये

ब्रह्मदे व


रजोगुणातून आणण शंकर तमोगुणातून प्रगट झाले आहे त तया ववश्वातमा भगवान श्रीहरींचेच वारं वार वणवन आलेले आहे . हे

राजन ! आता तू ’मी मरे न’ हा

अज्ञान्यासारखा ववचार सोडून दे . शरीरासारखा तू पूवी कधीही जन्मलेला नाहीस. आणण तुझा जन्म न झाल्यामुळे शरीरासारखा आज तू नष्टही होणार नाहीस.

जयाप्रमाणे बीजापासन ू अंकुर आणण अंकुरापासून बीजाची उतपतती होते, तयाप्रमाणे तू पुत्र-पौत्राददकांच्या रूपानेही पुन्हा उतपन्न होणार नाहीस. कारण, लाकडापासून अग्नी जसा वेगळा असतो, तयाचप्रमाणे तूसुद्धा शरीर इतयादींहून वेगळा आहे स. (१-३) जसे स्वप्नात स्वतीचे मस्तक छाटलेले ददसते, पण ते खोटे

असते,

तयाचप्रमाणे जागत ृ ीतही मरण इतयादी सवव शरीराच्याच अवस्था ददसतात. आतम्याच्या

नहाहे त. तया पाहाणारा आतमा जन्म-मतृ यू-ववरदहत असतो. जसे घडा फुटल्यावर


घटकाश महाकाशरूप होते. तयाचप्रमाणे दे हपात झाल्यावर मुळचा ब्रह्मरूप जीवच पुन्हा ब्रह्म होतो. मनच आतम्यासाठाी शरीर, ववर्षय आणण कमाांची तिनिमवती करते आणण तया मनाची तिनिमवती करणारी अववद्याच जीवाला संसारात अडकवण्याला

कारणीभूत आहे . जोपयांत तेल, समई, वात आणण अग्नीचा संयोग असतो, तोपयांतच

ददहायामध्ये दीपकपण आहे , तयाचप्रमाणे जोपयांत आतम्याचा कमव, मन, शरीर आणण तयात राहाणार्या चैतन्याशी संबंध असतो, तोपयांतच तयाला जीवपण असते. आणण

रजोगण ु , सततवगण ु तसेच तमोगण ु यांच्या वतृ तींमळ ु े तयाला उतपन्न , क्स्थतीयत ु त व नष्ट हाहावे लागते. परं तु दे हातील स्वयंप्रकाशी आतम्याचा नाश होत नाही; कारण तो कायव-कारणाच्या पलीकडील आहे . तो आकाशाप्रमाणे सवाांचा आधार , तिनतय, तिनश्चल आणण अनंत आहे . म्हणून तयाच्यासारखा तोच आहे . (४-८)

हे राजन ! तू परमातम्याच्या गचंतनाने भरलेल्या आपल्या वववेक् बुद्धीने

आपल्याच अंतीकरणात असलेल्या परमातम्याचा सािातकार करून घे. तू मतृ यंच ू ाही

मतृ यू ईश्वर आहे स. म्हणन ू ब्राह्मणाच्या शापाने प्रेररत झालेला तिक तल ु ा भस्म करू

शकणार नाही. इतकेच नहाहे , तर मतृ यच ू े कोणतेही कारण तझ् ु याजवळही कफरकू शकणार नाही. " मीच परम धाम ब्रह्म आहे . परम पद ब्रह्म मीच आहे " याचे

अनुसंधान ठाे वल्याने तू स्वतीला आपल्या तिनषापागधक स्वरूपात क्स्थर करशील. (९११)

तयावेळी आपल्या ववर्षारी क्जभांनी ओठाांच्या कडा चाटीत आलेला तिक तझ् ु या

पायाला चावला, तरी तो तल ु ा ददसणार नाही. इतकेच नहाहे , तर तल ु ा आपले शरीर

आणण सारे ववश्व स्वतीहून वेगळे भासणार नाही. कारण तल ु ा तयावेळी स्वतीसह सवव ब्रह्मच अनुभवाला येईल. हे आतमस्वरूप परीक्षिता ! ववश्वातमा भगवंतांच्या

लीलेसंबंधी तू जे ववचारले होतेस ना, तयाचे मी तुला उततर ददले. आता आणखी काय ऐकू इक्च्छतोस? (१२-१३)



स्कंध १२ वा - अध्याय ६ वा परीक्षिताची परमगती, जनमेजयाचे सपवसत्र आणण वेदांचे शाखाभेद सूत म्हणतात - चराचरात स्वतीला पाहाणार्या आणण समदशी हायासनंदन

श्रीशुक मुनींनी सांगगतलेले ऐकून परीक्षिताने मस्तक लववून तयांच्या चरणांना नमस्कार केला आणण हात जोडून तो तयांना म्हणाला. (१)

राजा म्हणाला - भगवन ! कषाणेचे मूतितवमंत स्वरूप अशा आपण माझ्यावर

कृपा करून मला अनादी, अनंत अशा श्रीहरींचे स्वरूप आणण लीला सािात

सांगगतल्या. आपल्या कृपेने मी कृतयकृतय झालो. अनेक दीु खांनी पोळलेल्या अज्ञानी प्राण्यांवर भगवन्मय महातम्यांची कृपा होणे, ही काही आश्चयावची गोष्ट नाही, असे

मला वाटते. जया पुराणात भगवान श्रीहरींचे वणवन केले आहे , ते हे महापुराण आपल्याकडून आम्ही ऐकले. (२-४)

गुषावयव ! आपण मला परम शांतितस्वरूप ब्रह्मामध्ये क्स्थर करून अभय ददले.

आता मला तिक इतयादी कोणापासूनही मतृ यूचे भय वाटत नाही. ब्रह्मन ! आता

आपण मला अनुमती द्या, म्हणजे मी मौन धारण करीन आणण कामनांचे संस्कार नाहीशा झालेल्या गचतताला परमातम्यामध्ये ववलीन करून आपल्या प्राणांचा तयाग

करीन. आपण उपदे श केलेल्या ज्ञान आणण ववज्ञानामध्ये क्स्थर झाल्यामुळे माझे अज्ञान कायमचे नाहीसे झाले. भगवंतांच्या परम कल्याणरूप स्वरूपाचा आपण मला सािातकार घडववला. (५-७)

सूत म्हणतात - असे म्हणून राजाने महर्षी श्रीशुकांची पूजा केली. नंतर ते

परीक्षिताचा

तिनरोप

घेऊन

बरोबरीच्या

मुनींसह

तेथून

तिनघून

गेले.

राजर्षी

परीक्षितानेसुद्धा स्वतीच अंतरातम्याला परमातम्यात एकरूप करून तो तयाच्या ध्यानात

मग्न झाला. तयावेळी तयाचा श्वासोच््वासही चालत नहाहता. जणू एखादा वि ृ असावा

, तसा तो भासत होता. तो गंगातीरावर पूवेकडे टोके असलेल्या कुशासनावर उततरे कडे तोंड करून बसला. तयाची आसतती आणण संशय नाहीसे झाले होते. आता तो ब्रह्म आणण आतम्याच्या एकतारूप महायोगामध्ये क्स्थर होऊन ब्रह्मस्वरूप झाला. (८-१०)


ीर्षींनो ! रमाुद्ध मुतिनकुमार श्रंग ृ ीने , परीक्षिताला दं श करण्यासाठाी पाठाववलेला

तिक राजाकडे येत असता, वाटे त तयाने कश्यप नावाच्या एका ब्राह्मणाला पादहले.

सापाचे ववर्ष उतरववण्यात तो तिनष्णात होता. तयाला पुष्कळ धन दे ऊन तप्ृ त करून

तिकाने तेथूनच परत पाठाववले. नंतर इच्छे नुसार रूप धारण करू शकणार्या तिकाने ब्राह्मणाचे रूप घेऊन राजाजवळ जाऊन पुन्हा सपवरूप घेऊन तयाला दं श केला. तयाआधीच राजर्षी ब्रह्मरूप झाला होता. आता तिकाच्या ववर्षाच्या आगीने तयाचे शरीर सवाांदेखतच ततकाळ जळून भस्म झाले. (११-१३) तेहाहा

पथ् ृ वी,

आकाश

आणण

सवव

ददशांमध्ये

मोठाा

हाहाकार

माजला.

परीक्षिताची परमगती पाहून दे वता, असुर, माणसे इतयादी सववजण आश्चयवचककत झाले. दे वतांच्या दं द ु भ ु ी वाजू लागल्या. गंधवव आणण अप्सरा गायन करू लागल्या. "उततम, उततम" असे म्हणत दे व पुष्पवर्षावव करू लागले. (१४-१५)

जनमेजयाने जेहाहा ऐकले क्, आपल्या वपतयाला तिकाने दं श केला, तेहाहा

तयाला अतितशय रमाोध आला. आणण तो ब्राह्मणांसह ववगधपूवक व अक्ग्नकंु डामध्ये सापांचे हवन करू लागला. सपवसत्राच्या प्रजविलत अग्नीमध्ये मोठा-मोठाे सपव भस्मसात होताना

पाहून तिक भयभीत होऊन इंद्राला शरण गेला. तेहाहा अजन ू ही तिक आलेला नाही, असे पाहून राजा जनमेजय ब्राह्मणांना म्हणाला, " तो नीच तिक अजून भस्मसात कसा झाला नाही ? " ब्राह्मण म्हणाले, " राजेंद्रा ! शरण आलेल्या तिकाचे इंद्र रिण करीत आहे . तयाने तिकाला स्वतीजवळ क्स्थर ठाे वलेले असल्याने तो

अक्ग्नकंु डात पडत नाही. " ते ऐकून बुवद्धमान जनमेजय ीक्तवजांना म्हणाला, " ब्राह्मणांनो ! आपण इंद्रासह तिकाला अक्ग्नकंु डात का आणन ू टाक्त नाही ? " ते ऐकून ब्राह्मणांनी तया यज्ञामध्ये आहुती म्हणून इंद्रासह तिकाला येण्याचे आवाहन केले. ते म्हणाले- " अरे तिका ! मषाद्गणांचा सहचर इंद्र याच्यासह तू या अक्ग्नकंु डात ताबडतोब येऊन पड. " ब्राह्मणांनी जेहाहा असा कठाोर मंत्र म्हटला ,

तेहाहा इंद्र, आपल्या स्थानापासून तिनघाला. ववमानात तिकासह बसलेला इंद्र काय करावे, हे न कळून अतितशय गोंधळून गेला. आकाशातून ववमानात तिकासह बसलेला इंद्र अक्ग्नकंु डात येऊन पडू लागलेला पाहून, अंगगरानंदन बह ृ स्पती राजा जनमेजयाला


म्हणाले. हे नरें द्रा ! सपवराज तिकाला मारणॆ तुला शतय नाही. कारण हा अमत ृ प्याला आहे , म्हणून अजरामर झाला आहे . (१६-२४)

हे राजन ! जगातील प्राणी आपापल्या कमावनस ु ारच जीवन, मरण आणण

मरणोततर गती प्राप्त करतात. कमावहायतितररतत दस ु रा कोणीही, कोणालाही सख ु -दख ु दे ऊ शकत नाही. हे जनमेजया ! साप, चोर, आग, वीज पडणे, तहान-भूक, रोग

इतयादी तिनिमतताने प्राणी मरण पावतात. हा सवव प्रारब्ध -कमावचाच भोग होय. राजन ! म्हणून हे अिभचाररक कमव बंद कर. पुष्कळसे तिनरपराध साप मेले. नाहीतरी सवव प्राणी आपापले प्रारब्ध-कमवच भोगत असतात. (२५-२७)

सत ू म्हणतात - महर्षी बह ृ स्पतींच्या म्हणण्याचा आदर कषान जनमेजयाने

“ठाीक आहे .” असे म्हणून सपव-सत्र बंद केले आणण बह ृ स्पतींची पूजा केली. ही सवव तया भगवान ववष्णूंची अतिनववचनीय महामाया होय. दहच्यामळ ु े च भगवंतांचे स्वरूपभूत जीव, रमाोध इतयादी गुणवतृ तींच्या द्वारे मोहाने शरीरांवर रागद्वेश इतयादी करतात. पण

आपल्या प्रयतनाने दहच्यापासून परावतृ त होऊ शकत नाहीत. हा दं भी आहे , अशा प्रकारची बुद्धी ही माया होय. आतमज्ञानी लोक जेहाहा आतमचचाव कषा लागतात, तेहाहा ती तया परमातम्याच्या स्वरूपामध्ये तिनभवयरूपाने प्रकािशत होत नाही. मायेच्या

आश्रयाने राहणारे तिनरतिनराळ्या प्रकारचे वववाद तसेच संकल्प-ववकल्पातमक मन जेथे नाही, तेच परमातमततव होय. कमव, ते करण्यासाठाी लागणारी सामग्री आणण तयाचे

फळ या तितघांनी वेढलेला अहं कारातमक जीव, हे सवव जयाच्यामध्ये नाही, तो आतमस्वरूप परमातमा कोणाकडून बागधत होत नाही क्, कोणाचा बाधक होत नाही.

म्हणन मन ू ु ीने मनाच्या मायामय वतृ तींचा बाध करून आतमस्वरूपामध्ये ववहार

करावा. मुमूि,ू परमपदाहायतितररतत सवव वस्तूंचा “नेतित-नेतित” या श्रुतितवचनाने तिनर्षेध करून जी वस्तू प्राप्त करून घेतात, क् क्जचा कधी तिनर्षेध होऊ शकत नाही आणण

कधी तयागही होऊ शकत नाही, ती वस्तू म्हणजे भगवंतांचे परमपद आहे , असे सवव महातमे सांगतात. आपले गचतत एकाग्र करणारे पुषार्ष अंतःकरणाची अशुद्धी नाहीशी करून अनन्य प्रेमभावाने पररपूणव अशा ह्रदयाने तयाच परमपदाला आिलंगन दे ऊन आणण तयातच ववलीन होऊन जातात. जयांच्या अंतःकरणात शरीराबद्दल अहं भाव नाही

आणण तयाच्याशी संबंगधत असलेल्या घर इतयादी पदाथाांववर्षयी ममता नाही, तयाच


लोकांना भगवान ववष्णूंच्या या परमपदाची प्राप्ती होते. हे परमपद िमळववण्यासाठाी दस ु र्याचे कटू बोलणे सहन करावे. कोणाचाही अपमान करू नये. या शरीराववर्षयी

आसतती ठाे वून कोणाशीही वैर करू नये. अकंु दठात ज्ञान असणार्या श्रीहायासांना

नमस्कार असो. तयांच्या चरणकमलांचे ध्यान करूनच मला या श्रीमद्भागवतमहापुराणाचे ज्ञान प्राप्त झाले आहे . (२८-३५)

शौनकाने म्हटले - हे सूत महोदय ! वेदांचे आचायव असणार्या महातम्या

वेदहायासांच्या पैल इतयादी िशष्यांनी ककती प्रकारांनी वेदांचे भाग केले, हे आपण आम्हांला सांगावे. (३६)

सत व ष्ृ टीचे ज्ञान संपादन ू म्हणाले - ब्रह्मन ! परमेष्ठाी ब्रह्मदे व जेहाहा पूवस

करण्यासाठाी एकाग्रगचतत झाले, तयावेळी तयांच्या ह्रदयाकाशातून नाद उमटला. जीव

जेहाहा आपल्या मनोवतृ ती रोखतो, तेहाहा तयालासुद्धा तया अनाहत-नादाचा अनुभव येतो. (३७)

हे

ब्रह्मर्षे

!

योगी

जया

नादाची

उपासना

करून



अंतःकरणातील द्रहाय(अगधभत ू ), करमाया (अध्यातम) आणण कारक (अगधदै व) रूप दोर्ष

नाहीसे करून, मोि प्राप्त करून घेतात, तयाच अनाहत नादापासन ू ‘अ’ कार, ‘उ’ कार आणण ‘म’ कार रूप तीन मात्रांनी यत ु त असा ॐकार प्रगट झाला. हा ॐकार हे च प्रकृतीचे अहायततातून हायततरूपात प्रगट होणे. हा स्वयंप्रकाशी असून परब्रह्माचा बोध

करून दे णारा आहे . जेहाहा कान ऐकत नसतात, तेहाहासुद्धा जो हा ॐकार ऐकतो, तसेच सवव इंदद्रयांच्या अभावीही जयाला ज्ञान असते, जो परमातम्यापासून ह्रदयाकाशात प्रगट होऊन वेदरूप वाणीला अिभहायतत करतो, तोच हा ॐकार. आपला आश्रय असणार्या

परब्रह्माचा ॐकार हा सािात वाचक आहे आणण तो सवव मंत्र, उपतिनर्षदे आणण वेदांचे सनातन बीज आहे . (३८-४१)

हे शौनका ! ‘अ’, ‘उ’, आणण ‘म’ हे ॐकाराचे तीन वणव आहे त. हे च तीन वणव

सतव, रज, तम, या तीन गुणांना, ीक् , यजुः, साम या तीन नावांना, भूः, भुवः, स्वः या तीन अथाांना आणण जागत ृ ी, स्वप्न, सुर्षुप्ती या तीन वतृ तींना धारण करतात.


यानंतर भगवान ब्रह्मदे वांनी यापासूनच अंतःस्थ (य, र, ल, व), ऊष्म (श, र्ष, स, ह), स्वर (‘अ’पासून ‘औ’ पयांत) तसेच र्हस्व आणण दीघव इतयादी लिणांनी युतत अशी

वणवमाला उतपन्न केली. तयाच वणवमालेच्या योगाने तयांनी आपल्या चार मुखांपासून होता, अध्वय,ूव उद्राता आणण ब्रह्मा या चार ीक्तवजांचे कमव सांगण्यासाठाी ॐकार

आणण वेदाध्ययनामध्ये कुशल असणार्या आपल्या ब्रह्मर्षी पुत्रांना वेदांचे िशिण ददले. धमावचा उपदे श करणार्या तयांनी नंतर आपल्या पुत्रांना ते िशकववले. (४२-४५) तयानंतर

तयांच्याच

नैक्ष्ठाक

ब्रह्मचारी

िशष्य-प्रिशष्यांच्या

द्वारे

चारही

युगांमध्ये परं परे ने वेदांचे रिण होत रादहले. द्वापर युगाच्या शेवटी महर्षींनी तयांचे

ववभागसुद्धा केले. ब्रह्मवेततया ीर्षींनी कालमानानुसार लोकांचे आयुष्य, शतती आणण बुद्धी कमी होत असलेली पाहून आपल्या ह्रदयात ववराजमान असलेल्या परमातम्याच्या प्रेरणेने वेदांचे अनेक ववभाग केले. (४६-४७)

हे भाग्यवान शौनका ! या वैवस्वत मन्वन्तरामध्ये सुद्धा ब्रह्मदे व, शंकर

इतयादी लोकपालांच्या प्राथवनेवरून, अणखल ववश्वाला जीवन दे णार्या भगवंतांनी, धमावचे रिण करण्यासाठाी पराशरांपासून सतयवतीच्या दठाकाणी आपले अंशांश-कलास्वरूप अशा हायासांच्या रूपामध्ये अवतार घेऊन वेदांचे चार ववभाग केले. जयाप्रमाणे मण्यांच्या

राशीतून

वेगवेगळ्या

जातीचे

मणी

तिनवडून

वेगवेगळे

केले

जातात,

तयाचप्रमाणे बुवद्धमान हायासांनी मंत्र-समुदयांमधून तिनरतिनराळ्या ववर्षयानुसार मंत्रांचे वगीकरण करून तयातन ू ीग,् यजःु , साम आणण अथवव या चार संदहता तयार केल्या

व आपल्या चार िशष्यांना बोलावून प्रतयेकाला एकेका संदहतेचे िशिण ददले. तयांनी पदहली ीतसंदहता पैलाला, यजःु संदहता वैशंपायनाला, सामवेद जैिमनीला आणण अथवववेद सुमंतू नावाच्या िशष्याला िशकववला. शौनका ! पैल मुनीने आपल्या संदहतेचे

दोन ववभाग करून एक इंद्रप्रिमतीला आणण दस ु रा बाष्कल याला िशकववला. तयानेसुद्धा

आपल्या शाखेचे चार ववभाग करून ते आपले िशष्य बोध्य, याज्ञवतल्य, पराशर आणण अक्ग्निमत्र यांना िशकवले. संयमशील इंद्रप्रिमतीने प्रतितभाशाली मांडूकेय ीर्षीला

आपली संदहता िशकववली. मांडूकेयाचा िशष्य दे विमत्राने सौभरी इतयादी ीर्षींना वेद िशकववले. मांडूकेयाच्या मुलाचे नाव शाकल्य. तयाने आपल्या संदहतेचे पाच ववभाग करून ते वातस्य, मुद्रल, शालीय, गोखल्य आणण िशिशर नावांच्या िशष्यांना िशकववले.


शाकल्याचा आणखी एक जातूकण्यवमुनी नावाचा िशष्य होता. तयाने आपल्या संदहतेचे

तीन ववभाग करून ते, तयासंबंधीच्या तिनरूततासह, बलाक, पैज, वैताल आणण ववरज

या नावाच्या आपल्या िशष्यांना िशकववले. बाष्कलाचा पुत्र बाष्कली याने सवव शाखांपासून “वालणखल्य” नावाची एक शाखा रचली. ती बालायनी, भजय आणण कासार यांनी आतमसात केली. या ब्रह्मर्षींनी ीग्वेदाच्या या शाखा आतमसात केल्या. वेदांच्या

ववभाजनाचा हा इतितहास जो माणूस श्रवण करतो,तयाची सवव पापांपासून सुटका होते. (४८-६०)

वैशंपायनाच्या काही िशष्यांचे नाव चरकध्वयूव होते. यांनी आपल्या गुरूदे वांच्या

ब्रह्महतया-पापाचे प्रायक्श्चतत करण्यासाठाी एका व्रताचे अनुष्ठाान केले. म्हणून यांचे नाव चरकाध्वयूव पडले. वैशप ं ायनाचा एक िशष्य याज्ञवल्तय होता. तो आपल्या गुरूंना

म्हणाला - “अहो भगवन ! या चरकाध्वयूच् ां या अंगी फारच थोडी शतती आहे . या व्रतपालनाने ककतीसा लाभ होणार ? आपल्या प्रायक्श्चततासाठाी मी फार कडक

तपश्चयाव करीन.” याज्ञवल्तयमन ु ीचे हे म्हणणे ऐकून वैशंपायनाला अतितशय रमाोध

आला. तो म्हणाला, “बस कर ! ब्राम्हणांचा अपमान करणार्या तझ् ु यासारख्या िशष्याची मला आवश्यकता नाही. माझ्याकडून जे काही अध्ययन केलेस, ते ताबडतोब

टाकून जा !” दे वराताचा पुत्र याज्ञवल्तयाने गुरूजींनी सांगताच तयांनी िशकववलेला यजुवेद ओकून टाकला आणण तो तितथून तिनघन ू गेला. यजुवेद टाकलेला मुनींनी पादहला, तेहाहा तो घेण्याच्या लालसेने तयांनी तितक्ततर पक्ष्याचे रूप घेऊन ती संदहता

घेतली. यजव ु ेदाच्या या सुंदर शाखा तैक्ततरीय नावाने प्रिसद्ध झाल्या. शौनका ! नंतर

याज्ञवल्तयाने गुरूंच्याजवळही नसतील, अशा श्रुती िमळववण्यासाठाी भगवान सय ू ाांची स्तुती केली. (६१-६६)

याज्ञवल्तय म्हणाले- हे भगवन सूयद व े वा ! मी आपणास नमस्कार करीत आहे .

आपण संपूणव जगाचे आतमा आणण कालस्वरूप आहात. ब्रह्मदे वापासून गवतापयांत जे जरायज ु , अंडज, स्वदे ज आणण उक्भ्दजज असे चार प्रकारचे प्राणी आहे त, तया सवाांच्या

ह्रदयाच्या आत आणण बाहे र आकाशासारखे हायापलेले असन ू ही आपण उपाधींच्या

धमावपासून अिलप्त राहाणारे अद्ववतीय भगवान आहात. आपणच िण, लव, तिनमेर्ष इतयादी अवयांनी संघदटत झालेल्या संवतसरांच्या द्वारा तसेच पाण्याचे ग्रहण व


ववसजवन यांच्याद्वारे

सवव लोकांची जीवनयात्रा चालवीत आहात. (या दठाकाणी

‘ततसववतुवरव े ण्यम’् चा आशय आहे .) हे प्रभो ! आपण सवव दे वतांमध्ये श्रेष्ठा आहात.

जे लोक दररोज तीन वेळा वेदामध्ये सांगगतल्यानुसार आपली उपासना करतात, तयांची सवव पापे आणण दःु खांची बीजे आपण भस्मसात करून टाकता. हे सूयद व े वा

!आपण सवव सष्ृ टीचे मूळ कारण तसेच सवव प्रकारच्या ऐश्वयाांचे स्वामी आहात. म्हणून आम्ही आपल्या या तेजोमय मंडलाचे पूणव एकाग्रतेने ध्यान करीत आहोत. (या दठाकाणी ‘भगदोष दे वस्य धीमदह’ चा आशय आहे .) आपण सवाांचे आतमा आणण

अंतयावमी आहात. जगातील चराचर आगश्रत आहे . आपणच तयांच्या अचेतन मन,

इंदद्रये आणण प्राणांचे प्रेरक आहात. ( या दठाकाणी ‘गधयो यो नः प्रचोदयात’् चा आशय आहे .) हा लोक दररोज अंधकाररूप अजगराच्या ववरमााळ दाढे त सापडून प्रेतासारखा होऊन जातो. आपण परम दयाळू आहात. म्हणूनच आपल्या फतत दृक्ष्टनेच याला सचेतन करता आणण वेळोवेळी परम कल्याणाचे साधन असलेल्या धमावनुष्ठाानमध्ये

लावून तयांना आतमािभमुख करीत असता. राजा जसा दष्ु टांना भयभीत करीत

आपल्या राजयामध्ये कफरत असतो, तयाचप्रमाणे आपणसुद्धा दष्ु टांना भयभीत करीत ववचरण

करीत

असता.

सवव

ददतपाल

चारही

बाजूंनी

दठाकदठाकाणी

कमळाच्या

कळीप्रमाणे असणार्या आपल्या ओंजळींनी आपल्याला पूजासामग्री समवपवत करीत असतात. भगवन ! आपली दोन्हीही चरणकमले तितन्ही लोकांच्या गुरूंनी वंददली

आहे त. आजपयांत कोणालाही न िमळालेल्या यजव ु ेदाची प्राप्ती हाहावी, म्हणन ू मी आपल्या तया चरणयग ु लांना शरण आलो आहे . (६७-७२)

सूत म्हणतात - अशी स्तुती केली, तेहाहा प्रसन्न होऊन भगवान सूयाांनी

घोड्याच्या रूपात प्रगट होऊन आतापयांत कोणालाही प्राप्त न झालेला यजव ु ेद तयाला ददला. याज्ञवल्तयमुनीने तया यजुवेदाच्या पंधरा शाखांची रचना केली. तयाच वाजसनेय नावाने प्रिसद्ध आहे त. काण्व, माध्यंददन इतयादी ीर्षींनी तया ग्रहण केल्या. (७३-७४)

सामवेदी जैिमनीचा पुत्र सुमंतुमुनी आणण नातू सुन्वान होता. जैिमनीने तयांना

प्रतयेक् एक-एक संदहता िशकववली. जैिमनी मुनीचा सुकमाव नावाचा श्रेष्ठा िशष्य होता.

एका वि ृ ाच्या पुष्कळ फांद्या असतात, तयाप्रमाणे सुकम्यावने सामवेदाच्या एक हजार संदहता

रचल्या.

सुकमावचे

िशष्य,

कोसलदे शचा

दहरण्यनाभ,

पौष्यंजी

व


ब्रह्मवेततयांमध्ये श्रेष्ठा आवन्तय हे होते. तयांनी या शाखा आतमसात केल्या. पौष्यंजी आणण आवन्तय यांचे पाचशे िशष्य होते. ते उततरे कडील राहाणारे असल्याने तयांना

औदीच्य सामवेदी म्हणत. तयांनाच प्राच्य सामवेदी असेही म्हणतात. पौष्यजींचे

लौगािी, मांगली, कुल्य, कुसीद आणण कुिी नावाचे आणखीही िशष्य होते. तयांपैक्

प्रतयेकाने शंभर शंभर संदहतांचे अध्ययन केले. दहरण्यनाभाचा कृत नावाचा िशष्य होता. तयाने आपल्या िशष्यांना चोवीस संदहता िशकववल्या. संयमी आवन्तयाने रादहलेल्या संदहता आपल्या िशष्यांना ददल्या. (७५-८०)


स्कंध १२ वा - अध्याय ७ वा अथवववेदाच्या शाखा आणण पुराणांची लिणे सत ू म्हणतात - सम ु ंतम ु न ु ी अथवववेदाचे ज्ञानी होते. आपली संदहता तयांनी

आपला िशष्य कबंध याला िशकववली. कबंधाने तया संदहतेचे दोन भाग करून पथ्य

आणण वेददशव यांना ती िशकववली. वेददशावचे शौतलायनी, ब्रह्मबली, मोदोश आणण वपप्पलायनी या नावाचे िशष्य होते. आता पथ्याच्या िशष्यांची नावे ऐका. शौनका !

कुमुद, शुनक आणण अथवववेतत जाजली असे पथ्याचे तीन िशष्य होते. अंगगरा गोत्राचा

शुनक याचे बभ्रू आणण सैंधवायन असे दोन िशष्य होते. तयांनी दोन संदहतांचे

अध्ययन केले. अथवववेदाच्या आचायाांमध्ये यांच्याखेरीज सैंधवायन इतयादींचे िशष्य सावण्यव इतयादी, तसेच नित्रकल्प, शांती, कश्यप, आंगगरस इतयादी पुष्कळ ववद्वान होऊन गेले. आता मी तुम्हांला पौराणणकांच्यासंबंधी ऐकववतो. (१-४)

त्रय्याषाणी, कश्यप, सावणी, अकृतव्रण, वैशंपायन आणण हारीत असे सहा

पुराणांचे आचायव प्रिसद्ध आहे त. हायासांचे िशष्य असलेल्या माझ्या वडडलांच्याकडून हे

एक-एक संदहता िशकले होते. या सहाही आचायाांकडून मी सवव संदहतांचे अध्ययन

केले. याखेरीज आण्खी चार मूळ संदहता, कश्यप, सावणी, परशुरामांचे िशष्य


अकृतव्रण आणण मी अशा चौघांनी िशष्य असलेल्या श्रीरोमहर्षवणाकडून यांचे अध्ययन केले. (५-७)

शौनका ! ब्रह्मर्षींनी वेद आणण शास्त्रे यांनस ु ार पुराणांची लिणे सांगगतली

आहे त, ती लिपूवक व ऐक. शौनका ! परु ाणे जाणणारे ववद्वान असे सांगतात क्,

पुराणांची सगव, ववसगव, वतृ ती, रिा, मन्वन्तर, वंश, वंशानुचररत, संस्था (प्रलय), हे तू (ऊती) आणण अपाश्रय अशी दहा लिणे आहे त. काही आचायव पुराणांची पाचच लिणे

मानतात. दोघांचेही म्हणणे बरोबर आहे ; कारण महापुराणांची दहा लिणे असतात आणण लहान पुरणांची पाच. जेहाहा मूळ प्रकृतीतील साम्यावस्थेत असलेले गुण प्रिुब्ध

होतात, तेहाहा महततततवाची उतपतती होते. महततततवापासून तामस, राजस, आणण साक्तवक असा तीन प्रकारचा अहंकार तिनमावण होतो. यापासन ू च या उतपक्ततरमामाला ‘सगव’ म्हणतात. परमेश्वराच्या कृपेने सक्ृ ष्ट-तिनिमवतितचे सामथ्यव प्राप्त करून घेऊन

महततततव इतयादींनी, पव व मावनस ू क ु ार उतपन वासनानरू ु प केलेली, जी कायवरूप चराचर

शरीरातमक जीवाची उतपतती तितला ‘ववसगव’ म्हणतात. एका बीजापासन ू दस ु रे बीज उतपन्न हाहावे, तसे ते होते. हालचाल करणार्या प्राण्यांची, क्स्थर पदाथव ही ‘वतृ ती’ म्हणजेच

जीवनतिनवावहाची

सामग्री

होय.

तितच्यापैक्

काही

माणसांनी

इच्छे नुसार तर काही शास्त्राच्या आज्ञेनुसार तिनक्श्चत केली आहे . (८-१३)

स्वतःच्या

युगायुगामध्ये भगवान पश-ु पिी, मनुष्य, ीर्षी, दे वता इतयादी रूपांमध्ये

अवतार धारण करून वेद-धमावला ववरोध करणार्यांचा संहार करतात. तयांची ही अवतार-लीला म्हणजे ‘रिा’ होय. मन,ू दे वता, मनप ु ुत्र, इंद्र, सप्तर्षी आणण भगवंतांचा अंशावतार

या

सहा

गोष्टींनी

यत ु त


वेळेला

‘मन्वन्तर’

म्हणतात.

ब्रह्मदे वापासून क्जततया राजांची उतपतती झाली, तयांच्या भूत, भववष्य आणण वतवमानकालीन संततीला ‘वंश’ म्हणतात. ते राजे तसेच तयांच्या वंशजांच्या चररत्राचे

नाव ‘वंशानुचररत’ असे आहे . या ब्रह्मांडाचा स्वभावतःच प्रलय होतो. नैिमक्ततक, प्राकृतितक, तिनतय आणण आतयंतितक असे तयाचे चार भेद आहे त. यांनाच ततवज्ञ

ववद्वान ‘संस्था’ म्हणतात. पुराणांच्या लिणांमध्ये ‘हे तू’ नावाने जयाचा हायवहार होतो, तो जीवच आहे . कारण वास्तववक तोच सगव-ववसगव इतयादींचा हे तू आहे . म्हणजेच अववद्येने तो कमे करणारा आहे . काही ववद्वान तयाला अनुशयी म्हणजे


प्रकृतीमध्ये तिनद्रा करणारा असे म्हणतात तर काहीजण तयाला अहायाकृत म्हणजेच प्रकृतितरूप आहे , असे म्हणतात. जागत ृ ी, स्वप्न आणण सुर्षुप्ती या जीवाच्या वतृ तींचे अिभमानी असणारे ववश्व, तैजस आणण प्राज्ञ या मायामय रूपांमध्ये भासणारे आणण

या अवस्थांच्या पलीकडील तुरीय तततवामध्येसुद्धा असणारे जे ब्रह्म तयालाच येथे ‘अपाश्रय’ म्हटले आहे . घटादी पदाथाांमध्ये माती इतयादी द्रहाये समाववष्ट असतात व

तयाहून बाहे रही असतात ककंवा नाम व आकार यांमध्ये केवळ सतता असते, पण ती तयाहून बाहे रही असते, तयाचप्रमाणे जन्मापासन मतृ यप ू ू यांतच्या अवस्थांत ब्रह्म

उपादान कारण म्हणन ू समाववष्ट असते व तिनिमतत कारण म्हणन ू बाहे रही असते, तयालाच ‘अपाश्रय’ म्हणतात. गचतत जेहाहा योगाभ्यासाने तितन्ही वतृ तींचा तयाग करून

शांत होते, तेहाहा आतमज्ञानाचा उदय होतो आणण आतमवेतता पुरूर्ष कमव-वासना आणण कमवप्रवतृ ती या दोहोंपासून तिनवतृ त होतो. (१४-२१)

हे ीर्षींनो ! इतितहासतज्ञ ववद्वानांनी अशा लिणांनी यत ु त अशी लहान-मोठाी

अठारा परु ाणे सांगगतली आहे त. तयांची नावे अशी आहे त. ब्रह्मपुराण, पद्मपरु ाण, ववष्णप ु ुराण,

िशवपरु ाण,

िलंगपुराण,

गरूडपुराण,

नारदपुराण,

भागवतपरु ाण,

अक्ग्नपुराण, स्कंदपुराण, भववष्यपरु ाण, ब्रह्मवैवतवपरु ाण, माकांडेयपुराण, वामनपरु ाण,

वराहपुराण, मतस्यपुराण, कुमवपुराण आणण ब्रह्मांडपुराण अशी ती अठारा होत. शौनका ! हायासांच्या िशष्यपरं परे ने जी वेद-पुराणे पुढील वपढ्यांपयांत नेली, ते मी तल ु ा

सांगगतले. हे वणवन ऐकणारांच्या आणण वाचणार्यांच्या ब्रह्मतेजाची अिभवद्ध ृ ी करते. (२२-२५)


स्कंध १२ वा - अध्याय ८ वा माकांडेयाची तपश्चयाव आणण वरप्राप्ती शौनका म्हणाला - हे साधो सूता ! तुला उदं ड आयुष्य िमळो ! तू वततयांमध्ये

श्रेष्ठा आहे स. जे लोक संसाराच्या घनदाट अंधकारात भटकत असतात, तयांना तू


परमातम्याचा सािातकार करववतोस. आता आम्हांला यासंबंधी सांग. लोक सांगतात क्, मक ृ ं ड ीर्षींचा पुत्र माकांडेय ीर्षी गचरायू आहे . जयावेळी प्रलयाने सवव जग गगळून टाकले होते, तयावेळी सुद्धा तो वाचला. तो तर याच कल्पामध्ये आमच्याच वंशात

जन्मलेला एक श्रेष्ठा भग ृ ुवंशी आहे आणण आतापयांत प्राण्यांचा कोणताही प्रलय झालेला नाही. अशा क्स्थतीमध्ये हे खरे असू शकेल, क् जयावेळी माकांडेय मुनीने तयामधून कफरत असताना वटवि ृ ाच्या पानांच्या द्रोणामध्ये पहुडलेल्या अतयंत अद्भुत अशा पुरूर्षाला पादहले ! हे सत ू ा ! आमच्या मनामध्ये हा मोठााच संशय उतपन्न झाला

आहे . आणण हे समजन ू घेण्याची आम्हांला अतितशय उतकंठाा आहे . तू महान योगी आहे स. िशवाय पुराणे जाणणारा म्हणन ू प्रिसद्ध आहे स. तरी आमच्या या संशयाचे तिनराकरण करावे. (१-५)

सूत म्हणाले - शौनका ! तू ववचारलेल्या प्रश्र्नामुळे लोकांच्या मनातील शंका

नाहीशी होईल. िशवाय या कथेमध्ये भगवान नारायणांचा मदहमा कथन केलेला आहे .

जो या कथेचे गायन करतो, तयाचे किलयग ु ामळ ु े उतपन्न होणारे दोर्ष नष्ट होतात.

मक ृ ं ड ीर्षीने आपला पुत्र माकांडेय याच्यावर द्ववजाला आवश्यक सवव संस्कार तया

तया वेळी केले. नंतर ववगधपूवक व वेदांचे अध्ययन करून माकांडेय तपश्चयाव आणण स्वाध्याय करीत होता. तयाने नैक्ष्ठाक ब्रह्मचयव व्रत धारण केले होते. तो शांत भावाने राहात होता. मस्तकावर जटा होतया. झाडांच्या सालीच तो वस्त्र म्हणून नेसत असे.

हातात तो कमंडलू आणण दं ड धारण करी. तयाच्या अंगावर जानवे आणण मेखला शोभून ददसत असे. काळे मग ृ चमव, षाद्रािांची माळ आणण कुश, एवढे च सादहतय

तयाच्याजवळ होते. आपल्या व्रताच्या समद्ध ृ ीसाठाी तयाने हे सवव ग्रहण केले होते.

सायंकाळी आणण प्रातःकाळी तो अक्ग्नहोत्र, सूयदोषपस्थान, गुषावंदन, ब्राम्हणसतकार आणण स्वतःला परमातम्याचे स्वरूप मानणे इतयादी प्रकारांनी भगवंतांची आराधना

करी. संध्याकाळी-सकाळी िभिा मागन ू ती गरू ु दे वांच्या चरणांशी ठाे वून तो मौन राही. गरू ु जींची आज्ञा झाली, तरच एक वेळ भोजन करी, नाहीतर उपवास करी. माकांडेयाने

अशा प्रकारे तपश्चयाव आणण स्वाध्याय यांमध्ये ततपर राहून कोट्यावधी वर्षेपयांत भगवंतांची अराधना केली आणण क्जंकण्यास कठाीण अशा मतृ यव ू र ववजय प्राप्त केला. तयामुळे ब्रह्मदे व, भग ृ ,ू शंकर, दि, ब्रह्मदे वाचे अनेक अन्य पुत्र तसेच मनष्ु य, दे वता,


वपतर व इतर सवव प्राणी अतयंत आश्चयवचककत झाले. अशा प्रकारे नैक्ष्ठाक ब्रह्मचयवव्रत धारण केलेला योगी माकांडेय याने तपश्चयाव, स्वाध्याय आणण संयम यांच्या द्वारा अववद्या इतयादी सवव तलेश नाहीसे करून शुद्ध अंतःकरणाने तो इंदद्रयातीत

परमातम्याचे ध्यान करू लागला. योगी माकांडेय-मुनी महायोगाच्या द्वारे आपले गचतत भगवंतांच्या स्वरूपाशी एकरूप करीत रादहला. असे करता करता सहा मन्वन्तरे उलटून गेली. (६-१४)

ब्रह्मन ! या सातहाया मन्वन्तरामध्ये इंद्राला जेहाहा हे समजले , तेहाहा तो तयाच्या तपश्चयेने भयभीत झाला. म्हणून तयाने तयाच्या तपश्चयेत ववर्घन आणणे सुरू केले. (१५)

माकांडेय मुनीच्या तश्चयेमध्ये ववर्घन आणण्यासाठाी इंद्राने तयाच्या आश्रमावर

गंधवव, अप्सरा, काम, वसंत, मलय पववतावरील वारा, रजोगुणाचे अपतय लोभ आणण

मद यांना पाठाववले. महर्षे ! ते सववजण दहमालयाच्या उततरे कडे तयाच्या आश्रमावर गेले. तेथे पुष्पभद्रा नावाची नदी वाहाते आणण तितच्याजवळ गचत्रा नावाची एक िशळा

आहे . माकांडेय मुनींचा आश्रम अतयंत पववत्र होता. तेथे पववत्र वि ृ आणण वेली होतया. पुण्यातमा ीवर्षकुलांनी तो गजबजलेला होता. तेथे अतितशय पववत्र व स्वच्छ जलाशय होते. कोठाे धुंद भ्रमर गुंजारव करीत होते, तर कोठाे आनंदी कोक्ळ पंचम स्वरात

कूजन करीत होते. काही दठाकाणी मदोन्मतत मोर आपले पंख पसरून कलापूणव नतृ य करीत असत, तर काही दठाकाणी मदधद ंु पक्ष्यांचे थवे ककलबबल करीत. तेथे इंद्राने

पाठाववलेल्या वायन ू े थंडगार झर्यांच्या जलबबंदं स ू ह प्रवेश केला. सग ु ंगधत फुलांच्या परागकाणांनी यत ु त असा तो कामभावना उततेक्जत करीत वाहू लागला. रात्रीच्या प्रारं भी चंद्र उदयाला आला होता. वसंतामुळे वेलींच्या जाळ्यांसह असलेले पष्ु कळ फांद्यांचे

वि ृ ,

पाने,

फळे

आणण

फुलांचे

गुच्छ

यांनी

शोभून

ददसत

होते.

वसंतामागोमाग गाणी-बजावणी करणार्या गंधवाांच्या तांड्यांबरोबर स्वगीय अप्सरासमूहाचा नायक कामदे व हातात धनष्ु य बाण घेऊन तेथे आला. (१६-२२)

माकांडेय मन ु ी तयावेळी अक्ग्नहोत्र आटोपून भगवंतांची उपासना करीत होता.

तयाने डोळे िमटले होते. तो मतिू तवमंत अग्नीच वाटत होता. तयाला पराभत ू करणे


अतितशय कठाीण होते. इंद्राच्या सेवकांनी तयाला अशा अवस्थेमध्ये पादहले. अप्सरा

तयाच्यासमोर नतृ य करू लागल्या. गंधवव मधुर स्वरात गाऊ लागले. तर काहीजण मद ृ ं ग, वीणा, ढोल इतयादी वाद्ये अतितशय मनोहर स्वरात वाजवू लागले. तयावेळी कामदे वाने आपल्या धनुष्याला शोर्षण, दीपन, संमोहन, तापन आणण उन्मादन अशी

पाच मुखे असलेला बाण लावला. तयाचवेळी वसंत आणण लोभ हे इंद्राचे सेवक, माकांडेय मुनीचे मन ववचिलत करण्याच्या बेतात होते. पुंजकास्थळी नावाची अप्सरा

तयाच्यासमोर चें डू खेळत होती. स्तनांच्या भारामळ ु े तितची कंबर वारं वार लचकत होती.

वेणी ववस्कटलेली असन ू तीत माळलेला गजरा घरं गळत होता. ती नेत्रकटािांनी इकडेतितकडे पाहात होती. ती चें डूच्या पाठाीमागे पळत जात असता तितच्या कमरे चा करदोटा

तुटला आणण तितची तलम साडी वारा उडवू लागला. आता आपण माकांडेय मुनीला

क्जंकले, असे समजन ू कामदे वाने तयाच्यावर आपला बाण सोडला. परं तु जसे अशतत

माणसाचे प्रयतन ववफल होतात, तयाप्रमाणे माकांडेय मुनीवर तयाने केलेला प्रयोग तिनष्फळ ठारला. हे शौनका ! तयाला तपोभ्रष्ट करण्यासाठाी आलेले ते सववजण तया

महामुनीच्या तेजाने होरपळू लागले आणण जशी लहान मुले झोपलेल्या सापाला जागे

करून पळून जातात, तयाप्रमाणे पळून गेले. हे शौनका ! अशा प्रकारे इंद्राच्या

सेवकांनी माकांडेय मन ु ीला पराक्जत करण्याची इच्छा केली, परं तु तो जराही ववचिलत

झाला नाही, क् तयाच्या मनात या घटनेमुळे अहंकार सुद्धा उतपन्न झाला नाही.

महापुरूर्षांच्या बाबतीत हे काही आश्चयव नहाहे , हे च खरे ! दे वराज इंद्राने पादहले क्, कामदे व आपल्या सेनेसह तिनस्तेज होऊन परत आला आहे . तसेच ब्रह्मर्षी माकांडेय मन ु ीचा प्रभाव ऐकून इंद्राला फारच आश्चयव वाटले. (२३-३१)

माकांडेय मुनी तपश्चयाव, स्वाध्याय, धाराणा, ध्यान आणण समाधी यांच्याद्वारा

भगवंतांचे दठाकाणी गचतत एकाग्र करी. तेहाहा तयाच्यावर कृपा करण्यासाठाी नरनारायण-स्वरूप हरी प्रगट झाले. तया दोघांपैक् एकाचे शरीर गौरवणव होते तर

दस ु र्याचे कृष्णवणव. नक ु तयाच उमलेल्या कमलाप्रमाणे तयांचे डोळे होते. तयांना चार हात होते. एकाने मग ु र्याने वल्कल पररधान केले होते. हातामध्ये ृ चमव तर दस

कुशपववत्रे घातली होती आणण गळ्यांत तितपेडी जानवी शोभन ू ददसत होती. कमंडलू आणण वेळूचे सरळ दं ड तयांनी धारण केले होते. कमळाच्या बबयांची माळ, वेद आणण


जन्तूंना वपटाळण्याची चवरी तयांच्याजवळ होती. ब्रह्मदे व, इंद्र इतयादींना सुद्धा पूजय असे भगवान नर-नारायण उं चे-पुरे होते. चमकणार्या ववजेप्रमाणे वपवळ्या रं गाचे तयांचे

तेज होते. मूतितवमंत तपच असे ते भासत होते. भगवंतांचे सािात स्वरूप असे नरनारायण ीर्षी आले आहे त, असे पाहून तो अतयंत आदराने उठाून उभा रादहला आणण तयांना तयाने साष्टांग दं डवत घातला. तयांच्या दशवनाने झालेल्या आनंदाने तयाचे शरीर इंदद्रये आणण अंतःकरण शांतितसमुद्रामध्ये डुब ं ू लागले. शरीर पुलककत झाले. डोळे

अश्रंन ू ी एवढे भषान आले क्, तो तयांना पाहूसद्ध ु ा शकत नहाहता. तयानंतर तो नम्रपणे हात जोडून उभा रादहला. तयाच्या ह्रदयामध्ये उतसक ु ता एवढी दाटून आली होती क्, तो जणू भगवंतांना आिलंगनच दे त होता. तयाच्या तोडून शब्द फुटत नहाहता. ‘नमस्कार ! नमस्कार !’ एवढे च तो सद्गददत वाणीने तया दोघांना म्हणाला. यानंतर

तयाने दोघांना आसन दे ऊन मोठ्या प्रेमाने तयांचे चरण धत ु ले आणण अर्घयव, चंदन, धूप आणण पुष्पमाळा इतयादींनी तयांची पूजा केली. भगवान नर-नारायण सुखाने

आसनावर बसले होते आणण माकांडेय मुनीवर ते प्रसन्न होते. माकांडेयाने तया सववश्रेष्ठा मुतिनवेर्षधारी नर-नारायणांच्या चरणांना पुन्हा नमस्कार केला आणण तयांची अशी स्तुती केली. (३२-३९)

माकांडेय म्हणाला - भगवन ! अल्पज्ञ असा मी जीव आपल्या मदहम्याचे

वणवन कसे बरे करू ? आपल्या प्रेरणेनच े सवव ब्रह्मदे व, शंकर इतयादी दे हधार्याच्या तसेच माझ्या शरीरामध्येसुद्धा प्राणशततीचा संचार होतो आणण नंतर तितच्यामुळेच वाणी, मन व इतर इंदद्रयांना प्रेरणा िमळते. अशा प्रकारे परतंत्र अशा इंदद्रयांनी आपले

भजन केले तरी आपण भततांच्या प्रेमबंधनाने बांधले जाता. हे प्रभो ! फतत ववश्वाचे रिण करण्यासाठाी आपण जसे मतस्य, कूमव इतयादी अनेक अवतार ग्रहण केलेत, तसेच आपण ही दोन्ही रूपेसुद्धा त्रैलोतयाचे कल्याण, तयाच्या दःु खाची तिनवतृ ती आणण ववश्वातील प्राण्यांना मतृ यव ू र ववजय प्राप्त करता यावा, यासाठाी ग्रहण केली आहे त.

आपण रिण तर करताच. िशवाय कोळी-क्टकाप्रमाणे आपल्यापासन ू च हे ववश्व प्रगट करता आणण पुन्हा आपल्यामध्येच ते ववलीनही करून घेता. आपण चराचराचे पालन आणण तिनयमन करणारे आहात. मी आपल्या चरणकमलांना नमस्कार करीत आहे . जे

आपल्या चरणकमलांना शरण येतात, तयांना कमव, गुण आणण काळानुसार तिनमावण


होणारे तलेश स्पशवसुद्धा करू शकत नाहीत. वेदांचे ममवज्ञ मन ु ी आपल्या प्राप्तीसाठाी

नेहमी आपले स्तवन, वंदन, पूजन आणण ध्यान करीत असतात. हे प्रभो ! चारही बाजूंनी भयाने ग्रासलेल्या लोकांना मोिस्वरूप अशा तुमच्या चरणप्राप्तीिशवाय दस ु रा

कल्याणकारक उपाय आम्हांला माहीत नाही. आपल्या काळस्वरूपाला दोन पराधव

आयुष्य असणारा ब्रह्मदे वसुद्धा िभऊन असतो. तर मग तयांनी उतपन्न केलेल्या भौतितक शरीरधारी प्राण्यांबद्दल काय सांगावे? हे भगवन ! आपण सवव जीवांचे परम

गरू ु आणण सतय-ज्ञानस्वरूप आहात. म्हणन ू आतमस्वरूपाला झाकून टाकणार्या दे हघर इतयादी तिनष्फळ, असतय, नािशवंत आणण फतत इंदद्रयांच्या अनभ ु वाला येणार्या

या सवव पदाथाांचा तयाग करून मी आपल्या चरणकमलांना शरण आलो आहे .

कोणताही प्राणी जर आपल्याला शरण आला, तर तो तयाचे इक्च्छत सवव पदाथव प्राप्त

करून घेऊ शकतो. हे जीवांच्या बन्धो ! या जगाची उतपतती, क्स्थती, लय इतयादी

अनेक मायामय लीला करण्यासाठाी सतव, रज, तम अशा तितन्ही गुणांच्या ब्रह्मा, षाद्र

इतयादी मूती जरी आपल्याच असल्या, तरीसुद्धा सतवगुणमय मूतीच जीवाला परम शांती प्रदान करते. दस ु र्या नाहीत. तयांच्यापासून दःु ख, मोह आणण भय हे च िमळते.

हे भगवन ! म्हणूनच बुवद्धमान पुरूर्ष आपल्या आणण आपल्या भततांच्या परम वप्रय

तसेच शुद्ध- अशा नर-नारायणांच्याच मूतीची उपासना करतात. पांचरात्र िसद्धांताचे अनुयायी ववशुद्ध सतवालाच आपला अवतार मानतात. तयाच्याच उपासनेने आपले

तिनतयधाम जे वैकंु ठा, तयाची प्राप्ती होते. तसेच अभय आणण आतमसख िमळते. ु

दस ु र्या दोन गण ु ांना ते स्वीकारीत नाहीत. भगवन ! आपण अंतयावमी, सववहायापक, सववस्वरूप, जगद्गरू ु , परम आराध्यदै वत आणण शद्ध ु स्वरूप आहात. सवव लौक्क आणण वैददक वाणी आपल्या अधीन आहे . आपणच वेदमागावचे प्रवतवक आहात. मी

आपल्या या युगलस्वरूप नरोततम नर आणण ीवर्षवर नारायण यांना नमस्कार करतो. प्रतयेक जीवाची इंदद्रये, तयांचे ववर्षय, प्राण आणण ह्रदयामध्ये जरी आपण असलात,

तरीसुद्धा आपल्या मायेने जीवाची बुद्धी इतक् मोदहत होऊन जाते, क् ती तिनष्फळ

आणण खोट्या इंदद्रयांच्या जाळ्यात अडकून आपल्याला जाणत नाही. आपल्या मायेने बुद्धी झाकून गेलेला ब्रह्मदे वसुद्धा सवाांचे गुरू असलेल्या तुमच्याकडून वेद िमळववतो, तेहाहाच तयाला आपले सािात दशवन होते. हे प्रभो ! आपला सािातकार करून दे णारे

ते ज्ञान वेदांमध्ये पूणप व णे ववद्यमान आहे क्, जे आपल्या स्वरूपाचे रहस्य प्रकट


करते. ब्रह्मदे व इतयादी मोठाे मोठाे ज्ञानी ते प्राप्त करून घेण्याचा प्रयतन करीत असूनही मोहामध्ये अडकतात. आपणसुद्धा वेगवेगळ्या मतांचे ववद्वान आपल्यासंबंधी जसा ववचार करतात, तसे रूप धारण करून आपण तयांच्यासमोर प्रगट होता. आपण दे ह इतयादी सवव उपाधींच्या आत लपलेले ववशुद्ध ज्ञानच आहात. हे पुरूर्षोततमा ! मी आपणास वंदन करीत आहे . (४०-४९)


स्कंध १२ वा - अध्याय ९ वा माकवण्डेयाला मायेचे दशवन सूत म्हणतात - बुवद्धमान माकांडेयाने जेहाहा अशी स्तुती केली, तेहाहा प्रसन्न

होऊन नरासह असलेले भगवान नारायण माकांडेयाला म्हणाले. (१)

भगवान नारायण म्हणाले - “हे श्रेष्ठा ब्रह्मर्षे ! गचतताची एकाग्रता, तपश्चयाव, स्वाध्याय, संयम आणण माझी अनन्य भतती यांद्वारे तू िसद्ध झाला आहे स. तझ् ु या

ह्या नैक्ष्ठाक ब्रह्मचयावमुळे आम्ही तुझ्यावर प्रसन्न झालो आहोत. तुझे कल्याण असो

! वर दे णार्या सवाांचा मी स्वामी आहे ; म्हणून तुला इक्च्छत असणारा वर तू माझ्याकडून मागून घे." (२-३)

माकांडेय म्हणाला - हे दे वदे वेशा ! शरणागतांचे भय नादहसे करणार्या हे

अच्युता ! आपला जयजयकार असो ! आपण स्वतः दशवन ददलेत, एवढा एकच वर

आम्हांला पुरेसा आहे . ब्रह्मदे व इतयादी दे वगण योगाने पररपतव झालेल्या मनानेच जयांच्या

परम-सुंदर

श्रीचरणकमलांचे

दशवन

घेतात,

तेच

आपण

आज

माझ्या

डोळ्यांसमोर प्रगट झालात. हे पववत्रक्तितव-िशरोमणी ! कमलनयना ! असे असूनही, मी आपल्याकडे वर मागतो. क्जला मोदहत होऊन सवव लोक आणण लोकपाल अद्ववतीय

वस्तू असलेल्या ब्रह्मामध्ये अनेक प्रकारचे भेद पाहू लागतात, ती आपली माया मी पाहू इक्च्छतो. (४-६)


सूत म्हणतात - शौनका ! माकांडेय मुनीने जेहाहा अशा प्रकारे भगवान नर-

नारायणांच्या इच्छे नस ु ार तयांची स्तुती व पूजा केली आणण वर मागगतला, तेहाहा हसून ते म्हणाले,‘ठाीक आहे .’ यानंतर ते बदरीवनात आपल्या आश्रमाकडे गेले. माकांडेय मुनी

आपल्या आश्रमात राहून आपल्याला मायेचे दशवन केहाहा होईल, या एकाच गोष्टीचे गचंतन करीत असे. तो अग्नी, सय ू ,व चंद्र, जल, पथ् ृ वी, वाय,ू आकाश तसेच अंतःकरणामध्ये एवढे च नहाहे तर सगळीकडे भगवंतांचेच गचंतन करीत मानिसक

वस्तंन ू ी तयांची पज ू ा करीत असे. कधी-कधी तर प्रेमाच्या पुरात बुडून जाऊन भगवंतांची पूजा ववसरे . (७-९)

हे शौनका ! एके ददवशी संध्याकाळच्या वेळी, पुष्पभद्रा नदीच्या तीरावर

माकांडेय मुनी भगवंतांची उपासना करीत असता अचानक जोरदार तुफान आले. तयावेळी तो वारा भयंकर आवाज करू लागला, तया मागोमाग अरमााळ ववरमााळ ढग आकाशात

धर्ु याएवढ्या

ददसू

लागले.

पावसाच्या

चमकणार्या

मोठामोठ्या

ववजा

धारा

कडाडू

पथ् ृ वीवर

लागल्या

कोसळू

आणण


रथाच्या


माकांडेयाला असे ददसू लागले क्, चारही बाजंन ू ी चारही समद्र ु सगळी पथ् ृ वीच गगळू लागले आहे त. वार्याच्या वेगाने समद्र ु ात प्रचंड लाटा उसळू लागल्या आहे त, मोठामोठाे

भोवरे उतपन्न झाले आहे त आणण भयंकर आवाजामुळे कानठाळ्या बसत आहे त.

भयानक मगर दठाकदठाकाणी उसळ्या मारीत आहे त. तयावेळी आत-बाहे र सववत्र पाणीच

पाणी ददसू लागले. तया अपार पाण्यामध्ये स्वगवसुद्धा बुडून जाऊ लागला आहे . वरून

प्रचंड वारा वाहात आहे आणण ववजा चमकत आहे त क्, जयामळ ु े सगळे जगच संत्रस्त झाले आहे . माकांडेय मुनीने जेहाहा असे पादहले क्, या जलप्रलयात सगळी पथ् ृ वी बुडून

गेली आहे , चारही प्रकारचे प्राणी आणण आपण स्वतःसुद्धा अतितशय हायाकूळ झालो आहोत, तेहाहा मात्र तो भयभीत झाला. तयाच्या समोरच प्रलयसमुद्रामध्ये प्रचंड लाटा

उसळत होतया. तफ ु ानाच्या वेगाने पाणी उसळत होते आणण प्रलयकालीन ढग पाऊस

पाडून पाडून समद्र ु ाला पाण्याने आणखीनच भरून टाक्त होते. समद्र ु ाने द्ववप, वर्षव आणण पववतांसह सगळी पथ् टाकली होती. पथ् ू ृ वीच बुडवन ृ वी, अंतररि, स्वगव, जयोतितमांडल आणण ददशांसह तितन्ही लोक पाण्यात बुडून गेले. तयावेळी तो वेड्याप्रमाणे

ककंवा आंधळ्याप्रमाणे जटा पसरून इकडून तितकडे भटकत होता. तो तहान-भुकेने


हायाकूळ झाला होता. एका बाजूने मगरी तर दस ु रीकडून मोठामोठाे मासे तयाच्यावर

तुटून पडत होते. एक्कडून वार्याचे झोत तर दस ु रीकडून लाटांचे तडाखे तयाला

घायाळ करीत. अशा प्रकारे भटकत असता तो अंधकारात पडला. तो इतका थकून गेला क्, तयाला पथ्ृ वी आणण आकाश यांचीसुद्धा जाणीव रादहली नाही. कधी तो मोठ्या भोवर्यात सापडे, तर कधी तयाला लाटांचे तडाखे बसत. पाण्यातील प्राणी

जेहाहा कधी एकमेकांवर आरमामण करीत, तेहाहा हा अचानकपणे तयांची िशकार होई. तो

कधी शोकग्रस्त होई तर कधी मोहग्रस्त होई ! तयाला कधी दःु ख तर कधी भय उतपन्न होई. कधी मतृ यू येई, तर कधी तिनरतिनराळ्या प्रकारचे रोग त्रासन ू सोडीत. अशा प्रकारे भगवंतांच्या मायेत गरु फटून तया प्रलयकाळच्या समद्र ु ात भटकता भटकता

तयाची शेकडो, हजारो, नहाहे तर लिावधी, कोट्यावधी वर्षे तिनघून गेली. (असे तयाला वाटले.) (१०-१९)

माकांडेय अशा प्रकारे भटकत असता एकदा तयाला पथ् ृ वीच्या एका उं बरठ्यावर

एक लहानसे वडाचे झाड ददसले. तयावर पाने आणण फळे शोभन ू ददसत होती. वडाच्या झाडाच्या ईशान्येला एक डहाळी होती. तितच्यावर द्रोणाच्या आकाराचे एक पान होते. तयावर

एक

बालक

पहुडला होता. तयाच्या शरीरातन बाहे र पडणार्या तेजाने ू आसपासचा अंधार नाहीसा झाला होता. तो बालक पाचूच्या खड्यासारखा सावळ्या वणावचा होता. मुखकमल सौंदयवसंपन्न होते. मान शंखासारखी होती. छाती रूंद होती.

सुंदर नाक होते आणण भुवया अतितशय मनोहर होतया. श्वासाने तयाचे कुरळे केस हलत होते. शंखाप्रमाणे असलेल्या कानांवर डािळंबाची फुले शोभून ददसत होती.

पोवळ्याप्रमाणे असणार्या लाल ओठाांच्या कांतीने अमत ृ ासारखे शुभ्र हास्य थोडेसे लालसरसे ददसत होते. डोळ्यांच्या कडा कमळाच्या गाभ्याप्रमाणे लालसर होतया. हास्ययुतत नजर मनोहारी होती. खोल नाभी असलेले इवलेसे पोट वपंपळाच्या पानाप्रमाणे ददसत होते आणण श्वास घेताना तयावरील वळ्या हलत होतया. तो बालक

संद ु र बोटे असलेल्या दोन्ही करकमलांनी चरणकमल तोंडात धरून चोखीत होता. हे पाहून माकांडेय आश्चयवचककत झाला. (२०-२५)

तयाला पाहाताच मुनीचा सवव थकवा नाहीसा झाला. आनंदाने तयाचे ह्रदयकमल

आणण नेत्रकमल प्रफुक्ल्लत झाले. शरीर पुलककत झाले. तया बालकाचे भाव पाहून “हा


कोण आहे ?” इतयादी तिनरतिनराळ्या शंका तयाच्या मनात उतपन्न झाल्या आणण

तयालाच हे ववचारावे, म्हणून तो तयाच्याकडे पुढे सरकला. इततयात तया बालकाच्या श्वासाबरोबर तो, एखादा डास आत जावा, तसा तयाच्या शरीरात गेला. तेथेही तयाने

प्रलयाच्या अगोदर बाहे र जशी सष्ृ टी पादहली होती, तशीच ती संपूणप व णे आत पादहली. ते पाहून तो अगधकच चककत झाला. तयाला काहीच कळे ना ! तयाने तयाच्या शरीरात आकाश, अंतररि, जयोतितमांडल, पववत, समुद्र, द्ववप, वर्षे, ददशा, दे वता, दै तय, वन,

दे श, नद्या, नगरे , खाणी, गावे, गौळवाडे, आश्रम, वणव, तयांचे आचार, पंचमहाभत ू े, तयांनी बनलेली शरीरे व वस्तू, अनेक यग ु े आणण कल्प याच्या भेदांनी यत ु त असे

काल इतयादी पादहले. एवढे च नहाहे , तर जयामळ ु े जगाचा हायवहार चालतो, ते सवव तेथे खरे असल्यासारखेच होते. दहमालय पववत, तीच पुष्पवहा नदी, आपला आश्रम आणण तेथे राहाणारे ीर्षीसुद्धा पादहले. अशा प्रकारे संपूणव ववश्व पाहात असतानाच तो तया

बाळाच्या उच्छवासातून बाहे र आला आणण पुन्हा तया प्रलय-समुद्रात येऊन पडला.

पुन्हा तयाला असे ददसले क्, समुद्रामध्ये पथ् ृ वीच्या एका टे कडावर तेच वडाचे झाड असून तयाच्या पानाच्या द्रोणात तोच बालक पहुडला आहे आणण तो प्रेमामत ृ ाने पररपूणव असे मंद हास्य करीत आपल्याकडे कटाि टाक्त आहे . बालकाच्या रूपातील इंदद्रयातील भगवंतांना मुनीने आपल्या डोळ्यांच्याद्वारे आत नेऊन ह्रदयात क्स्थर केले होते. आता तयाला आिलंगन दे ण्यासाठाी मुनी अतितशय कष्टाने पुढे सरकला. (२६-३२)

इततयात ते योगांचे अगधपती आणण सवाांच्या ह्रदयात राहाणारे भगवान लगेच

अंतधावन पावले. जसे असमथव पुरूर्षांचे पररश्रम फळ न दे ताच वाया जातात, तसे. हे

शौनका ! तो बालक अंतधावन पावताच ते वडाचे झाड, ते पाणी, तो प्रलयाचा दे खावा तर काय, तो पदहल्यासारखाच आपल्या आश्रमात बसलेला आहे . (३३-३४)



स्कंध १२ वा - अध्याय १० वा माकांडेयला शंकरांचे वरदान सूत म्हणतात - अशा तर्हे ने माकांडेय मुनीने नारायणतिनिमवत योगमाया-

वैभवाचा अनुभव घेतला. आणण तो तयांनाच शरण गेला. (१)

माकांडेय म्हणाला - प्रभो ! आता मला कळले क्, जया आपल्या मायेने ती खरीच आहे असे वाटून मोठामोठाे ववद्वानसुद्धा का मोदहत होतात ते. शरणगतांना अभय दे णार्या आपल्या चरणकमलांनाच मी शरण आलो आहे .(२)

सत ू म्हणतात - अशा प्रकारे शरणागत झालेल्या तयाला पाववतीसह नंदीवर

स्वार होऊन आकाशमागावने कफरणार्या भगवान शंकरांनी पादहले. तयांच्याबरोबर तयांचे

गणसुद्धा होते. पाववती दे वींनी माकांडेय मन ु ीला ध्यानावस्थेत पाहून शंकरांना म्हटले, “भगवन ! या ब्राम्हणाकडे पहा ना ! वादळ शांत झाल्यावर, लाटा आणण मासे शांत झालेला समुद्र जसा असतो, तसा शरीर, इंदद्रये आणण अंतःकरण शांत झालेला हा

मुनी आहे . सवव िसद्धी दे णारे सािात आपणच असल्यामुळे आपण याला तपश्चयेचे फळ द्यावे.” (३-५)

भगवान शंकर म्हणाले - दे वी ! हा ब्रह्मर्षी कोणतयाही वस्तूची, ककंबहुना

मोिाचीही इच्छा करीत नाही. कारण याला अववनाशी भगवंतांच्या दठाकाणी पराभतती

प्राप्त झालेली आहे . दे वी ! तरीसुद्धा आपण या महातम्याशी बोलू. कारण संतांचा सहवास िमळणे, हाच माणसांच्या दृष्टीने फार मोठाा लाभ आहे . (६-७)

सत ू म्हणतात - एवढे बोलन ू सवव ववद्यांचे प्रवतवक, सवव प्राण्यांच्या ह्रदयात

असलेले व संतांचे आश्रय भगवान शंकर माकांडेयाजवळ आले. माकांडेयाच्या मनोवतृ ती तयावेळी तिनरूद्ध असल्यामुळे तयाला आपल्या शरीराचे ककंवा जगाचे अक्जबात भान नहाहते. तयामुळे तयाला ववश्वाचे आतमा सािात भगवान गौरी-शंकर आलेले कळले

नाही. भगवान कैलासपतींनी ते जाणून वारा जयाप्रमाणे तिछद्रात िशरतो, तयाप्रमाणे

योगमायेने मुनीच्या ह्रदयाकाशात प्रवेश केला. माकांडेयाला ददसले क्, तयाच्या


ह्रदयामध्ये

शंकर

आले

आहेत.


मस्तकावर

ववजेप्रमाणे

चमकणार्या

वपवळ्याधमक जटा शोभत आहे त. तीन डोळे आणण दहा हात आहे त. तयांचे शरीर, उगवणार्या सूयावसारखे तेजस्वी आहे . तयांनी शरीरावर हायाघ्रक्जन पांघरले आहे आणण

हातामध्ये बत्रशूळ, खट्वांग, ढाल, षाद्राि-माळ, डमरू, िभिापात्र, तलवार आणण धनुष्य

घेतलेले आहे . आपल्या ह्रदयात अचानकपणे प्रगट झालेल्या भगवान शंकरांना पाहून मुनी आश्चयवचककत झाला. “हे काय आहे ? हे कोठाून आले?” या वतृ तींचा गचततात उदय झाल्याने तयाची समाधी उतरली. डोळे उघडून पादहले तर तितन्ही लोकांचे एकमेव गरू ु भगवान शंकर, पाववतीदे वी व गणांसह आले आहे त. तेहाहा तयाने तयांच्या चरणांवर

मस्तक टे कवून प्रणाम केला. तयानंतर मन ु ीने स्वागत, आसन, पाद्य, अर्घयव, गंध, पुष्पमाला, धूप, दीप इतयादी उपचारांनी भगवान शंकरांची पाववती आणण गणांसह पूजा केली.

आणण

म्हटले,

“हे

सववहायापक

आणण

सववशक्ततमान

प्रभो

!

आपण

आतमानुभूतीने पूणक व ाम आहात. जया आपल्यामुळेच जग आनंदपूणव आहे , तया आपली मी काय सेवा करू? मी आपल्या बत्रगुणातीत सदािशव स्वरूपाला आणण सतवगुणाने

युतत अशा शांत स्वरूपाला नमस्कार करीत आहे . मी आपल्या रजोगुणयुतत सववप्रवतवक स्वरूपाला आहे .”(८-१७)

तसेच तमोगुणयुतत अघोर

स्वषापालाही


करीत

सूत म्हणतात - माकांडेयाने संतांचे परम आश्रय असलेल्या दे वागधदे व भगवान

शंकरांची अशी स्तुती केली, तेहाहा ते तयाच्यावर अतयंत संतुष्ट झाले आणण अतितशय प्रसन्न गचतताने हसत हसत तयाला म्हणाले. (१८)

भगवान शंकर म्हणाले - ब्रह्मदे व, ववष्णू व मी असे आम्ही तितघेही वर

दे णार्यांचे स्वामी आहोत. आमचे दशवन कधीही हायथव जात नाही. आमच्याकडूनच

मरणशील मनुष्यसुद्धा अमत ृ तवाची प्राप्ती करून घेतो. म्हणून तुझी जी इच्छा असेल,

तो वर माझ्याकडून मागून घे. ब्राम्हण सच्छील, शांतगचतत, अनासतत, प्राण्यांवर प्रेम करणारे , कोणाशी वैर न करणारे , समदशी आणण आमचे तिनःसीम भतत असतात.

सगळे लोक आणण लोकपाल अशा ब्राम्हणांना वंदन करून तयाची पूजा-उपासना करतात. मी, भगवान ब्रह्मदे व व भगवान ववष्णूसुद्धा तयांचा आदर करतात. असे महापुरूर्ष, मी, ववष्ण,ू ब्रह्मदे व, आपण स्वतः आणण सवव जीव यांच्यामध्ये जराही भेद


पाहात नाहीत. म्हणून आम्ही तुम्हासारख्या महातम्यांची स्तुती करतो. केवळ पाणी

म्हणजे तीथव नहाहे . फतत जड मूतीच दे वता नहाहे त. कारण तीथव आणण दे वता पुष्कळ ददवसांनंतर पववत्र करतात, परं तु तुम्ही मात्र दशवनानेच पववत्र करता. आम्ही

ब्राम्हणांनाच नमस्कार करतो. कारण ते गचतताची एकाग्रता, तपश्चयाव, स्वाध्याय, धारणा, ज्ञान आणण समाधीच्याद्वारे आमचे वेदमय रूप धारण करतात. महापापी

आणण अंतयजसुद्धा तम् ु हासारख्या महापुरूर्षांचे चररत्रश्रवण आणण दशवनानेच शुद्ध होतात, तर मग तम ु च्याशी संभार्षण, सहवास इतयादींनी ते शद्ध ु होतील, यात काय संशय ? (१९-२५)

सूत म्हणतात - चंद्रभूर्षण भगवान शंकरांचे धमावच्या रहस्याने पररपूणव असे

अमत ृ मय बोलणे कानांनी अतयंत तन्मयतेने ऐकून मुनीची तप्ृ ती होत नहाहती.

भगवंतांच्या मायेने पुष्कळ काळापयांत भटकल्याने तो अतितशय थकला होता. आता शंकरांच्या वाणीरूप अमत ृ ाचे प्राशन केल्याने तयाचे सवव तलेश नाहीसे झाले. तो तयांना म्हणाला. (२६-२७)

मुनी म्हणाला- भगवंतांची ही लीला माणसांच्या आकलनशततीच्या पलीकडची

आहे . कारण आपल्यासारखे सगळ्या जगाचे स्वामी असन ू ही ते तयांच्या अधीन

असणार्या आमच्यासारख्या पामरांना वंदन करून तयांची स्तुती करतात. धमावववर्षयी सांगणारे , साधारणतः प्राण्यांना धमावचे रहस्य आणण स्वषाप समजावून सांगण्यासाठाी धमावनस ु ार आचरण करतात आणण तयालाच दज ु ोरा दे तात. तसेच जो कोणी धमावचे

आचरण करीत असेल, तयाची प्रशंसा करतात. जादग ु ार जयाप्रमाणे पुष्कळ खेळ दाखववतो, पण तया खेळांमळ ु े तयाच्या प्रभावात काही उणेपणा येत नाही, तयाचप्रमाणे

आपण आपल्या मायामय वतवनाने कुणाची वंदन-स्तुती केली, तरी तयामुळे आपला मदहमा कमी होत नाही. एखाद्या स्वप्न पाहाणार्याप्रमाणे आपण आपल्या मनाचेच

संपूणव ववश्वाची तिनिमवती केली आणण स्वतः दहच्यामध्ये प्रवेश करून स्वतः कताव न होताही, कमव करणार्या गुणांच्या द्वारा कतयावप्रमाणे आपण स्वतःला भासवत आहात. (२८-३१)


भगवन ! आपण बत्रगुणस्वरूप असूनही तयांचा आतमा आहात. केवल,

अद्ववतीय, ब्रह्मस्वरूप गुरू आहात. मी आपणास नमस्कार करीत आहे . हे अनंता ! आपल्या श्रेष्ठा दशवनाखेरीज मी आपणाकडून दस ु रा कोणता वर मागून घेऊ ? आपल्या

दशवनानेच माणसाच्या सवव कामना पूणव होऊन तो सतयसंकल्प होतो. स्वतः पररपूणव असून भततांच्या सवव कामना पूणव करणार्या आपल्याकडे मी एक वरदान मागतो. ते हे क्, आपल्या दठाकाणी व आपल्या शरणागत भततांच्या दठाकाणी माझी अचल भतती असावी. (३२-३४)

सूत म्हणतात - माकांडेय मुनीने आपल्या सुमधुर वाणीने जेहाहा भगवान

शंकरांची अशी स्तत ु ी आणण पूजा केली. तेहाहा तयांनी पाववतीच्या प्रेरणेने तयाला

म्हटले. महर्षे ! तुझ्या सवव कामना पूणव होवोत ! परमातम्याच्या दठाकाणी तुझी

अनन्य भतती राहो. कल्पांतापयांत तझ ु े पववत्र यश राहो आणण तू अजर आणण अमर

हो. ब्रह्मन ! ब्रह्मतेज धारण करणार्या तल ु ा तितन्ही काळातील ज्ञान असो. वैराग्ययत ु त ववज्ञानही प्राप्त होवो. तसेच तू पुराणांचाही आचायव हो. (३५-३७)

सूत म्हणतात - बत्रलोचन भगवान शंकर, अशा प्रकारे माकांडेयाला वर दे ऊन

माकांडेय मुनीची तपश्चयाव व तयाचे प्रलयासंबंधीचे अनुभव भगवती पाववतीला सांगत,

तेथून तिनघून गेले. भग ृ ुवंश-िशरोमणी माकांडेय मुनीला तयाच्या महायोगाचे परम फल

प्राप्त झाले. तो भगवंतांचा अनन्य भतत अजन ू ही पथ् ृ वीवर ववहार करीत आहे . ज्ञान

संपन्न माकांडेय मन ु ीने, भगवंतांच्या योगमायेची जी अद्भुत लीला अनभ ु वली. ती मी वणवन करून सांगगतली. माकांडेय मन ु ीने हा जो अनेक कल्पांचा अनभ ु व घेतला, तो म्हणजे माकांडेयाला दाखववण्यासाठाी भगवंतांनी मायेने केलेली तातपरु ती लीला होती.

तो खरा प्रलय नहाहता. हे जाणून न घेताच काही अज्ञानी लोक अनाददकाळापासून वारं वार होत असणरा हा प्रलय होय, असे म्हणतात. (३८-४१)

हे भग ु ेष्ठाा ! मी आपल्याला हे जे माकांडेयचररत्र ऐकववले, ते भगवान ृ श्र

चरमापाणींचा प्रभाव आणण मदहमा यांनी भरलेले आहे . जे याचे श्रवण आणण क्तवन

करतात, ते दोघेही कमव-वासनांमळ ु े प्राप्त होणार्या जन्म-मरणाच्या फेर्यांतन ू मत ु त होतात. (४२)



स्कंध १२ वा - अध्याय ११ वा भगवंतांची अंगे, उपांगे आणण आयध व णांचे वणवन ु ांचे रहस्य तसेच वेगवेगळ्या सय ू ग शौनक म्हणाला - सूत महोदय ! आपण भागवताचे तततव जाणणारे आणण

अनेक ववर्षय जाणणारे आहात. सवव शास्त्रांच्या िसद्धांतांसब ं ंधी आम्ही आपल्याला एक

प्रश्न ववचारू इक्च्छतो. भगवान आपले कल्याण करोत. आम्ही करमायायोगाचे संपूणव ज्ञान प्राप्त करून घेऊ इक्च्छतो; कारण कौशल्याने आणण योग्य तर्हे ने तयाचे आचरण

केल्याने मनष्ु य अमरतव प्राप्त करून घेतो. म्हणन ू आपण आम्हांला हे सांगा क्, पांचरात्र इतयादी तंत्रांचा ववधी जाणणारे लोक फतत श्रीलक्ष्मीपती भगवंतांची आराधना

करतेवेळी कोणकोणतया तततवांनी तयांचे चरण इतयादी अंगे, गषाडादी उपांगे, सुदशवन इतयादी आयुधे आणण कौस्तुभ इतयादी अलंकारांची कल्पना करतात ? (१-३)

सूत म्हणाले - मी श्रीगुरूदे वांच्या चरणांना नमस्कार करून, ब्रह्मदे व इतयादी

आचायाांनी , वेदांनी तसेच पांचरात्र इतयादी तंत्रग्रंथांनी श्रीववष्णंच् ू या जया ववभत ू ींचे वणवन केले आहे , ते सांगतो. भगवंतांच्या जया चेतन ववराट रूपामध्ये हे त्रैलोतय

ददसते, ते प्रकृती, सत्र ू ातमा, महतततव, अहं कार आणण पंचतन्मात्रा या नऊ तततवांनी

तिनमावण झालेले आहे . हे भगवंतांचेच पुरूर्षरूप आहे . पथ् ृ वी याचे चरण, स्वगव मस्तक, अंतररि नाभी, सूयव नेत्र, वायू नािसका आणण ददशा कान आहे त. (४-६)

प्रजापती िलंग, मतृ यू गद ु स्थान, लोकपाल बाहू, चंद्र मन आणण यम भव ु या आहे त. लजजा वरचा ओठा, लोभ खालचा ओठा, चांदणे दात, भ्रम हास्य, झाडे रोम आणण ढग हे च ववराट पुरूर्षाच्या डोतयावर उगवलेले केस आहे त. जयाप्रमाणे हा

हायक्ष्टपुषार्ष सात ववतीएवढा आहे , तयाप्रमाणे तो समक्ष्टपुषार्षसुद्धा या लोकांसह तयाच्या सात ववतीएवढाच आहे . (७-९)

भगवान कौस्तुभमण्याच्या रूपाने आतमजयोतीलाच धारण करतात आणण

तयाच्या पररसर हायापून टाकणार्या प्रभेलासद्ध ु ा विःस्थळावर श्रीवतसरूपाने धारण


करतात. सततव, रज इतयादी गुणांच्या मायेला ते वनमालेच्या रूपाने, छं दाला पीतांबराच्या रूपाने, तसेच अ + उ + म या तीन मात्रांच्या प्रणवाला यज्ञोपवीताच्या

रूपाने धारण करतात. भगवान, सांख्य आणण योगरूप मकराकृती कंु डले, तसेच सवव लोकांना अभय दे णार्या ब्रह्मलोकालाच मग ु ुटाच्या रूपाने धारण करतात. मूळ प्रकृती हीच तयांची शेर्षशय्या आहे . तितच्यावर ते नेहमी ववराजमान असतात आणण धमव-

ज्ञानाददकांनी यत ु त असा सततवगुण हे तयांचे पद्मासन आहे . तयांनी मन, इंदद्रये आणण शरीरसंबंधी शततींनी यत ु त अशी प्राणतततवरूप कौमोदक् गदा, जलतततवषाप पांचजन्य शंख आणण तेजस्ततततवरूप सद ु शवन चरमा धारण केले आहे . आकाशासारखे तिनमवल

आकाशस्वरूप खड्ग, तमोमय अज्ञानरूपी ढाल, काळरूप शाड्रवःधनष्ु य आणण कमव हाच बाणांचा भाता धारण केला आहे . इं दद्रयांनाच भगवंतांच्या धनुष्याचे बाण म्हटले आहे . करमायाशक्ततयुतत मन म्हणजेच रथ होय. तन्मात्रा या रथाचे बाहे रचे भाग आहे त आणण अभय इतयादी मुद्रांद्वारा तयांचे वरदान, अभय इतयादी रूपाने तयांची

करमायाशीलता प्रगट होते. सूयम व ंडळ ककंवा अक्ग्नमंडळ हे च भगवंतांच्या पूजेचे स्थान होय. अंतःकरणाची शुद्धी म्हणजेच मंत्रदीिा आहे आणण आपली सवव पापे नाहीशी करणे हीच भगवंतांची पूजा होय. (१०-१७)

समग्र ऐश्वयव, धमव, यश, लक्ष्मी, ज्ञान आणण वैराग्य हे सहा गुणरूप लीला-

कमल भगवंत आपल्या हातात धारण करतात. धमव आणण यशाला अनरमा ु मे चवर्या

आणण पंख्याच्या रूपाने तसेच तिनभवय धाम वैकंु ठााला छत्र रूपाने धारण केले आहे . तीन वेदांचेच नाव गरूड आहे . तेच अंतयावमी परमातम्याचे वहन करतात. आतमस्वरूप

भगवंतांपासून कधीही ववभतत न होणार्या तयांच्या आतमशततीचेच नाव लक्ष्मी आहे .

भगवंतांच्या पार्षवदांचे नायक ववष्वक् सेन, पांचरात्र इतयादी आगमरूप आहे त. भगवंतांचे

स्वाभाववक गुण असणार्या अणणमा, मदहमा इतयादी अष्टमहािसवद्धंनाच नंद, सुनंद

इतयादी आठा द्वारपाल म्हणतात. शौनका ! स्वतः भगवानच वासद ु े व, संकर्षवण, प्रद्यम् ु न आणण अतिनषाद्ध या चार मत ू ींच्या रूपात आहे त. तयांनाच चतहाु यह ूव म्हटले

जाते. तेच जागत ृ ी अवस्थेचे अिभमानी ‘ववश्व’ होऊन बाह्य ववर्षयांना ग्रहण करतात, स्वप्नावस्थेचे अिभमानी ‘तैजस’ होऊन मनाने अनेक ववर्षय ग्रहण करतात, तेच सुर्षुप्ती अवस्थेचे अिभमानी असे ‘प्राज्ञ’ होऊन ववर्षय आणण मनाच्या संस्कारांनी


युतत अशा अज्ञानाने झाकले जातात आणण तेच सवाांच्या सािी अशा ‘तुरीय’

अवस्थेत राहून सवव ज्ञानांचे अगधष्ठाान या स्वरूपात राहातात. अशा प्रकारे अंगे, उपांगे, आयुधे आणण अलंकारांनी यत ु त तसेच वासद ु े व, संकर्षवण, प्रद्युम्न व अतिनषाद्ध या चार मूतींच्या रूपांमध्ये प्रगट होऊन सववशक्ततमान भगवान श्रीहरीच अनुरमामे ववश्व, तैजस, प्राज्ञ आणण तुरीय षापाने प्रकािशत होतात. (१८-२३)

तेच सववस्वरूप भगवान, वेदांचे मळ कारण आहे त. ते स्वयंप्रकाश आणण ू

आपल्या मदहम्याने पररपूणव असे आहे त. ते आपल्या मायेने ब्रह्मदे व इतयादी नावांनी

आणण रूपांनी या ववश्वाची सष्ृ टी, क्स्थती आणण संहार करतात. परं तु तयामुळे तयांचे ज्ञान कधी झाकले जात नाही. शास्त्रांमध्ये, ते वेगवेगळे असल्याचे वणवन केले आहे हे

खरे ; परं तु ते आपल्या भततांना आतमस्वरूप श्रीकृष्णा ! आपण अजन ुव ाचे िमत्र आहात. हे यदव ु ंशिशरोमणी ! आपण अवतार घेऊन पथ् ृ वीचा द्रोह करणार्या राजेलोकांचे भस्म

करून टाकलेत. आपले सामथ्यव कधीही नाहीसे होत नाही. गोप-गोपींचा समह ू आणण नारद इतयादी भतत नेहमी आपल्या पववत्र यशाचे गायन करीत असतात. हे गोववंदा !

आपले नाम, गण आणण लीला इतयादींचे श्रवण करण्यानेच जीवाचे कल्याण होते. ु

आम्ही सववजण आपले सेवक आहोत. आपण आमचे रिण करावे. जो मनष्ु य या वणवनाचा भगवंतांचे दठाकाणी गचतत एकरूप करून, तयाला सवाांच्या ह्रदयात राहाणार्या ब्रह्मस्वरूप परमातम्याचे ज्ञान होईल. (२४-२६)

शौनक म्हणाला - ब्रह्मर्षी श्रीशक ु ांनी कथा ऐकणार्या परीक्षिताला सांगगतले

होते क्, ीर्षी, गंधवव, नाग, अप्सरा, यि, रािस आणण दे वता यांचा िमळून एक सौरगण तयार होतो आणण हे सातहीजण दर मदहन्याला बदलत राहतात. हे बारा गण

आपले स्वामी असणार्या बारा आददतयांबरोबर राहून काय काम करतात आणण तयाच्या अंतगवत असणार्या हायततींची नावे काय आहे त ? सय ू ावच्या रूपामध्येसुद्धा स्वतः भगवंतच आहे त. म्हणून तयांचे ववभागही आम्ही मोठ्या श्रद्धेने ऐकू इक्च्छतो. तरी ते आपण आम्हांला सांगावे. (२७-२८) सत ू


-

सवव

प्राण्यांचे

आतमा


ववष्णंूच्या

अनादी

अववद्येमळ व ंडळाची तिनिमवती ु े लोकांना हायवहार करण्यास प्रवतृ त करावे, म्हणन ू सय ू म


झालेली आहे . तेच लोकांमध्ये भ्रमण करीत असते. सवव लोकांचा आतमा आददकताव

एकमेव श्रीहरीच सूयव आहे . सवव वैददक करमायांचे मूळ असणार्या तयाचे ीर्षींनी अनेक

रूपात वणवन केले आहे . शौनका ! एक भगवानच मायेमुळे काल, दे श, करमाया, कताव, साधन, कमव, वेदमंत्र, द्रहाय आणण फळ या नऊ प्रकारांनी सांगगतले जातात. काळरूप

धारण केलेले भगवान सूय,व लोकांचे हायवहार नीट चालण्यासाठाी चैत्र इतयादी बारा मदहन्यांमध्ये आपल्या तिनरतिनराळ्या बारा गणांसह कफरत असतात. (२९-३१)

शौनका ! धाता नावाचा सूय,व कृतस्थली अप्सरा, हे ती रािस, वासुक् सपव,

रथकृत यि, पुलस्तय ीर्षी आणण तुंबुरू गंधवव हे चैत्र मदहन्यामध्ये आपापली काये

पार पाडतात. अयवमा नावाचा रािस, पुंक्जकास्थली अप्सरा, नारद गंधवव आणण

कच्छनीर साप, हे वैशाख मदहन्यातील कायववाहक होत. िमत्र सूय,व अत्री ीर्षी, पौषार्षेय रािस, तिक साप, मेनका अप्सरा, हाहा गंधवव आणण रथस्वन यि, हे जयेष्ठा मदहन्यातील काये चालववणारे होत. आर्षाढामध्ये वषाण नावाच्या सय ू ावसह विसष्ठा

ीर्षी, रं भा अप्सरा, सहजन्य यि, हूहू गंधवव, शरमा नाग आणण गचत्रस्वन रािस ु आपापली कामे करतात. श्रावणात इंद्र नावाचा सय ू ,व ववश्वावसू गंधवव, श्रोता यि, एलापत्र नाग, अंगगरा ीर्षी, प्रम्लोचा अप्सरा तसेच वयव नावाचा रािस आपापली

काये करतात. भाद्रपदात वववस्वान नावाचा सूय,व उग्रसेन गंधवव, हायाघ्र रािस,

आसारण यि, भग ृ ु ीर्षी, अनुम्लोचा अप्सरा आणण शंखपाल नाग, हे काये करतात. माघ मदहन्यामध्ये पूर्षा नावाचा सूय,व धनंजय नाग, वात रािस, सुर्षेण गंधवव, सुरूची यि, घत ृ ागच अप्सरा आणण गौतम ीर्षी, हे असतात. फाल्गुन मदहन्यात पजवन्य

नावाचा सूय,व रमातू यि, वचाव रािस, भरद्वाज ीर्षी, सेनक्जत अप्सरा, ववश्व गंधवव

आणण ऐरावत साप हे असतात. मागवशीर्षव मदहन्यात सूयव अंशू, कश्यप ीर्षी, ताक्ष्यव यि, ीतसेन गंधवव, उववशी अप्सरा, ववद्युच््त्रू रािस आणण महाशंख नाग, हे

असतात. पौश मदहन्यामध्ये भग नावाच्या सय ू ावसह शज ू व रािस , अररष्टनेमी गंधवव, ऊणव यि, आयू षार्षी, पूवगव चतती अप्सरा आणण ककदोषटक नाग, हे असतात. आक्श्वनात

तवष्टा सय ू ,व जमदग्नी ीर्षी, कंबल नाग, तितलोततमा अप्सरा, ब्रह्मवपत रािस,

शतक्जत यि आणण धत ृ राष्र गंधवव हे , कायव करतात. कातितवक मदहन्यामध्ये ववष्णू


नावाच्या सूयावबरोबर अश्वत नाग, रं भा अप्सरा, सूयाववचाव गंधवव, सतयक्जत यि, ववश्वािमत्र ीर्षी आणण मखापेत रािस आपापली काये पार पाडतात. (३३-४४)

ही सगळी रूपे म्हणजे सय व प भगवान ववष्णंच् ू रू ू या ववभत ू ी आहे त. जे लोक

यांचे दररोज सकाळी आणण सायंकाळी स्मरण करतात, तयांची सवव पापे नष्ट होतात.

हे सूयद व े व आपल्या सहा गणांसह बाराही मदहने सगळीकडे ववहार करतात आणण इहपरलोकामध्ये वववेक-बुवद्धचा ववस्तार आणण सामवेदातील सय ू ावसंबंधी मंत्रांनी तयांची

स्तुती करतात, गंधवव तयांच्या सुयशाचे गायन करतात आणण अप्सरा नतृ य करीत करीत पुढे चालतात. (४५-४७)

नाग दोरखंडाप्रमाणे तयांच्या रथाला बांधलेले असतात. यि रथ तयार करतात

आणण बलदं ड रािस तो (रथ) पाठाीमागून ढकलतात. यािशवाय वालणखल्य नावाचे

साठा हजार तिनमवळ स्वभावाचे ब्रह्मर्षी, सूयावकडे तोंड करून तयांच्या पुढे पुढे स्तुतितपाठा गात चालतात. अशा प्रकारे अनादी, अनंत, अजन्मा भगवान श्रीहरी हे च प्रतयेक

कल्पामध्ये आपल्या स्वरूपाचा ववभाग करून लोकांचे पालन-पोर्षण करीत असतात. (४८-५०)


स्कंध १२ वा - अध्याय १२ वा श्रीमद्भागवताची संक्षिप्त ववर्षय-सच ू ी सूत


-

भगवद्भक्ततरूप

महान

धमावला


असो.

ववश्वववधातया भगवान श्रीकृष्णांना नमस्कार असो. आता मी ब्राम्हणांना नमस्कार करून श्रीमद्भगवतोतत सनातन धमव सांगतो. हे ीर्षींनो ! आपण मला जो प्रश्र्न

ववचारला होता, तयानस ु ार मी भगवान ववष्णूंचे हे अद्भुत चररत्र सांगगतले. हे सवव पापे नाहीसे करणार्या श्रीहरींचेच संक्तवन झालेले आहे . तेच श्रीहरी सवाांच्या ह्रदयात ववराजमान, सवाांच्या इंदद्रयांचे स्वामी आणण प्रेमी भततांचे जीवनसववस्व आहे त. या

पुराणामध्ये तिनगण ुव अशा परब्रह्माचे वणवन आलेले आहे . तया ब्रह्माच्या दठाकाणीच या


जगाची उतपक्तत, क्स्थती आणण प्रलय यांची प्रचीती येत.े या पुराणात तयाच परमतततवाचे अनुभवातमक ज्ञान आणण तयाच्या प्राप्तीची साधने, यांववर्षयी स्पष्ट उल्लेख केलेला आहे . (१-४)

पदहल्या स्कंधात, भक्ततयोग व तयामळ ु े उतपन्न होणार्या वैराग्याचे वणवन

आले आहे . तसेच परीक्षिताची कथा आणण नारद-चररत्र आले आहे . ब्राम्हणाचा शाप झाल्यानंतर राजर्षी श्रीशुकांचा व तयाचा संवाद, ही कथा आहे . (५-६)

योगधारणेने आगचवरादी गती, ब्रह्मदे व-नारद-संवाद, अवतारांचे वणवन तसेच

सरू ु वातीपासन ू च

प्राकृतितक

स्कंधामध्ये आहे . (७)

सष्ृ टीची

उतपतती

इतयादी

ववर्षयांचे वणवन


तितसर्या स्कंधामध्ये ववदरु आणण उद्धव यांचा संवाद, ववदरु आणण मैत्रय े यांची

भेट व संवाद, राणसंदहतेववर्षयीचा प्रश्र्न आणण प्रलयकाळातील परमपुरूर्षाची क्स्थती

यांचे तिनरूपण केले आहे . नंतर गण ु ांच्या िोभामळ ु े झालेली प्राकृतितक सष्ृ टी, महतततव

इतयादी सात प्रकृतित-ववकृती व यांच्या पासन ू उतपन्न झालेली कायव-सष्ृ टी, ब्रह्मांडाची उतपतती आणण तया ववराट पुरूर्षाची क्स्थती यांचे वणवन आहे . तयानंतर स्थल ू आणण

सक्ष् ू म काळाचे स्वरूप, लोक-पद्माची उतपतती, समद्र ु ातन ू पथ् ृ वी वर आणताना केलेला दहरण्यािाचा

वध,

दे वता,

पश-ु पिी

आणण

मनुष्यांची

सष्ृ टी,

षाद्रांची

उतपतती,

जयापासून स्वायंभुव मनू आणण क्स्त्रयांमध्ये उततम अशी आद्य कारणरूप स्त्री शतरूपा यांचा जन्म झाला होता, तया अधवनारी- नराच्या स्वषापाचे वववेचन, कदव म प्रजापतीचे चररत्र, तयांच्यापासून मुतिनपतन्यांना जन्म, महातमा भगवान कवपलांचा अवतार आणण ज्ञानी कवपलदे व व दे वहूती यांच्यातील संवाद हे प्रसंग आहे त. (८-१३)

ीर्षींनो ! चौथ्या स्कंधामध्ये मरीची इतयादी नऊ प्रजापतींची उतपतती,

दियज्ञानाचा ववध्वंस, ध्रुव आणण पथ ू े चररत्र, प्राचीनबही व नारद यांच्यामधील ृ च

संवाद ही वणवने आहे त. पाचहाया स्कंधामध्ये वप्रयव्रताचे उपाख्यान, नाभी, ीर्षभ आणण भरताचे चररत्र, द्ववप, वर्षव, समुद्र, पववत आणण नद्यांचे वणवन, जयोतितश्चरमााचा ववस्तार, तयाचबरोबर पाताळ व नरक यांच्या क्स्थतीचे तिनरूपण आले आहे . (१४-१६)


शौनकादी

ीर्षींनो

!

सहाहाया

स्कंधामध्ये

पुढील

ववर्षय

आले

आहे त.

प्रचेतांपासून दिाची उतपतती, दिकन्यांची संतती व तीपासून दे वता, असुर, मनुष्य, पशू, पववत, पिी इतयादींचे जन्म आणण वत्र ृ ासुराची उतपतती व तयाला परम गती. सातहाया स्कंधात ददतितपुत्र दहरण्यकशपू व दहरण्याि तसेच महातमा प्रल्हाद यांची चररत्रे आली आहे त. (१७-१८)

आठाहाया स्कंधामध्ये मन्वन्तरांची कथा, गजेंद्रमोि, तिनरतिनराळ्या मन्वन्तरांत

होणारे जगदीश्वर भगवान ववष्णूंचे अवतार कूमव, मतस्य, वामन, धन्वन्तरी, हयग्रीव

इतयादी, अमत ृ िमळववण्यासाठाी दे व आणण दै तयांचे समुद्र-मंथन आणण दे वासुर संग्राम इतयादी

ववर्षयांचे

वणवन

आहे .

नवहाया


इक्ष्वाकूचा

जन्म,

तयाचा

वंशववस्तार, महातमा सुद्युम्न, इला व तारा यांची उपाख्याने, सूयव व ंशाचा वतृ तांत, शशाद, नग ृ इतयादी राजांची वणवन,े सुकन्येचे चररत्र, शयावती, खट्वांग, मांधाता,

सौभरी, सगर, बुवद्धमान ककुस्थ आणण कोसलेंद्र श्रीरामांचे सववपापहारी चररत्र, तिनमीचा दे हतयाग,

जनकांची

उतपतती

यांचे

वणवन

आहे .

भग ु ेष्ठा ृ श्र

परशरु ामांनी

केलेला

पथ् ृ वीवरील िबत्रयसंहार, चंद्रवंशी पुरूरवा, ययाती, नहुर्ष, दष्ु यंतनंदन भरत, शंतनू व तयाचा पुत्र भीष्म, ययातीचा जयेष्ठा पुत्र यद ू याचा वंशववस्तार अशी मख् ु यतः राजवंशांची वणवने यात आहे त. (१९-२६)

शौनकादी ीर्षींनो ! याच यदव ु ंशामध्ये जगदीश्वर भगवान श्रीकृष्णांनी अवतार

घेतला होता. तयांनी अनेक असरु ांचा संहार केला. तयांच्या लीला इततया आहे त क्, तयांचा कोणालाही अंत लागत नाही. दहाहाया स्कंधामध्ये

तयांचे वणवन आहे .

वसद ु े वांच्या घरी जन्म, गोकुळात मोठाे होणे, पूतनेचे प्राण दध ु ासह वपऊन टाकणे, लहानपणीच शकट उलथून टाकणे, तण ृ ावतव, बकासरु आणण वतसासुर यांचा वध, धेनकासुर आणण प्रलंबासुर यांना तयांच्या पररवारासह मारणे, दावाग्नीने घेरलेल्या

गोपांचे रिण, कािलया नागाची मस्ती क्जरवणे, अजगराच्या िमठाीतून नंदबाबांना

सोडवणे, गोपकन्यांचे कातयायनीव्रत, तयामुळे भगवंतांचे प्रसन्न होणे, यज्ञ-पतन्यांवर कृपा, ब्राम्हणांना पश्चाताप, गोवधवन धारण केल्यावर इंद्र आणण कामधेनू यांच्याकडून

येऊन भगवंतांना यज्ञािभर्षेक, शरद ीतूच्या रात्रींमध्ये गोपींसह रासकरमाडा, दष्ु ट

शंखचूड, अररष्ट आणण केशीचा वध, अरमाूराचे आगमन व रामकृष्णांचे मथुरेकडे


प्रस्थान, श्रीकृष्णववरहाने गोपींचा आरमाोश, मथुरादशवन, कुवलयापीड हतती, मुक्ष्टक, चाणूर, कंस इतयादींचा वध, सांदीपनी गुरूंच्या मत ृ पुत्राला परत आणणे, मथुरेत,

असताना श्रीकृष्णांकडून उद्धव, बलराम यांच्यासह यादवांचे वप्रय करणे, जरासंधाने आणलेल्या

सैन्याचा

पुष्कळ

वेळा

वध,

कालयवनाचे

मुचुकंु दामाफवत

भस्म,

द्वारकातिनमावण, स्वगावतून पररजातक आणण सुधमाव सभा आणणे, भगवंतांकडून यद्ध ु ात शत्रन ूं ा पराक्जत करून षाक्तमणीचे हरण, युद्धात महादे वांच्यावर जम् ृ भणास्त्रप्रयोग,

बाणासरु ाचे हात तोडणे, भीमासरु ाला मारून कन्यांचे पाणणग्रहण, िशशप ु ाल, पौंड्रक, शाल्व, दष्ु ट दं तवतत्र, शंबरासरु , द्ववववद, पीठा, मरु , पंचजन इतयादी दै तयांच्या सामथ्यावचे वणवन व भगवंतांकडून तयांचा वध, काशीदहन, पांडवांना तिनिमतत करून पथ् ृ वीचा भार उतरववणे. (२७-४०) अकराहाया

स्कंधात

भगवंतांकडून

ब्राम्हणांच्या

शापाचे

तिनिमतत

करून

यदव ु ंशाचा संहार, श्रीकृष्ण आणण उद्धव यांचा अद्भुत संवाद, संपूणव आतमज्ञान व धमव-तिनणवयांचे तिनरूपण आणण भगवंतांचा आतमयोगाच्या प्रभावने मतयवलोकाचा तयाग हे ववर्षय आले आहे त. (४१-४२) बाराहाया



युगांची

लिणे

आणण

तया

युगांतील

हायवहार, किलयुगात माणसांची अधमवप्रवतृ ती, चार प्रकारचे प्रलय, तीन प्रकारच्या उतपतती, ज्ञानी राजर्षी परीक्षिताचा शरीरतयाग, वेदांच्या शाखांची तिनिमवती, माकांडेय

मन ु ीची संद ु र कथा, भगवंतांच्या अंग-उपांगांचे स्वरूपकथन आणण ववश्वातमा सय ू ाांच्या गणांचे वणवन आले आहे . शौनकादी ीर्षींनो ! या दठाकाणी आपण जे काही ववचारले

होते, ते मी तम् ु हांला सांगगतले. येथे मी सवव प्रकारे भगवंतांच्या लीला आणण तयांच्या अवतार-चररत्रांचेच वणवन केले आहे . (४३-४५)

ं जो मनुष्य पडताना, पाय घसरला असता, दःु ख भोगत असता, ककंवा िशक

आली असता, वववश होऊन का होईना, उच्च स्वरात "हरये नमः" असे म्हणतो, तो सवव पापांपासन ू मत ु त होतो. जयाप्रमाणे सय ू व अंधार घालववतो ककंवा सोसाट्याचा वारा

ढगांना उधळून लावतो, तयाप्रमाणेच भगवान श्रीकृष्णांचे संक्तवन केले ककंवा तयांच्या लीलांचे श्रवण केले, तर ते स्वतःच येऊन भततांच्या हृदयात ववराजमान होतात आणण


तयांचे सवव दःु ख नाहीसे करतात. जया वाणीने, अधोिज भगवंतांसंबंधी बोलले जात

नाही, ती वानी तिनरथवक, सारहीन होय. आणण जी वाणी भगवांतांच्या गुणांनी पररपूणव असते, तीच परम पावन , तीच मंगलमय आणण तीच सतय आहे . जया वचनाने

भगवंतांच्या परम पववत्र यशाचे गायन होते, तेच रमणीय, आवडणारे व नव-नवीन मानावे. तेच नेहमी मनाला परमानंदाची अनुभूती दे त राहाते आणण तेच माणसाचा सगळा शोकसागर आटवते. जी वाणी, भगवान श्रीकृष्णांच्या जगाला पववत्र करणार्या

यशाचे कधीच गायन करीत नाही, ती वाणी सादहतयगण ु ांनी पररपण ू व असली तरी कावळ्यांसारख्या माणसांनाच आवडायची. ज्ञान्यांना नहाहे . कारण तिनमवळ हृदयाचे

साधज ु न, जेथे भगवंत असतात, तेथेच तिनवास करतात. या उलट, जया वाणीत सादहतयदृष्ट्या दोर्ष आहे त, परं तु क्जच्या प्रतयेक श्र्लोकामध्ये भगवंतांची सुयशसूचक

नावे गुंफलेली असतात, ती वाणी, लोकांच्या सवव पापांचा नाश करते. सतपुषार्ष अशाच वाणीचे

श्रवण,

गायन

आणण

क्तवन

करीत

असतात.

तिनमवल

ब्रह्मज्ञान

जर

भगवंतांच्या भक्तत-ववरदहत असेल, तर ते मुळीच शोभत नाही. जे कमव भगवंतांना अपवन केलेले नसेल, ते ककतीही श्रेष्ठा प्रतीचे असले तरी नेहमी अमंगलच होय. ते

सुंदर कसे असू शकेल बरे ? वणव आणण आश्रम यांनुसार आचरण, तपश्वयाव आणण अध्ययन यांच्यासाठाी जे अपरं पार पररश्रम केले जातात, तयांचे फळ म्हणजे फतत

यश ककंवा संपततीची प्राप्ती. परं तु भगवंतांच्या गुणांचे श्रवण, ककतवन इतयादी मात्र

तयांच्या श्रीचरणकमलांची स्मत ृ ी कधीच नाहीशी करीत नाही. भगवान श्रीकृष्णांच्या

चरण-कमलांची तिनतय राहाणारी स्मत ृ ी, सगळे अमंगल नष्ट करते, परम शांती दे ते, अंतःकरण शद्ध ु करते, भगवंतांची भतती तिनमावण करते आणण वैराग्याने यत ु त असे

भगवंतांच्या स्वरूपाचे ज्ञान दे ऊन सािातकार घडवते. हे ीर्षींनो ! आपण सववजण अतयंत

भाग्यवान

आहात.

कारण

आपण

नेहमीच

आपल्या

हृदयात,

सवावतमा

सववशक्ततमान, आदददे व, अशा भगवान नारायणांची स्थापना करून तयांचे भजन

करीत असत. जयावेळी राजर्षी परीक्षित अन्न-पाण्याचा तयाग करून मोठामोठ्या

ीर्षींनी भरलेल्या सभेमध्ये श्रीशुकदे व महाराजांच्या तोंडून श्रीमद्भागवताची कथा ऐकत होता, तयावेळी मीही तेथेच बसून तया परम ीर्षींच्या तोंडून हे आतमतततवाचे श्रवण केले होते. आपण मला यावेळी ती आठावण करून ददलीत. (४६-५६)


शैनकादी ीर्षींनो ! जयांची प्रतयेक लीला श्रवण, क्तवन करण्याजोगी असते,

तया भगवान वासुदेवांचे माहातम्य मी तुम्हांला सांगगतले. ते सवव अशुभ वासना नष्ट करणारे आहे . जो मनुष्य एकाग्रगचतताने एक प्रहर ककंवा एक िणभर का होईना, हे

ऐकववतो, आणण जो श्रद्धेने याचे श्रवण करतो, तो स्वतःला खात्रीने पववत्र करून घेतो.

जो मनुष्य द्वादशी ककंवा एकादशीच्या ददवशी याचे श्रवण करतो, तो दीघावयर्ष ु ी होतो

आणण जो संयमपूवक व तिनराहार राहून याचा पाठा करतो, तो पापरदहत होतो. जो मनष्ु य अंतःकरण ताब्यात ठाे वून उपवास करून, पुष्कर, मथरु ा ककंवा द्वारकानगरीत या पुराणसंदहतेचा पाठा करतो, तो भयापासन ू मत ु त होतो. जो मनष्ु य याचे श्रवण ककंवा

उच्चारण करतो, तयाच्या तया संक्तवनाने दे वता, मन ु ी, िसद्ध, वपतर, मनू आणण राजे संतुष्ट होतात आणण तयाच्या मनोकामना पूणव करतात. ीग्वेद, यजुवेद आणण सामवेदाचा पाठा केल्याने ब्राह्मणाला मध, तूप व दध ु ाच्या नद्या म्हणजेच सवव प्रकारची सुखसमद्ध ृ ी प्राप्त होते, तेच फळ श्रीमद्भागवताच्या पाठाानेसुद्धा िमळते. जो ब्राह्मण संयमपूवक व या पुराणसंदहतेचे अध्ययन करतो, तयाला स्वतः भगवंतांनी वणवन केलेल्या परमपदाची प्राप्ती होते. दहच्या अध्ययनाने ब्राह्मणाला प्रज्ञा प्राप्त होते.

िबत्रयाला समुद्रापयांतच्या भूमंडळाचे राजय िमळते. वैश्याला कुबेरासारखी संपतती िमळते व शूद्राची सवव पापांपासून सूटका होते. (५७-६४)

सवाांचे स्वामी आणण किलयुगातील पापांचे ढीग उध्वस्त करणारे जे भगवान

श्रीहरी तयांचे वणवन करणारी पुराणे पुष्कळ आहे त, परं तु तया सवाांमध्ये सगळीकडे भगवंतांचे वणवन आढळत नाही. यामध्ये मात्र प्रतयेक कथा-प्रासंगामध्ये पदोपदी

सववस्वरूप भगवंतांचच े वणवन केलेले आहे . जे जन्म-मतृ यू इतयादी ववकारांनी रदहत, दे श, काळ इतयादी मयावदांपासून मुतत तसेच स्वतः आतमतततवसुद्धा आहे त, जगाची

उतपतती, क्स्थती, प्रलय करणार्या शततीसुद्धा जयांचे स्वरूप आहे त, ब्रह्मदे व, शंकर,

इंद्र इ. लोकपाल सद्ध ु ा जयांची ककंगचतशीसद्ध ु ा स्तत ु ी करणे जाणत नाहीत, तया परमातम्याला मी नमस्कार करीत आहे . (६५-६६)

जयांनी आपल्या स्वरूपातच प्रकृती इतयादी नऊ शततींचा संकल्प कषान या

चराचर जगाची उतपतती केली आणण जे तितचे अगधष्ठाानही आहे त, तसेच जयांचे परम


पद फतत अनुभूतितस्वरूप आहे , तया सनातन दे वागधदे व भगवंतांना नमस्कार असो. (६७)

श्रीशक व णे ु दे व आतमानंदामध्येच तिनमग्न असल्यामळ ु े तयांची भेददृष्टी संपूणप

नाहीशी झाली होती. तरीसद्ध ु ा श्यामसंद ु रांच्या मनोहर लीलांनी तयांना आपल्याकडे आकवर्षवत करून घेतले. म्हणूनच तयांनीसुद्धा जगातील प्राण्यांवर कृपा करण्यासाठाी

भगवततततव प्रकािशत करणार्या या महापुराणाचा ववस्तार केला. तयाच सववपापहारी हायासनंदन श्रीशुकदे वांना मी नमस्कार करतो. (६८)


स्कंध १२ वा - अध्याय १३ वा वविभन्न पुराणांची श्लोकसंख्या आणण श्रीमद्भागवताचा मदहमा सूत म्हणतात - ब्रह्मदे व, वषाण, इंद्र, षाद्र, आणण मषाद्गण ददहाय स्तोत्रांनी

जयांची स्तुती करतात, सामगायन करणारे ीर्षी अंग, पद, रमाम तसेच उपतिनर्षदांसह वेदांच्याद्वारे जयांचे गायन करतात, योगी ध्यानाच्या वेळी तिनश्वल झालेल्या मनाने

जयांचे दशवन घेतात आणण दे व-दै तयसुद्धा जयांचे खरे स्वरूप जाणत नाहीत, तया स्वयंप्रकाश परमातम्याला नमस्कार असो. जयावेळी भगवंतांनी कच्छपरूप धारण केले

होते आणण तयांच्या पाठाीवर मोठाा मंदराचल रवीसारखा कफरत होता, तयावेळी

मंदराचलाच्या पहाडांच्या टोकांनी खाजववल्यामुळे जयांना झोप आली, तयावेळचे तयांचे श्वासरूप वायू तम ु चे रिण करतो. तयावेळी तया श्वासाच्या वायम ू ळ ु े जी समद्र ु ाच्या

पाण्यात खळबळ माजली, तया संस्कारांच्या खण ु ा आजही िशल्लक आहे त. तयामळ ु ेच समुद्राच्या पाण्याची जी सतत ककनार्यावर लाटांच्या रूपाने ये-जा चालू झाली, ती अजूनही थांबत नाही. (१-२) आता

पुराणांची वेगवेगळी

श्लोकसंख्या, तयांची

बेरीज,

श्रीमद्भागवताचा

प्रतितपाद्य ववर्षय आणण तयाचा हे त,ू हा ग्रंथ दान दे ण्याची पद्धत, दान आणण पठाण इतयादींचा मदहमासद्ध ु ा ऐक. ब्रह्मपरु ाणात दहा हजार, पद्मपरु ाणात पंचावन्न हजार,


श्रीववष्णुपुराणात तेवीस हजार आणण िशवपुराणात चोवीस हजार श्र्लोक आहे त.

श्रीमद्भागवतामध्ये अठारा हजार, नारदपुराणात पंचवीस हजार, माकांडेय पुराणात नऊ हजार तसेच अक्ग्नपुराणात पंधरा हजार चारशे हजार पाचशे, ब्रह्मवैवतावची अठारा

हजार तसेच िलंग पुराणाची अकरा हजार आहे . वराहपुराणाची श्लोकसंख्या चोवीस

हजार, स्कंदपुराणाची एतयाऐंशी हजार एकशे आहे आणण वामनपुराणाची दहा हजार आहे . कूमवपुराण हे सतरा हजार श्लोकांचे आणण मतस्यपुराण चौदा हजार श्लोकांचे

आहे . गषाडपुराणामध्ये एकोणीस हजार श्लोक आणण ब्रह्मांड-पुराणात बारा हजार श्र्लोक आहे त. अशा प्रकारे सवव परु ाणांची श्लोकसंख्या एकूण चार लि आहे . तयांपैक् श्रीमद्भागवत अठारा हजार श्लोकांचे आहे . (३-९)

भगवान ववष्णूंनी पूवी आपल्या नािभकमळात असलेल्या व संसारामुळे

भयभीत झालेल्या ब्रह्मदे वाला कृपा करून हे सांगगतले. याच्या सुषावातीला, मध्ये

आणण शेवटी वैराग्य अतपन्न करणार्या पुष्कळ कथा आहे त. भगवान श्रीहरींच्या जया लीला-कथा या महापरू ाणात आहे त, तया अमत ू सतपुषार्ष आणण दे वांनाही ृ स्वरूप असन आनंद दे णार्या आहे त. सवव वेदान्तांचे सार म्हणजे ब्रह्म आणण आतम्याची एकतारूप

अद्ववतीय सद्वस्तू प्रतितपादन करणे व तयाचे फल म्हणजे मोि. श्रीमद्भागवताचाही ववर्षय तोच आहे . (१०-१२)

जो पुषार्ष भाद्रपद मदहन्याच्या पौणणवमच् े या ददवशी श्रीमद्भागवताचे सुवणव-

िसंहासह दान करतो, तयाला परमगती प्राप्त होते. जोपयांत सववश्रेष्ठा श्रीमद्भागवत महापुराणाचे दशवन होत नाही, तोपयांतच संतांच्या सभेमध्ये दस ु री परु ाणे शोभन ू ददसतात. (१३-१४)

हे श्रीमद्भागवत सवव वेदान्तांचे सार आहे . या रसामत ृ ाचे पान करून जो तप्ृ त

झाला, तो दस ु र्या कोणतयाही पुराणात रमत नाही. जशी नद्यांमध्ये गंगा, दे वतांमध्ये ववष्णू

आणण

वैष्णवांमध्ये

श्रीशंकर

सववश्रेष्ठा

आहे त,


परु ाणांमध्ये

श्रीमद्भागवत आहे . हे ीर्षींनो ! सवव िेत्रांमध्ये जशी काशी सववश्रेठा आहे , तयाचप्रमाणे

सवव परु ाणांमध्ये श्रीमद्भागवत आहे . श्रीमद्भागवत हे सवव दृष्टींनी नददोषर्ष पुराण आहे . वैष्णवांना हे अतयंत वप्रय आहे . या पुराणामध्ये जीवन्मत ु त परमहं सांच्या अद्ववतीय


तसेच मायेपासून पूणत व ः अिलप्त अशा ज्ञानाचे वणवन केले गेले आहे . या ग्रंथात सवव कमाांपासून आतयंतितक तिनवतृ ती ही ज्ञान, वैराग्य आणण भतती यांनी युतत अशी आहे . जो याचे भततीने श्रवण, पठाण आणण मनन करतो, तो मुतत होतो. (१५-१८)

हा अजोड ज्ञानरूप ददवा सववप्रथम जयांनी ब्रह्मदे वासाठाी प्रकािशत केला, नंतर

जयांनी ब्रह्मदे वाच्या रूपाने नारदांना, पुढे नारदांच्या षापाने हायासांना, तयानंतर जयांनी हायासरूपाने योगींद्र शुकदे वांना आणण श्रीशुकदे वांच्या षापाने दयाळू होऊन परीक्षिताला उपदे श केला, तया परम शुद्ध मायामलापासून रदहत, शोकरदहत अववनाशी परम सतयस्वरूप

परमेश्वराचे

आम्ही

ध्यान

करतो.

आम्ही

तया

सववसािी

भगवान

वासुदेवांना नमस्कार करतो. जयांनी कृपा करून मोिािभलार्षी ब्रह्मदे वांना याचा उपदे श केला, तया योगगराज ब्रह्मस्वरूप श्रीशुकदे वांना नमस्कार असो. जयांनी हे

महापुराण ऐकवुन संसारसपावने दं श केलेल्या परीक्षिताला मुतत केले. हे दे वागधदे वा !

प्रभो! जया अथी आपणच आमचे पालनकते आहात, म्हणन आपणच, आता ू आमच्यावर अशी कृपा करा क्, प्रतयेक जन्मात आपल्या चरणकमलांवरच आमची भतती राहो. (१९-२२)

जया भगवंतांच्या नामांचे संक्तवन सवव पापे सववथव ै नष्ट करते आणण जया


चरणांना

केलेले

वंदन

सवव


परमतततवस्वरूप श्रीहरींना मी नमस्कार करतो. (२३)

दःु खे

नाहीशी

करते,

तयाच

माहातम्य (श्रीस्कान्दे ) - अध्याय १ ला परीक्षित आणण वज्रनाभ यांची भेट, शांडडल्यमन ु ींच्या मख ु ातन ू

भगवंतांच्या लीलांचे रहस्य आणण वज्रभम ू ीच्या महततवाचे वणवन -

महर्षी हायास म्हणतात - जयांचे स्वरूप सक्च्चदानंदघन आहे , जे अनंत

सुखाचा वर्षावव करतात, जयांच्या शततीनेच या ववश्वाची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलय


होतात, तया भगवान श्रीकृष्णांची आम्ही भक्ततरसाच्या प्राप्तीसाठाी तिनतय स्तुती करतो. (१)

नैिमर्षारण्यामध्ये आसनावर बसलेल्या बवु द्धमान सत ू ांना भगवंतांच्या कथांचे

रिसक असलेल्या शौनकादी ीर्षींनी प्रणाम करून ववचारले. (२)

ीर्षींनी ववचारले- श्रीमथुरामंडलात अतिनषाद्धपुत्र वज्रनाम आणण हक्स्तनापुरामध्ये

आपला नातू परीक्षित यांना राजयािभर्षेक करून जेहाहा युगधष्ठाीर दहमालयात तिनघून गेला, तेहाहा तया दोघांनी कोणकोणती काये कसकशी केली ? (३)

सूत म्हणाले -भगवान नारायण, नरोततम नर, दे वी सरस्वती आणण महवर्षव

हायासांना


करून

’जय’

ग्रंथाचे

पठान

करावे.

ब्रह्मर्षींनो

!

धमवराज

महाप्रस्थानाला गेला, तेहाहा सम्राट परीक्षित एके ददवशी वज्रनाभाला भेटण्यासाठाी

मथुरेला गेला. वपतयासमान असणारा परीक्षित भेटण्यासाठाी आल्याचे पाहून वज्रनाभाचे हृदय प्रेमाने भरून आले. तयाने तयाचे स्वागत करून व तयाला नमस्कार करून मोठ्या प्रेमाने आपल्या महालात आणले. जयाचे मन नेहमी श्रीकृष्णांच्या ठाायी

रममाण झाले होते, तया वीर परीक्षिताने वज्रनाभाला आिलंगन दे ऊन, अंतःपुरात जाऊन श्रीकृष्णांच्या रोदहणी इतयादी पतन्यांना नमस्कार केला. सम्राट परीक्षिताचा

तयांनी खूप सन्मान केला. ववश्रांती घेतल्यानंतर आरामात बसून तो वज्रनाभाला म्हणाला. (४-८)

परीक्षित म्हणाला- " हे वज्रनाभा ! तझ ु े वडील आणण आजोबा यांनी माझे

वडील आणण आजोबांना मोठामोठ्या संकटातन ू वाचववले. माझे रिणही तयांनीच केले. वप्रय वज्रनाभा ! मी ककतीही चांगल्या गोष्टी केल्या, तरी तयांच्या उपकारांची परतफेड

होऊ शकणार नाही. म्हणून मी तुला ववनंती करतो क्, तू खुशाल राजयकारभारात माझी मदत घे. तुला खक्जन्याची, सौन्याची ककंवा शत्रन ुं ा धाकात ठाे वणे इतयादींची जरासुद्धा काळजी करण्याचे कारण नाही. (याबाबतीत मी तुला साह्य करीन.) तू फतत

तुझ्या या मातांची चांगल्या तर्हे ने सेवा कर. तुला काही अडचण आली, तर मला


सांग . मी ती दरू करीन. हे ऐकून वज्रनाभ अतितशय प्रसन्न होऊन तयाला म्हणाला. (९-१२)

वज्रनाभ म्हणाला - महाराज ! आपण मला जे काही सांगगतले, ते आपणास

साजेसेच आहे . मला धनवु ववद्या िशकवून आपल्या वडडलांनीसद्ध ु ा माझ्यावर मोठाे च उपकार केले आहे त. मी िबत्रयाला योग्य अशा शौयावने चांगल्या रीतीने संपन्न

असल्यामुळे मला कोणतयाही गोष्टीची ककंगचतशीसुद्धा काळजी वाटत नाही. मला फतत एकाच गोष्टीची मोठाी गचंता आहे . तयासंबंधी आपण काहीसा ववचार करावा.

माझा मथुरेच्या राजयावर अिभर्षेक झाला असला तरी मी तिनजवन वनातच आहे . येथील

प्रजा कोठाे तिनघून गेली, याववर्षयी मला काहीच माहीती नाही. प्रजा असेल, तरच राजयाचे सुख असते ना ! वज्रनाभाने परीक्षिताला असे म्हटल्यावर वज्रनाभाच्या शंकेचे

तिनरसन करण्यासाठाी तयाने नंदाददकांचे पुरोदहत महर्षी शांडडल्य यांना बोलाववले. (१३१६)

तेहाहा शांडडल्य पणवकुटीतून बाहे र पडून ताबडतोब तेथे येऊन पोहोचले.

वज्रनाभाने तयांचा ववगधपूवक व सतकार केला. नंतर ते उच्चासनावर ववराजमान झाले. वज्रनाभाचे म्हणणे परीक्षिताने तयांना सांगगतले. तेहाहा अतयंत प्रसन्नतेने महर्षी शांडडल्य तयांचे सांतवन करीत म्हणू लागले. (१७-१८)

’व्रज’

शांडडल्य म्हणाले - व्रजभूमीचे रहस्य मी तुम्हांला सांगतो, लिपूवक व ऐका. शब्दाचा

अथव

हायाप्ती

असा

आहे .

या

हायुतपततीनुसार

,

हायापक

असल्याकारणानेच या भूमीचे ’व्रज’ असे नाव पडले आहे . सततव, रज, तम या तीन

गुणांच्या पलीकदे जे परब्रह्म आहे , तेच हायापक आहे . म्हणून तयाला ’व्रज’ असे म्हणतात. ते सदानंदस्वरूप, परम जयोतितमवय आणण अववनाशी आहे . मुततांचे तेच स्थान आहे . या व्रजधामामध्ये नंदनंदन भगवान श्रीकृष्णांचा तिनवास आहे . तयांचा श्रीववग्रह सक्च्चदानंदस्वरूप आहे . ते आतमाराम आणण आप्तकाम आहे त. प्रेमरसात

बुडालेले रिसकजनच तयांचा अनभ ु व घेतात. भगवान श्रीकृष्णांची आतमा आहे रागधका.

तितच्याशी रममाण होत असल्याकारणानेच हे रहस्य जाणणारे ज्ञानी तयांना ’ आतमाराम’ म्हणतात. ’काम’ म्हणजे हवे असलेले पदाथव. भगवान श्रीकृष्णांना हवे


असलेले व्रजातील पदाथव म्हणजे गाई, गोप,गोपी आणण तयांच्याबरोबर लीला करणे,

ववहार करणे इतयादी. हे सवव तयांना नेहमीच िमळालेले असते, म्हणूनच श्रीकृष्णांना

’आप्तकाम’ असे म्हटले गेले आहे . तयांचे हे रहस्य प्रकृतीच्याही पलीकडील आहे . ते जेहाहा प्रकृतीबरोबर हे खेळ खेळू लागतात, तेहाहा दस ु रे लोकसुद्धा तयांच्या लीलेचा

अनुभव घेतात. प्रकृतीच्याबरोबर होणार्या लीलेमध्येच रजोगुण, सततवगुण आणण तमोगुण यांच्याद्वारे होणारी सष्ृ टीची उतपतती, क्स्थती आणण प्रलय यांची प्रचीती येत.े

अशा प्रकारे भगवंतांची लीला ही एक पारमागथवक आणण दस ु री हायवहारतील, अशी दोन

प्रकारची असते. पारमागथवक लीला ही स्वसंवेद्य असते. जीवांच्या दे खत जी लीला होते ती हायावहाररक लीला होय. पारमागथवक लीलेखेरीज हायावहारीक लीला होऊ शकत

नाही; परं तु हायावहाररक लीलेचा पारमागथवक लीलेत प्रवेश होऊ शकत नाही. तुम्ही

दोघेजण भगवंतांची जी लीला पाहात आहात, ती हायावहाररक लीला आहे . पथ् ृ वी

इतयादी लोक या लीलेच्या अंतगवत आहे त. याच पथ् ृ वीवर हे मथुरामंडळ आहे . जेथे भगवंतांची ती पारमागथवक लीला गुप्तरूपाने सदै व होत असते, तीच ही व्रजभूमी आहे .

कधी कधी प्रेमपूणव भततांना ती येथे सगळीकडे ददसू लागते. अठ्ठाववसाहाया द्वापर युगाच्या शेवटी जेहाहा केहाहा भगवंतांच्या रहस्य-लीलेचे अगधकारी येथे एकत्र येतील, तयावेळी सुद्धा आताप्रमाणेच भगवान आपल्या भततांसह अवतार घेतील. हे तू हाच क्, आपल्या अगधकारी भततांत िमसळता यावे. तयावेळी भगवंतांचे वप्रय दे व इतयादीसुद्धा सगळीकडे अवतार घेतील. (१९-३०)

आता एवढ्यात, अगदी अलीकडे , जो अवतार झाला होता, तयावेळी भगवंत

आपल्या सवव आवडतया भततांच्या अिभलार्षा पूणव करून अंतधावन पावले आहे त. यावरून हे तिनक्श्चत झाले क्, येथे भगवंत येण्याआधी तीन प्रकारचे भततजन उपक्स्थत होते, यात कोणतीही शंका नाही. तयांपैक् पहीले तिनतय ’अंतरं ग’ पार्षवद . दस ु रे तयांच्या अंतरं ग-लीलेत प्रवेश करून घेऊ इक्च्छणारे . तितसरे दे वता इतयादी.

यांपैक् दे वाददकांना भगवंतांनी अगोदरच व्रजभम ू ीतन ू द्वारकेत नेऊन पोहोचववले होते. नंतर तयांनाच मस ु ळाचे तिनिमतत करून पन् ु हा आपापल्या अगधकारावर पाठाववले. तसेच

जे भगवंतांनाच प्राप्त करून घेण्याची इच्छा करणारे होते, तयांना प्रेमानंदस्वरूप बनवून नेहमीसाठाी आपल्या तिनतय अंतरं ग-पार्षवदांमध्ये सामील करून घेतले. जे सवव


तिनतय पार्षवद आहे त, ते अजूनही येथे असले, तरी जे तयांच्या दशवनचे अगधकारी

नाहीत, तयांना ते ददसत नाहीत. जे लोक हायावहारीक लीला पाहात होते, ते

तिनतयलीलेच्या दशवनाचे अगधकारी नाहीत. म्हणून येथे येणार्यांना सगळीकडे तिनजवन वनच ददसते. (३१-३५)

म्हणून, हे वज्रनाभा ! तुला काळजी करण्याचे कारण नाही. माझ्या आज्ञेने तू

येथे पुष्कळशी गावे वसव. तयामुळे तुझे मनोरथ पूणव होतील. भगवान श्रीकृष्णांनी जेथे जशी लीला केली, तयानुसार तया दठाकाणाचे नाव ठाे वून तू अनेक गावे वसव

आणण अशा प्रकारे ददशा अशा या व्रजभूमीचे चांगल्या रीतीने सेवन करीत राहा. गोवधवन, ददघवपूर (डीग), मथुरा, महावन (गोकुळ), नंददग्राम (नंदगाव) आणण ब्रहतसानू (बरसाना) या दठाकाणी तू गावे तिनमावण कर. भगवंतांच्या लीलांची दठाकाणे असलेल्या नदी, पववत, दर्या, सरोवर, कंु ड, लताकंु ज, वने इतयादींचे सेवन करीत रादहले असता

तझ् ु या राजयातील प्रजा अतितशय सख ु संपन्न होईल आणण तल ु ासद्ध ु ा आनंद िमळे ल. ही

व्रजभम व तू या भम ू ी सक्च्चदानंदमय आहे . म्हणन ू प्रयतनपूवक ू ीचे सेवन केले पादहजेस. भगवंतांच्या लीलांची दठाकाणे माझ्या कृपेने तझ् ु या लिात येवोत. हे वज्रनाभा ! ह्या व्रजभम ू ीचे सेवन करीत रादहल्याने तल ु ा उद्धव भेटतील. तयांच्याकडून मातांसह तल ु ा हे रहस्य कळे ल. (३६-४१)

एवढे बोलून शांडडल्य श्रीकृष्णांचे स्मरण करीत, आपल्या आश्रमाकडे तिनघून

गेले. ते ऐकून परीक्षित आणण वज्रनाभ अतितशय प्रसन्न झाले. (४२)


माहातम्य (श्रीस्कान्दे ) - अध्याय २ ला यमन ु ा आणण श्रीकृष्णपतन्यांचा संवाद, ककतवनोतसवामध्ये उद्धवांचे प्रगट होणे ीर्षींनी ववचारले - सूत महोदय ! आता आम्हांला हे सांगा क्, परीक्षित

आणण वज्रनाभ यांना असे सांगून शांडडल्य मुनी आपल्या आश्रमाकडे परत गेले, तेहाह या दोन्ही राजांनी कोणकोणती कासे कस-कशी केली ? (१)


सूत म्हणाले -तयानंतर परीक्षिताने इंद्रप्रस्थहून हजारो मोठामोठ्या शेठा -

सावकारांना बोलावून तयांना राहाण्यासाठाी मथुरेत जागा ददली. (२)

सम्राट परीक्षिताने तयांच्याखेरीज मथरु ा-मंडलातील ब्राह्मण व प्राचीन वानर

आदर करण्यास योग्य आहे त, असे समजन ू तयांनाही मथरु ा नगरीमध्ये वसववले. परीक्षिताचे साहाय्य आणण शांडडल्यांच्या कृपेन,े वज्रनाभाने सवव स्थानांचा रमामाने शोध घेतला, जेथे भगवान श्रीकृष्ण गोप-गोपींसह अनेक प्रकारच्या लीला करीत होते. लीला-दठाकाणांची तिनक्श्चती झाल्यावर तयांनी तया तया दठाकाणच्या लीलांच्याप्रमाणे तया

दठाकाणांना नावे ददली. भगवंतांच्या लीला-ववग्रहांची स्थापना केली. तयाचप्रमाणे तया तया दठाकाणी अनेक गावे वसववली. दठाकदठाकाणी भगवंतांच्या नावांनी तलाव आणण

ववदहरी खोदल्या. पुष्प-कंु ज आणण बगीचे लावले. शंकर इतयादी दे वतांची स्थापना केली. गोववंददे व, हररदे व इतयादी नावांनी भगवद-मूती स्थापन केल्या. वज्रनाभाने अशा रीतीने आपल्या राजयामध्ये सगळीकडे फतत श्रीकृष्णभततीचाच प्रचार करून तो अतितशय आनंददत झाला. तयाच्या प्रजाजनांनाही अतितशय आनंद झाला होता.

भगवंतांच्या संक्तवनामध्ये संलग्न राहून परमानंदाच्या समद्र ं त असणारी प्रजा ु ात डुब वज्रनाभाच्या राजयाची नेहमीच प्रशंसा करीत असे. (३-७) श्रीकृष्णांच्या ववरह-वेदनांनी हायाकूळ झालेल्या राण्या एके ददवशी कािलंदीला

आनंददत असल्याचे पाहून मतसर सोडून सरळ भवनेने ववचारू लागल्या. (८)

श्रीकृष्णांच्या राण्या म्हणाल्या- कािलंदीताई ! आम्ही जशा श्रीकृष्णांच्या

धमवपतनी आहोत, तशीच तूसुद्धा आहे स. आम्ही तर तयांच्या ववरहाग्नीत होरपळून

तिनघत आहोत. परं तु तू मात्र तशी नाहीस. याचे कारण काय ? कल्याणी ! सांग तर खरे ! (९)

हा प्रश्र ऐकून या आपल्याच सवती आहे त, या ववचाराने तितचे मन दयेने

द्रवले, म्हणून ती हसून म्हणाली. (१०)

कािलन्दी म्हणाली- आतमाराम श्रीकृष्णांची आतमा आहे श्रीराधा. मी तितचे

दास्य करीत असल्यामळ ु े हा ववरह आम्हांला स्पशव करू शकत नाही. (११)


श्रीकृष्णांच्या सवव राण्या श्रीराधाराणींच्या अंशाचा ववस्तार आहे . भगवान

श्रीकृष्ण आणण राधा सदै व एकमेकांच्या समोर आहे त. तयांचा परस्पर तिनतय संयोग आहे . म्हणून राधेच्या स्वरूपातच अंशतः ववद्यमान असणार्या श्रीकृष्णांच्या जया अन्य राण्या आहे त, तयांनासुद्धा भगवंतांचा तिनतय सहवास प्राप्त झालेला आहे .

श्रीकृष्णच राधा आहे त आणण राधाच श्रीकृष्ण आहे त. तया दोघांचे प्रेम हीच बासरी आहे . तयाचप्रमाणे राधाराणींची वप्रय सखी चंद्रावली हीसुद्धा श्रीकृष्णचरणांच्या नखरूपी

चंद्रम्याच्या सेवेमध्येच आसतत असल्यामळ ु े "चंद्रावली" नावाने ओळखली जाते, श्रीराधा आणण श्रीकृष्णांच्या सेवेची तितला अतितशय आवड आहे . म्हणन ू ती दस ु रे

कोणतेच रूप धारण करीत नाही. याच श्रीराधेमध्ये मी, षाक्तमणी इतयादींचा समावेश

असल्याचे पादहले आहे . तुम्हा सवाांचासुद्धा सवाांशाने श्रीकृष्णांशी ववयोग झालेला नाही. परं तु तुम्हांला हे रहस्य माहीत नसल्याने तुम्ही इततया हायाकूळ होत आहात. पूवी

अशाच प्रकारे अरमाूरसुद्धा श्रीकृष्णांना नंदगावाहून जेहाहा मथुरेला घेऊन आला होता, तयावेळी गोपींना श्रीकृष्ण-ववरचाहा जो अनुभव आला होता, तोसुद्धा ववरहाचा फतत

आभास होता. हे रहस्य जोपयांत तयांना माहीत नहाहते, तोपयांत तया अतयंत दःु खी होतया. नंतर उद्धवाने येऊन जेहाहा तयांचे समाधान केले, तेहाहा तयांना ही गोष्ट समजली, जर तुम्हांलासुद्धा उद्धवाचा सहवास लाभला, तर तुम्ही सुद्धा आपल्या पतीबरोबर तिनतय ववहार करीत असल्याचे सुख प्राप्त करू शकाल. (१२-१७) सूत


असे

सांगगतल्यावर

प्रसन्न


यमुनारणीला

श्रीकृष्णपतन्या पुन्हा म्हणाल्या. तयावेळी तयांच्या मनात उद्धवाला भेटून तयाच्याकडून वप्रयतमाचा तिनतय सहवास कसा घडेल, हे जाणून घेण्याची इच्छा होती. (१८)

श्रीकृष्णपतन्या म्हणाल्या- हे सखी ! तू धन्य आहे स. कारण तुझा कधीही

पतीशी ववयोग नाही. क्जच्या कृपेने तझ ु े इक्च्छत तुला प्राप्त झाले, तितच्या आता आम्हीसुद्धा दासी होऊ. परं तु तू म्हणालीस क्, उद्धवाशी भेट झाल्यावरच आमचे सवव मनोरथ पूणव होतील. म्हणून, हे कािलंदी ! तयाची भेट कशी होईल, ते सांग. (१९-२०)

सत ू म्हणतात- तयांनी असे ववचारले, तेहाहा श्रीकृष्ण-चंद्रांच्या सोळा कलांचे

स्मरण करीत कािलंदा सांगू लागली. कािलन्दी म्हणाली- भगवान श्रीकृष्ण जेहाहा


परमधामाकडे जाण्यास तिनघाले, तेहाहा ते आपला मंत्री असलेल्या उद्धवाला म्हणाले. ’हे

उद्धवा ! साधना करण्याचे दठाकाण म्हणजे बदररकाश्रम. तू तेथे जा.’ भगवंतांच्या या आज्ञेनस ु ार सध्या उद्धव प्रतयि रूपात बदररकाश्रमामध्ये आहे आणण तेथे जाणार्या

क्जज्ञासूंना, भगवंतांनी सांगगतलेल्या ज्ञानाचा तो प्रतयि उपदे श करीत असतो. साधनेचे फळ दे णारी भूमी म्हणजे व्रजभम ू ी. हे रहस्यसुद्धा भगवंतांनी उद्धवाला सांगून

पूवीच ही भूमीसुद्धा तयाला ददली. परं तु भगवान येथून अंतधावन पावल्यानंतर ही फलभम ू ी अदृश्य रूपात आहे . म्हणन ू उद्धवही आता येथे दृष्टीस पडत नाही. उद्धवाचे दशवन होऊ शकेल असे आणखी एक दठाकाण आहे . गोवधवन पववताजवळ भगवंतांच्या

लीलासहचाररणी असणार्या गोपींचे ववहारस्थळ आहे . तयांची चरणधळ ू अंगावर पडावी

म्हणुन तेथे अंकुर ककंवा वेलींच्या रूपात तिनक्श्चतच उद्धव तेथे असणार. िशवाय भगवंतांनी तयाला आपले तिनतय उतसवस्वरूप ददले आहे . म्हणून तुम्ही सववजणी आता

वज्रनाहाबरोबर कुसुम सरोवराजवळ जा. तेथे भगवभ्दततांना एकत्र आणून वीना, बासरी, मद ृ ं ग इतयादी वाद्यांसह भगवंतांचे नाम आणण लीलांचे क्तवन असलेल्या

सरस संगीताने उतसव सुरू करा. जेहाहा अशा प्रकारे तेथे मोठाा ककतवनमहोतसव चालू होईल, तेहाहा तिनक्श्चतच तेथे उद्धवाचे दशवन होईल. तो तुम्हा सवाांचे मनोरथ अतितशय चांगल्या रीतीने पूणव करील. (२१-२७)

सूत म्हणतात- हे ऐकून प्रसन्न झालेल्या तयांनी यमुनादे वीला नमस्कार केला

आणण तेथून परत येऊन वज्रनाभ आणण परीक्षित यांना सवव वतृ तांत सांगगतला. ते ऐकल्यावर परीक्षिताला अतितशय आनंद झाला आणण तो तयाचवेळी तयांना बरोबर घेऊन तयाच दठाकाणी आला व तयाने ताबडतोब सवव कामांना सुषावात केली. (२८-२९) गोवधवन

पववताच्याजवळ

वंद ृ ावनात

कुसुमसरोवरावर

जे

श्रीकृष्णसख्यांचे

ववहारस्थळ होते, तेथेच श्रीकृष्णक्तवनाचा उतसव सुरू झाला. क्तवनमहोतसवाने

श्रीराधाकृष्णांची लीलाभूमी जेहाहा सािात साकारली, तेहाहा तेथे आलेले सवव भततजन एकाग्रचीतत झाले. तेहाहा सवाांच्या दे खतच, तेथे वाढलेल्या गवत आणण वेलींच्या

झुडपांतून प्रगट होऊन उद्धव सवाांच्या समोर आला. तयाचे शरीर श्यामवणावचे होते.

तयावर पीतांबर शोभन ू ददसत होता. तयाने गळ्यात वनमाळा आणण गज ुं ांची माळ

घातली होती. मुखाने तो सदै व गोपीवल्लभांच्या मधुर लीलांचे गायन करीत होता.


उद्धवाच्या येण्याने तया संक्तवनाची शोभा अनेक पटींनी वाढली. स्फदटकाने मढलेल्या गच्चीवर चांदणे पडल्यावर जशी शोभा वाढते तशी. तयावेळी आनंदसमुद्रात डुब ं णारे

सववजण इतर सवव ववसरून गेले. थोड्या वेळाने जेहाहा ते शुद्धीवर आले, तेहाहा मनोरथ पूणव झाल्याने तयांनी उद्धवाची पूजा केली. (३०-३५)


माहातम्य (श्रीस्कान्दे ) - अध्याय ३ ला श्रीमद्भागवताची परं परा आणण तयाचे माहातम्य, भागवतश्रवणाने श्रोतयांना भगवद्धामाची प्राप्ती -

सत ू म्हणतात - तेथे जमलेले लोक श्रीकृष्णक्तवनात तल्लीन झालेले पाहून उद्धवाने सवाांचा सतकार केला आणण परीक्षिताला आिलंगन दे ऊन म्हटले. (१) उद्धव म्हणाला - हे राजा ! तू धन्य आहे स ! तू केवळ श्रीकृष्णांच्या भततीनेच

तिनतय पूणतव वाला पोहोचला आहे स. कारण श्रीकृष्णक्तवनाच्या महोतसवामध्ये तझ ु े मन अशा प्रकारे बुडून गेले आहे . सद ु ै वाने श्रीकृष्णांच्या पतन्यांच्या ठाायी तझ ु ी भतती आणण वज्रनाभावर प्रेम आहे , ते योग्यच आहे . कारण श्रीकृष्णांनीच तल ु ा शरीर आणण हे

वैभव ददले आहे . सवव द्वारकातिनवासी लोकांमध्ये हे सवावगधक धन्य आहे त, याबाबत

मुळीच शंका नाही. कारण यांनी व्रजामध्ये राहावे, अशी भगवान श्रीकृष्णांनी अजन ुव ाला आज्ञा केली होती. श्रीकीष्णांचा मनरूपी चंद्र राधेच्या मुखकमलाच्या चांदण्याने यत ु त

होऊन तयांची लीलाभूमी असलेल्या वंद ृ ावनाला आपल्या ककरणांनी सुशोिभत करीत येथे नेहमी प्रकाशमान असतो. श्रीकृष्णचंद्र हा तिनतय पररपूणव आहे . तयाच्या जया

सोळा कला आहे त, तयांतून हजारो गचन्मय ककरणे बाहे र पडतात, या सवव कलांनी युतत श्रीकृष्ण या व्रजभूमीमध्ये नेहमीच असतात. हे परीक्षिता ! शरणागतांचे भय दरू

करणारा हा जो वज्र आहे , तयाचे स्थान श्रीकृष्णांच्या उजहाया पायाचे दठाकाणी आहे . भगवान श्रीकृष्णांनी या अवतारात या सवाांना आपल्या योगमायेने आच्छाददत केले


आहे . तयामुळे हे आपले स्वरूप ववसरले आहे त. म्हणून हे दःु खी आहे त, हे तिनःसंशय.

श्रीकृष्णांचा प्रकाश प्राप्त झाल्यािशवाय कोणालाही आपल्या स्वरूपाच बोध होऊ शकत नाही. जीवांच्या अंतःकरणामध्ये श्रीकृष्णतततवाचा जो प्रकाश आहे , तयाच्यावर नेहमी

मायेचा पडदा पडलेला असतो. अठ्ठाववसाहाया द्वापर युगाच्या शेवटी जेहाहा भगवान श्रीकृष्णांनी स्वतःच प्रतयि प्रगट होऊन आपल्या मायेचा पडदा दरू सारला, तयावेळी

जीवांना तयांचा प्रकाश प्राप्त झाला होता. पण ती वेळ आता तर तिनघून गेली. म्हणून

तयांचा प्रकाश प्राप्त करून घेण्यासाठाी आता दस ु रा उपाय सांगतो, तो ऐक. इतर वेळी जर कोणी श्रीकृष्णतततवाचा प्रकाश प्राप्त करून घेऊ इक्च्छत असेल, तर तो तयाला श्रीमद्भागवतापासन ू


होऊ

शकेल.

भगवंतांचे

भतत

जेहाहा

कोठाे

श्रीमद्भागवतशास्त्राचे क्तवन आणण श्रवण करतात, तेहाहा तेथे खात्रीने भगवान

श्रीकृष्ण असतात. जेथे श्रीमद्भागवताच्या एका ककंवा अध्याव श्कोलाचा सुद्धा पाठा होतो, तेथेसुद्धा ते गोपींसह ववराजमान असतात. या भारतवर्षावत मनुष्यजन्म िमळूनही जया लोकांनी पापामुळे श्रीमद्भागवतकथा ऐकली नाही, ते आतमघातक्च समजावे.

जया भाग्यवान लोकांनी दररोज श्रीमद्भागवत शास्त्राचे सेवन केले आहे , तयांनी आपले वपता, माता आणण पतनी अशा तितन्ही कुळांचा चांगल्या तर्हे ने उद्धार केला, असे समजावे. श्रीमद्भागवताच्या सेवनाने ब्राह्मणांना ज्ञान प्राप्त होते, िबत्रयांना शत्रव ूं र ववजय िमळतो, वैश्यांना धन िमळतो आणण शूद्रांना स्वास्थ्य लाभते. क्स्त्रया

आणण अन्य लोकांच्यासद्ध ु ा सवव इच्छा श्रीमद्भागवतामळ ु े पण ू व होतात. मग कोणता भाग्यवान तयाचे तिनतय सेवन करणार नाही, बरे ? जन्म-जन्मांतरी साधना करून

जेहाहा मनष्ु य िसद्ध होतो, तेहाहा तयाला श्रीमद्भागवताची प्राप्ती होते. जेथे भागवताचा

प्रकाश असतो, तेथे भगवभ्दतती उतपन्न होते. पूवी सांख्यायनांच्या कृपेने बह ृ स्पतींना श्रीमद्भागवत िमळाले आणण तयांनी ते मला ददल्यामुळे मी श्रीकृष्णांना वप्रय झालो.

परीक्षिता ! बह ृ स्पतींनी मला एक आख्यातियकासुद्धा सांगगतली होती, ती तू ऐक. या आख्यातियकेमुळे श्रीमद्भागवतश्रवणाच्या संप्रदायाचा रमामसुद्धा समजतो. (२-२०) बह ृ स्पती


आपल्या

मायेने

पुषार्षरूप

धारण


भगवान

श्रीकृष्णांनी जेहाहा सक्ृ ष्टतिनिमवतीचा संकल्प केला, तेहाहा रजोगण ु सततवगण ु व तमोगण ु

यांनी युतत अनरमा ु मे ब्रह्मा, ववष्णू व िशव असे तीन दे व प्रगट झाले. भगवंतांनी या


तितघांना अनुरमामे जगाची उतपतती, पालन आणण संहार करण्याचा अगधकार ददला. (२१२२)

प्राथवना

तेहाहा भगवंतांच्या नािभकमलापासन उतपन्न झालेल्या ब्रह्मदे वाने तयांना ू केली.

ब्रह्मदे व म्हणाला - हे परमातमन ! आपण नार म्हणजे पाण्यात शयन करीत असल्यामुळे

" नारायन" नावाने प्रिसद्ध आहात;

सवाांचे आददकारण असल्याने

आददपुषार्ष आहात, आपणास माझा नमस्कार असो. प्रभो! आपण मला सष्ृ टीची उतपतती करण्यास सांगगतले. परं तु या अतयंत पापी रजोगुणाने मला आपली स्मत ृ ी ठाे वण्यात ववर्घन उतपन्न करू नये, एवढी कृपा करा. (२३-२४)

बह ृ स्पती म्हणतात - तेहाहा प्रथम भगवंतांनी तयाला श्रीमद्भागवताचा उपदे श

करून म्हटले, क्, "ब्रह्मन ! तुझे मनोरथ पूणव होण्यासाठाी तू नेहमी याचे सेवन

करीत राहा." श्रीमद्भागवताचा उपदे श ऐकून ब्रह्मदे व अतितशय प्रसन्न झाला आणण तयाने श्रीकृष्णांची तिनतय प्राप्ती होण्यासाठाी व सात आवरणे नष्ट होण्यासाठाी

श्रीमद्भागवताचे सप्ताह-पारायण केले. सप्ताहयज्ञाच्या ववधीनुसार सात ददवसपयांत श्रीमद्भागवताचे पारायण करण्याने ब्रह्मदे वाचे सवव मनोरथ पूणव झाले. याप्रमाणे तो वारं वार सप्ताहयज्ञाचे अनुष्ठाान करीत सष्ृ टी उतपन्न करीत असतो. ववष्णूंनीसुद्धा आपले मनोरथ िसद्ध होण्यासाठाी तया परमातम्याला प्राथवना केली. कारण तया पुषार्षोततमांनीच ववष्णच ंू ी सद्ध ु ा प्रजापालनाच्या कामात नेमणक ू केली होती. (२५-२८)

ववष्णू म्हणाले - हे दे वा ! मी आपल्या आज्ञाप्रमाणे कमव आणण ज्ञान यांमळ ु े

उपन्न होणार्या प्रवतृ ती आणण तिनवतृ ती यांच्याद्वारा योग्य रीतीने प्रजेचे पालन करीन. कालरमामानुसार जेहाहा जेहाहा धमावचा र्हास होईल, तेहाहा तेहाहा अनेक अवतार धारण

करून मी पुन्हा धमावची स्थापना करीन. जयांना भोगांची फळ अवश्य दे ईन.

तयाचप्रमाणे जे मत ु त होऊ इक्च्छतात, तया ववरततांना पाच प्रकारच्या मत ु तीसद्ध ु ा

दे ईन. परं तु जे लोक मोिाची सद्ध ु ा इच्छा करीत नाहीत, तयांचे पालन मी कसे करावे, हे मला समजत नाही. तसेच मी माझे व लक्ष्मीचेसद्ध ु ा रिण कसे करावे, ते आपण सांगावे. (२९-३२)


आददपुषार्ष श्रीकृष्णांनी तयांनासुद्धा श्रीमद्भागवताचा उपदे श करून म्हटले,

’आपल्या मनोरथांच्या िसद्धीसाठाी तू या श्रीमद्भागवतशास्त्राचा नेहमी पाठा करीत जा.’

या उपदे शाने प्रसन्न झालेले श्रीववष्णू लक्ष्मीसह प्रतयेक मदहन्यात श्रीमद्भागवताचे स्मरण करू लागले. यामुळे ते परमाथावचे आणण जगाचे योग्य रीतीने पालन करण्यास

समथव झाले. जेहाहा श्रीववष्णू स्वतः सांगतात आणण लक्ष्मी प्रेमाने श्रवण करते , तया प्रतयेक वेळी भागवतकथेचे श्रवण एक मदहन्यातच पूणव होते. परं तु जेहाहा लक्ष्मी स्वतः कथा सांगते आणण श्रीववष्णू ऐकतात, तेहाहा भागवतकथेचे रसास्वादन दोन मदहनेपयांत चालू राहाते. तयावेळी कथा खप ू रं गते. श्रीववष्णंन ू ा जगाचे पालन करण्याची गचंता

असते, पण लक्ष्मीला कसलीन गचंता नसते. म्हणन ू च लक्ष्मीच्या मख ु ातन ू भागवताचे वणवन अगधक प्रभावी होते. (३३-३७)

यानंतर जयाची भगवंतांनी संहार करण्यासाठाी नेमणक केली होती, तया ू

षाद्रानेही आपले सामथ्यव वाढववण्यासाठाी तया परमपुषार्षांना प्राथवना केली. (३८)

षाद्र म्हणाला - हे माझे प्रभू दे वागधदे वा ! तिनतय नैिमक्ततक आणण प्राकृत

संहार करण्याची शतती माझ्या अंगी आहे . परं तु आतयंतितक प्रलयाची शतती नाही.

हे च माझी मोठाे दःु ख आहे . माझ्यातील ही कमतरता नाहीशी हाहावी, म्हणून मी आपल्याला प्राथवना करीत आहे . (३९-४०) बह ृ स्पती


-

नारायणांनी

षाद्राची

प्राथवना

ऐकून

तयालाही

श्रीमद्भागवताचाच केली. तयाने एका वणवत एक पारायण या पद्धतीने भागवतकथेचे

सेवन केले. या सेवनाने तयाने तमोगुणावर ववजय िमळवीला आणण आतयंतितक संहारमोि करण्याची शततीसुद्धा प्राप्त करून घेतली. (४१-४२)

उद्धव म्हणतो - श्रीमद्भागवताच्या माहातम्या-संबंधीची ही कथा मी माझे गुरू

श्रीबह ृ स्पती यांचे तोंडून ऐकली आणण भागवताचा उपदे श प्रातप करून घेऊन मी

आनंददत झालो व तयांना प्रणाम केला. तयानंतर श्रीववष्णच् ूं याच पद्धतीने मीसुद्धा एकेका मदहन्यात श्रीमद्भागवत कथेचा चांगल्या तर्हे ने रसास्वद घेऊ लागलो. तेवढ्यानेच मी भगवान श्रीकृष्णांचा वप्रयतम सखा झालो. तयानंतर भगवंतांनी मला


व्रजामध्ये आपल्या वप्रयतम गोपींच्या सेवेसाठाी तिनयुतत केले. ववरहहायाकूळ गोपींमध्ये

वास्तववक तिनतय ववहार करणार्या श्रीकृष्णांनी, तयांचे भ्रमामुळे वाटणारे दःु ख दरू करण्यासाठाी तया गोपींना माझ्या मुखाने श्रीभागवताचा संदेश पाठाववला. तो संदेश आपल्या बुद्धीनुसार ग्रहण करून गोपी ताबडतोब ववरहवेदनांतून मुतत झाल्या. हे

रहस्य तर मी समजू शकलो नाही. परं तु मी हा चमतकार मात्र प्रतयि पादहला. या

घटनेला पुष्कळ ददवस लोटल्यावर जेहाहा ब्रह्मदे व इतयादी दे व येऊन भगवंतांना आपल्या परमधामाकडे येण्याववर्षयी प्राथवना करून तिनघन ू गेले, तयावेळी वपंपळाखाली

तयांच्यासमोरच असलेल्या मला भगवंतांनी श्रीमद्भागवताच्या तया रहस्याचा स्वतःच

उपदे श केला आणण माझ्या बद्ध ु ीत तो दृढ केला. तयाच्याच प्रभावाने मी बदररकाश्रमात राहूनसुद्धा येथे व्रजातील वेलींमध्येही तिनवास करीत आहे . तयाच आधारावर मी येथे नारदकंु डावर नेहमी स्वेच्छे ने राहातो. भततांना श्रीमद्भागवताच्या सेवनानेच

श्रीकृष्णतततवाचा प्रकाश िमळे ल. म्हणून येथे उपक्स्थत झालेल्या या सवव भततजनांचे मनोरथ िसद्ध होण्यासाठाी मी श्रीमद्भागवताचा पाठा करीन. परं तु या कायावत तुम्हीच मला साहाय्य केले पादहजे. (४३-५१)

सत म्हणतात - हे ऐकून परीक्षिताने उद्धवाला प्रणाम करून म्हटले. ू

परीक्षित म्हणाला - हे हररदासा ! आपण श्रीमद्भागवत - कथेचे तिनरूपण करावे. (५२) या

बाबतील

माझ्याकडून जे

साहाय्य पादहजे

असेल,

तयाची

सूत म्हणतात - हे ऐकून उद्धव प्रसन्न होऊन म्हणाला - (५३) उद्धव

म्हणाला-

भगवान


जेहाहा

या

आज्ञा करावी.

पथ् ृ वीचा

तयाग

केला,

तेहाहापासन ू येथे कली बलवान झाला आहे . जयावेळी हे सतकायव सरू ु होईल, तेहाहा तो याच्यामध्ये मोठाे ववर्घन आणील. म्हणून आता ददक्ग्वजयासाठाी जा आणण कलीला ताब्यात

ठाे व.

इकडे

मी

तुझ्या

साहाय्याने

वैष्णवी

पद्धतीने

एक

मदहनाभर

श्रीमद्भागवतकथेचे रसपान करवून यांना भगवान मधुसूदनांच्या तिनतय गोलोक धामामध्ये पोहोचवीन. (५४-५६)


सूत म्हणतात - उद्धवाचे म्हणणे ऐकल्यावर कलीवर ववजय िमळवण्याच्या

ववचाराने राजाला आनंद झाला. परं तु तो गचंतातुरही झाला. तयावेळी तयाने गचंतच े े कारण उद्धवाला सांगगतले. (५७)

पररक्षित म्हणाला- अहो काका ! आपल्या आज्ञेनस ु ार किलयग ु ाला मी लगाम

घालीन. परं तु मला श्रीमद्भागवताची प्राप्ती कशी होईल ? (५८) आपल्या चरणांना शराण

आलेल्या

माझ्यावरही

आपण

कृपा

सूत म्हणतात- हे ऐकून उद्धव पुन्हा तयाला म्हणाला. (५९)

करावी.

उद्धव म्हणाला- राजन ! तल ु ा तर कोणतयाही गोष्टीसाठाी, कोणतयाही प्रकारे

गचंता करण्याचे कारण नाही. कारण या भागवत शास्त्राचा खरा अगधकारी तच ू आहे स.

जगातील माणसे प्रापंगचक कामातच गढून गेलेली असल्यामुळे आजपयांत तरी

बहुतक े ांनी भागवतश्रवणाचे नावसुद्धा काढलेले नाही. या भारतवर्षावतील बहुतक े लोक तुझ्याच कृपेने श्रीमद्भागवतकथेची प्राप्ती झाल्यावर शाश्वत सुख प्राप्त करून घेतील. महर्षी श्रीशुकदे व सािात श्रीकृष्णांचेच स्वरूप आहे त. तेच तल ू ा श्रीमद्भागवताची कथा

ऐकवतील, यात तितळमात्र शंका नाही. राजन ! तया कथेच्या श्रवणाने तू व्रजेश्वर श्रीकृष्णांचे तिनतयधाम प्राप्त करून घेशील. तयानंतर या पथ् ृ वीवर श्रीमद्भागवतकथेचा प्रचार होईल. (६०-६४) म्हणून

राजेंद्रा

!

तू

जाऊन

कलीला

बंधनात

ठाे व.

सूत म्हणतात - उद्धवाने असे सांगगतल्यावर परीक्षिताने तयाला प्रदक्षिणा घातली,

नमस्कार केला आणण तो ददक्ग्वजयासाठाी तिनघून गेला. इकडे वज्रानेसुद्धा आपला पुत्र प्रतितबाहू याला मथरु े च्या राजयावर बसववले आणण आपल्या मातांच्या बरोबर तो श्रीमद्भागवत ऐकण्याच्या इच्छे ने वंद ृ ावनात राहू लागला. तयानंतर उद्धवाने वंद ृ ावनात गोवधवन पववताजवळ एक मदहनाभर श्रीमद्भागवतकथेचे रस भततांना वाटला. तया रसाचे

आस्वादन

करतेवेळी

प्रेमी

श्रोतयांच्या

दृष्टीसमोर

सगळीकडे

भगवंतांची

सक्च्चदानंदमय लीलाच प्रगट झाली आणण तयांना सववत्र श्रीकृष्णचंद्रांचा सािातकार होऊ लागला. तयावेळी सवव श्रोतयांनी स्वतःला भगवंतांच्या स्वरूपातच आपण असल्याचे

पादहले.

वज्रनाभाने



उजहाया

चरणमकलाच्या


दठाकाणी असलेले पादहले आणण तयांच्या ववरहशोकातून मुतत होऊन तो तया दठाकाणी

अतयंत शोभून ददसू लागला. वज्रनाभाच्या तया रोदहणी इतयादी मातासुद्धा रास-रजनीत प्रकािशत होत असलेल्या श्रीकृष्णरूपी चंद्राच्या ववग्रहामध्ये स्वतःला कला आणण प्रभेच्या रूपात क्स्थर झाल्याचे पाहून अतयंत आश्चयवचककत झाल्या. तयाचप्रमाणे आपल्या प्राणवप्रयाच्या ववरहवेदनेपासन ू मत ु त होऊन तयांच्या परमधामामध्ये गेल्या. (६५-७१)

यांच्याखेरीज जे श्रोते तेथे उपक्स्थत होते, ते सुद्धा भगवंताम्च्या तिनतय अंतरं ग

लीलेमध्ये सामील होऊन या स्थूल हायावहाररक जगातून तातकाळ अंतधावन पावले. ते सववजण नेहमीच गोवधवन पववतावरील वन आणण झाडांमध्ये , वंद ृ ावन, काम्यवन

इतयादी वनांमध्ये तसेच तेथील ददहाय गाईंसमवेत श्रीकृष्णांच्याबरोबर ववहार करीत अतयानंदाचा अनुभव घेत असलेले, श्रीकृष्ण-प्रेमामध्ये मग्न असलेल्यांना ददसतात. (७२-७३)

सूत म्हणतात - जे लोक ही भगवतप्राप्तीची कथा ऐकतील आणण दस ु र्यांना

ऐकवतील, तयांना भगवतप्राप्ती होईल व तयांचे दःु ख नाहीसे होईल. (७४)


माहातम्य (श्रीस्कान्दे ) - अध्याय ४ था श्रीमद्भागवताचे स्वरूप, प्रमाण, श्रोता-वततयांची लिणे, श्रवण ववधी आणण माहातम्य -

शौनकादी ीर्षी म्हणाले - सूत महोदय ! आपणास उदं ड आयुष्य िमळो आणण

आपण आम्हांला असाच उपदे श दीघवकाळपयांत करीत राहावा. आम्ही आपल्या तोंडून श्रीमद्भागवताचे अपव महोदय ! आता आपण आम्हांला ू व माहातम्य एकले. सत ू

श्रीमद्भागवताचे स्वरूप, तयाचे प्रमाण, ते श्रवण करण्याची पद्धत, तसेच वतता आणण श्रोते यांची लिणे सांगावीत. (१-२)


सूत म्हणतात - श्रीमद्भागवत आणण श्रीभगवंतांचे स्वरूप सदासववदा एकच

आहे आणण ते म्हणजे सक्च्चदानंदरूप हे च. भगवान श्रीकृष्णांचे ठाायी जयांचे प्रेम आहे

, तया भततांच्या हृदयामध्ये भगवंतांचे माधुयव अिभहायतत करणारे काहाय म्हणजेच

श्रीमद्भागवत होय. जे वाड्मय ज्ञान, ववज्ञान , भतती व तयाच्या प्राप्तीच्या साधनचतुष्टयाला प्रकािशत करणारे असून, मायेचे समूळ उच्चाटन करणारे आहे , ते म्हणजे श्रीमद्भागवत समज. (३-५)

श्रीमद्भागवत अनंत अिरस्वरूप आहे . तयाचे प्रमाण कोण जाणू शकेल बरे ?

प्रथम ववष्णूंनी ब्रह्मदे वांना चार श्र्लोकांच्या द्वारे याची केवळ ददशा दाखववली होती. ववप्रगणहो ! या भागवताच्या अतितशय खोल असलेल्या पाण्यात बुडी मारून तयातून

आपल्यासाठाी इष्ट वस्तू प्राप्त करण्यास फतत ब्रह्मदे व ववष्णू , शंकर इतयादीच

समथव आहे त. परं तु जयांच्या बुद्धी इतयादी वतृ ती मयावददत आहे त. तया माणसांनी आपले दहत साधावे, म्हणन ू श्रीहायासमन ु ींनी परीक्षित आणण शक ु दे व यांच्यात झालेल्या

संवादरूपाने जे कथन केले, तयाचेच नाव श्रीमद्भागवत आहे . या ग्रंथाची श्र्लोकसंख्या अठारा हजार आहे . जे लोक लककरूप अजगराच्या ववळख्यात सापडले आहे त, तयांच्या सट ु केसाठाी हाच सवदोषतकृष्ट उपाय आहे . (६-९)

भगवान श्रीकृष्णांच्या कथांचे श्रवण करणार्या श्रोतयांववर्षयी आता सांगतो.

उततम आणण अधम असे श्रोतयांचे दोन प्रकार मानलेले आहे त. चातक, हं स, शुक,

मीन इतयादी उततम श्रोतयांचे पष्ु कळ भेद आहे त. वक ृ , भूरूंड, वर्ष ृ , उष्र इतयादी अधम श्रोतयांचे सद्ध पाडणार्या ु ा अनेक भेद सांगगतले आहते. चातक ढगातन ू

पाण्याचीच जशी अपेिा करतो, तयाचप्रमाणे जो श्रोता सवव काही सोडून दे ऊन फतत

श्रीकृष्णांसंबंधीच्या शास्त्रांचे श्रवण करण्याचे व्रत घेतो, तयाला चातक म्हटले आहे . हं स जयाप्रमाणे पाणी िमसळलेल्या दध ु ातून शुद्ध तेवढे घेतो, तयाचप्रमाणे जो श्रोता

अनेक गोष्टी ऐकून तयातील सार तेवढे घेतो, तयाला हंस म्हणतात. जयाप्रमाणे चांगल्या रीतीने िशिववला गेलेला पोपट आपल्या मधुर वाणीने िशिकाला तसेच

येणार्या इतरांनासुद्धा प्रसन्न करतो, तयाचप्रमाणे जो श्रोता ऐकलेली कथा मधुर वाणीने आणण थोडतया शब्दात दस ु र्यांना ऐकववतो व तयायोगे हायास व इतर श्रोतयांना

आनंद दे तो, तयाला शुक म्हणतात. जशी िीरसमुद्रातील मासोळी मौन धारण करून


पापण्या न िमटता पाहात राहून दग्ु धपान करते, तयाप्रमाणे जो श्रोता कथा ऐकताना डोळ्यांच्या पापण्याही न िमटता आणण तोंडातून एक शब्दही बाहे र न काढता अखंड कथारसाचाच आस्वाद घेत राहातो, तो प्रेमी श्रोता मीन म्हटला गेला आहे . (१०-१५)

वनामध्ये बासरीचा मधरु आवाज ऐकण्यात मग्न झालेल्या हररणांना लांडगा

जसा भयानक ओरडण्याने िभवववतो, तयाचप्रमाणे मूखव माणूस कथा श्रवण करीत असतांना रिसक श्रोतयांना डडवचीत मध्येच मोठ्याने बोलतो, तो वक म्हणावा. ृ दहमालयाच्या िशखरावर असलेला भूषांड नावाचा पिी कोणाची तरी उपदे शपर वातये

ऐकून तसेच बोलतो, परं तु स्वतः तयापासून बोध घेत नाही. याप्रमाणे जो उपदे शपर

गोष्टी ऐकून तया दस ु र्यांना िशकववतो, परं तु स्वतः तसे आचरण करीत नाही, अशा

श्रोतयाला भूषांड म्हणतात. बैलासमोर द्रािे येऊ दे त ककंवा कडवट पें ड, दोन्ही तो एकाच चवीने खाते, तयाप्रमाणे जो ऐकलेले सारे च ग्रहण करतो, परं तु घेण्याजोगे काय व टकण्याजोगे काय हे ठारववण्यास जयाची बुद्धी असमथव असतो, असा श्रोता वर्ष ृ म्हटला जातो. उं ट जयाप्रमाणे आंबा सोडून फतत कडूिलंबाचा पालाच चघळतो,

तयाप्रमाणे जो भगवंतांच्या मधरु कथा ऐकण्याचे सोडून तयाऐवजी संसारातील गोष्टीत रममाण होतो, तयाला उं ट म्हणतात. असे काही थोडेसे भेद सांगगतले आहे त.

तयांच्याहायतितररततसुद्धा उततम-अधम अशा दोन्ही प्रकारच्या श्रोतयांचे ’भ्रमर’,’गाढव’ इतयादी अनेक भेद आहे त. हे हायवहारावरून

ओळखता

येतात.

भेद तया तया श्रोतयांच्या स्वाभाववक आचारजो

वततयाला

योग्य

रीतीने

प्रणम

करून

तयाच्यासमोर बसतो आणण इतर संसारातील गोष्टी सोडून फतत श्रीभगवंतांच्या

कथाच ऐकण्याची इच्छा ठाे वतो, समजून घेण्यात अतयंत कुशल असतो, नम्र असतो,

हात जोडलेले असतात, िशष्यभावनेने श्रद्धा ठाे वून, ऐकले असेल तयाचे सतत गचंतन करीत राहातो, जे समजले नसेल ते ववचारतो, पववत्र भावनेने वागतो, तसेच

श्रीकृष्णभततांवर सदै व प्रेम करतो, अशाच श्रोतयाला वतते लोक उततम श्रोता म्हणतात. आता वततयाची लिणे सांगतात. जयाचे मन नेहमी भगवंतांच्या चरणी लागलेले असते, जयाला कोणतयाही वस्तच ू ी अपेिा नसते, जो सवाांचा वप्रय सखा

आणण दीनांवर दया करणारा असतो, तसेच अनेक उदाहरणे दे ऊन तततवाचा अथव सांगण्यात चतुर असतो, असा वतता मुनींना सन्माननीय वाटतो. (१६-२२)


ववप्रगण हो ! भारतवर्षावच्या भूमीवर श्रीमद्भागवत कथेचे सेवन करण्याचा जो

आवश्यक ववगध आहे , तो मी आता सांगतो, ऐका. जयामळ ु े सुख अगधकागधक वाढते.

साक्ततवक, राजस, तामस, आणण तिनगुण व हे श्रीमद्भागवत-सेवनाचे चार प्रकार आहे त.

एखाद्या यज्ञासारखा तिनरतिनरळ्या प्रकारच्या पूजा-सामग्रीने मोठा उतसव केला जातो, अतितशय पररश्रमपूवक व घाईगडबडीत, सात ददवसात आनंदाने पारायण केले जाते, ते राजस म्हटले जाते. कथेच्या रसाचा आस्वाद घेत, अतित पररश्रम न घेता, एक ककंवा

दोन मदहनेपयांत जेहाहा श्रवण केले जाते, ते पूणव आनंद वाढववणारे साक्ततवक सेवन म्हटले जाते. श्रद्धेने आरं भ करून श्रवण थांबते. आठावण झाल्यावर पुन्हा सरू ु केले जाते, अशा प्रकारे आळसामळ ु े जे वर्षवभर सेवन केले जाते, ते तामस सेवन होय. हे

सुद्धा सुख दे णारे च असते. जेहाहा वर्षव, मदहने आणण ददवस या तिनयमांचा आग्रह सोडून नेहमीच प्रेम आणण भक्ततयुतत अंतःकरणाने श्रवण केले जाते, ते सेवन तिनगुण व मानले गेले आहे . परीक्षित आणण शुकदे व यांच्यातील संवादरूपाने सुद्धा जे भागवताचे

सेवन झाले होते, तेही तिनगुण व च होय. तेथे जी सात ददवसांची मयावदा आहे , ती राजाच्या उरलेल्या आयुष्याच्या ददवसांच्या संख्येमुळे आहे . सप्ताह कथेचा तिनयम म्हणून नहाहे . (२३-२९)

भारतवर्षावहायतितररतत इतर दठाकाणी सद्ध कोणतयाही ु ा बत्रगुण ककंवा तिनगण ुव

प्रकारे का होईना, श्रीमद्भागवताचे सेवन करावे. फतत श्रीकृष्णांच्या लीलांचेच श्रवण, क्तवन व रसास्वादनासाठाी जे लोक हापापलेले असतात आणण मोिाचीसुद्धा अपेिा

ठाे वीत नाहीत, तयांचे श्रीमद्भागवत हे च धन आहे . तयाचप्रमाणे जे संसारातील दःु खांना िभऊन मुतती िमळवू इक्च्छतात, तयांच्यासाठाी सुद्धा हे भवरोगावरील और्षध आहे .

म्हणून या किलयुगात प्रयतनपूवक व याचे सेवन केले पादहजे. वरील लोकांखेरीज लोक ववर्षयातच रमणारे आहे त, जयांना नेहमी संसारातील सुखेच िमळावीत अशी इच्छा

असते, तयांच्यासाठाी सद्ध ु ा, आता या किलयग ु ात सामथ्यव, धन आणण वैददक कमाांचे ज्ञान नसल्याने, कमवमागावनेच िमळणारी िसद्धी भागवतकथेचेच सेवन करावे. ही

भागवताची कथा धन, पुत्र , स्त्री, वाहने, इतयादी यश, घर आणण तिनष्कंटक राजयसद्ध ु ा दे ऊ शकते. या भागवताचा आश्रय घेणारे लोक या संसारातील मनाजोगते


उततम भोग भोगून भागवताची संगत धरल्याने शेवटी श्रीहरींचे परमधाम प्राप्त करून घेतात. (३०-३६)

जेथे श्रीमद्भागवताचे कथा-कथन चालू असते, तसेच जे लोक ही कथा श्रवण

करण्यात ततपर झालेले असतात, तयांची सेवा शरीराने व धनाने करावी. तया

लोकांच्या कृपेने अशी मदत करणार्यांनासुद्धा भागवतसेवनाचे पुण्य प्राप्त होते. श्रीकृष्णांखेरीज जया अन्य कशीचीही इच्छा केली जाते, तया सवाांना धन अशी संज्ञा

आहे . श्रोता वतता हे सुद्धा दोन प्रकारचे मानले गेले आहे त; एक श्रीकृष्णांची इच्छा करणारे आणण दस ु रे धनाची ! जसा वतता तसाच श्रोता जर असेल, तर तया दठाकाणी कथेच्या सुखामध्ये वाढ होते. जर दोघांचे ववचार एकमेकांच्या ववषाद्ध असतील, तर

कथेची गोडी वाढत नाही आणण फळ िमळत नाही. परं तु जर दोघेही श्रीकृष्णप्राप्तीची इच्छा करणारे असतील तर तयांना उिशरा का होईना, िसद्धी अवश्य प्राप्त होते.

धनाथीचे अनष्ु ठाान हायवक्स्थतपणे पार पडले तरच तयाला िसद्धी प्राप्त होते. परं तु

श्रीकृष्णांची इच्छा करण्यार्याच्या ववधीमध्ये काही कमतरता रादहली, तरीसद्ध ु ा जर तयाच्या हृदयात प्रेम असेल तर ते प्रेमच तयाच्यासाठाी सवदोषततम ववधी आहे . सकाम पुषार्षाने कथा समाप्त होईपयांत स्वतः सवव ववधींचे पालन केले पादहजे. दररोज प्रातःकाळी स्नान व तिनतयकमव पूणव करावे. नंतर भगवंतांचे चरणामत ृ घेऊन पूजेच्या

सादहतयाने ग्रंथ आणण गुरू (हायास) यांचे पूजन करावे. तयानंतर प्रसन्न मनाने श्रीमद्भागवताची कथा सांगावी ककंवा ऐकावी. दध ू ककंवा हववष्यान्नाचे भोजन मौन

पाळून करावे. दररोज ब्रह्मचयावचे पालन करून भूमीवर झोपावे. रमाोध आणण लोभ यांचा तयाग करावा. दररोज कथा संपल्यानंतर क्तवन करावे आणण कथा समाप्त

होईल, तया ददवशी रात्री जागरण करावे. ब्राह्मणांना भोजन घालून तयांना दक्षिणा दे ऊन संतुष्ट करावे. (३७-४५)

कथेचे वाचन करणार्या गुरूला वस्त्र, अलंकार इतयादी दे ऊन गाईचेही दान

करावे. अशा प्रकारे ववधान पूणव केल्याने माणसाला स्त्री, घर, पुत्र, राजय, धन इतयादी जे जे पादहजे, ते सवव मनोवांतिछत फळ प्राप्त होते. परं तु हा सकामभाव वाईटच.

श्रीमद्भागवताच्या कथेला तो शोभत नाही. (ही कथा वाचून वा ऐकान श्रीभगवंतांच्या दठाकाणीच प्रेम तिनमावण झाले पादहजे. प्रपंचावर नहाहे .) श्रीशुकदे वांनी सांगगतलेले हे


श्रीमद्भागवत शास्त्र किलयुगामध्ये सािात श्रीकृष्णांची प्राप्ती करून दे णारे आणण तिनतय प्रेमानंदरूप फळ दे णारे आहे . (४६-४८)

अध्याय चवथा समाप्त ॥ समाप्तिमदं श्रीमद्भागवतमाहातम्यम ् ॥ श्रीकृष्णापवणमस्तु

॥ हररः ॐ ततसत ॥

श्रीमदभागवत महापुराण

Recommend Documents