Κωνσταντίνου Τσάτσου
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ Διακό σια χρόνια του
Ctπo τη γέννησή 1776-1976
ΟΜΙΛΙΑ τοϋ Προέδρου τής Δημοκρατίας κ. ΚΩΝΣΤ ΑΝΤΙΝΟΥ τΣΑτΣΟΥ στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Κερκύρας με τη συμπλήρωση 200 ετων aπο τη γέννηση τοϋ ΙΩΆΝΝΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ
Παρασκευη 21 Μαtου 1976, &ρα 20.00
Δ εν ξέρω με ποιο κaλλίτερο τρόπο θα μπορούσαμε νa όλοκληρώσωμε φέτος τον πανηγuρισμο τής ·Ενώσεως τ&ν Ίονίων Νήσων με την μικρi)ν ·Ελλάδα τού 1864, παρa τιμώντας το μεγάλον άνδρα καί, aσφαλ&ς, το μεγαλύτερο πολιτικο που ή ·Επτάνησος, καi μάλιστα ή Κέρκυρα, χά ρισε στην ύπόδουλη τότε πατρίδα, τον Ίωάννη Καποδίστρια. Σaν έκπρόσωπος, αυτη την &ρα, τής Πο λιτείας, κατέχομαι ό.πο τη σκέψη δτι ό Καποδίστριας, &κόμη σήμερα, παρ' δλα τa σημαντικa μελετήματα που δημοσιεύ τηκαν γι' aυτόν, παρ' δλες τiς τιμες που κατa καιρους τού έπεδαψίλευσε ή Πολι τεία, ό άνθρωπος aυτος που τη θεμέλιω σε, δΕν πηρε aκόμα τη θέση που δικαιω ματικa τού aνήκει στη συνείδηση τού 'Έθνους. •Η δόξα τού Καποδίστρια έβρα-
δυπόρησε καi βραδυπορεί άκόμα. Καi δμως πολλa θa είχαμε νa διδαχθούμε, στiς δύσκολες μέρες που περνάμε, δ.ν στρέφαμε προς αuτον τη σκέψη καi την άγωνία μας . •Η αίγλη τών δπλων καi ή λαμπηδόνα τών δημηγοριών νικούν άνε τώτερα το χρόνο καi εtσδύουν στiς ψυχες των πολλών εuκολώτερα άπο τiς πικρες προσπάθειες στους διπλωματικους άντι θαλάμους, στiς μυστικες διασκέψεις καi στiς μακριες άγρυπνίες γιΟ. νa βρεθούν οί πιο πρόσφορες λύσεις, που είναι δλες στi]ν πραγματικότητα πάντα άξίας σχετι κής, ενω δσοι δεν είναι ύποχρεωμένοι νa δίνουν λύσεις, προβάλλουν άμέριμνοι το άπόλυτο, εtσδύουν εuκολώτερα Επίσης άπο τiς προσπάθειες νa βρεθούν οί άνα γκαϊοι οtκονομικοi πόροι, καi νa κερδη θούν οί πρόσκαιροι άλλΟ. άπαραίτητοι tσχυροi της ήμέρας, αuτοi που μaς πα ρουσιάζονταν ώς φίλοι, λ ό γ ω μέν' εν ονόματι του δικαίου, ε ρ γ ω δέ, εν ονόμα τι του συμφέροντος.
Πόσοι είναι εκείνοι πσu μπορούσαν, τότε μάλιστα, νa συλλάβουν ΟΕ δλη του την εκταση το πρόβλημα της aνάστασης τού Γένους, που όπο νέο όπασχολούσε τον Καποδίστρια; Πόσοι μπορούσαν τότε νa εκτιμήσουν, κατa την aξία του, το επίτευ γμά του στο Λάιμπαχ, δταν αuτος κατώρ θωσε νa πάρη ό Τσάρος καi οί άλλοι τότε σύνεδροι μιa θέση ουδέτερη &πέναντι του έλληνικού απελευθερωτικού κινήματος ενω την ίδια &ρα άλλα aνάλογα κινήματα στην Ίταλία ρητa καταδικάσθηκαν. Άλ λΟ. καi ποιοι ήξεραν τότε δτι εργο τού Καποδίστρια ήταν το τελεσίγραφο τού Τσάρου της 6ης Ίουλίου 1821 προς την <Υψηλη Πύλη, χάρις στο όποίο αυτη εμ ποδίσθηκε νa στείλη τiς στρατιές, που τότε διέθετε στΟ. Βαλκάνια, γιΟ. νa κατα πνίξη στη γένεσή του το Επαναστατικο κίνημα στην Πελοπόννησο; Ποιος μπο ρούσε να παρακολουθήση την αφανη δράση του όπο τότε πού, διαφωνώντας με τον Τσάρο aκριβώς γιΟ. το <Ελληνικο
Πρόβλημα, εφυγε γιa την Έλβετία &ς την &ρα που τον κάλεσε ή πατρίδα γιa ν(Χ aναλάβη Κυβερνήτης; Ποιος καi σήμερα aκόμη μπορεϊ νa πfj δτι γνωρίζει δλη τη δράση του;
'Έτσι δεν εΙναι aδικο νa πούμε δτι ό Καποδίστριας έξακολουθεϊ aκόμη τώρα νa αναδύεται ό.πο το σκοτάδι, μέσα aπο τa αδημοσίευτα aρχεϊα των ύπουργείων των Μεγάλων Δυνάμεων της Εποχής του, μέσα όπο την aλληλογραφία του καi τa δημόσια εγγραφα, πολλa των όποίων δεν φέρουν την ύπογραφή του, aλλa που εΙναι φανερο πως αυτος τa εΙχε συντάξει. Μόλις τώρα aρχίζει νa ύψώνεται μπρος μας aκέραιος ό διπλωμάτης, ό Κυβερνή της, ό <Έλληνας, ό βαθύτατα κατa το ήθος καi τη σκέψη <Έλληνας, ό προικισμένος με τiς ευγενέστερες aρετες της Φυλής. Μόλις τώρα aρχίζομε νa μετρούμε το εiiρος των όριζόντων του.
Δεν πρόκειται aπόψε να κάνω εργο ίστο ρικού, ετσι μάλιστα πρόχειρα και σε λίγες λέξεις. "Αλλοι άρμοδιώτεροι και όξιώτε ροι &.πο μένα το εκαμαν, το κάνουν και θα συνεχίσουν να το κάνουν για να καταξιω θij δ μεγάλος Κερκυραίος. 'Όσο για μένα, αuτα που εμαθα &.πο δ.λλων ερευνες, συχνα με φέρνουν πίσω, προσκυνητη μπρος στη μοναδικη αυτη φυσιογνωμία της νεώτερης ·Ιστορίας μας και κάθε φορα πολλα διδάχθηκα aπό αυτη την επιστροφή. Πόσος χρόνος χρειάσθηκε και πόσος χρό νος όκόμα θα χρειασθij για να καθαρίσω με την είκόνα του όπο το ρύπο των συσσωρευμένων δ.δικων κρίσεων; Γιατι -αναρωτήθηκα συχνα - αυτόν κυρίως να εζωσε και σχεδον να κάλυψε ή παρα νόηση, ή ό.κρισία, όκόμα και ή συκοφαν τία; Πρώτα, θαρρώ, γιατι ήταν ό μεγαλύ-
τερος. Καi ή αδικία χτυπάει πρώτα τσuς πιο μεγάλους. Καi ϋστερα γιατt ήταν aνθρωπος aλλης ύψΥjς. Μιδ.ς ύψης λιγώ τερο προσιτης στους πολλούς, στους άπλο"ίκούς, αλλΟ. καi στους σπουδαρχούντας, οσο και αν ηταν και αυτοι πατριωτες με τον τρόπο τους. r.ι
'
:>'
'1'
'
.,
'
-
"'Ηρθε ίδριμος πολιτικος μέσα σε πρωτά ρηδες. Δύσκολα αναγνωρίζει ό 'Έλληνας την ύπεροχη τού aλλου. Ή άνοησία φθά νει μάλιστα κάποτε στο σημείο να θεω ρούμε την ύπεροχη σαν άντιδημοκρατικη άνισότητα καi την αναγνώριση της ύπερ οχης σαν άντιδημοκρατικη νοοτροπία. ΓιΟ. την άναγνώριση της ύπεροχης τού aλλου χρειάζεται ήθος. Καi εlναι χαρα κτηριστικο πως έκείνοι πού, αναγνωρί ζοντας την πολιτικην ύπεροχή του, στά θηκαν aκλόνητοι ύποστηρικτες τού Κα ποδίστρια, ήταν δύο aνδρες με το ύψηλό τερο καi καθαρώτερο πολιτικο ήθος της
έποχης έκείνης: ό Κανάρης και δ Κολοκο τρώνης. <Ο Καποδίστριας βρηκε μιaν <Ελλάδα χωρις καθορισμένα σύνορα που κινδύ νευαν μάλιστα νa χαραχθούν κατa τρόπο τόσον aποπνικτικό, &στε νa καθιστούν προβληματικi] τη βιωσιμότητά της. Γι' αιJτο ή ειJρύτερη χάραξή τους αποτέλεσε άμέσως την πρώτη του και κύριά του φροντίδα. Δεν ξέρω πόσοι άξιολογούσαν τότε τa έκκρεμη προβλήματα με τa ίδια μέτρα και πόσοι ήταν διατεθειμένοι νa ύποτάξουν τa δικά τους μερικώτερα προ βλήματα στο μέγα αuτο έθνικο θέμα, που με &παράμιλλη σύνεση διαχειρίσθηκε &ς τη μέρα τού θανάτου του. Ό Καποδίστριας σaν ύπεύθυνος ήγέτης δεν μπορούσε νa παρακολουθήση τις στε νόκαρδες σκέψεις και τις εριδες στις όποϊες δυστυχώς δε μετείχαν τότε μόνο οί λίγοι άπο δσους εlχαν γνώμη γιa τα
κοινά. Άφιέρωσε το χρόνο του καi τη σκέψη του στa μεγάλα καi παραμέρισε τa μικρά. Κατa τa τέσσερα σχεδον χρόνια, που κυβέρνησε τον τόπο, δεν επαψε νa αγωνίζεται γιa νa μεγαλώση τον έλληνικο χωρο, νa διασφαλίση τa άδιαμόρφωτα ακόμα σύνορα. Άγωνίζεται νa συγκροτή ση τακτικο πειθαρχημένο στρατο καi νa τοϋ δώση την αίγλη που χρειάζεται γιa την εκπλήρωση τής άποστολfjς του. Άγω νίζεται νa περιστείλη την πειρατεία καi τη ληστεία, που καλa καλa άρκετοi τfjς έποχfiς δε φαίνεται νa τη διακρίνανε άπο την εννοια τής ελευθερίας. Άγωνίζεται νa φτιάξη ενα ύποτυπωδες φορολογικΌ σύστημα. Άγωνίζεται νa μορφ ώση νέους, που θa γίνουν οί πρ&τοι ύπάλληλοι τής Διοικήσεως, νa καθοδηγήση αγρότες καi εργάτες, νa τους διδάξη νέες τέχνες καi νέους τρόπους καλλιέργειας. Καi ενω αφιέρωνε σε Ενα τόσο πολύπλευρο δημι ουργικΌ εργο τiς δυνάμεις του, σιγa σιγa κατασκεύαζαν, αύτοi που δεν καταλάβαι-
ναν η δεν ήθελαν νa καταλάβουν τη σημασία τού εργου του, την εtκόνα του ώς Τυράννου. Είναι νa άπορη κανεiς άπο πού αuτο το μίσος τροφοδοτήθηκε. Διότι ό Καποδί στριας, άναγνωρίζοντας τiς ύπηρεσίες των άγωνιστών' δσο καi aν πολλοi άπο αuτσuς τον έχθρεύονταν, τσuς συμπεριφε ρόταν με σεβασμό, ύπομονΥ} καi μετριο πάθεια. Τσuς εκανε, δπως θa λέγαμε σήμερα, πολλες παραχωρήσεις. Γίνονταν aτεγκτος μόνο έκεϊ δπου ή ύποχώρηση θa σήμαινε σοβαρη βλάβη τού γενικού συμ φέροντος. Προτίμησε αυτη την ήπια καi Επίμοχθη πολιτική, γιατi πίστευε ποος στο τέλος θa τιθάσευε τσuς περισσότερους καi θa μπορούσε να άφιερωθη όλόκληρος στη σύνταξη καi οργάνωση τής Έλληνι κης Πολιτείας. ΓιΟ. την κατάσταση αυτή, την κύρια ευθύ νη δεν θa επρεπε να την έπιρρίψωμε στον
άπλο λαό, διότι τa πολιτικά του ενδιαφέ ροντα ήταν aκόμα έλαττωμένα καi ή έξάρτησή του &πο τους μορφωμένους, τους δημογέροντες καi γενικa τους προ κρίτους μεγάλη. co ραγιαδισμος τεσσάρων σχεδον αιώνων
είναι ενας ιός, που δεν αποβάλλεται εϋκο λα. Καί, καθci>ς ξέρομε, εχει δ ραγιαδι σμος δύο δψεις, την ευτέλεια μπρος στον κρατούντα καi τη δυσπιστία, σχεδον την εχθρα, άπέναντι σε κάθε έξουσία. Κάπο τε, την ευτέλεια την aντικαθιστa το aντί θετό της, το πνεύμα τής aνυποταγής, τής aνταρσίας. CH δυσπιστία πάλι, αυτή, aν τιθέτως, συνεχίζεται αναλλοίωτη είτε το Κράτος είναι κράτος βίας είτε είναι κρά τος δικαίου. 'Απο αυτους δμως που μπορούσαν νa εχουν τότε αυτοδύναμη γνώμη καi κύρος μόνο όρισμένοι aντιμάχονταν φανερa τον Καποδίστρια, ιδίως οί CΥδραϊοι καi μερι-
κοι Μανιάτες. Παρa ταύτα, το δούλεμα των αφελών, Cιπο πολλσuς μάλιστα καλα μαράδες τής έποχής, Cιπο τον τότε Τύπο, με κάθε είδους ψέματα και συκοφαντίες, άρκεσε γιa νa δημιουργηθή ενα κλίμα, που και aν δεν σταματούσε τον Κυβερνή τη στο εργο του, πάντως τού στεκόταν το πιο σοβαρο εμπόδιο. Είναι φυσικο και δίκαιο, ελεύθεροι άν θρωποι και προ παντος εκείνοι που πολέ μησαν γιa νa κατακτήσουν την έλευθερία τους, νa θέλουν νa εχουν γνώμη γιa τa κοινά, νa θέλουν νa μετέχουν στη διαμόρ φωση τfjς πολιτειακής βούλησης και νa μπορούν έλεύθερα νa προβάλλουν τις aπόψεις τους. Α1Jτές οί aξιώσεις είναι συμφυείς μΕ: τfιν εννοια τfjς Δημοκρατίας, τής όποίας τις βασικές aρχές πολλοι τότε γνωρίζανε άπο το aμερικανικο Σύνταγμα και τa Συντάγματα τfjς Γαλλικής 'Επανά στασης. Ό Καποδίστριας δεν ήταν aντί θετος προς τις aρχές αυτές. <Η πολιτική
του στα δύο έλβετικα καντόνια και τα Συντάγματά τους, που ίσως αuτος συνέ ταξε και aσφαλώς συνέταξε, το aποδεί χνει. 'Ήξερε δτι σuτε ή Δημοκρατία σuτε ό δημοκρατικος διάλογος εϊναι αuτα καθ' έαυτα κακά. Κακα εϊναι ή ύπερβολή, ή αμετροέπεια, ή όξύτητα, ή aρνητικότητα, ή ύποκατάσταση τής πειθοϋς που κατορ θώνεται με τη λογικη aπο τη διέγερση των παθών που κατορθώνεται με τη δημαγω γικη συκοφαντία. και δυστυχώς ετσι πο λεμήθηκε ό Καποδίστριας. Δεν μπόρεσε να aποτελέση σuτε αuτος εξαίρεση στην πικρην ίστορία τής πολιτικης μας ζωης δλων των εποχών, παρ' δλον δτι εκρινό ταν aκόμη τότε ή τύχη τής μόλις ελευθε ρωμένης Πατρίδας. Μπροστα ΟΕ αυτη τη χτυπητi] διαστρέ βλωση τοϋ νοήματος τής εσωτερικης του πολιτικης, που γινόταν, όπο aλλους σκό πιμα, γιατι ήταν ΟΕ θέση να την εκτιμή σουν, και άπο aλλους όπο ελλειψη στοι-
χειώδους πολιτικi'jς σκέψης, αναγκάζεται να καταλήξη κανεiς στη διαπίστωση δτι aκόμα καi πολλοi &πο εκείνους που τον εκλέξανε Κυβερνήτη, δεν τον εκλέξανε για να aσκήση αuτος την εξουσία. Τον θέλανε περισσότερο ώς οργανο δικών τους Επιδιώξεων, ώς γέφυρα για να aνε βοϋν αuτοi στην εξουσία. 'Έτσι μόνο εξηγείται αuτη ή ραγδαία εξέλιξη, που τον λαοπρόβλητο Κυβερνήτη, τον μετέβα λε σε Τύραννο.
«Λευτερωθήκαμε &πο τον Τοϋρκο για να μaς σκλαβώση ό Κορφιάτης κόντες», λέ γανε πολλοi aγωνιστές. 'Έλεγαν κάτι aνάλογα, περιέργως, καi ό aπληροφόρη τος Κοραi'jς, και ό Μακρυγιάννης, που δίκαια μεν τον ύπερυψώσανε οί λογοτέ χνες τοϋ καιροϋ μας, aλλα που ώς ίστορι κος είναι αμφίβολης aξίας, διότι το ώραίο κείμενό του είναι γεμάτο aπο aντιφάσεις καi aφελείς κρίσεις.
'Έτσι το aστατο τής λα"ίκής ψυχής, aλλa καi ή δυσχέρεια νa διακρίνη ό χθεσινος ραγιaς τη δύναμη τού νόμου τής Πολιτεί ας ό.πο τη δύναμη τής βίας τού Τυράννου είχαν ώς φυσικο ό.ποτέλεσμα σε λίγους μήνες νa θεριέψουν γύρω ό.πο τον Κυβερ νήτη οί σκευωρίες. Καi αιJτοi aκόμα που δμολογούσαν' τουλάχιστον στα κρυφά, δτι χωρiς αιJτον θa διαλυθή ό τόπος, φρόντιζαν με κάθε τρόπο νa aνακόψουν το εργο του. Δεν είναι δύσκολο, aκριβώς σήμερα καi έμεϊς, νa καταλάβωμε, γιατi ό <Έλληνας, δταν ό.ποτίναξε τον όθωμανικο ζυγό, δι ψούσε γιΟ. μιa κατάσταση, που συνήθως όνομάζομε ελευθερία, aλλa που μόνο κατ' ονομα τής μοιάζει. Διψούσε, χωρiς καλa καλa νa το συνειδητοποιή, γιa aνομία, γιa aναρχία, γιa μιa κατάσταση εκρυθμη, που ίκανοποιοϋσε προσωπικa πάθη καi συμφέροντα, aλλa που aντιστρατευόταν σε κάθε έπιταγη τής φρόνησης καi τής
λογικfjς. 'Επικρατούσε στiς ώρες εκείνες ενα στοιχείο aρνητικότητας, &κόμη καi καταστροφής, που εΙχε κιόλας φανερωθf\ τρία χρόνια πρίν, στον εμφύλιο σπαραγμο καi aργότερα στijν πυρπόληση του μονα δικού καλού πολεμικού μας ό.πο το Μια ούλη. Μέσα σε Ενα τέτοιο κλίμα κυβερ νούσε ό Καποδίστριας τη διαγουμισμένη χώρα. 'Όλοι ζητούσαν ελευθερίες, δλοι ζητούσαν Σύνταγμα, δλοι διεκδικούσαν δικαιώματα, δλοι aλληλοκατηγορούνταν γιa νa εξοντώση ό Ενας τον άλλο καί, κατ' ουσία μόνο νόμο καi τάξη καi δικαιοσύνη δΕν γυρεύανε. Συχνa aναρωτήθηκα μη καi ό.πο αυτούς, που aρνιόντανε τον Κα ποδίστρια, πραγματικa τον Καποδίστρια aρνιόντανε η περισσότερο την ιδέα του νόμου καi τfjς τάξης - καi aς μη το καταλάβαιναν οί ίδιοι. Άσφαλως ό.γα πούσαν την Πατρίδα, ηθελαν μιaν Έλλά δα τρανή. Εlχαν δώσει το αίμα τους γιa την απελευθέρωσή της, αλλa δεν ηθελαν Έλληνικο Κράτος. Δεν ηθελαν την ύπο-
ταγη σε μια κεvτρικη εξουσία, έκτος αν αuτοi οί ίδιοι γίνονταν ή εξουσία. τα αυτα τοίς αuτοίς. Σε δλη αuτη την κακοδαιμονία, έκτος άπο τiς Εντόπιες αθλιότητες, πρέπει να σημει ωθfί δτι συμβάλανε καi οί ξένοι, οί i:σχυ ροi τότε λεγόμενοι προστάτες μας, είτε διότι ήθελαν να βοηθήσουν κατα καιρσuς το Σουλτάνο, ύψώνοντας έμπόδια στο εργο τού Κυβερνήτη, είτε διότι για να ωφεληθfί ό καθένας εi:ς βάρος τού άλλου, ανακάτευαν τσuς δικούς μας στiς δολο πλοκίες τους, τονώνοντας τiς κακίες μας καi αδυνατίζοντας τiς aρετές μας. 'Αλλα σε αυτη την κατηγορία έναντίον των ξένων πρέπει να θέσωμε κάποτε Ενα δριο. Εlναι παλιά μας συνήθεια να έπιρ ρίπτωμε πάντα σε τρίτους τα δικά μας άμαρτήματα. Οί ξένοι στο κάτω κάτω, δταν παρεμβαίνανε, έκπληρώνανε, σαν πολίτες τfjς δικflς των Πολιτείας, το κα-
θηκον τους. Στην έποχη μάλιστα τού Κα ποδίστρια γιa τέτοιες παρεμβάσεις, δεν χρειάζονταν, δπως σήμερα, πολλa Επιχρί σματα, πολλη ύποκριτικη γιa νa εκδηλω θούν. Δεν χρειάζονταν πολλες θεωρητι κες αναπτύξεις γιa νa δικαιολογηθη μιa παρέμβαση. Γιατi λοιπόν καταλογίζομε ευθύνες μόνο σ' aυτσιJς η καi κυρίως σ' aυτούς, ενω κυρίως ύπεύθυνοι είμαστε έμεϊς; Δικοί μας πολέμησαν τον Καποδί στρια. Δικός μας τον χτύπησε. Στην περί πτωσή του, a,λλωστε, οί μεν Ρωσοι δεν τον ύπονομεύανε, χωρiς διόλου aυτο νa Cιπο δοθη σε μιaν ιδιαίτερη εύνοια είτε των Ρώσων προς τον Καποδίστρια είτε τού Καποδίστρια προς τσιJς Ρώσους. Οί Γάλ λοι, μόνο μετa την πτώση των Βουρβώ νων, το 1830, φανηκαν, &λλa aτονα, να παρακολουθούν τσιJς Βρεταννούς, οί όποίοι καi aυτοί, ό.πο το θάνατο τού Κάνιγγ, εδειξαν δυσπιστία aκόμα καi έχθρότητα προς τον Καποδίστρια, aν καi ό ναύαρχος Χάμιλτον, ό ίδιος, είχε έγκρί-
νει τi}ν εκλογή του. Πρέπει επίσης να σημειωθη δτι πολλες εκδηλώσεις Εναντίον τού Καποδίστρια, δεν προέρχονταν τόσο ό.πο τiς ίδιες τiς Κυβερνήσεις της Άnλί ας καi τijς Γαλλίας, δσο ό.πο aνεύθυνες καi προσωρινες πρωτοβουλίες τών aντι προσώπων τους. 'Έτσι, βαλλόμενος ό.πο παντού, ό.πο παν τού κυκλωμένος, ενας μοναχικος ελεύθε ρος πολιορκημένος, ϋστερα ό.πο μια μαρ τυρικη ζωη τεσσάρων σχεδον ετών, κατα τα όποϊα aγόnυστα, δοκίμασε τόσες πι κρίες καi δέχτηκε τόσες επιθέσεις, ό Κα ποδίστριας δολοφονήθηκε την 27η Σε πτεμβρίου 1831, την &ρα που πήγαινε να εκκλησιασθi} στον •Άγιο Σπυρίδωνα τού Ναυπλίου. Παρ' δλη δμως τη ζοφερη εικονα, που παρουσιάζει ή &ρα εκείνη, δεν θα ήταν δίκαιο να λεχθη δτι το φόνο τού Καποδί στρια τον επιδιώξανε καi τον προμελετή-
σανε οί aντίπαλες πολιτικες παρατάξεις. Κανενος aντιπάλου ή σκέψη δεν είχε φτάσει νομίζω &ς αuτο το aκραίο σημείο. ·Ένα τυχαίο περιστατικο ήταν ή δολοφο νία του. Παρa ταύτα, θa ήταν και αuτο το τυχαίο περιστατικο aδύνατο, aν δεν ύπέ θαλπε, aπο καιρο πρίν, κάθε Εναντίον του aκρότητα, μιa διάχυτη, μουντi] aντί δραση. Στη ρίζα της βρίσκομε το μοιραίο aντι κοινωνικο «έγοο» τού •Έλληνα. Το θαυμά σιο αuτο «έγώ», ό.πο δπου έκπορεύθηκε ή φιλοσοφία, ή ποίηση, ή τέχνη και ή aν δρεία, και ή έμπορικη τόλμη τού .Έλληνα, ύπfiρξε και το μοιραίο «έγοο» που διέλυσε τις έλληνικες Πόλεις, τις έλληνιστικες Επι κράτειες, την λεβεντογεννιa τού '21. Κά ποια στιγμη Ενα τέτοιο «έγώ», ενα ίστορι κa aσήμαντο «έγοο» γιa μιaν aσήμαντη προσωπικη aφορμη δολοφόνησε τον Κυ βερνήτη, αuτον που aγωνίσθηκε νa ύπο τάξη δλα τa «έγοο» των Έλλήνων στην
�23�
ένότητα μιaς εuνομουμένης Πολιτείας, μι aς Πολιτείας δπου κάθε «εγω» θa είχε την ελευθερία που επιτρέπει ή ελευθερία των aλλων καi ή τάξη τού συνόλου. "Αν κυβερνούσε την <Ελλάδα ό Καποδί στριας μερικa χρόνια aκόμα - δταν πέ θανε, δεν ήταν σuτε 56 ετων- θa ήταν aλλη ή μοίρα αυτού τού τόπου καi πολλa δεινa που ακολούθησαν θa είχαν aπο τραπij. 'Ίσως λίγοι τότε νa ήταν σε θέση νa αναμετρήσουν το μέγεθος τfjς εθνικής συμφοράς, που προκάλεσε ό θάνατός του. Μόνο ή aπόσταση μaς επιτρέπει νa τη δούμε σήμερα όλόκληρη, σε δλες της τiς συνέπειες. Θεωρώντας όπο μιaν ύψηλότερη σκοπιa τa πράγματα τfjς Εποχής εκείνης, καi χωρiς καθόλου νa ύποτιμούμε τη συμ βολη δλων των aγωνιστων, των στρατιω τικων καi των πολιτικών, νομίζω δτι μπο ρούμε νa ύποστηρίξωμε, μη αδικώντας
κανένα, πως χωρiς την παρουσία καi τη δράση τοϋ Καποδίστρια δεν θa κατορθω νόταν ή ό.πελευθ έρωη της πατρίδας μας. Τό πλέγμα των Ενεργειών του όπο τό 1820 &ς τη μέρα τοϋ θανάτου του, ό.ποτελοϋν τον κύριο παράγοντα, που στερέωσε την ελευθερία μας καi την πολιτειακή μας ύπόσταση. Δεν πρέπει νa λησμονfίται δτι ή 'Έλλaς δ ε ν ελευθερώθηκε ό.πό τη ναυμαχία τοϋ Ναυαρίνου, δσο καi δ.ν αuτη στάθηκε γεγονός σπουδαίο. Έπi δύο ακομα χρόνια μετά, aγωνίζονται οί 'Έλληνες γιa νa απομακρύνουν τόν εχθρό ό.πο την Πελοπόννησο καi τη Στερεά. Καi δλος αuτος ό aγώνας διεξάγεται με πραγματι κό ήγέτη τόν Κυβερνήτη. Μετa τόν Καποδίστρια ή μικρη τότε ελεύ θερη Πατρίδα μεγάλωσε. Το 1864, το 1881, τό 1913, τό 1920, το 1947. Ό Βενιζέλος, παρ' δλες τiς κατοπινες συμ-
φορές, εκανε πράγματι τη Μ ε γ ά λ η •Ελ λάδα. 'Αλλa την ·Ε λ λ ά δ α την εκανε ό Καποδίστριας. ΔΕ:ν θa i)ταν σύνθρονος των θε&ν ή ·Ιστορία, δ.ν χρησίμευε μόνο εις το νa μaς δίνη πληροφορίες γιa τa γεγονότα καi τa πρόσωπα που πέρασαν. Μaς διδάσκει νa aντικρύζωμε όπο μιaν ύψηλη σκοπιa το παρον καi νa προχωρούμε, πλούσιοι όπο την έμπειρία της, προς το μέλλον. ·Όσο πιο μακρυς εlναι ό χρόνος που αγκαλι άζει μΕ: τη μνήμη του ό άνθρωπος, τόσο πιο πλούσιος γίνεται σε σοφία καi σε ήθος. Έμεϊς οί .Έλληνες εχομε μιaν ό.πέ ραντη σε χρόνο καi aτίμητη σε περιεχόμε νο Ίστορία. 'Αναρωτιέμαι δμως, δ.ν εχωμε μιaν ισοδύναμη ίστορικη μνήμη. "Αν μα θαίναμε δ,τι αυτη μΕ: άδρa παραδείγματα μaς διδάσκει, δ.ν στηριζόμαστε, δπως άρ μόζει, στiς διδαχές της, στa θετικa καi aρνητικa στοιχεία που άλυσιδωτa συνε χίζονται μέσα στους αι&νες, δ.ν ετσι ή
Ίστορία, aντi να περνά μπρος στα μάτια μας σαν Ενα έξωτερικο γεγονός γινόταν ενα κομμάτι ό.πο τη συνείδησή μας, θα μπορούσαν τότε χάρις σ' aυτην να τονω θούν οί aρετές της Φυλijς καi να aμβλυν θούν τα έλαττώματά της. Θα Επηρεάζον ταν προς το καλλίτερο ή δομη της πολιτι κής μας ζωijς, ετσι &στε να μην έπανα λαμβάνωνται τα ίδια πάντα λάθη, δταν συντρέχουν οί ίδιες περιστάσεις. ΜΕ την εiΙφυί:α του, aκόμα καi ό μέσος
·Έλλην γνωρίζει τα λάθη aυτά, σε άδρf:ς τουλάχιστον γραμμές, καi δμως aυτος ό ίδιος που τα γνωρίζει, τα διαπράττει. Δf:ν ύπακούει στην ευφυί:α του. ·γπακούει στα πάθη του. Κάποτε, aργότερα, μετα νοεί. Συνήθως δταν το ανεπανόρθωτο εχει γίνει. «Kai ου πολλώ χρόνω ϋστερον μετέμελε τοίς Άθηναίοις» (Α. VII. 35). Αυτη την τραγικη φράση τού Ξενοφών τος, με συντριβη την aναθυμδ.μαι, απο παιδάκι τού Σχολαρχείου. '"Έμεινε σαν
καρφi μέσα μου. Καi μού ελεγε σχετικa κάποιος παλιός μου φίλος: «Μεταμορφώ θηκε μέσα μου αυτη ή aφηγηματικη φρά ση τού Ξενοφώντος, σε Εντολη νa μην παρασύρωμαι &πο πάθος κανένα καi νa είμαι δίκαιος &πέναντι τών aντιπάλων καi άτεγκτος &πέναντι τών φίλων». ΠηγΥ) πολιτικού φρονηματισμού θa επρεπε να μας ειχαν γινει τα σκοτεινα εκεινα χρόνια της πρώτης μεταπελευθερωτικής περιόδου. ·Όλες οί aδυναμίες που κάθε τόσο καταστρέφανε καi μιa aρχαία πόλη, ώσότου νa καταστραφούν δλες μαζi &πο την πολιτικη φρόνηση καi τη συντονισμέ νη καi πειθαρχημένη δράση της Ρώμης, δλες αυτες οί aδυναμίες λες καi αναστή θηκαν μαζi με τον ύπέροχο aγώνα της Φυλfjς γιa την aνάκτηση της έλευθερίας της. ·Αμαρτήματα που πάντα παρακολού θησαν το Γένος μας &πο τους μυθικους χρόνους, δταν μπρος στον έχθρο ή ερις τού Άγαμέμνονα καi τού Άχιλλέα διέ'
-
-;'
,
'
'
�
-
σπασε τσuς 'Αχαισuς εξω &πό την Τροία, άμαρτήματα που σφράγισαν τη μοίρα μας καi που πάντα κινδυνεύουν να ύποτροπι άσουν' φανερώθηκαν τότε, κατα τρόπον εντονο, καi στάθηκαν εμπόδιο στό τιτά νιο εργο ένός σοφού νομοθέτη καi ένός πράου πολιτικού πού, aντιπαλαίοντας πρός τiς πιό δύσκολες περιστάσεις, πά σχιζε να ύψώση μια πραγματικη ελεύθερη πολιτεία, μέσα &πό τό χάος. Οί μεγάλοι νεκροi μιλούνε.
Καi δσοι εχουν ειλικρινfl διάθεση να τους ακού σουν' μ π ο ρ ε ϊ να τους ακούσουν καi να ένωτισθούν τό λόγο τους. Έπειδη τώρα πια δεν εΙμαι μακρια &πό τη χώρα τους εχω τη χάρη κάποτε να τους aκούω. Είμαστε ενα ολιγάριθμο εθνος, καθηλω μένο σ' ενα έπίζηλο σημείο τού Κόσμου, που βάλλεται άπό πολλους aντίξοους aνέμους. Μaς περιβάλλουν πλήθη πολλά. Α-ιJτοt εχουν τόν aριθμό, aλλα έμεϊς εχομε
την aνδρεία καi την ευφυ"ί:α. Πλούτο δεν εχομε, aλλα μπορεί να τον aποκτήσωμε. Μπορεί να ξεπεράσωμε καi κάθε κίνδυνο, δ.ν στiς aρετές μας προσθέταμε τη συνει δητη βούληση τής έ ν ό τ η τ α ς, που μόνο τότε μπορεί να κατορθωθfj σε μια κοινω νία ελεύθερων aνθρώπων, δ.ν ό καθένας μας, aλλα καi ολοι μαζί, ύποταχθούμε στην ϋψιστη εντολη τής έλληνικfjς σοφίας, σ τ ο μ έ τ ρ ο. Σε δ,τι σκεφτόμαστε, σε δ, τι πράττομε, να πειθαρχούμε στην aρχη τού μέτρου. Να aποτάξωμε το Σατανa τής ύπερβολης, τής αμετροέπειας, τού πάθους που τυφλώνει. Το μέτρο- καi μόνο α'Uτο - δίνει στον aνθρωπο aνθρωπια καi στον <Έλληνα τη δύναμη να κάνη θαύμα τα. Δεν aρκούν οί πρόσκαιρες f]θικες πατριωτικες εξάρσεις, δταν τiς ακολου θούν μακρες περίοδοι aφροσύνης καi aκαταστασίας. Το μέτρο επιβάλλει τη συνέχεια καi τη συνέπεια στους λόγους καi στiς πράξεις.
�30�
·ο
Καποδίστριας μπορεί νa μaς γί νη ύπόδειγμα, ζωντανi"] παρουσία τοϋ έλλη νικοϋ μέτρου.
Α-ιJτος ό άνθρωπος, που δλη σχεδον ή άλληλογραφία του είναι γραμμένη στα γαλλικά, α-ιJτος ό κόμης τοϋ Libro d'oro, που τa περισσότερα χρόνια του τa εζησε έξω άπο την ·Ελλάδα, ήταν κατ' έξοχην •Έλλην, φορευς έκείνων των άρετων που κάνουν την έλληνικη ίστορία, την έλληνι κη τέχνη καi την έλληνικη σκέψη, βάθρο τοϋ πολιτισμού δλων των λαών της Ε-ιJρώ πης. •Η ϋπαρξή του, ή παρουσία του στiς πρώτες ώρες της νέας έθνικijς μας ζωής πρέπει δλους νa μaς έμπνέη με ύπερηφά νεια. ·Όσο γεννa τούτη ή γη Καποδίστρι ες, μπορεί νa λέμε: Ναί, είμαστε έμείς ή αtώνια .Ελλάδα. Μaς γεμίζει δμως καi με πίστη καi με έλπίδα. Πως μπορεί ενας •Έλληνας νa μην πιστεύη καi μην έλπίζη;
ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΙΔΑΚ τΙΚΩΝ ΕΚΤΥΠΩΣΙΣ:
ΕΚΛΟΣΕΩΣ ΒΙΒΛΙΩ Ν
λΛΕΞ ΜΑΤΣΟΥΚΗΣ Α. Ε
