Ο Ιστορικός Υλισμός

Μ ΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ 6

ΚουουσΙνεν, Άρμπάτωφ, Μηελιακώφ, Βιγκόντσκι, Μακαρόφσκι, Μιλεΐκόφσκι, Σιικόφσκι, ΣεΙντΙν

ΟΙ

ΒΑΣΕΙΣ ΤΟ Υ

ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ - ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΥ II Ο ΙΣ ΤΟ ΡΙΚ Ο Σ ΥΛΙΣΜΟΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

“ Θ Ε Μ ΕΛ ΙΟ ,, ΑΘΗΝΑ

Πρώτη ρωσική Εκδοση : Μόσχα 1959 Ή καρούσα έλληνική: Δεκέμβρης 1964, Άθήι

Copyright “ ΘΕΜΕΛΙΟ,. 1964 Μετάφραση X. ΠετρΙδης

Πΐβίεχόμεγα

ΚΕΦ . I. Η Ο Υ Σ ΙΑ ΤΟ Υ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Ο Υ Υ Λ Ι ­ ΣΜ ΟΥ.

1. Ή έπαναστατική ανατροπή τών από­ ρ ω ν γιά τήν κοινωνία. 2. Ό τρόπος παραγω γή ς είναι ή υλική 6άση τής ζωής τής κοινωνίας. 3. Ή δάση καί τό έποικοδόμημα. 4. Ή Ιστορία σάν ανάπτυξη καί αλλαγή τών κοινωνικών - οικονομικών συστη­ μάτων. 5. Ή Ιστορική νομοτέλεια καί ή συνει­ δητή δράση τών ανθρώπων. 61 Τό ασύστατο τής αστικής κοινωνιολογίας. 7. Ή σημασία τής υλιστικής αντίληψης τής Ιστορίας γ ιά τίς άλλες κοινωνικές έπιστήμες καί τήν κοινωνική πρα­ κτική. ΚΕΦ . I I . 01 Τ Α Ξ Ε Ι Σ , Η ΠΑΛΗ ΤΩΝ Τ Α ­ ΞΕΩΝ Κ Α Ι ΤΟ Κ Ρ Α Τ Ο Σ . 1. Ή ουσία τών ταξικών διαφορών καί σχέσεων ανάμεσα στίς τάξεις.

2. Τό κράτος βήν δργανο ταξικής κυ­ ριαρχίας.

70

3. Ή πάλη τών τάξεων είναι ή κινητή­ ρια δύναμη τής άνάπτυξης τής έκμεταλλευτικής κοινωνίας. 4. 01 βασικές μορφές τοϋ ταξικού αγώ ­ να τοΰ προλεταριάτου.

82

ΚΕΦ . I I I . Ο ΡΟ Λ Ο Σ ΤΩΝ Λ Α Ϊ ΚΩΝ ΜΑ­ ΖΩΝ Κ Α Ι Τ Η Σ Π Ρ Ο Σ Ω Π ΙΚ Ο Τ Η ­ Τ Α Σ ΣΤ Η Ν ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ .

97

1. 0 1 λαϊκές μάζες είναι οΐ δημιουργοί τής Ιστορίας. 2. Ό ρόλος τής προσωπικότητας στην Ιστορία. Η. Ό ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν κοι­ νωνική καί πολιτική ζωή τής έποχής μας. ΚΕΦ . IV . Η ΚΟ ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η Π ΡΟ Ο Δ Ο Σ. 1. Ό ανοδικός χαρακτήρας τής κοινω­ νικής ανάπτυξης. 2. 'Η κοινωνική πρόοδος στήν έκμεταλλευτική κοινωνία καί στό σοσιαλισμό. Η. Ό μαρξισμός - λενινισμός καί τά Ιδα­ νικά τής κοινωνικής προόδου.

75

98 106

118 126 12Γ> 134 142

Ό Ιστορικός

υλισμός

1

Ή ο ύ σ ία τ ο ΰ Ισ τ ο ρ ικ ο ύ ύ λ ισ μ ο ϋ

1. Ή έπαναστατική όνατροπή τών άπόψεων γ ιά τήν κοι­ νωνία. Ά π ό πολύ παλιά δ ανθρώπινο; νοΰς εψαχνε νά βρει α­ πάντηση στά έρωτήματα: Είναι τυχαία ή διάρθρωση πού υπάρχει στήν κοινωνία ή καθορίζεται άπό κάποιες αόρατες, άλλά κυρίαρχες αίτιες; ΜπορεΙ ν’ αλλάξει αυτή ή διάρθρω­ ση, νά επιτευχθεί ευημερία καί έλευθερία γ ιά δλους, καί δ χ ι μόνο γιά μιά μεισα|τηφία; νΑν μπορεϊ, μέ ποιό τρόπο; Τ έ­ λος, πρ ό ; ποιά κατεύθυνση κινείται ή ανθρωπότητα, πρός τήν ευημερία καί τήν πρόοδο ή πρός τή στασιμότητα καί τήν παρακμή; Ο ί στοχαστές δλων τών έποχών καί δλων τών λαών προσ­ πάθησαν νά δόσουν απάντηση σ’ αύτά τά έρω τήματα. Γιά πολλούς αιώνες δμως, ο! θεωρίες καί οΐ αντιλήψεις τους απορ­ ρίπτονταν αδιάκοπα, δχι μόνο άπό τήν κριτική άλλων έπιστημόνων, άλλά καί άπό τήν κριτική τοΰ χρόνου, άπό δλη τήν πορεία ανάπτυξης τής Ιστορίας. Στόν τομέα τής μελέ­ της τής κοινωνίας ή πορεία πρός τή γνώση ήταν έξαιρετικά μακρόχρονη καί δύσκολη. Αύτό εγινε γ ια τί ή κοινωνική ζωή είναι σημαντικά πιό σύνθετη άπό τήν άνάπτυξη τής φύσης. Τ ά φαινόμενα τής φύσης, στά πλαίσια τής άμεσης παρατήρησής μας, έπαναλαμΟάνονται σχετικά όμαλά, κανονικά, καί αύτό διευκολύνει τήν κατανόηση τής ουσίας τους. Είναι δμως πολύ δυσκολό­ τερο νά συλλάβουμε αυτή τήν κανονικότητα, τήν έπανάληψη,

9

στήν κοινωνική ζωή. Φυσικά, αυτό δυσκολεύει τή γνώση τής κοινωνικής ζωής, μάς έμποδίζει νά διαπιστώσουμε σ’ αυτή μιά συγκεκριμένη νομοτέλεια. Τό ίδιο σοβαρή είναι καί μιά δλλη διαφορά. Σ τ ή φύση αντιμετωπίζουμε τήν ένέργεια απρόσωπων, αυθόρμητων δυ­ νάμεων. Σ τή ν Ιστορία τής κοινωνίας ένεργοΰν άνθρωποι πού είναι προικισμένοι μέ συνείδηση καί θέληση, καί έπιδιώκουν πάντα αυτούς ή έκείνους τούς σκοπούς. Μέ τήν πρώτη ματιά πού ρίχνουμε στά κοινωνικά φαινόμενα μάς φαίνεται δτι τό κύριο πρόβλημα είναι νά έξηγήσουμε τά κίνητρα πού πα­ ρακινούν τούς ύνθρώπους νά δράσουν: νά μάθουμε ποιούς σκοπούς εβαλε μπροστά του αυτός ή έκεΐνος ό άνθρωπος καί νά ξεκαθαριστεί για τί φέρθηκε Ιτσι καί δ χ ι αλλιώς. "Ομως αυτή ή ψυχολογική έξήγηση τής κοινωνικής ζωής, πού κυ­ ριαρχούσε στήν προμαρξιστική κοινωνιολογία καί κυριαρχεί ώς τώρα στίς αστικές κοινωνιολογικές θεωρίες, είναι έπιφανειακή καί ανεπαρκής. Βέ6αια κάθε άνθρωπος ένεργεΐ καθοδηγούμενος από συγ­ κεκριμένα κίνητρα, γ ιά νά πετύχει Ενα συγκεκριμένο σκοπό. Π ρώ τα - πρώτα δμως γεννιέται τό έρώτημα για τί σ’ αύτόν ή έκεΐνον τόν άνθρωπο έμφανίστηκαν ακριβώς αυτά καί δ χι αλλα κίνητρα καί σκοποί. Κ αί, δεύτερο, ακόμα καί μιά έπιφανειακή γνωριμία μέ τήν Ιστορία άποδείχνει δτι οί σκοποί καί τά ένδιαφέροντα τών διαφόρων άνθρώπων καί, κατά συνέπεια, καί ή δράση τους, έρχονταν πάντα σέ σύγκρουση καί τό τελικό αποτέλεσμα αυτής τής σύγκρουσης — τό ιστο­ ρικό γεγονός — διέφερε ουσιαστικά άπό αύτό πού έπεδίωκε ό κάθε μεμονωμένος άνθρωπος. Έ τ σ ι, πολλοί ήγέτες της Γαλλικής έπανάστασης τοΰ 1789 - 1794 πίστευαν δτι έγκαθιδρύουν τό βασίλειο τοΰ λογικοΰ καί τής αιώνιας δικαιοσύνης, δημιουργούν μιά κοινω­ νία, βασισμένη στή φυσική Ισότητα καί στά απαράγραπτα δικαιώματα τοΰ ανθρώπου. Πολύ γρή γορα ωστόσο εγινε φα­ νερό δτι στήν πραγματικότητα τό μόνο πού έκαναν ήταν δτι προετοίμαζαν τό δρόμο γιά τήν ταξική κυριαρχία τής αστι­ κής τάξης. Σ τ ή θέση τής παλιάς ανισότητας, ανάμεσα στούς φεουδάρχες καί στούς δουλοπάροικους, έγκαθιδρύθηκε μιά νέα ανισότητα, άνάμεσα στήν άστική τάξη καί στούς έργάτες. Αυτή ή άντίθεση άνάμεσα στή συνειδητή δράση κάθε με-

10

ρονωμένου Ανθρώπου, άπό τή μιά μεριά, καί στήν αυθόρμητη κοινωνική ανάπτυξη στό σύνολό της, άπό τήν δλλη, είχε δια­ πιστω θεί πολύ πρίν άπό τόν Μάρξ. 0 1 έπιστήμονες δμως δεν μπόρεσαν νά τήν έξηγήσουν σωστά. Μελετώντας τή συγκε­ κριμένη πορεία της Ιστορίας, δέν υψώνονταν πάνω άπό τό στάδιο τών υποθέσεων γ ιά τούς σκοπούς καί τά κίνητρα με­ μονωμένων Ιστορικών παραγόντων καί Ετσι μετατρέπανε τήν Ιστορική πορεία σέ συσσώρευση συμπτώσεων. "Οσοι πάλι έπι­ στήμονες προσπαθούσαν νά έξετάσουν τήν Ιστορία σάν πο­ ρεία πού υποτάσσεται στήν άναγκαιότητα, πολύ γρήγορα κα­ τρακυλούσαν στίς θέσεις τοΰ φαταλισμού, έξέταζαν τήν ιστο­ ρ ία σάν άποτέλεσμα τής ένέργειας κάποιας έξωτερικής δύνα­ μης (τοΰ Οεοΰ, τής «απόλυτης ιδέας», τοΰ «παγκόσμιου νοϋ» κ τλ.), πού τάχα καθορίζει τίς πράξεις τών ανθρώπων. Ή ίδεαλιστική άποψη γ ιά τήν Ιστορία, πού τρέφεται άπό τήν ίδια τή σύνθετη κοινωνική άνάπτυξη, υποστηριζόταν επί­ μονα άπό τίς έκμεταλλειπικές τάξεις, πού είχαν συμφέρον νά κρύβουν τίς πραγματικές αιτίες τής οίκονομικής καί κοι­ νωνικής άνισότητας, τοΰ πλούτου καί τής κυριαρχίας όοισμένων, τής άνέχειας καί τής ελλειψης δικαιωμάτων τών άλλων. Χ άρη στίς προσπάθειες αύτών τών τάξεων οΐ ίδεαλιστικές απόψεις γιά τήν κοινωνία καί σήμερα άσκοΰν έπίδραση στούς ανθρώπους, είναι πλατειά διαδομένες στίς καπιταλιστικές χώρες. Γιά νά έξη γηθεΐ άπό τί καθορίζονται ot ιδέες, οΐ γνώμες καί οι συνειδητές πράξεις τών άνθρώπων, χρειάστηκε μιά βπότομη, έπανασαιτική άνατροπή στόν ίδιο τόν τρόπο μελέ­ της τών κοινωνικών φαινομένων. Αύτή ή άνατροπή εγινε δυ­ νατή μόνο υστέρα άπό τήν έγκαθίδρυση τοΰ καπιταλισμού, πού φανέρωσε τίς υλικές οικονομικές ρίζες τής πάλης τών τάξεων, καί ύστερα άπό τήν έμφάνιση στόν 'ιστορικό στί6ο της έργατικής τάξης, τής πρώτης στήν Ιστορία τάξης πού, δπως θά δούμε παρακάτω, δ χ ι μόνο 8έ φοΓκΙται τή συνεπή έπιστημονική έρμηνεία τής Ιστορίας, άλλά καί ένδιαφέρεται άμεσα γ ιά μιά τέτοια έρμηνεία. Μόνο σ’ αυτές τίς Ιστορικές συνθήκες εγινε δυνατός ό ίπιστημονικός δθλος τοΰ Μ άρξ καί τοΰ Έ νγκελς, πού έπεκτείνανε τό διαλεκτικό υλισμό στή μελέτη τής κοινωνίας καί τής ιστορίας της, καί δημιούργησαν τήν έπιστημονική θεωlt

ρ(α γ ιά τούς γενικούς νόμους τής κοινωνικής ανάπτυξης. Αυ­ τή ή θεωρία είναι ό Ι σ τ ο ρ ι κ ό ς υ λισμός , ή υλιστική έρμηνεία τής Ιστορίας. . Ή άνατροπή πού εγινε άπό τόν Μ άρξ καί τόν Έ νγκελ ς στήν κοινωνική έπιστήμη έκφράστηκε π ρ ώ τα -π ρ ώ τ α μέ τήν απόδειξη δτι δέν υπάρχουν στήν κοινωνία κανενός είδους μυ­ στικιστικές, υπερφυσικές δυνάμεις καί δτι οί ίδιοι οΐ δνθρωποι είναι οί δημιουργοί τής Ιστορίας τους. Έ τ σ ι δόθηκε συν­ τριπτικό πλήγμα στίς κάθε λογής μυστικιστικές αντιλήψεις γ ιά τήν κοινωνία καί δείχτηκε ό δρόμος γ ιά τήν έρμηνεία τής Ιστορίας σάν φυσικής πορείας, πού δέν Ιχ ε ι ανάγκη άπό κα­ μιά έξωτερική έπέμβαση. Ά π ό τήν δλλη πλευρά, δ μαρξισμός διαπίστωσε δτι οί άνθρωποι δημιουργούν τήν Ιστορία τους δχι αυθαίρετα, άλ­ λά μέ βάση τίς κληρονομημένες άπό τίς προηγούμενες γενιές άντικειμενικές, υλικές συνθήκες. Έ τ σ ι δόθηκε συντριπτικό πλήγμα στή βουλησιαρχία καί στόν υποκειμενισμό καί δεί­ χτηκε 6 δρόμος γ ιά τήν έρμηνεία τής ιστορίας σά νομοτε­ λειακής πορείας. Ε κτιμώ ντας τή σημασία τής μαρξιστικής θεωρίας γιά τήν κοινωνική έπιστήμη, 6 Λένιν εγραφε δτι αυτή ή υλιστική θεωρία «δημιούργησε γιά πρώτη φορά τή δυνατότητα μιας έ π ι σ τ η μ ο ν ι κ ή ς κοινωνιολογίας, γιατί, άνάγοντας τίς κοινωνικές σχέσεις στίς παραγω γικές σχέσεις καί αυτές τίς τελευταίες στό επίπεδο τών παραγω γικών δυνάμεων, εδοσε τή μόνη σταθερή δάση γ ιά τήν άντίληψη τής ανάπτυξης τών κοινωνικών συστημάτων σάν φυσικής Ιστορικής πο­ ρείας»*. Τήν άφετηριακή θέση τοΰ Ιστορικού ύλισμοΰ ό Μ άρξ τή διατύπωσε έτσι: «Δέν είναι ή συνείδηση τών άνθρώπων πού καθορίζει τό Είναι τους, άλλά αντίθετα, τό κοινωνικό τους Ε ίναι καθορίζει τή συνείδησή τους». Μέ αλλα λόγια, στήν κοινωνία, δπως καί στή φύση, τό Είναι, ή υλική ζωή, είναι 6

* Β. I. Λένιν, «"Απαντα», 4·η ρωο. ίχ δ ., τόμ. 1, οβλ. 123. (Σημ. Σΰντ.: "Ολα τά ά.πο3πά3ματα άπό -τά Εργα τοΰ Λένιν είναι Αη6 τήν 4η ρωο. fcoi. τών Α πάντω ν).

12

πρώτος καθοριστικός παράγοντας σέ σχέση μέ τήν πνευμα­ τική ζωή, τή συνείδηση. Σύμφ ω να μέ τή μαρξιστική αντίληψη, κοινωνική συνεί­ δηση είναι τό σύνολο τών πολιτικών καί νομικών θεω ρώ ν, τών θρησκευτικών, φιλοσοφικών καί ήΟικών απόψεων μιας δοσμένης κοινωνίας. Ε κ τό ς άπ’ αύτό, στήν κοινωνική συνεί­ δηση περιλαμβάνονται ή κοινωνική έπιστήμη, ή τέχνη καί ή κοινωνική ψυχολογία (τά κοινωνικά αισθήματα, διαθέσεις, ήθη κτλ.). Κοινωνικό Είναι, είναι ή υλική ζωή τής κοινωνίας μέ δλη τήν πολυπλοκότητα καί άντιφατικότητά της. Τ ί συγκεκριμένα έννοοΰμε μέ τόν δρο υλική ζωή της κοι­ νωνίας πού, δπως διαπίστωσε ό Ιστορικός υλισμός, καθορί­ ζει δλη τή φυσιογνωμία τής κοινωνίας, τό σύστημά της, τίς αντιλήψεις καί τούς θεσμούς της;

2. Ό τρόπος παραγωγής εΐναι ή υλική βάση τής ζωής τής κοινωνίας.

Σ τή ν υλική ζωή τής κοινωνίας ανήκει πριν άπ’ δλα ή έργασιακή δραστηριότητα τών άνθρώπων, πού άποβλέπει στήν παραγω γή τών αναγκαίων γιά τή ζωή τους άντικειμένων καί αγαθών — τροφής, ένδυμασίας, κατοικίας κτλ. Αυτή ή δρα­ στηριότητα είναι αιώνια φυσική αναγκαιότητα, απαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν ίδια τήν ύπαρξη τής κοινωνίας. “Ο πως λέει ό Έ νγκελ ς, πριν ασχοληθούν μέ τήν πολιτική, τήν έπι­ στήμη, τήν τέχνη, τή θρησκεία κτλ., οί άνθρωποι πρέπει νά φάνε, νά πιοϋν, νά ντυθούν καί νά έξασφαλίσουν κα τοικία .... Ο ί φυσικές καί υλικές προϋποθέσεις τής παραγω γής εί­ ναι, άπό τό ενα μέρος, τό γεωγραφικό περιβάλλον καί, άπό τό αλλο, ή πυκνότητα τοΰ πληθυσμού. Μ’ δλο δμως πού αυτές οί φυσικές καί υλικές συνθήκες άσκούν ουσιαστική έπίδραση στήν πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης, τήν έπιταχύνουν ή τήν έπιβοαδύνουν, δέν άποτελοΰν τή βάση τής ιστορικής πο­ ρείας. Σ τό ίδιο φυσικό περιβάλλον μπορεΐ νά υπάρχουν διά­ φορα κοινωνικά συστήματα καί ή πυκνότητα τοΰ πληθυσμού δέν παίζει τόν ίδιο ρόλο στίς διάφορες Ιστορικές συνθήκες.

Σ έ διάκριση άπό τά ζώα, πού προσαρμόζονται παθητικά «τό έξωτερικό περιβάλλον, 6 άνθρωπος έπενεργεΐ σ’ αύτό ένεργητικά, αποκτώντας τά αναγκαία γ ιά τή ζωή υλικά αγα­ θά μέ τήν έργασία του, πράγμα πού προϋποθέτει τήν κατα­ σκευή καί χρησιμοποίηση ειδικών έργαλείων. Ή κοινωνία δέν μπορεί νά διαλέγει αυθαίρετα αυτά τά έργαλεΐα. Κάθε νέα γενεά, μπαίνοντας στή ζωή, παίρνει τά έργαλεΐα παρα­ γω γή ς πού κατασκευάστηκαν μέ τίς προσπάθειες τών προ­ ηγουμένων γενεών, πραγματοποιεί τήν παραγω γή μέ τή βοή­ θεια αύτών τών έργαλείων, καί μόνο σιγά - σιγά τά τελειο­ ποιεί καί τά αλλάζει. Ταυτόχρονα ή ανάπτυξη αύτών τών έργαλείων γίνεται Ακολουθώντας όρισμένη διαδοχική σειρά. *11 ανθρωπότητα, π .χ ., δέν μπορούσε νά πελάσει μεμιάς άπό τό πέτρινο τσεκούρι οτόν άτομικό ήλεκτροσταΟμό. Κάθε νέα τελειοποίηση καί έφεύρεση μπορεί νά γίνει μόνο μέ βάση τίς προηγούμενες, πρέπει νά στηρίζεται στή βαθμιαία συσσώρευση πα ραγω γι­ κής πείρας, στίς έργασιακές συνήθειες καί γνώσεις τών αν­ θρώπων τής δοσμένης χώρας ή μιΰς άλλης, πιό πρωτοπόρας χώ ρας. Τ ά έργαλεΐα έργασίας δμως δέ λειτουργούν μόνα τους. Τ ό βασικό ρόλο στήν πορεία τής παραγω γής τόν παίζουν οΐ άνθρωποι, οί έργαζόμενοι, πού δημιουργούν καί βάζουν σέ λειτουργία αύτά τά έργαλεΐα, έπειδή έχουν όρισμένες παρα­ γω γικές συνήθειες καί έργασιακή πείρα. Τ ά μέσα παραγω γή ς, πού δημιουργούνται άπό τήν κοι­ νωνία, καί κυρίως τά έργαλεΐα έργασίας, πού μέ τή βοήθεια τους δημιουργούνται τά υλικά αγαθά, καθώς καί οί άνθρω­ ποι, πού πραγματοποιούν τή διαδικασία τής παραγω γής μέ βάση όρισμένη παραγω γική πείρα, άποτελούν τίς π α ρ α ­ γ ωγ ι κ έ ς δυνάμεις τής κοινωνίας. Ωστόσο ή υλική ζωή τής κοινωνίας δέν έξαντλεΐται μέ τίς παραγω γικές δυνάμεις. Τήν παραγω γή δέν τήν πραγματοποιεί δ μεμονωμένος άν­ θρωπος, δπως δ Ροβινσώνας στό ακατοίκητο νησί του. 'Η πα­ ραγω γή εχει πάντα κ ο ι ν ω ν ι κ ό χαρακτήρα. Σ τήν πορεία τής παραγω γής τών υλικών άγαΟών οί άνθρωποι, είτε τό θέλουν, είτε δέν τό θέλουν, έτσι ή αλλιώς έρχονται σέ σχέ­ 14

σεις μεταξύ τους κα( ή έργασία κάθε παραγω γού γίνεται £να μέρος τής κοινωνικής έργασίας. ’Ακόμα καί στά πρώτα στάδια τής Ιστορίας οί άνθρωποι ήταν υποχρεωμένοι νά ένωθοΰν γιά νά έπιζήσσυν, γιά νά μπο­ ρέσουν μέ τά πιό πρωτόγονα έργαλεΐα νά αποκτήσουν τά μέσα τής ΰπαρξής τους στόν αγώνα μέ τά αγρ ια θηρία, τά στοι­ χεία τής φύσης κτλ. "Οσο αναπτυσσόταν ό κοινωνικός κατα­ μερισμός τής έργασίας, αυτή ή έξάρτηση δρισμένων ανθρώ­ πων από άλλους μεγάλωνε δλοένα.. Μέ τήν έμφάνιση τής χε ι­ ροτεχνίας, οί αγρότες αρχισαν νά έξαρτώνται άπό τούς χει­ ροτέχνες, καί οί χειροτέχνες αρχισαν νά έξαρτώνται ό ?νας άπό τόν αλλο καί άπό τούς αγρότες κτλ. Έ τ σ ι, οί παραγω γοί συνδέονταν μεταξύ τους μέ πολύπλευρες αμοιβαίες σχέσεις. Αυτές οί αμοιβαίες σχέσεις δέν έξαντλοΰνται μέ τή σχέ­ ση άνάμεσα στούς παραγω γούς, πού απασχολούνται στούς διάφορους κλάδους τής παραγω γής. Σ έ δρισμένη βαθμίδα ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, δπως Οά δούμε πα­ ρακάτω, ή ιδιοκτησία σέ δλα η στά βασικά μέσα παραγω γής άποσπάται άπό τούς άμεσους παραγω γούς καί συγκεντρώνε­ ται στά χέρια λίγων μελών τής κοινωνίας. Τ ώ ρα οί παραγιογοί καί τά έργαλεΐα έργασίας δέν μπορούν νά ένωθοΰν καί ή διαδικασία τής παραγω γής δέν μπορεί ν’ άρχίσει, αν δέν έρ­ θουν σέ όρισμένες σχέσεις άνάμεσα τους οί ιδιοκτήτες τών μέσων παραγω γής καί οί παραγω γοί. Ο ί σχέσεις πού δημιουργοΰνται άνάμεσα στούς ανθρώπους στήν πορεία τής πα ­ ραγω γής γίνονται σχέσεις τ ά ξ ε ω ν — μεγάλων ομάδων άνΟρώπων, πού άπό αυτούς όρισμένοι κατέχουν τά μέσα πα­ ρ αγω γής καί Ιδιοποιούνται τά αποτελέσματα τής έργασίας τών άλλων, πού δέν έχουν καθόλου ή δέν έχουν αρκετά μέσα παραγω γής καί είναι υποχρεωμένοι νά έργάζονται γιά τούς πρώτους, Σ τή ν καπιταλιστική κοινωνία, π.χ., ή τάξη τών κα­ πιταλιστών δέν έργάζεται, κατέχοντας δμως τά έργοοτάσια καί τούς σιδηροδρόμους, μπορεί καί ιδιοποιείται τούς καρ­ πούς τής έργασίας τών έργατών. Ο ί έργάτες πάλι, είτε τό θέλουν, είτε δχι, μποροΰν νά κερδίζουν τά άναγκαΐα γιά τή ζωή τους, μόνο πουλώντας τήν έργατική τους δύναμη στόν καπιταλιστή, άφοΰ οί ίδιοι δέν έχουν μέσα παραγω γής. Τ ίς σχέσεις πού δημιουργούνται μεταξύ τών άνΟρώπων στήν πορεία τής παραγω γής τών υλικών άγαθών, δ Μ άρξ καί 1&

6 Ένγκελς τίς όνόμασαν π α ρ α γ ω γ ι κ έ ς σχέ­ σεις. Οί σχέσεις αυτές λέγονται έπίσης καί οίκονομικές σχέσεις. ^ · Οί παραγωγικές σχέσεις διαμορφώνονται ανεξαρτητα άπό τή συνείδηση των ανθρώπων καί από αύτή τήν άποψη έχουν υλικό χαρακτήρα. Ό χαρακτήρας τών παραγωγικών σχέσεων καθορίζεται άπό τό έπίπεδο ανάπτυξης καί τό χα­ ρακτήρα τών παραγωγικών δυνάμεων. 0 1 οίκονομικές σχέ­ σεις πού χαρακτηρίζουν, π.χ., τό δουλοκτητικό σύστημα θά ήταν αδύνατο νά υπάρξουν στήν πρωτόγονη κοινωνία. Πρώ­ τα - πρώτα τά έργαλεΐα έργασίας ήταν τότε τόσο άπλά στήν κατασκευή τους (ρόπαλο, πέτρινο τσεκούρι), ώστε μπορούσε νά τά κατασκευάσει όποιοσδήποτε καί ετσι ή ατομική ιδιο­ κτησία πάνω σ’ αύτά ήταν αδύνατη. Καί, δεύτερο, κανένας δέν μπορούσε νά έκμεταλλεύεται τούς άλλους έργαζόμενους, γιατί μέ τήν τότε παραγωγικότητα τής έργασίας, αύτά πού παρήγαν οί άνθρωποι μόλις τούς άρκοϋσαν γιά τή ζωή τους καί ετσι ήταν φυσικά άδύνατο νά συντηρηθούν παρασιτικές τάξεις. Ά πό αύτό τό παράδειγμα φαίνεται καθαρά δτι οί σχέ­ σεις, πού δημιουργούν οί άνθρωποι στήν πορεία τής παρα­ γωγής, καί οί παραγωγικές δυνάμεις υπάρχουν δχι απομονω­ μένες ή μιά άπό τήν άλλη, άλλά άποτελοΰν ένότητα. Αύτή τήν ένότητα τών παραγωγικών δυνάμεων καί τών παραγωγι­ κών σχέσεων ό Ιστορικός υλισμός τήν έκφράζει μέ τήν έννοια τρόπος παραγωγής. Π ώ ς αναπ τύσσεται ή παραγω γή. Ή κοινωνική παραγωγή, άπό τούς αρχαιότατους χρό­ νους ως σήμερα, άποτελεΐ μιά εικόνα αναμφισβήτητης προό­ δου, αδιάκοπης αντικατάστασης ένός τρόπου παραγωγής μέ άλλον, άνώτερο τρόπο παραγωγής. Πώς δμως γίνεται αύτή ή ανάπτυξη; Τ ί τήν κινεί πρός τά έμπρός; Τά γεγονότα δείχνουν δτι τίς πηγές τής ανάπτυξης τής παραγωγής πρέπει νά τίς αναζητήσουμε δχι εξω άπό αυτήν, άλλά μέσα σ’ αυτήν. Αύτό τό τόνισε ό Μάρξ όρίζοντας τήν 16

Ιστορία σάν «αυτοαναπτυσσόμενη κοινωνική κατάσταση»* τ&ν Ανθρώπων. Σ τήν πορεία τής έργασίας οί Ανθρωποι έπιδρούν στήν έξοπερική φύση καί τήν Αλλάζουν. ’Επενεργώντας 8μα>ς στή φύση, μεταβάλλονται ταυτόχρονα καί οί Ιδιοι: συσσωρεύουν παραγω γική πείρα, συνήθειες έργασίας, γνώσεις γ ιά τόν γ ύ ­ ρω κόσμο. 'Ό λ α αυτά τούς δίνουν τή δυνατότητα νά τελειο­ ποιούν τά έργαλεΐα έργασίας καί τούς τρόπους χρήσης τους, νά έφευρίσκουν νέα έργαλεΐα καί νά εισάγουν διάφορες τβλειοποιήσεις στήν παραγω γή. Κάθε τέτοια τελειοποίηση ή έφεύρεση έπιφέρει νέες βελτιώσεις, που προκαλοΰν καμιά φο­ ρά πραγματική άνατροπή στήν τεχνική καί στήν πα ραγω γι­ κότητα τής έργασίας. "Οπως είδαμε δμως, ή παραγω γή προϋποθέτει ΰποχρε*>τικά αυτές ή έκεΐνες τίς σχέσεις δ χ ι μόνο άνάμεσα στόν Αν­ θρωπο καί στή φύση, άλλά καί άνάμεσα καί στούς ίδιους τούς ανθρώπους, πού παίρνουν μέρος στήν παραγω γή. Αυτές οί σχέσεις έπιδρούν μέ τή σειρά τους στήν ανάπτυξη τών πα­ ραγωγικών δυνάμεων, καθορίζουν τά κίνητρα τής δραστηριό­ τητας τών αμέσων παραγω γώ ν καί τών τάξεων, που διαθέτουν τά όργανα έργασίας. ’Από τό χαρακτήρα τών παραγω γικών σχέσεων έξαρτώνται οί οίκονομικοί νόμοι κάθε κοινωνίας, ο» συνθήκες ζωής καί έργασίας τών έργαζομένων καί άλλοι πα­ ράγοντες, που έπιδρούν στήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυ­ νάμεων. Ή

ά λ λ η λ επ ίύ ρ α σ η τώ ν π α ρ α γω γικ ώ ν τώ ν π α ρ α γω γικ ώ ν αχέαεω ν.

δυν ά μ εω ν

χαί

Ή ένότητα τών παραγω γικών δυνάμεων καί τών παρα­ γωγικών σχέσεων, πού έκφράζεται μέ τόν τρόπο παραγω ­ γ ή ς, δέν Αποκλείει καθόλου τήν ύπαρξη Αντιθέσεων Ανάμεοά τους. Ο ί αίτιες γ ιά τήν έμφάνιση αύτών τών Αντιθέσεων όφείλονται στό δτι τά δυό στοιχεία τοΰ τρόπου παραγω γής — οί οίκονομικές σχέσεις καί οί παραγω γικές δυνάμεις — ανα­

* Κ. ϋάρξ χαί Φ. Ή νγχβλ ί, ·*Α3ΐ«ντα», τόμ. 9, 1967, οίλ. 13ft.

17 3

πτύσσονται διαφορετικά. Ή τεχνική, οΐ παραγωγικές συνή­ θειες καί ή έργασιακή πείρα των ανθρώπων γενικά καί συν­ ολικά — είτε πρόκειται γιά δλη τήν Ιστορία ή γιά ενα μόνο τρόπο παραγωγής — τελειοποιούνται καί αναπτύσσονται λί­ γο-πολύ αδιάκοπα καί άποτελούν τήν πιό ρευστή, ευμετά­ βλητη πλευρά τοΰ τρόπου παραγωγής. "Οσο γιά τίς παραγωγικές σχέσεις, μ’ δλο πού στή διάρ­ κεια της ύπαρξης ένός συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής παθαίνουν διάφορες αλλαγές, ή ούσία τους μένει αμετάβλη­ τη. Έ τ σ ι, π.χ., ό σημερινός κρατικό - μονοπωλιακός καπιτα­ λισμός, δπως θά δούμε παρακάτω, διαφέρει αισθητά άπό τόν καπιταλισμό τοΰ 19ου αιώνα. 'Ωστόσο, ή βάση των καπιταλι­ στικών παραγωγικών σχέσεων, ή ατομική ιδιοκτησία στά έργαλεΐα καί μέσα παραγωγής, μένει ή ίδια καί γι’ αύτό οΐ βασικοί νόμοι τοΰ καπιταλισμού διατηρούν τήν ϊσχύ τους. 01 ριζικές αλλαγές τών παραγωγικών σχέσεων έχουν υποχρεω­ τικά χαρακτήρα αλματος, διακοπής τής συνέχειας, πράγμα τών παλιών παραγωγικών πού σημαίνει κ α τ ά ρ γ η σ η σχέσεων καί αντικατάστασή τους μέ νέες, δηλ. έμφάνιση νέου τρόπου παραγωγής. Αύτό δείχνει καθαρά, γιατί ή αντιστοιχία ανάμεσα στίς παραγωγικές σχέσεις καί στό χαρακτήρα τών παραγωγικών δυνάμεων στήν Ιστορία κάθε τρόπου παραγωγής ώς τήν έποχή τού σοσιαλισμού μπορεΐ νά είναι μόνο παροδική, προσωρι­ νή. Αϋτή ή αντιστοιχία υπάρχει συνήθως μόνο στό αρχικό στάδιο ανάπτυξης ένός τρόπου παραγωγής, δταν καθιερώ­ νονται οΐ νέες παραγωγικές σχέσεις, πού αντιστοιχούν στή δοσμένη βαθμίδα ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων. Αργότερα δμως, ή ανάπτυξη τής τεχνικής καί ή συσσώρευση συνηθειών έογασίας, πείρας καί γνώσεων δέ σταματούν, αλ­ λά συνήθως έπιταχύνονται. Έ τ σ ι έκδηλωνεται συγκεκριμέ­ να ή θετική έπίδραση τών παραγωγικών σχέσεων στήν ανά­ πτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. "Οταν οί παραγωγικές σχέσεις αντιστοιχούν στίς παραγωγικές δυνάμεις, αυτή ή α­ νάπτυξη γίνεται σχετικά όμαλά καί ανεμπόδιστα. 01 παραγωγικές σχέσεις δμως δέν μπορούν νά παρακο­ λουθούν αδιάκοπα τίς παραγωγικές δυνάμεις στήν άνάπτυξή τους. Στήν ταξική κοινωνία αυτές οί σχέσεις, αφού έμφανιστούν, έδραιώνονται νομικά καί πολιτικά μέ τίς μορφές ίδιο-

18

κτησίας, μέ τούς νόμους, μέ τήν ταξική πολιτική, μέ τό κρά­ τος καί μέ άλλους θεσμούς. "Οσο αναπτύσσονται οΐ παραγω γικές δυνάμεις, άνάμεσα σ’ αυτές καί στίς παραγω γικές σχέσεις έμφανίζεται αναπό­ φευκτα έλλειψη αντιστοιχίας, πού τελικά καταλήγει σέ σύγ­ κρουση, για τί ο'ι ξεπερασμένες παραγω γικές σχέσεις έμποδίζουν τήν παραπέρα ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. Έ τ σ ι; οΐ σχέσεις τής φεουδαρχικής κοινωνίας, πού στη­ ρίζονται στήν ιδιοκτησία τών φεουδαρχών πάνω στή γ ή καί στήν προσωπική έξάρτηση τών άγροτών από τούς φεουδάρ­ χες, στήν έποχή τους αντιστοιχούσαν στίς παραγω γικές δυ­ νάμεις πού διέθετε ή κοινωνία καί γι* αυτό βοηθούσαν τήν ανάπτυξή τους. "Οταν δμως άρχισε ν* αναπτύσσεται μέ θυελ­ λώδεις ρυθμούς ή βιομηχανία (ή μανιφακτούρα καί Αργό­ τερα τό μηχανοποιημένο έργοστάσιο), ή κατάσταση δλλαξε: οΐ φεουδαρχικές σχέσεις ίγιναν τροχοπέδη καί έμπόδιζαν τήν ανάπτυξη τής βιομηχανίας, για τί ή βιομηχανία χρειαζόταν έργαζόμενους, πού από τή μιά μεριά νά είναι προσωπικά έλεύΟεροι, καί από τήν αλλη νά μήν έχουν δικά τους μέσα πα­ ραγω γής, καί ετσι ή πείνα νά τούς σπρώχνει στίς φάμπρικες καί στά έργοστάσια, κάτω από τό ζυγό τού καπιταλιστή. Κ α­ θαρό παράδειγμα μή αντιστοιχίας τών παραγωγικών σχέ­ σεων μέ τις παραγω γικές δυνάμεις μάς δίνει καί δ σημερινός καπιταλισμός, δπου ή γιγαντιαία άνοδος τής κοινωνικοποίη­ σης τής παραγω γής περισφ ίγγεται μέσα στά στενά πλαίσια τής άτομικής καπιταλιστικής Ιδιοκτησίας. Αυτή ή Ελλειψη αντιστοιχίας έκφράζεται μέ τίς καταστρεπτικές κρίσεις, τούς πολέμους, τήν έπιβράδυνση τών ρυθμών τής οικονομικής Ανά­ πτυξης κτλ. Ή σύγκρουση ανάμεσα στίς παραγω γικές σχέσεις καί στίς παραγω γικές δυνάμεις δδηγεΐ στήν δξυνση τών αντιθέ­ σεων στούς διαφόρους τομείς της κοινωνικής ζωής, καί πρώ ­ τα - πρώτα ανάμεσα στίς τάξεις, πού άπό αυτές άλλων τά συμφέροντα συνδέονται μέ τίς παλιές, καί άλλων μέ τίς νέες παραγω γικές σχέσεις πού ώριμάζουν. ’Α ργά ή γρήγορα, αυτή ή σύγκρουση λύνεται μέ τήν έπαναστατική κατάργηση τών παλιών παραγωγικών σχέσεων καί τήν αντικατάστασή τους μέ νέες, πού νά αντιστοιχούν στό χαρακτήρα τών ανα­ πτυσσόμενων παραγωγικών δυνάμεων, στίς ανάγκες τής πα­ 19

ραπέρα Ανάπτυξής τους. Ε μφ ανίζετα ι Ενας νέος τρόπος πα ­ ραγωγής. ’Α ρχίζει, σέ ανώτερο έπίπεδο, νέος κύκλος άνάκτυξης, πού περνάει άπό τά ίδια στάδια καί, δταν πρόκειται γιά ταξική Ανταγωνιστική κοινωνία, καταλήγει καί πάλι στόν ϊλ εθρο τού παλιού καί στή γέννηοη νέου τρόπου παραγω γής.

3. Ή βάση καί τό έποικοδόμημα. Ή κατάσταση των παραγω γικών δυνάμεων καθορίζει, δπως είδαμε, τό χαρακτήρα των παραγω γικών σχέσεων τών ανθρώπων, δηλ. τό οικονομικό σύστημα της κοινωνίας. Αυτό τό οίκονομικό σύστημα άποτελεί μέ τή σειρά του τή δ ά σ η (τό θεμέλιο), πού πάνω σ’ αστό γεννιούνται οΐ πολύμορφες κοινωνικές σχέσεις, οί Ιδέες καί οΐ θεσμοί. 0 1 κοινωνικές Ιδέες (πολιτικές, νομικές, φιλοσοφικές, θρησκευτικές κτλ.), οΐ θεσμοί καί οί όργανώσεις (κράτος, έκκλησία, πολιτικά κόμματα κτλ.), πού δημιουργοΰνται πάνω στή δοσμένη δάση, άποτελούν τό έ π ο ι κ ο δ ό μ η μ α τής κοινωνίας. Έ τ σ ι ή θεωρία γ ιά τή βάση καί τό έποικοδόμημα έξηγεΐ πώ ς ό τρόπος παραγω γής καθορίζει σέ τελευταία ανάλυση δλες τίς πλευρές τής κοινωνικής ζωής, καί δείχνει τή σχέση πού υπάρ­ χε ι άνάμεσα στίς οικονομικές κοινωνικές σχέσεις καί σέ δλες τίς Αλλες σχέσεις τής δοσμένης κοινωνίας. Κ άθε Ιστορικά δοσμένη κοινωνία ίχ ε ι τήν είδική δάση της καί τό αντίστοιχο σ’ αντήν έποικοδόμημα. ’Από τήν κυρίαρχη μορφή Ιδιοκτησίας έξαρταται ή διάρ­ θρωση τής κοινωνίας, ή ταξική της σύνθεση, πού μέ τή σει­ ρά της καθορίζει τό χαρακτήρα τών πολιτικών θεσμών καί τών νομικών κανόνων. Ή μοναρχία είναι άκατανόητη γ ιά τήν έποχή τού σοσιαλισμού καί τό καθολικό έκλογικό δικαίωμα ήταν άδύνατο στή δουλοκτητική κοινωνία. 0 1 φεουδαρχικές παραγω γικές σχέσεις προϋποθέτουν, δπως θά δούμε παρα­ κάτω, δχ ι μόνο τήν περιουσιακή, άλλά μέ τή μιά ή τήν δλλη μορφή καί τήν προσωπική έξάρτηση τού άγρότη άπό τόν γαιοκτήμονα. Σ τ ό φεουδαρχικό δίκαιο αυτό έκφράζεται μέ τή μορφή νομικής Ανισότητας τών άγροτών καί τών φεου­ δαρχών.

Τό πέρασμα στίς καπιταλιστικές παραγω γικές σχέσεις είχε σάν Αποτέλεσμα καί τήν αλλαγή τών νομικών σχέσεων. Ή αντικατάσταση τοΰ άμεσου καταναγκασμού καί τής πρ ο­ σωπικής Εξάρτησης μέ τήν «πειθαρχημένη πείνα» βρήκε τή νομική της Εκφραση στό γεγονός δτι ό νόμος Εξισώνει τυπικά τόν έργάτη καί τόν καπιταλιστή. Ά φ ο ΰ δμως τό Αστικό δί­ καιο στηρίζεται στό σύστημα τής ατομικής Ιδιοκτησίας, ή Ισότητα πού διακηρύσσει ουσιαστικά δέν κάνει τίποτε αλλο παρά Εδραιώνει τήν κυρίαρχη θέση τών ευπορών τάξεων. Κατά συνέπεια, οί πολιτικές καί νομικές σχέσεις είναι παράγω γ α τών οικονομικών σχέσεων καί καθορίζονται άπό αυτές. Τό ίδιο πρέπει νά ποΰμε καί γ ιά τίς φιλοσοφικές, θρη­ σκευτικές, ήθικές, καλλιτεχνικές καί άλλες κοινωνικές Ιδέες καί Αντιλήψεις. Είναι γνωστό, π.χ., δτι στήν πρωτόγονη κοι­ νωνία τούς αΙχμαλώτους, πού Επιαναν στή διάρκεια τών πολέματν Ανάμεσα στίς διάφορες φυλές, τούς σκότωναν καί κά­ ποτε τούς Ετρωγαν κιόλας. ’Α ργότερα αρχισαν νά τούς κά­ νουν σκλάβους. Γ ιατί Εγινε αυτή ή «Εξημέρωση» τών κοινω­ νικών ήθών; Έ γ ιν ε για τί ή αΰξηση τής παραγω γικότητας τής έργασίας Εκανε δυνατή τήν Ιδιοποίηση τής ξένης Εργα­ σίας, τήν Εκμετάλλευση άνθρώπου Από άνθρωπο. Π άνω σ’ αύ­ τή τήν οίκονομική βάση γεννήθηκαν τά νέα ήθη, οί νέες Αντι­ λήψεις πού χαρακτηρίζουν τή δουλοκτητική Εποχή. 01 Αλλαγές τών παραγω γικών σχέσεων, πού γίνονται στό σοσιαλισμό, προκαλοϋν ριζική Ανατροπή στίς Αντιλήψεις, στήν ήθική, στά κριτήρια τής συμπεριφοράς τών μελών τής κοι­ νωνίας. Στόν καπιταλισμό ή κερδοσκοπία θεωρείται Επάγ­ γελμα, δπως, νά ποΰμε, τό Επάγγελμα τοΰ γιατροΰ καί τοΰ δικηγόρου, Επάγγελμα πού στήν καλύτερη περίπτωση ΰπόκειται σέ όρισμένους κανονισμούς (γ ιά τά συμφέροντα τών μεγάλων κερδοσκόπων, καί σέ βάρος τών μικρών), Αλλά πάν­ τα είναι νομιμοποιημένο, δπως καί οί θεσμοί πού Εξυπηρε­ τούν αύτή τή μορφή τής Απασχόλησης (π .χ . τό χρηματιστή­ ριο). Κ αί δέν μπορεί νά γίνει διαφορετικά στήν κοινωνία πού βασίζεται στήν Εκμετάλλευση τής ξένης Εργασίας καί δπο» τό χρήμα είναι ή Ανώτερη Αξία, τό μέτρο δλων τών Αρετών. Σ τό σοσιαλισμό αυτές οί πράξεις δ χ ι μόνο καταδικάζονται ήθικά άπό τήν κοινωνία, Αλλά καί διώκονται Από τό νόμο. ’Από τό γεγονός δτι ή βάση καθορίζει τό Εποικοδόμημα 21

βγαίνει τό συμπέρασμα δτι κάθε αλλαγή της βάσης — τών παραγω γικών σχέσεων — προκαλεΐ καί αλλαγή τοϋ έποικσδομήματος, δηλ. ριζικές αλλαγές στόν τομέα τοϋ κράτους, τοϋ δικαίου, τών πολιτικών σχέσεων, τής ήθικής, τής Ιδεολο­ γίας. Τό έποικοδόμημα μέ τή σειρά του έπιδράει στίς παρα­ γωγικές σχέσεις καί μπορεΐ νά καθυστερήσει ή νά έπιταχύνει τήν αλλαγή τους. Είναι φανερό, π.χ., δτι ο! πολιτικοί θε­ σμοί τής σημερινής αστικής τάξης (πρώ τα - πρώτα τό κρά­ το ς), τό δίκαιο καί ή Ιδεολογία της, παίζουν σοβαρό ρόλο στήν περιφρούρηση τής καπιταλιστικής ιδιοκτησίας καί κα­ θυστερούν τήν άπό καιρό ώριμη αντικατάστασή της από τή σοσιαλιστική (κοινωνική) ιδιοκτησία. Σ τ ό έποικοδόμημα κάθε ταξικής κοινωνίας κυριαρχούν οΐ ιδέες καί οί θεσμοί τής κυρίαρχης τάξης. Παράλληλα &· μως μ’ αυτές, στό έποικοδόμημα περιλαμβάνονται καί οί Ιδέες καί ot όργανώσεις τών καταπιεζομένων τάξεων, πού βοηθούν αυτές τίς τάξεις νά αγωνίζονται γιά τά συμφέροντά τους. Έ τ σ ι τό γεγονός δτι ή άστική κοινωνία είναι χωρισμένη σέ έργάτες καί καπιταλιστές άργά ή γρήγορα αντανακλάται στή συνείδηση καί τών έργατών καί τών καπιταλιστών. Έ τ σ ι πλάι στήν ταξική Ιδεολογία καί στίς όργανώσεις τής αστι­ κής τάξης — τό κράτος της, τά πολιτικά κόμματα, τόν τύπο κτλ. — έμφανίζονται στήν κοινωνία καί άναπτύσσονται ή Ιδεολογία καί οί όργανώσεις τής έργατικής τάξης. 01 έργά­ τες άργά ή γρήγορα καταλαβαίνουν δτι άποτελοΰν Ιδιαίτερη τάξη, ξυπνάει μέσα τους ή συνείδηση τής κοινότητας τών συμφερόντων τους, πού είναι ασυμβίβαστα μέ τά συμφέρον­ τα τών καπιταλιστών. Ή συνειδητοποίηση τοΰ ταξικού συμ­ φέροντος κάνει τούς έργάτες νά αρχίζουν νά συνενώνονται γ ιά κοινό άγώνα κατά τών καπιταλιστών. Τό πρωτοπόρο τμή­ μα τής έργατικής τάξης ένώνεται σέ πολιτικό κόμμα, δημιουργοΰνται οί συνδικαλιστικές όργανώσεις καί οΐ άλλες μα­ ζικές όργανώσεις τών έργαζομένων. 01 σχέσεις πού συνδέουν· τούς προλετάριους στήν ταξική όργάνωση — στό πολιτικό κόμμα, στίς συνδικαλιστικές όργανώσεις — είναι σχέσεις πού, πρίν άκόμα καθιερωθούν, έχουν γίνει συνείδηση τών Ανθρώ­ πων. 01 έργάτες μπαίνουν στό κόμμα συνειδητά, άπό Ιδεολο­ γική πεποίθηση καί μέ τή θέλησή τους. ’Ανάμεσα στούς έρ22

γάτες αναπτύσσεται ή ταξική αλληλεγγύη, ή ήΟική τους, πού είναι αντίθετη μέ τήν κυρίαρχη αστική ήθική. Έ τ σ ι πάνω στήν πραγματική βάση τών ταξικών σχέσεων υψώνεται μιά ολόκληρη πυραμίδα άπό διάφορες κοσμοθεω­ ρίες, κοινωνικά αισθήματα, πολιτικές καί άλλες όργανώσεις καί θεσμούς — δλα δσα περιλαμβάνονται στήν έννοια έποικοδόμημα. Σ έ όποιαδήποτε κοινωνία, δ συνδυασμός τών διαφόρων πλευρών της — τών παραγω γικών δυνάμεων, τής οικονομίας, τής πολιτικής, τής Ιδεολογίας κτλ. — δέν είναι τυχαίος. Ό χαρακτήρας τών παραγω γικών δυνάμεων καί τό Επίπεδο τής ανάπτυξής τους προκαθορίζουν τίς σχέσεις, πού δημιουργούν μεταξύ τους οί άνθρωποι στήν πορεία τής παραγω γής, καί αΰτές οί σχέσεις σχηματίζουν τή βάση, πού πάνω της μέ τη σειρά του Αναπτύσσεται Ενα όρισμένο πολιτικό καί Ιδεολογικό έποικοδόμημα. Γ ι’ αυτό κάθε κοινωνία άποτελεΐ Εναν όλοκληρωμένο όργανισμό, τό λεγόμενο κ ο ι ν ω ν ι κ ό - ο ί κ ο ν ο μ ι κ ό σύστημα, δηλ. όρισμένο Ιστορικό τύπο κοινω­ νίας, μέ τόν χαρακτηριστικό γ ι' αυτόν τρόπο παραγω γής, μέ τή βάση καί τό έποικοδόμημα του. Ή έννοια τού κοινωνικού - οικονομικού συστήματος εχει τεράστια σημασία γ ιά δλη τήν κοινωνική έπιστήμη. Ή έννοια αΰτή μάς έπιτρέπει νά καταλάβουμε γιατί, παρ’ δλες τίς πο­ λύμορφες συγκεκριμένες λεπτομέρειες καί ιδιομορφίες, δλοι ot λαοί διατρέχουν βασικά Εναν κοινό δρόμο. Ή Ιστορία κάθε λαού καθορίζεται, σέ τελευταία ανάλυση, άπό τήν ανάπτυξη τών παραγω γικών δυνάμεων, πού υποτάσσεται στούς ίδιους έσωτερικούς νόμους. Ή άνάπτυξη τής κοινωνίας γίνεται μέ τή διαδοχική, νομοτελειακή αλλαγή τών κοινωνικών - οικονο­ μικών συστημάτων. "Ενας λαός πού ζεΐ σέ συνθήκες πιό πρω­ τοπόρου συστήματος, δείχνει στούς άλλους λαούς τό μέλλον τους, άκριβώς δπως αυτοί τού δείχνουν τό παρελθόν του. Ή θεωρία γ ιά τά κοινωνικά - οικονομικά συστήματα άφ αιρεΐ τό μυστικιστικό περίβλημα άπό τήν Ιστορία τής αν­ θρωπότητας καί μάς τήν κάνει κατανοητή καί έφικτή στή γνώση. «Τό χάος καί ή αυθαιρεσία πού κυριαρχούσαν ώς τώ­ ρα στις άντιλήψεις γ ιά τήν Ιστορία καί τήν πολιτική, άντικαταστάθηκαν θαυμάσια μέ μιά δλοκληρωμένη καί αρμονική έπιστημονική θεωρία, πού μάς δείχνει πώς άπό τόν Εναν τρόπο 23

κοινωνικής ζωής αναπτύσσεται, σάν αποτέλεσμα τής προόδου τών παραγωγικών δυνάμεων, Ενας άλλος, πιό Ανώτερος. . .* (Λένιν)*.

4. Ή Ιστορία σάν άνάπτυξη καί άλλαγή τών κοινωνικών οίκονομικών συστημάτων.

'Ο Ιστορικός υλισμός δέν έπιβάλλει στήν ιστορία ΕτοιμΛ άπό πρίν σχήματα, δέν προσαρμόζει ανάλογα μέ τά συμπερά­ σματα του τά γεγονότα τοΰ παρελθόντος καί τοΰ παροντος. Α ντίθετα , δ ίδιος δ Ιστορικός υλισμός είναι ή έπιστημονική γενίκευση τής Ιστορίας. Σ τ ίς επιστημονικά αξιόπιστες γνώσεις γιά τό παρελθόν βασίζεται καί τό συμπέρασμα δτι ή Ιστορία τής ανθρωπότη­ τας είναι μιά διαδοχική αλλαγή κοινωνικών - οίκονομικών συ­ στημάτων. Ή Ανθρωπότητα πέρασε συνολικά άπό τέσσερα συστήματα: τό πρωτόγονο κοινοτικό, τό δουλοκτητικό, τό φεουδαρχικό καί τό καπιταλιστικό, καί τώρα ζεΐ τήν έποχή τοΰ περάσματος στό έπόμενο, τό κομμουνιστικό σύστημα, που τήν πρώτη του φάση τήν όνομάζουν σοσιαλισμό. Π αρακάτω θά προσπαθήσουμε νά χαρακτηρίσουμε μόνο τά πιό γενικά γνωρίσματα τών κοινωνικών - οίκονομικών συ­ στημάτων καί 0’ Αποφύγουμε τίς λεπτομέρειες, τίς δευτερεύουσες ιδιομορφίες καί τά είδικά γνωρίσματα, πού τόσ · πλούσια υπάρχουν στήν Ιστορία κάθε χώ ρας καί κάθε έποχής. Τ ό πρω τόγονο κοινοτικό σύ στη μ α . Τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα ήταν Ιστορικά ή πρώ ­ τη μορφή κοινωνίας, πού έμφανίστηκε δταν ό άνθρωπος από­ κτησε, στή μακρόχρονη πορεία τής έργασίας, τίς ιδιότητες πού τόν κάνουν νά ξεχω ρίζει Από δλα τά άλλα ζωντανά δντα, δταν Αποσπάστηκε Από τό ζωικό κόσμο.

* Β. I. Λένιν, «"Α--ΐχντα», τόμ. 19, c a l. 6.

24

Τ ή έργαλεΐα έργασίας, πού διέθετε ή ανθρωπότητα στά αρχικά στάδια τοϋ προπόγονου κοινοτικού συστήματος, ήταν έξαιρετικά πρωτόγονα: ρόπαλο, πέτρινο τσεκούρι, μαχαίρι άπό πυριτόλιθο, δόρυ μέ πέτρινη αιχμή. ’Α ργότερα άνακαλύφτηκαν τό τόξο καί τά βέλη. Μοναδική κινητήρια δύναμη, πού χρησιμοποιούσαν έκείνη τήν έποχή, ήταν ή μυϊκή δύνα­ μη τού ανθρώπου. Σ τ ό έπίπεδο ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων αν­ τιστοιχούσαν καί οί παραγω γικές σχέσεις ανάμεσα στούς άνΟρώπους. Μέ τά τότε έργαλεΐα έργασίας ήταν αδύνατο νά παλεύει κανείς μόνος μέ τίς δυνάμεις τής φύσης, νά έξασφαλίζει τά μέσα τής ύπαρξής του. Μόνο ή κοινή έργασία (τό κοινό κυνήγι, ψάρεμα κτλ.) δλων τών μελών τής πρωτόγονης κοινότητας, ή άλληλεγγύη καί ή άλληλοβοήθειά τους μπορού­ σε νά τούς βοηθήσει νά άποκτούν τά αναγκαία μέσα ύπαρ­ ξης. Ή κοινή έργασία είχε σάν αποτέλεσμα τήν κοινή Ιδιο­ κτησία στά μέσα παραγω γή ς, πού άποτελούσε τή βάση τών παραγωγικών σχέσεων τών ανθρώπων έκείνη τήν έποχή. "Ο ­ λα τά μέλη τής κοινότητας είχαν τήν Ιδια σχέση πρός τά μέ­ σα παραγω γής, κανείς δέν μπορούσε νά στερήσει τά δλλα μέλη τής κοινότητας άπό τά μέσα παραγω γής, νά τά κάνει ατομική του Ιδιοκτησία. ’Αφού δέν υπήρχε ατομική Ιδιοκτησία, δέν μπορούσε νά υπάρχει καί έκμετάλλευση ανθρώπου άπό άνθρωπο. Τ ά πρω ­ τόγονα έργαλεΐα έργασίας, ακόμα καί μέ τήν άπό κοινού χρ η ­ σιμοποίηση, έδιναν στούς ανθρώπους τόσο μηδαμινά μέσα ύ­ παρξης, ώστε ό κάθε άνθρωπος μόλις καί μετά βίας μπορού­ σε νά τρέφει τόν έαυτό του. Περίσσευμα, πού θά μπορούσε νά άφαιρεΟεΐ άπό τόν παραγω γό γ ιά χρήση άλλων μελών τής κοινωνίας, δέν υπήρχε. Κ αί άφού δέν υπήρχε έκμετάλλευση τής ξένης έργασίας, δέν υπήρχε καί ή άνάγκη ένός ειδικού μηχανισμού καταναγκασμού. Τ ά απλά ζητήματα διεύθυνσης τών κοινών υποθέσεων είτε άποφασίζονταν συλλογικά, είτε τά ανέθεταν στά πιό σεβάσμια καΐ εμπειρα μέλη τής κοινότητας. 01 Ιδιομορφίες τού πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος καθορίζονταν λοιπόν άπό τό χαμηλό έπίπεδο ανάπτυξης τής παραγω γής, άπό τήν άδυναμία τού άνθρώπου μπροστά στήν τρομερή φύση. Ή έξάρτηση τών άνθρώπων άπό τήν άγνω ­ στη καί άκατανόητη έχθρική γι* αυτούς φύση καθρεφτιζόταν

στίς παιδιάστικες, απλοϊκές θρησκευτικές άντιλήψεις τους. Ό δνθρωπος ήταν υποταγμένος στήν έξουσία τής κοινότη­ τας, τού γένους, τής φυλής, καί τηρούσε τυφλά τίς παραδό­ σεις, τά έθιμα. Ή συνεργασία καί ή αλληλοβοήθεια ήταν δια­ δομένα τότε μόνο μέσα στά μέλη τής φυλής. Α νάμεσα στίς διάφορες φυλές ξεσπούσαν πότε - πότε αιματηρές συγκρού­ σεις. Τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, μ’ δλο πού ήταν άπαλλαγμένο άπό τίς φρικαλεότητες καί τά απαίσια γνω ρί­ σματα πού Εφερε άργότερα στήν κοινωνία καί στούς άνθρώπους ή κυριαρχία τών έκμεταλλευτικών συστημάτων, δέν ήταν καθόλου δ «χρυσός αιώνας» τής άνΟρωπότητας. Μέ τόν καιρό, τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα φτάνει στήν έποχή τής αποσύνθεσής του. 01 καθοριστικές αιτίες γιά τήν καταστροφή τής πρωτόγονης κοινωνίας βρίσκονται στήν άνάπτυξη τών παραγω γικών δυνάμεων. Ο ί άνθρωποι σιγά σιγά μαθαίνουν τό μυστικό νά λυώνουν τά μέταλλα. Τ ά πέ­ τρινα καί ξύλινα έργαλεΐα έκτοπίζονται άπό τά μετάλλινα. Διαδίδεται τό αλέτρι μέ μεταλλικό υνί, τά μετάλλινα τσεκού­ ρια, οί μπρούτζινες καί σιδερένιες αιχμές γιά τά βέλη καί τά δόρατα κτλ. ’Αναπτύσσεται πολύ ή γεω ργία. Ή έξημέρωση τών ζώων καί ή χρησιμοποίησή τους σάν δύναμη Ελξης γ ιά τήν καλλιέργεια τής γής αύξησε πολύ τήν παραγω γικό­ τητα τής έργασίας. Ή άνάπτυξη τών παραγω γικών δυνά­ μεω ν— τών έργαλείων έργασίας, τών παραγω γικών συνη­ θειών καί τής πείρας τών έργαζομένων — όδηγεΐ σέ σοβαρές κοινωνικές μεταβολές. ’Εμφανίζεται ό κοινωνικός καταμερι­ σμός τής έργασίας: ή κτηνοτροφία άποσπαται άπό τή γεωρ­ γία, καί άργότερα ή χειροτεχνία γίνεται ιδιαίτερη μορφή έργασιακής δραστηριότητας. ’Α ρχίζει νά αναπτύσσεται ή άνταλλαγή τών προϊόντων τής έργασίας, άρχικά άνάμεσα στίς φυλές καί άργότερα καί μέσα στήν ίδια τήν κοινότητα. Σ ι ­ γά - σιγά έξαφανίζεται ή άνάγκη γ ιά κοινή έργασία δλης τής κοινότητας. Ή φυλή καί τό γένος χωρίζονται σέ οίκογένειες πού κάθε μιά γίνεται αυτοτελής οικονομική μονάδα. Ή έργασία διαφοροποιείται, δημιουργείται ή άτομική Ιδιο­ κτησία, έμφανίζεται καί ή δυνατότητα έκμετάλλευσης — ή παραγω γή άναπτύχτηκε τόσο ώοτε ή ανθρώπινη έργατική δύναμη άρχισε νά παράγει περισσότερο άπό δ,τι χρειαζόταν γιά τήν άπλή διατήρηση στή ζωή τού ίδιου τοΰ έργαζόμενου. 26

Ή ανάγκη γιά τελειοποίηση τών έργαλείων έργασίας καί γιά ανάπτυξη έργασιακών συνηθειών γεννήθηκε στούς Αν­ θρώπους άπό τήν έπιθυμία νά κάνουν πιό έλαφριά τήν έργασία τους, νά δημιουργούν αποθέματα γ ιά νά αντιμετωπίζουν μιά ένδεχόμενη θεομηνία. Αλλάζοντας δμως τά έργαλεΐα έρ­ γασίας, οΐ άνθρωποι παρά τή θέλησή τους, άσύνειδα, χω ρίς νά μαντεύουν τίς κοινωνικές συνέπειες αυτής τής αλλαγής, προετοίμαζαν μιά ριζική κοινωνική άνατροπή — τήν άντικατάσταση τοΰ πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος μέ τό δου­ λοκτητικό. 0 1 αναπτυγμένες παραγω γικές δυνάμεις τής κοι­ νωνίας άπαιτοΰσαν νέες παραγω γικές σχέσεις άνάμεσα στούς ανθρώπους. Τό δο υλο κτητικ ό ο ν α τη μ α . Βάση τών παραγω γικών σχέσεων αυτού τοΰ συστήματος ήταν ή άτομική Ιδιοκτησία τών δουλοκτητών δ χ ι μόνο στά μέ­ σα παραγω γή ς, άλλά καί στούς ίδιους τούς έργαζόμενους, τούς δούλους. Ή ιδιοκτησία τοΰ δουλοκτήτη πάνω στούς δού­ λους καί σέ δ,τι παρήγαγαν οί δούλοι καθορίστηκε άπό τό έπίπεδο άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων έκείνης της έποχής. Αύτό τό έπίπεδο ήταν άρκετά υψηλό ώστε νά έμφανιστεΐ ή δυνατότητα έκμετάλλευσης τών έργαζομένων. Ταυ­ τόχρονα δμως ήταν άκόμα τόσο χαμηλό, ώστε ή έκμετάλλευση τών έργαζομένων, ή Ιδιοποίηση ένός μέρους άπό τό προϊόν τής παραγω γής τους μπορούσε νά γίνει μόνο μέ τήν έλάττωση τών αναγκών τους στό έλάχιστο, μέ τό νά άφήνονται σ’ αυτούς μόνο δσα Οά τούς έδιναν τή δυνατότητα νά μήν πεθάνουν άπό τήν πείνα. Αύτό εγινε δυνατό μόνο μέ τή στέρηση τών έκμεταλλευομένων άπό δλα τά δικαιώματά τους, μέ τήν ύποβίδασή τους στήν κατάσταση τών «όμιλούντων έργαλείων», μέ τή χρησιμοποίηση έναντίον τους τών πιό άγριων μέτρων καταναγκασμού. Ή άλλαγή τών παραγω γικών σχέσεων προκάλεσε άνα­ τροπή καί στούς άλλους τομείς τής κοινωνικής ζωής. 01 σχέσεις συνεργασίας καί άλληλεγγύης, πού χαρακτή­ ριζαν τήν πρωτόγονη κοινότητα, παραχώρησαν τή θέση τους στίς σχέσεις κυριαρχίας ένός τμήματος τής κοινωνίας πάνω στό αλλο, στίς σχέσεις έκμετάλλευσης, καταπίεσης, άνειρή-

•νευτης έχθρότητας. Ή κοινωνία χωρίστηκε σέ Ανταγωνιστι­ κές τάξεις, στήν τάξη τών δουλοκτητών καί στήν τάξη τδ ν δούλων. Ή έποχή τής δουλείας Εφερε στους έργαζόμενους τρομε­ ρά βάσανα καί δεινά. «Τά πιό κατώτερα συμφέροντα — ή χυδαία Απληστία, τό άγριο πάθος τής Απόλαυσης, ή βρωμε­ ρή βουλιμία, ή έγωιστική ληστεία τής κοινής περιουσίας — είναι οΐ Ανάδοχοι τής νέας, πολιτισμένης, ταξικής κοινωνίας. Τ ά πιό αίσχρά μέσα — ή κλοπή, ή βία, δ δόλος, ή προδο­ σ ία — υπονομεύουν τό παλιό ταξικό σύστημα τών γενών καί τό όδηγοϋν στήν πτώση»*. Έ τ σ ι χαρακτηρίζει δ Έ ν γκελ ς τήν έποχή τοΰ περάσματος Από τό πρωτόγονο κοινοτικό σύ­ στημα στό δουλοκτητικό. Ή αγρια έκμετάλλευση τών δούλων προκάλεσε άπό τήν πλευρά τους σκληρή Αντίσταση. Γ ιά νά συντρίβει αυτή ή Αν­ τίσταση επρεπε νά δημιουργηθεΐ στή θέση τών προηγούμε­ νων δργάνων διεύθυνσης τοΰ γένους καί τών φυλών Ενας είδικύς μηχανισμός καταναγκασμού, τό κράτος. Τό κράτος είχε σκοπό νά περιφρουρεΐ τήν Ιδιοκτησία τών δουλοκτητών καί νά τούς έξασφαλίζει μόνιμη πη γή Απόκτησης δούλων Από τούς αιχμαλώτους πολέμου καί Από τούς χρεοφειλέτες πού δέν είχαν νά πληρώσουν τά χρέη τους καί μετατρέπονταν σέ δούλους. Μ αζί μέ τό κράτος γεννήθηκε καί τό δίκαιο — σύ­ στημα νομικών κανόνων καί διατάξεων πού έκφράζουν τή θέ­ ληση τής κυρίαρχης τάξη ς καί κατοχυρώνονται άπό τήν καταναγκαστική δύναμη τοΰ κράτους. Ε μφ ανίζονται νέα έθιμα καί ή ειδική ιδεολογία τής δουλοκτητικής κοινωνίας. Α νά μ ε­ σα στούς καταπιεστές διαδίδεται σιγά - σιγά ή περιφρόνηση καί ή Αποστροφή πρός τή χειρωνακτική έργασία, πού Αρχί­ ζ ε ι νά θεωρείται σάν Ασχολία Ανάξια γ ιά τόν έλεύθερο &νθρωπο. Ριζώ νει ή Ιδέα τής Ανισότητας τών Ανθρώπων. Π αρ ’ δλα αύτά τό δουλοκτητικό σύστημα ήταν σοβαρό βήμα πρός τά έμπρός στήν Ανάπτυξη τής Ανθρωπότητας. ’Α­ ναπτύχτηκε Ακόμα περισσότερο δ κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας — Ανάμεσα στή γεω ργία καί στή χειροτεχνία

* αεί.. 240.

28

Κ. Mdbpi καί Φ. 'Β νγχελς, «Τ.κλογή δργων·, τομ. II, 1956,

τών πόλεων, καθώς καί ανάμεσα στούς διάφορους κλάδους τής χειροτεχνίας. Ό καταμερισμός δμως τής έργασίας σήμαινε ειδίκευση, τελειοποίηση τών έργαλείων, συσσώρευση έργασιακών συνηθειών στούς ανθρώπους. Σ τή ν άγροτική οι­ κονομία παράλληλα μέ τήν παραγω γή σιτηρών δημιουργούνται νέοι κλάδοι (ή λαχανοκαλλιέργεια, ή δεντροκαλλιέργεια κτλ.). Δημιουργούνται καί νέα έργαλεΐα, δπως τό άλέτρι μέ τροχούς, ή σβάρνα καί τό δρεπάνι. Ε κ τό ς άπό τή μυϊκή δύ­ ναμη τού άνθρώπου, άρχίζει νά χρησιμοποιείται πλατειά καί ή δύναμη τών ζώων. Ή χρησιμοποίηση τής έργασίας μαζών δούλων κάνει δυνατή τήν κατασκευή φραγμάτων καί άρδευτικών συστημάτων, δρόμων καί θαλασσίων πλοίων, άγωγών γ ιά νερό καί μεγάλων κτιρίων στίς πόλεις. Κ αί ή άπελευθέρωση, χάρη στήν έκμετάλλευση τών δούλων, ένός μέρους τών μελών τής κοινωνίας άπό τήν άμεση συμμετοχή στήν παρα­ γω γή δημιουργεί τίς προϋποθέσεις γ ιά τήν άνάπτυξη τής Ιπιστήμης καί της τέχνης. Κ άποια έποχή δμως οΐ δυνατότητες προόδου, πού δη­ μιούργησε ό δουλοκτητικός τρόπος παραγω γή ς, έξαντλούνται, οί παραγω γικές του σχέσεις μετατρέπονται όλοένα πε­ ρισσότερο σέ τροχοπέδη γ ιά τήν παραπέρα άνάπτυξη τών παραγω γικών δυνάμεων. 0 1 δουλοκτήτες, Ιχοντας στή διά­ θεσή τους τή φτηνή έργασία τών δούλων, δέν φροντίζουν γ ιά τήν παραπέρα τελειοποίηση τών έργαλείων παραγω γής. Σ τ ό δούλο, πού δέν είχε ένδιαφέρον γ ιά τό άποτέλεσμα τής έργα­ σίας του, ήταν άδύνατο νά έμπιστευτεΐ κανείς πολύπλοκα καί άκριβά έργαλεΐα. 01 άνάγκες γιά τήν άνάπτυξη τών παρα­ γωγικών δυνάμεων άπαιτούν δλοένα πιό έπιτακτικά τήν κα­ τάργηση τών παλιών παραγω γικών σχέσεων. Αυτό μπορούσε νά τό κάνει μόνο ή κοινωνική έπανάσταοη. Κ ινητήρια δύναμή της γίνονται οί τάξεις καί τά στρώ­ ματα, πού υποφέρουν πιό πολύ άπό τό δουλοκτητικό καθε­ στώς καί γ ι’ αυτό ένδιαφέρονται άμεσα γ ιά τήν κατάργησή του. Τ έτοια στρώματα είναι πρώτα - πρώ τα οΐ δούλοι καί τό φτωχότερο τμήμα τού έλεύθερου πληθυσμού. "Οσο ωριμά­ ζουν ot άντιθέσεις μέσα στόν παλιό τρόπο παραγω γής, ή τα­ ξική πάλη γίνεται όλοένα όξύτερη. Ή πάλη αυτή παίρνει τίς πιό ποικίλες μορφές, άπό τή σκόπιμη φθορά τών έργαλίίων έργασίας <5ς τίς έξεγέρσεις, πού σ’ αυτές παίρνουν μέ-

<)ος δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι. Τελικά μέ τά συνδυασμένα χτυπήματα τών έξεγέρσεων τών έργαζομένων τάξεων καί τών έπιδρομών τών γειτονικών βαρβαρικών φυλών, πού σ’ αυ­ τές δέν μπορούσε νά άντισταθεΐ τό έξασθενημένο άπό τίς έσωτερικές αντιθέσεις καί τόν άγώνα κράτος τών δουλοκτητών, τό δουλοκτητικό σύστημα καταρρέει. Σ τ ή θέση του ερχεται ?να νέο σύστημα, ή φ εουδαρχία Τό φ εο υ δα ρχιχ ό αναχημα. Βάση τών παραγω γικών σχέσεων αυτού τοΰ συστήματος εΤναι ή ιδιοκτησία τών φεουδαρχών στά μέσα παραγω γής καί πρίν άπ’ δλα στή γή (ό ίδιος ό δρος «φεουδαρχία» προ­ έρχεται άπό τή λατινική λέξη feodum — ετσι όνομαζόταν τό τμήμα γη ς πού παραχωρούσαν οΐ βασιλιάδες στούς ανθρώ­ πους τοΰ περιβάλλοντός τους, έπιβάλλοντάς τους τήν υπο­ χρέωση νά προσφέρουν γ ι’ αύτό δρισμένες στρατιωτικές υπη­ ρεσίες). Ο ί αγρότες βρίσκονταν σέ κατάσταση προσωπικής έξάρτησης άπό τούς φεουδάρχες, δέν ήταν δμως άπόλυτα Ιδιοκτησία τους*. Ο ί φεουδάρχες είχαν δικαίωμα στήν έργασία τών άγροτών, πού ήταν υποχρεωμένοι νά πληρώνουν καί ορισμένους φόρους στούς άφέντες τους. Σ τ ή φεουδαρχική κοινωνία υπήρχε καί ή Ιδιοκτησία τών άγροτών καί τών χειροτεχνών στό άτομικό τους νοικοκυριό. Ό δουλοπάροικος άγρότης είχε τό δικό του κομματάκι γής, είχε άτομικό νοικοκυριό, πού τά προϊόντα του, άφοΰ πλήρω­ νε τούς φόρους στό φεουδάρχη, εμεναν στή διάθεσή του. Λυτή ή ιδιομορφία τών παραγω γικών σχέσεων άνοιγε νέες δυνατότητες γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεοιν. Ό άμεσος παραγω γός άποκτάει κάποιο υλικό ένδιαφέρον γ ιά τά άποτελέσματα τής έργασίας του. Γ ι’ αυτό δέ σπά­ ζει, δέν καταστρέφει πιά τά έργαλεΐα, άλλά αντίθετα τά φυ­ λάει προσεκτικά καί τά τελειοποιεί. Ή αγροτική οικονομία

* Σέ μερ'.χίς χώρες, π .χ. στή Ρωσία, ή «ροοωπι/κή έΐ-χρτηση ifflfj άγρστβν άπό τούς φεουδάρχες είχε πάρει έξαφεν.χά βάναυση μορφή, πού ουγγένευβ μέ τή δουλεία: δ γαιοκτήμονας μποροΟοε νά πουλάει, νά άγοράζβι τοώς άγρότυες χτΧ.

30

Αναπτύσσεται: έφαρμόζεται τό σύστημα τής τρίχρονης αμει­ ψισποράς στή γεω ργία, χρησιμοποιείται δλοένα πλατύτερα ή λίπανση τών χωραφιών. ’Ακόμα πιό σημαντικές έπιτυχίες έξασφαλίζει ή χειρο­ τεχνία, πού παράγει γεωργικά έργαλεϊα, είδη καθημερινής χρήσης γιά τούς φεουδάρχες καί τούς έμπορους, πολύμορ­ φ α σκεύη, καθώς καί δπλα καί στρατιωτικό έξοπλισμό. Ή Ανάπτυξη τής χειροτεχνίας καί τοΰ έμπορίου ευνόησε τήν άνοδο τών πόλεων. Μέ τόν καιρό οί πόλεις εγιναν μεγάλα οικονομικά, πολιτικά καί πολιτιστικά κέντρα, Ιγιναν τό λίκνο τοΰ νέου, καπιταλιστικού τρόπου παραγω γή ς. Σ τή ν έποχή τής φεουδαρχίας εγιναν πολλές σημαντικές ανακαλύψεις, πού έπηρέασαν πάρα πολύ τήν παραπέρα Ιστο­ ρία τής Ανθρωπότητας. Ο ί άνθρωποι έμαθαν νά βγάζουν σί­ δερο από τό χυτοσίδερο, νά κατασκευάζουν κατάλληλα γιά μακρινά ταξίδια ίστιοφόρα, νά φτιάχνουν άπλούστατες όπτικές συσκευές (ματογυάλια, κυάλια), Ανακάλυψαν τήν πυ ξί­ δα, τό μπαρούτι, τό χαρτί, τήν τυπογραφία, τά μηχανικά ρο­ λόγια. Ή μυϊκή ένέργεια τοΰ Ανθρώπου καί τών ζώων συμ­ πληρώνεται δλο καί πιό πλατειά μέ τήν ένέργεια τοΰ Αέρα (Ανεμόμυλος, ίστιοφόρα) καί τών υδατοπτώσεων (νερόμυ­ λος, ΰδροτροχός — δ άπλούστερος κινητήρας πού είχε δια­ δοθεί πλατειά στό μεσαίωνα). Ή Αντικατάσταση τών δουλοκτητικών παραγωγικών σχέ­ σεων μέ τίς φεουδαρχικές προξένησε μεταβολές σέ δλη τή ζω ή τής κοινωνίας. “Αλλαξε πρίν Απ’ δλα ή ταξική διάρθρωση. Κυρίαρχη τάξη Ιγιναν οί φεουδάρχες, οί Ιδιοκτήτες της γής. νΑλλη βα­ σική τάξη τής φεουδαρχικής κοινωνίας ήταν οί δουλοπάροι­ κοι Αγρότες. Ο ί σχέσεις Ανάμεσα σ’ αυτές τίς τάξεις έχουν Ανταγωνιστικό χαρακτήρα, στηρίζονται στήν Ανειρήνευτη Αν­ τίθεση τών ταξικών συμφερόντων τους. Ο ί μορφές τής έκμετάλλευσης, μ’ δλο πού κάπως έλάφρυναν σέ σύγκριση μέ τή δουλεία, διακρίνονται γιά τή μεγάλη τους σκληρότητα. Ή έκμετάλλευση τών Αγροτών στηρίζεται, δπως καί πρώτα, στόν έξωοικονομικό καταναγκασμό. Μόνο στό Ατομικό του νοικο­ κυριό ό δουλοπάροικος δουλεύει Από οίκονομικά κίνητρα, γ ιά τό υλικό του συμφέρον. Μεγάλο μέρος δμως τοΰ χρόνου του τό διαθέτει γιά δουλειά στό φεουδάρχη, χω ρίς νά παίρνει κα­ 31

μιά αμοιβή. Βασικός καταναγκασμός γιά την έργασία είναι 6 φόβος μπροστά στήν τιμωρία, τή σωματική ποινή, καθώς καί ή απειλή τής στέρησης δλης τής προσωπικής περιουσίας του, πού μπορούσε νά τήν αρπάξει δ γαιοκτήμονας. Ή ταξική πάλη στή φεουδαρχική κοινωνία ανεβαίνει σέ πιό ίη[ηλό έπίπεδο σέ σχέση μέ τή δουλοκτητική κοινωνία. Ο ί έξεγέρσεις τών αγροτών έπεκτείνονται τώρα σέ τεράστιες περιοχές. Ή δύναμη τής Αντίστασής τους στούς φεουδάρχες φαίνεται καθαρά άπό τούς πολέμους τών χωρικών πού συγ­ κλονίζουν τή μιά χώ ρα μετά τήν αλλη: Ή έξέγερση τοϋ Ούώτ Τάϋλερ στήν ’Α γγλία (14ος αιώ νας) καί τών Ζακερί •τή Γαλλία (1 4 ο ς - 15ος αιώ νας), οί πόλεμοι τών Ουσσιτών στήν Τ σεχία (15ος αιώ νας), ό πόλεμος τών χωρικών στή Γερμανία (10ος αίώ νας), ή έξέγερση τών Τ αϊπίνγκ στήν Κίνα (19ος αίώ νας), οί έξεγέρσεις τών Σίκχω ν στήν ’Ινδία (1 7 ο ς -1 8 ο ς αίώ νας), οί έξεγέρσεις τοϋ Μπολότνικοφ, τοΰ Ρ άζιν (17ος αιώνας) καί τοϋ Πουγκατσόφ (18ος αίώνας) στή Ρωσία κτλ. Τό πολιτικό καί ιδεολογικό έποικοδόμημα τής φεουδαρ­ χικής κοινωνίας αντανακλά τίς ιδιομορφίες τών μορφών τής έκμετάλλευσης καί τής ταξικής πάλης. Τό φεουδαρχικό κρά­ τος, γιά νά έκμεταλλεύεται καί νά κρατάει στό ζυγό τούς δου­ λοπάροικους, αναγκάζεται Αδιάκοπα νά καταφεύγει στήν ένο­ πλη δ\>ναμη, πού διαθέτει δ χ ι μόνο ή κεντρική έξουσία, Αλλά καί κάθε φεουδάρχης. Σ τή ν έπικράτειά του ό φεουδάρχης είναι παντοδύναμος κυρίαρχος, 6 ίδιος προσωπικά δικάζει καί τιμωρεί. Τό δίκαιο κατοχυρώνει τήν κοινωνική καί οίκονομική Ανι­ σότητα τής φεουδαρχικής κοινωνίας, οί τάξεις καί τά διάφο­ ρα στρώματά τους ξεχωρίζουν καθαρά (ή φεουδαρχική κοι­ νωνία διαιρείται σέ κοινωνικά στρώματα, δπως είναι ή Αρι­ στοκρατία, 6 κλήρος, ή Αγροτιά, οί Εμποροι κ. Λ.). Ο ί σχέ­ σεις ανάμεσα στά διάφορα στρώματα καί μέσα σ’ αυτά βα­ σίζονται στό σύστημα τής αυστηρής υποταγής, τής προσωπι­ κής έξάρτησης. Τό Αμετακίνητο τών κοινωνικών φραγμών δυσκολεύει τό πέρασμα Από τή μιά βαθμίδα της φεουδαρχι­ κής Ιεραρχικής κλίμακας στήν δλλη. Σ τή ν πνευματική ζωή τής φεουδαρχικής κοινωνίας κυρίαρχη θέση κατέχει ή !κκλησία, ή θρησκεία. 32

Μέ τόν καιρό ή άνάπτυξη τών παραγω γικών δυνάμεων ερχεται σέ σύγκρουση μέ τίς κυρίαρχες στή φεουδαρχική κοινωνία παραγω γικές σχέσεις καί μέ τό καθοριζόμενο άπό «ϋτές πολιτικό καί Ιδεολογικό έποικοδόμημα. 0 1 άγρότες α­ γωνίζονται δλοένα πιό έπίμονα κατά τοΰ φεουδαρχικοΰ ζυ­ γού, γ ιά τό δικαίωμα τής έλεύθερης διάθεσης τών προϊόντων τής έργασίας τους, γ ιά ν’ απαλλαγούν άπό τούς φεουδαρχι­ κούς φόρους, γιά νά έξασφαλίσουν τά μέσα γιά βελτίωση τοΰ νοικοκυριοΰ τους κτλ. Π λάι στά μικρά χειροτεχνικά έργαστήρια έμφανίζονται μεγάλες έπιχειρήσεις μανιφακτούρας, πού στηρίζονται στή χειροτεχνική τεχνική, χρησιμοποιούν δμως πλατειά τόν καταμερισμό τής έργασίας, καθώς καί τήν έρ γα­ σία έλεύθερων άπό προσωπική έξάρτηση έργαζομένων. ’Αναπτύσσονται μέ θυελλώδη ρυθμό οΐ πόλεις — προμα­ χώνας τής νεαρής άστικής τάξης. 0 1 Εμποροι μέ τή βοήθεια τών βασιλικών στρατευμάτων άρπάζουν νέες άγορές στίς υπερπόντιες χώρες. Ή άνάπτυξη τής ανταλλαγής δδήγησε μέ τή σειρά της στή γρήγορη άνάπτυξη τής παραγω γής. Σ ’ αυτό βοήθησαν καί οί έπιστημονικές ανακαλύψεις, ηού εγιναν στό 16 ο - 17ο αΙωνα. Στούς κόλπους τού φεουδαρχικοΰ συστήματος διαμορ­ φώνεται βαθμιαία ό νέος, καπιταλιστικός τρόπος παραγω γής. Ή παραπέρα άνάπτυξή του απαιτεί τήν κατάργηση τοΰ φ ε­ ουδαρχικοΰ καθεστώτος. Ή αστική τάξη, ή τάξη πού ήταν φορέας τοΰ νέου τρόπου παραγω γής, είχε ανάγκη άπό «έλενθερη» άγορά έργασίας, δηλ. άπό άπαλλαγμένους τόσο άπό προσωπική έξάρτηση, δσο καί άπό κάθε ιδιοκτησία έργαξόμενους, πού ή πείνα τούς έσπρωχνε στά έργοστάσια καί στίς φάμπρικες. Ή αστική τάξη χρειαζόταν μιά πανεθνική άγο­ ρά καί ήθελε νά καταργηθούν οΐ τελωνειακοί καί κάθε είδους άλλοι φραγμοί, πού έβαζαν οι φεουδάρχες. Ή άστική τάξη ζητούσε τήν κατάργηση τών φόρων πού πληρώνονταν γ ιά τή συντήρηση τής αυλής καί τών πολυάριθμων αύλικών, καθώς καί τήν κατάργηση τών ταξικών προνομίων. ’Αγωνιζόταν γιά νά άποκτήσει τή δυνατότητα νά κατευθύνει έλεύθερα δλους τούς τομείς τής ζωής τής κοινωνίας. Γύρω άπό τήν άστική τάξη συσπειρώθηκαν δλες οί τά­ ξεις καί τά στρώματα πού ήταν δυσαρεστημένα άπό τό φεου­ δαρχικό καθεστώς — άπό τούς δουλοπάροικους άγρότες καί 33

3

τό κατώτερα στρώματα τών πόλεων πού ζοϋσαν στήν άνέχεια, στήν αθλιότητα καί στήν καταπίεση, &ς τούς πρωτοπόρους έπιστήμονες καί συγγραφείς, πού, Ανεξάρτητα άπό τήν προ­ έλευσή τους, πνίγονταν άπό τόν πνευματικό ζυγό τής φεου­ δα ρχίας καί τής έκκλησίας. ’Α ρχίζει ή έποχή τών άστικών έπαναστάσεων. Τ ό κ α π ιτα λ ισ τικ ό α ύατη μα. Βάση τών παραγωγικών σχέσεων τοϋ καπιταλισμού είναι ή ατομική ιδιοκτησία τών καπιταλιστών στά μέσα παραγω ­ γής. Ή τάξη τών καπιταλιστών έκμεταλλεύεται τήν τάξη τών μισθωτών έργατών, πού είναι έλεύθεροι άπό προσωπική έξάρτηση, άλλά αναγκάζονται νά πουλούν τήν έργατική τους δύ­ ναμη, για τί δέν έχουν μέσα παραγω γής. Ο ί παραγω γικές σχέσεις τού καπιταλισμού ανοιξαν πλατειές δυνατότητες γιά τήν άνάπτυξη τών παραγω γικών δυνά­ μεων. ’Εμφανίζεται καί αναπτύσσεται μέ γρήγορους ρυθμούς ή μεγάλη μηχανοποιημένη παραγω γή, πού στηρίζεται στή χρησιμοποίηση ισχυρών δυνάμεων τής φύσης, σάν τόν άτμό καί άργότερα τόν ήλεκτρισμό, καί στήν πλατειά έφαρμογή τής έπιστήμης στή διαδικασία τής παραγω γής. Ό καπιτα­ λισμός πραγματοποίησε τόν καταμερισμό τής έργασίας δχι μόνο μέσα στίς διάφορες χώρες, άλλά καί άνάμεσα στίς χώ ­ ρες, δημιουργώντας ετσι μιά παγκόσμια αγορά, καί υστέρα καί ενα παγκόσμιο σύστημα οικονομίας. Κ αί πάλι ή άλλαγή τού τρόπου παραγω γής προκάλεσε άλλαγές σέ δλη τήν κοινωνική ζωή. Βασικές τάξεις τής κοινωνίας γίνονται ή τάξη τών καπι­ ταλιστών καί ή έργατική τάξη. Ο ί σχέσεις άνάμεσά τους, δπως καί πρίν, έχουν άνταγωνιστικό χαρακτήρα, για τί στη­ ρίζονται στήν έκμετάλλευση, στήν καταπίεση τών άπορων άπό τούς εύπορους. Είναι σχέσεις άνειρήνευτης ταξικής πά­ λης. Ο ί μέθοδοι δμως τής έκμετάλλευση; καί τής καταπίεσης άλλάζουν ουσιαστικά. Κ υρίαρχη μορφή καταναγκασμού γ ί­ νεται ό οικονομικός καταναγκασμός. Ό καπιταλιστής δέ χρειάζεται συνήθως νά υποχρεώνει τούς άλλους μέ τή βία νά δουλεύουν γ ιά χάρη του. Ό έργάτης, πού δέν Εχει μέσα παραγω γής, άναγκάζεται νά τό κάνει αυτό «έκούσια», κάτω 34

άπό τήν άπειλή τοΰ θανάτου άπό τήν πείνα. Ο ί σχέσεις έκ­ μετάλλευσης καλύπτονται μέ τήν «έλεύθερη» μίσθωση τών έργατών άπό τούς Ιδιοκτήτες, μέ τήν άγοραπωλησία τής έργα­ τικής δύναμης. Σ ά συνέπεια τής άλλαγής τών μεθόδων έκμετάλλευσης άλλάζουν καί οί μέθοδοι τής πολιτικής κυριαρχίας. Π ραγμα­ τοποιείται τό πέρασμα άπό τόν άπροκάλυπτο δεσποτισμό τών προηγούμενων έποχών σέ πιό ραφιναρισμένες μορφές κυ­ ριαρχίας, στήν άστική δημοκρατία. Ή άπεριόριστη έξουσία τοΰ κληρονομικού μονάρχη παραχω ρεί τή θέση της στήν κοι­ νοβουλευτική δημοκρατία (ή, τουλάχιστον, στή συνταγματι­ κή μοναρχία), είσάγεται τό έκλογικό δικαάομα, διακηρύσ­ σονται οί πολιτικές έλευΟερίες τών πολιτών καί ή ισότητά Τους άπέναντι στό νόμο. Τό καθεστώς αυτό άνταποκρίνεται περισσότερο στίς άρχές τοΰ έλεΰθερου άνταγωνισμοΰ, στό έλεύθερο παιχνίδι τών οικονομικών δυνάμεων, πού πάνω σ’ αυ­ τές στηριζόταν γ ιά μεγάλο χρονικό διάστημα δ καπιταλισμός. 'Ό λες οί διαφορές πού υπήρχαν άνάμεσα στό πολιτικό καί ιδεολογικό έποικοδόμημα τής αστικής κοινωνίας καί τής φεουδαρχίας δέν αλλαξαν ωστόσο τό βασικό γεγονός δτι τό έποικοδόμημα εξακολουθεί νά βασίζεται στίς σχέσεις τής άτομικής ιδιοκτησίας καί τής έκμετάλλευσης. Κ υρίαρχο στοι­ χείο αύτοΰ τοΰ έποικοδομήματος είναι οί θεσμοί καί οί ιδέες τής τάξης τών καταπιεστών, τής άστικής τάξης, πού έχουν σκοπό νά περιφρουροϋν τήν ταξική τη ; κυριαρχία καί νά κρατούν σέ υποταγή τίς μάζες τών έκμεταλλευομένων. "Ο πως άποδείχτηκε σήμερα, δχι πιά μόνο άπό τή θεω­ ρία άλλά καί άπό τήν κοινωνική πρακτική, τό καπιταλιστικό σύστημα είναι κι αυτό προσωρινό, μεταβατικό. Στούς κόλ­ πους του ώρίμαζαν καί γίνονταν όλοένα βαθύτεροι οί άνταγωνισμοί, καί πρώτα - πρώτα οί άντιθέσεις άνάμεσα στόν κοι­ νωνικό χαρακτήρα τής παραγω γής καί στήν άτομική μορφή ιδιοποίησης*. Μοναδική διέξοδος άπό αυτές τίς άντιθέσεις είναι τό πέρασμα στήν κοινωνική Ιδιοκτησία στά μέσα παρα­ γω γής, δηλ. στό σοσιαλισμό. * Εΐδιχή άνλλυ-τη τοΟ χατιιταλιττιχοΟ, χαΟΛς καί τοΟ σο-ιχλιστιχοΟ tfSjrs.tj παραγωγής, γίνεται στούς τάμΛος «ΙΙολιτ.χή οΐχονομία -κΛ χαπιααλιομαί* ύΜ «Σθ3ΐαΧ’.θ)ΐός ν.αΐ χο^ιυν^νισμΛς», 7ο χχί 10ο βιβλίο τί^ς αειρβς ·ΜΑΡ2ΙΣΤΙΚΗ ΣΚΈΨΉ·.

35

"Οβως ίμ ω ς χα ί στό παρελθόν, τό πέρασμα ατό νέο τρόπα ραγω γή ς Λ α ι δυνατό μόνο μέ κοινωνική Ιπανάσταση. Ή δύναμη, κού προορίζεται νά πραγματοποιήσει αυτή τήν £ηανά<πα<πν γεννήθηκε άπό τόν Ιδιο τόν καπιταλισμό χαί •V ni ή έργατική τάξη. Συσπειρώνοντας γύρω της δλους τούς Εργαζόμενους, ή Ιργατική τάξη Ανατρέπει τήν κυριαρχία τοΰ κεφαλαίου καί δημιουργεί τό νέο, σοσιαλιστικό σύστημα Snou δέν ΰηάρχει έκμβτάλλευση ανθρώπου άπό Ανθρωπο. λ»

Τό e o o ta iio rm o σ ν α τη μ α . Βάση τοΰ σοσιαλιστικού τρόπου παραγω γής είναι ή κοι­ νωνική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγω γής. Γ ι’ αυτό οί πα ρα­ γωγικές σχέσεις τής σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι σχέσεις συνεργασίας καί Αλληλοβοήθειας τών έλεύθερων άπό έκμετάλλευση έργαζομένων. 0 1 σχέσεις αυτές άντιστοιχοΰν στό χαρακτήρα τών παραγω γικών δυνάμεων: 6 κοινωνικός χαρα­ κτήρας τής παραγω γής κατοχυρώνεται άπό τήν κοινοτική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγω γής. Σ έ διάκριση άπό τό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, στό σοσιαλισμό ή κοινωνικοποίηση τών μέσων παραγω γής γίνε­ ται πάνω στή βάση τών σέ τεράστιο βαθμό Αναπτυγμένων πα­ ραγωγικών δυνάμεων, τοΰ πολιτισμού, τής έξουσίας τοΰ άνθρώπου πάνω στή φύση. Τό νέο σύστημα άνοίγει μπροστά στήν άνθρωπότητα άπεριόριστες δυνατότητες προόδου τόσο στό* τομέα άνάπτυξης τών παραγω γικών δυνάμεων, δσο καί σέ δλους τούς Αλλους τομείς τής ζωής τής κοινωνίας. Αυτά είναι, στά πιό γενικά τους γνωρίσματα, τά βασικά στάδια άνάπτυξης τής άνθρώπινης κοινωνίας. 01 γνώσεις μας γ ιά τό παρελθόν έπαληθεύουν απόλυτα καί καθαρά τήν έπιστημονική όρθότητα τής υλιστικής άντίληψης γιά τήν Ιστορία, πού τήν ουσία της ό Μ άρξ τή δια­ τύπωσε μέ τόν παρακάτω τρόπο στόν πρόλογο τοΰ βιβλίου του «Κριτική της πολιτικής οίκονομίας»: «Στήν κοινωνική παραγω γή τής ζωής τους οί Ανθρωποι έρχονται σέ συγκεκριμένες, άναγκαΐες, πού δέν έξαρτώνται από τή θέλησή τους σχέσεις — τίς παραγω γικές σχέσεις, πού Αντιστοιχούν σέ όρισμένη βαθμίδα άνάπτυξης τών υλικών τους παραγωγικών δυνάμεων. Τό σύνολο αυτών τών πα ­

ραγωγικών σχέσεων αποτελεί τήν οίκονομική ί*άρθ(Χ»Λ) τής κοινωνίας, τήν πραγματική βάση, που χ ά ν ο της υψώνεται τό νομικό καί πολιτικό Εποικοδόμημα, καί που σ’ αύτό Αντιστοιχούν συγκεκριμένες μορφές Koww w t% συνείδησης. Ό τρόπος παραγω γής τής υλικής ζωής κα­ θορίζει τήν κοινωνική, πολιτική καί πνευματική πορεία τής ζωής γενικά. Δέν είναι ή συνείδηση τών Ανθρώ­ πων πού καθορίζει τό Ε ίναι τους, Αλλά Αντίθετα τό κοι­ νωνικό τους Είναι καθορίζει τή συνείδησή τους. Σ έ όρισμένο στάδιο Ανάπτυξής τους, οί υλικές παραγω γικές δυνάμεις τής κοινωνίας Ερχονται σέ Αντίθεση μέ τίς ίιπάρχουσες παραγω ­ γικές σχέσεις ή, — π ράγμα πού είναι μόνο νομική Εκφραση τοΰ Ιδιου δρου — μέ τίς σχέσεις Ιδιοκτησίας, που μέσα σ' abτές αναπτύσσονταν &ς τώρα. 'Α πό μορφές Ανάπτυξης τών παραγω γικών δυνάμεων αυτές οί σχέσεις μετατρέπονται σέ τροχοπέδη τους. Τότε Ερχεται ή έποχή τής κοινωνικής έπα νά στάσης. Μέ τήν Αλλαγή τής οίκονομικής βάσης συντελεΐται περισσότερο ή λιγότερο γρήγορα καί ή Ανατροπή δλου τοΰ τεράστιου Εποικοδομήματος»*.

5. Ή Ιστορική νομοτέλεια καί ή σννει&ητή βράση τών άν-

Ή ανάπτυξη τής κοινωνίας είναι \Όμοτελειακό φαινόμε­ νο, που υποτάσσεται σέ όρισμένη Ιστορική Αναγκαιότητα καί δέν έξαρτάται Από τή θέληση καί τή συνείδηση τών Ανθρώ­ πων, Ή γνώση καί ή έξήγηση τών νόμων πού καθορίζουν τήν ανάπτυξη τής Ιστορίας καί ό τρόπος πού ένεργοΰν αντοί οί νόμοι είναι ό σπουδαιότερος σκοπός τής κοινωνικής έπιστήμης, ή Αναγκαία προϋπόθεση γ ιά τή χρησιμοποίηση τών Αν­ τικειμενικών νόμων γιά τά συμφέροντα τής κοινωνίας. Π ώ ς ένεργοΰν οί κ οινω νικοί νόμοι. Ή μαρξιστική θεωρία γιά τή νομοτέλεια τής ιστορικής *

Κ. Ηίφξ καί * . ΤΒνητχβΧς, «Εκλογή ·ργων», τόμ. I, 1956,

9 * . 300 37

πορείας είναι αντίθετη δ χ ι μόνο μέ τίς υποκειμενικές Αντιλή­ ψεις γιά τήν Ιστορία, πού τήν παρουσιάζουν σά συσσώρευση τυχαίων γεγονότων, άλλά καί μέ τό φαταλισμό, πού άρνεΐται τή σημασία τής συνειδητής δράσης τών ανθρώπων καί τήν Ικανότητά τους νά έπηρεάζουν τήν πορεία τής κοινοτικής άνάπτυξης. Ή άποψη τοΰ φαταλισμού είναι όργανικά ξένη πρός τήν υλιστική αντίληψη γιά τήν Ιστορία. 01 νόμοι, πού σύμφωνα μ’ αυτούς αναπτύσσεται ή κοινωνία, δεν ένεργοΰν αυτόματα, οΰτε άπό μόνοι τους. Διαμορφώθηκαν σάν αποτέλεσμα της δράσης τών άνθρώπων καί καθορίζουν μέ τή σειρά τους τή γενική κατεύθυνση τής άνθρώπινης δραστηριότητας. Αυτή ή άντίληψη γιά τήν Ιστορική αναγκαιότητα ξεχω ­ ρίζει ριζικά τούς μαρξιστές άπό τούς όππορτουνιστές, πού άπό τή σωστή θέση γ ιά τή νομοτελειακή νίκη τοΰ σοσιαλισμού βγάζουν, π.χ., τό έντελώς λαθεμένο συμπέρασμα δτι τάχα δέν υπάρχει κανένας λόγος νά αγωνιζόμαστε κατά τοΰ καπι­ ταλισμού, δτι χρειάζεται μόνο νά περιμένουμε τόν καιρό πού οί ίδιοι οί «νόμοι τής ιστορίας» θά δδηγήσουν στήν άντικατάσταση τοΰ καπιταλισμοΰ άπό τό σοσιαλισμό. Σ τήν πραγματικότητα δμως μόνο οί ιστορικοί νόμοι, χω ­ ρίς τούς άνθρώπους, δέ δημιουργούν ίστορία. 0 1 νόμοι αυ­ τοί καθορίζουν τήν πορεία τής Ιστορίας μόνο μέσα άπό τή δράση, τήν πάλη, τίς σκόπιμες προσπάθειες έκατομμυρίων ανθρώπων. Ο ί άστοί έπικριτές τοΰ μαρξισμού Ισχυρίζςνται δτι δ μαρξισμός άντιφάσκει μέ τόν έαυτό του, γιατί δήθεν άπό τή μιά μεριά οί μαρξιστές μιλάνε γ ιά άναπόφευκτη άντικατάσταση τοΰ καπιταλισμοΰ άπό τό σοσιαλισμό, καί άπό τήν δλλη δημιουργούν §να πολιτικό κόμμα άγώνα γ ιά τό σοσιαλι­ σμό. Σ έ κανένα, δηλώνουν, δέ θά περάσει ή ιδέα νά φ τιάξει £να κόμμα γιά νά πραγματοποιήσει τήν Εκλειψη τοΰ ήλιου, αφού είναι γνωστό δτι θά γίνει άπό μόνη της. Αυτός ό συλλογισμός είναι καρπός τής άνοησίας τών α­ στών «κριτικών», είναι άπόδειξη τής άνικανότητας ή τής άπροθυμίας τους νά καταλάβουν τή θεωρία τοΰ μαρξισμού καί τήν πορεία τής Ιστορίας. ’Α ντίθετα άπό τήν Εκλειψη τού ήλιου, πού γίνεται χω ρίς καμιά συμμετοχή τών άνθρώπων, τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό είναι άλλα38

γ ή τοΰ κοινωνικού καθεστώτος πού γίνεται σάν αποτέλεσμα τής δράσης τών ανθρώπων καί δέν μπ ορά νά πραγματοποιη­ θεί άπό μόνη της. Ή ένεργητική δράση τών ανθρώπων πε­ ριλαμβάνεται κι αύτή σάν αναγκαίο συστατικό στοιχείο στή νομοτελειακή κίνηση τής κοινωνίας πρός τό σοσιαλισμό. "Ο ­ ταν λέμε δτι οί αντικειμενικοί νόμοι ανοίγουν τό δρόμο πρός τό σοσιαλισμό, εχουμε ύπόψη δχι δτι οί αναγκαίες αλλαγές συμβαίνουν στήν κοινωνία άπό μόνες τους, άλλά δτι αργά ή γρήγορα βρίσκονται οί κοινωνικές δυνάμεις πού ένδιαφέρονται γ ιά τήν έφαρμογή τών δοσμένων νόμων, καί τήν έξασφαλίζουν μέ τήν πάλη τους. *0 μαρξισμός - λενινισμός, έξετάζοντας Εναν κοινωνικό νόμο διαλεκτικά, βλέπει δτι αυτός ό νόμος ένεργεΐ μέ τή μορ­ φή κυρίαρχης τάσης στήν άνάπτυξη τών δοσμένων κοινωνι­ κών σχέσεων. Αυτό σημαίνει δτι ό νόμος καθορίζει τή γενι­ κή κατεύθυνση τής κίνησης, μέ τήν άναγκαιότητα πού απορ­ ρέει άπό τίς διάφορες άντικειμενικές συνθήκες. Ή κοινωνι­ κή άνάπτυξη δμως είναι άντιφατική, σ’ αυτήν έπενεργοΰν άλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις, καί ή συγκεκριμένη πορεία τών γεγονότων έξαρταται άπό τόν πραγματικό συσχετισμό τών ταξικών δυνάμεων, άπό τήν πολιτική τών άγωνιζομένων τάξεων καί άπό πολλούς άλλους ειδικούς δρους. "Οταν οΐ μαρξιστές υποστηρίζουν δτι ό καπιταλισμός Οά άντικατασταθεΐ άναπόφευκτα άπό τό σοσιαλισμό, έχουν ύπόψη τους τά παρακάτω: Ο ί άντικειμενικοί νόμοι τής καπιταλιστικής κοι­ νωνίας όδηγοΰν άναπόφευκτα στήν δξυνση τών οίκονομικών καί πολιτικών της άντιθέσεων. Αυτό προκαλεΐ δλο καί πιό Εντονο άγώνα τής έργατικής τάξης καί δλων τών έργαζομέ­ νων κατά τοΰ καπιταλιστικού συστήματος, άγώνα πού όλοκληρώνεται μέ τήν πτώση τοΰ καπιταλισμού καί τό θρίαμβο τοΰ σοσιαλισμού. Ό άγώνας τής έργατικής τάξης έκφράζει τήν Ιστορική άναγκαιότητα, γιά τήν έπιτυχία του δμως σέ κάθε δοσμένη στιγμή συντελούν πολλές προϋποθέσεις — τό έπίπεδο τής συνειδητοποίησης καί τής όργάνωσης τής έργα­ τικής τάξης, ό βαθμός τής έπιρροής τών μαρξιστικών κομ­ μάτων, ή πολιτική τών σοσιαλιστικών κομμάτων, ή πολιτική τοΰ άστικοΰ κράτους καί πολλά αλλα. Ή ένέργεια όρισμένων άπό αυτούς τούς παράγοντες μπορεί νά φέρει πιό κοντά, καί ή ένέργεια άλλων μπορεί νά έπιβραδύνει τήν τελική έπιτυχία 39

τοΰ άγίόνα τής έργατικής τάξης. 'Ωστόσο, σε τελευταία ανά­ λυση, 6 θρίαμβος τής έργατικής τάξη ς καί ή νίκη τοΰ σο­ σιαλισμού είναι αναπόφευκτα. Γ ι’ ανττό οί κομμουνιστές καί οί σύμμαχοί τους, ένισχύοντας τήν άνάπτυξη τοΰ Απελευθε­ ρωτικού άγώνα τής έργατικής τάξης καί δλων τών έργαζομένων, βοηθώντας τήν άνοδο τής συνείδησης καί τής όργάνωσής τους, έπιταχύνουν τή νομοτελειακή πορεία τή ; Ιστο­ ρίας, έλαττώνουν «τίς Αδίνες τού τοκετού» τής νέας κοινίονίας. “Ετσι, άναγν(ορίζοντας τήν αναγκαιότητα, τή νομοτέλεια τής Ιστορικής πορείας, ή μαρξιστική θεωρία υπογραμμίζει ταντόχρονα τόν αποφασιστικό ρόλο τής δραστήριας πάλης τών άνθρώπων, τών πρωτοπόρων τάξεων. « Ό μαρξισμός — εγραφε ό Λένιν — ξεχω ρίζει άπό δλες τίς δλλες σοσιαλι­ στικές θεωρίες, γ ια τί συνδυάζει θαυμάσια τήν πλήρη δπιστημονική ακρίβεια στήν άνάλυση τής αντικειμενικής κατά­ στασης τών πραγμάτων καί τής αντικειμενικής πορείας τής έξέλιξης μέ τήν πιό αποφασιστική Αναγνώριση τής σημα­ σίας τής επαναστατικής δράσης, τής έπα να στατικής δημιουρ­ γίας, τής έπαναστατικής πρωτοβουλίας τών μαζών, καθώς έπίσης, βέβαια, καί τών ξεχωριστών προσωπικοτήτων, Αμά­ δων, όργανώσεων, κομμάτων, πού μπορούν νά βρίσκουν καί νά πραγματοποιούν τή σχέση μ’ αυτές ή έκεΐνες τίς τάξεις»*. Ό

ρόλος τώ ν ίόεώ ν αχήν ά ν ά π τυ ξ η τής κ ο ινω νία :.

Ά π ό τό γεγονός δτι ή Ιστορική νομοτέλεια έκδηλώνεται μέ τήν ένεργό δράση τών Ανθρώπων Απορρέει ή Αναγνώρι­ ση τού τεράστιου ρόλου τών κοινωνικών Ιδεών. 01 αστοί επικριτές τοΰ μαρξισμού Ισχυρίζονται δτι τάχα b Ιστορικός υλισμός μειώνει ή Ακόμα Αρνεΐται έντελώς δποίΛδήποτε ρόλο τών ιδεών στήν Ιστορία. Αύτό Αποδείχνεται, κα­ τά τή γνώμη τους, Από τό γεγονός δτι οί μαρξιστές θεωρούν τήν πνευματική ζωή τής κοινωνίας σάν αντανάκλαση τοΰ υλι­ κού της Είναι. Τό νά {αποδείχνουμε δμως τήν πη γή τής πρβίλενσης τών κοινωνικών Ιδεών δέ σημαίνει καθόλου δτι Αρ-

* Β. I. Ai'n'i, ."A jc*vw , Ά ι .

40

la,

otX. 31 - 20.

νούμαστε ή μειώνουμε τή σημασία τους. Ό μαρξισμός στήν πραγματικότητα δέν Αρνειται καθόλου τή σημασία τών Ιδεών, τι7η> κοινωνικών Ιδανικών, τών Ανθρώπινων παθών καί τά­ σεων, γενικά των έσωτερικών παρορμήσεων τοϋ ανθρώπου. ΓΚ κομμουνιστές θά Ερχονταν σέ Αντίφαση με τόν ίδιο τόν εαυτό τους, <5ν Από τή μιά μεριά προσπαθούσαν νά καλλιερ­ γήσουν' στούς έργαζόμενους τήν έπιστημονική κομμουνιστική ιδεολογία, τό αίσθημα τής ταξικής Αλληλεγγύης, τό διεθνι­ σμό κτλ., καί Από τήν δλλη Αρνοΰνταν τή σημασία tor* υπο­ κειμενικού παράγοντα, Ληλ. τής συνειδητής δράσης τών Αν­ θρώπων στήν Ιστορία. Ό μαρξισμός υποστηρίζει μόνο δτι οί Ιδέες καί τά αίσθήματα τών Ανθρώπων δέν είναι οί τελικές αΙτίες τών Ιστορι­ κών γεγονότων, δτι καί οί Ιδέες καί τά αισθήματα Εχουν τίς πίζες του; στίς συνθήκες τής υλικής ζωής τών Ανθρώπων. 'Ωστόσο ό μαρξισμός τονίζει πάνω σ’ αυτό δτι οί συνθήκες τής ύλικής ζωής μπορούν νά προκαλεσουν αυτές ή έκεϊνες τίς πράξεις τών ανθρώπων, μόνο περνώντας μέσα Από τή συνείδησή τους, δπου Αντανακλώνται μέ τή μορφή συγκεκρι­ μένων Αντιλήψεων, Ιδανικών σκοπών κτλ. Ή Ιστορία της κοινωνικής σκέψης όλων τών λαών απο­ δείχνει δτι ή έμφάναση αυτών ή έκείνων τών Ιδεών συνδέεται στενά μέ τίς ανάγκες Ανάπτυξης τής υλικής ζωής τής κοινω­ νίας. 0 1 νέες Ιδέες, πού ζητούν Αλλαγή τών κοινωνικών συ­ στημάτων, έμφανίζονται καί διαδίδονται δταν ή Ανάπτυξη τής υλικής ζωής τής κοινωνίας βάζει μπροστά στούς Ανθρώπους νέα προβλήματα. Αυτά τά προβλήματα, μ’ αύτή ή έκείνη τή μορφή, συνειδητοποιούνται Από τούς Ανθρώπους καί Εκφρά­ ζονται μέ τίς Αντίστοιχες Ιδέες. Κ ατά συνέπεια, ή γέννηση καί ή διάδοση τών έπαναστατικών Ιδεών, πού ζητούν Αλλαγή τοΰ κοινωνικού συστήματος, δέν είναι κάτι τυχαίο. Είναι νο­ μοτελειακή Αντανάκλαση τών Αλλαγών, πού Ιγιναν στήν υλι­ κή ζωή τής κοινωνίας. Ό Έ ν γ κ ελ ς Εγραφε, π.χ., δτι ό έπιΛτημσνικός σοσιαλισμός δέν είναι τίποτε Λλλο παρά ή Αντα­ νάκλαση στή νόηση τών Ανθρώπων τής σύγκρουσης Ανάμεσα στίς νέες παραγω γικές δυνάμεις καί στίς καπιταλιστικές πα­ ραγωγικές σχέσεις. Αντανάκλαση στό νοΰ τής έργατικής τά­ ξης. πού {ιποφέρει 5μεσα Από αύτή τή σύγκρουση. 05 Ιδέες, Αφού έμφανιστσΰν πάνω στή βάση ιώ ν ώριμων 41

υλικών αναγκών τής κοινωνίας, έπηρεάζουν μέ τή σειρά τους τήν πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης. Μέ ποιό τρόπο γίνε­ ται αυτό; Βέβαια, οΐ Ιδέες δέν μπορούν δμεσα αυτές καθαυτές νά έπηρεάσουν τήν υλική ζωή τής κοινωνίας: γεννιούνται καί ζούν στό νού τών άνΟρώπων, γ ι’ αύτό ή έπίδρασή τους στήν πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης μπορεί νά γίνει μόνο δταν ένσαρκωθούν σέ όρισμένες πράξεις, ένέργειες, σέ όρισμένη συμπεριφορά τοΰ άνθρώπου. ’Αφού οί ιδέες άνταποκρίνονται στίς ώριμες άνάγκες τής κοινωνικής ζωής, άργά ή γρήγορα μπαίνουν στή σ υ ν ε ί δ η σ η τών π λ α τ ε ι ώ ν μαζών, γίνονται δικές τους Ιδέες καί συσπειρώνουν τίς μάζες σέ μιά ισχυρή στρατιά, πού έμπνέεται άπό Ενα σκοπό καί μιά θέληση. Ή αυθόρμητη δυσαρέσκεια καί τό αυθόρμη­ το κίνημα τών μαζών μετατρέπεται σέ συνειδητή καί όργανωμένη πάλη. Ο ί ιδέες παύουν πιά νά είναι μόνο ιδέες, ένσαρκώνονται σέ πράξεις: συνενώνουν καί όργανώνουν τούς άνΟρώπους καί προκαλούν συγκεκριμένες π ρ α κ τ ι κ έ ς έ νέργειες. Γ ι’ αύτό ό Μ άρξ Ιλεγε δτι οί Ιδέες, δταν κατακτηθούν άπό τίς μάζες, γίνονται υλική δύναμη. Β έβαια, ή κοινωνική συνείδηση κάθε δοσμένης κοινωνίας είναι σύνθετο καί άντιφατικό φαινόμενο. Τό κοινωνικό Είναι δέν είναι όμοιογενές, περικλείνει μέσα του δ χ ι μόνο πρωτοπό­ ρα, έπαναστατικά φαινόμενα καί τάσεις, άλλά καί άντιδραστικά. Αύτό άντανακλάται καί στήν κοινωνική συνείδηση. 'Τπάρχουν καί σ’ αύτή, άπό τή μιά μεριά, οί παλιές άντιδραστικές Ιδέες, πού έκφράζουν τά συμφέροντα τών ξεπερασμέ­ νων τάξεων καί άντανακλοΰν κοινωνικές συνθήκες πού έξάντλησαν πιά τίς δυνατότητές τους. Τέτοια, π.χ., είναι ή σύγ­ χρονη άστική ιδεολογία, πού προσπαθεί νά διαιωνίσει τό ξε­ περασμένο καπιταλιστικό σύστημα. Ά π ό τήν αλλη μεριά, έμφανίζεται καί άποκτάει δλοένα μεγαλύτερη έπίδρασή ή Ιδεο­ λογία τών πρωτοπόρων, έπαναστατικών τάξεων, πού αντα­ νακλά τίς νέες άνάγκες τής κοινωνικής ζωής, καί καλεΐ τούς άνΟρώπους νά βαδίσουν πρός τά έμπρός, στό δρόμο τής προόδου. ’Ακόμα κι δταν ή ιθύνουσα τάξη γίνεται άντιδραστική, ή Ιδεολογία της έξακολουθεϊ γ ιά μεγάλο χρονικό διάστημα νά είναι κυρίαρχη: π ρ ώ τα -π ρ ώ τ α για τί στηρίζεται στή δΰ42

ναμη τής συνήθειας καί στήν ύπάρχσυσα παράδοση καί, δεύ­ τερο, γ ια τί τήν προπαγανδίζουν δραστήρια δλος ό μηχανι­ σμός τής έξουσίας (πρίν άπ’ δλα τό κράτος) καί οΐ πο­ λυάριθμοι θεσμοί τής κυρίαρχης τάξη ς (έκκλησία, τύπος κτλ.), έμποδίζοντας ταυτόχρονα τή διάδοση τών πρωτοπόρων Ιδεών. 'Ωστόσο ή προοδευτική ιδεολογία εχει τό αποφασι­ στικό πλεονέκτημα δτι αντανακλά τίς άνάγκες τής κοινωνικής άνάπτυξης. Μπορεί νά άπαγορεύσει κανείς τίς έπαναστατικές Ιδέες, άλλά δέν μπορεί νά τίς έκμηδενίσει. Ά ρ γ ά ή γρήγορα αυτές οί ιδέες κατακτούν τίς μάζες, τίς παρακινούν σέ άποφασιστικό άγώνα καί τότε φτάνει τό τέλος τοΰ παλιού συ­ στήματος. Έ τ σ ι οί κοινωνικές ιδέες παίρνουν μέρος στή νο­ μοτελειακή πορεία τής Ιστορικής άνάπτυξης. Ό σπουδαίος αύτός ρόλος, πού παίζουν οί ιδέες στήν ίστορία, τούς δίνει τεράστια άξια στόν άγώνα γ ιά τόν έπαναστατικό μετασχηματισμό τής κοινωνίας. Πολύ σωστά ό Λένιν πρότεινε νά άρχίσει ή δημιουργία μαρξιστικού κινήματος στή Ρω σία μέ τήν έκδοση τής έφημερίδας «νΙσκρα*, δηλ. μέ τή διάδοση τών έπαναστατικών ιδεών τοΰ μαρξισμού άνάμεσα στούς έργάτες, καί ύστερα νά έδραιωθεΐ ή ιδεολογική ένότη­ τα μέ τήν υλική όργάνωση, μέ τό πολιτικό κόμμα. "Ωσπου οί προοδευτικές ιδέες νά κατακτήσουν τή συνείδηση τών πρω­ τοπόρων τάξεων, είναι αδύνατο νά έκπληρωθοΰν τά καθήκον­ τα πού μπαίνουν μπροστά στήν κοινωνία άπό τήν άνάπτυξη τής υλικής της ζωής. 'Ό σ ο άνώτερο είναι τό έπίπεδο τής έπαναστατικής συνείδησης τών άνθρώπων, τόσο πιό πλατειά είναι διαδομένες οί έπαναστατικές Ιδέες στίς μάζες καί τόσο πιό γρήγορα καί πιό εύκολα έκπληρώνονται τά καθήκοντα πού μπαίνουν μπροστά στήν κοινωνία. Τό αν& όβμητο χ α ΐ ιό αννειδηχό ο τή ν χ ο ινω νιχη ά νά η τυ ξ η . Ή άνάπτυξη δλων τών πρίν άπό τό σοσιαλισμό κοινωνι­ κών συστημάτων γινόταν ετσι ώστε οί άντικειμενικοί νόμοι ένεργούσαν αυθόρμητα, σάν τυφλή άναγκαιότητα, πού δνοιγ ε τό δρόμο της άνάμεσα στίς τυχαίες σποραδικές πράξεις τών ατόμων. Ο ί άντικειμενικοί νόμοι κυριαρχούσαν πάνω 43

«τούς ανθρώπους πού τούς Αντιλαμβάνονταν σάν ξένη καί αχατανόητη δύναμη, δπσυ Επρεπε νά υποτάσσονται. Αύτό, βέβαια, δέν Εξηγείται μόνο άπό τό γεγονός δτι οί Ανθρωποι δέν ήξεραν τούς κοινωνικούς νόμους. Ή κύρια αΐτία γιά τό αύθόρμητο τής κοινοονικής άνάπτυξης είναι δ η ό βασικός τομέας τής κοινωνικής ζωής — ή υλική παραγω ­ γ ή — βρισκόταν Εξω άπό τόν Ελεγχο τής κοινωνίας. Ή ατο­ μική Ιδιοκτησία στά Εργαλεία καί στά μέσα παραγω γής δέν έπιτρέπει νά κατευθύνεται συνειδητά ή άνάπτυξη τής κοι­ νωνίας στό σύνολό της. Κ άθε άνθρωπος Ενεργεί δπως νομί­ ζει στή δική του Επιχείρηση, στό άτομικό του Εργαστήριο, στό κομματάκι τής γής του, καί γενικά ή άνάπτυξη τής κοι­ νωνίας γίνεται αυθόρμητα, Εξω άπό τό συνειδητό Ελεγχο π%ν ανθρώπων. Ή κοινωνία, Επειδή είναι χωρισμένη σέ Εχθρικές τάξεις, δέν Εχει κοινή θέληση, πού νά δδηγεΐ τήν Ανάπτυξή της στήν κατεύθυνση πού υπαγορεύουν οί άντικειμενικές νο­ μοτέλειες.

Ή κυριαρχία τών τυφλών κοινωνικών δυνάμεων Εχει εισ­ χωρήσει βαθειά στήν ψυχολογία τών άνθρώπων. ’Αρκεί νά θυμηθούμε τίς μυστικιστικές Α^ιλήψεις, δπως τήν πίστη στή μοίρα, στό πεπρωμένο, πού ρυθμίζουν δήθεν τή ζωή καί τό θάνατο τών ανθρώπων καί των λαών, καθώς, βέβαια, καί τή θρησκεία. Κ αί στήν Εκμεταλλευτική δμως κοινωνία ή συνειδητή δρά­ ση τών άνθρώπων άρχίζει μέ τόν καιρό νά παίζει μεγάλο ρό­ λο. Αύτό γίνεται, π ρ ώ τα -π ρ ώ τ α , στίς περιόδους τών κοινω­ νικών Επαναστάσεων, πού προϋποθέτουν τή συν*ιδητοποίηβη άπό τήν Επαναστατική τάξη, ή τουλάχιστον άπό τήν πρωτο­ πορία της, τών βασικών Ιστορικών της καθηκόντων, Εστω καί στήν πιό γενική τους μορφή. Μ’ δλο πού οί Ιδεολόγοι τής επαναστατικής γαλλικής άστικής τάξης τοΰ 18ου αΙώνα δέν ήξεραν τήν ούσία τών οίκονομικών νόμων, πού Επιβάλλανε τήν αντικατάσταση τής φεουδαρχίας άπό τόν καπιταλισμό, διατύπωσαν λίγο - πολύ σωστά τά πρακτικά αΙτήματα, κοΰ άπόρρεαν Απ’ αύτούς τούς νόμους (τήν κατάργηση τής προ­ σωπικής Εξάρτησης τών άγροτών, τοΰ κανονισμού τών συν­ τεχνιών, τών προνομίων τών Αριστοκρατών κτλ.), γ ια τί ή Αστική τάξη ένδιαφερόταν ζωτικά γ ι' αύτά τά μέτρα. 'Ωστό­ σο Ακόμα καί αΰτά τά σωστά συνθήματα περιπλέκονταν μέ 44

αυταπάτες, καί οί γάλλοι διαφωτιστές θά αίσθάνθηκαν πρα­ γματικά μεγάλη Εκπληξη καί Απογοήτευση βλέποντας δτι Αντί γιά τό «βασίλειο τοΰ λογικού», πού είλικρινά υποστήριζαν, θριάμβευσε τό Ακαρδο χρήμα. Τ ό προλεταριάτο είναι ή πρώτη στήν Ιστορία τάξη πού απελευθερώνεται άπό κάθε αίτταπάτη. Τ ό προλεταριάτο βέ χρειάζεται αυταπάτες, γ ια τί ή Αντικειμενική πορεία τής Ιστο­ ρίας δέν Αντιφάσκει στά συμφέροντα καί στούς σκοπούς του, άλλά, Αντίθετα, όδηγεί στήν πραγματοποίησή τους, γ ια τί οί ίδιοι οί σκοποί τής έργατικής τάξη ς είναι Αποτέλεσμα τής συνειδητοποίησης τών Αναγκών τής κοινωνικής Ανάπτυξης. Δέ χρειάζεται ούτε νά έξαπατήσει τούς Αλλους, για τί δέν έξασφαλίζει κανένα ειδικό προνόμιο σέ βάρος τών Αλλων έργαζομένων. Ή έργατική τάξη δέν μπορεΐ νά Απελευθερωθεί χω ρίς νά Απελευθερώσει καί δλη τήν υπόλοιπη Ανθρωπότητα, χω ρίς νά καταργήσει τήν έκμετάλλευση Ανθρώπου Από άν­ θρωπο γενικά. Ή συνειδητή χρησιμοποίηση τών ιστορικών νομοτελείων Από τήν έργατική τάξη Αρχίζει μέσα Από τούς κόλπους τής καπιταλιστικής κοινωνίας, δταν ή έργατική τάξη Αποκτάει έπιστημονική θεωρία, δημιουργεί πολιτικό κόμμα, ένώνει γύ ­ ρω της δλα τά έργαζόμενα στρώματα τοϋ λαοΰ καί στρέφει τόν Αγώνα πρός τήν κατεύθυνση πού υπαγορεύουν οί Αντι­ κειμενικές νομοτέλειες τού Ιδιου τοΰ καπιταλισμού, πρός τήν κατεύθυνση τοϋ περάσματος στό σοσιαλισμό. Ή κοινωνική έπανάσταση τοΰ προλεταριάτου είναι ή πρώτη στήν Ιστορία έπανάστάση, δπου ή έπαναστατική πρωτοπορία τών έργαζομένων μαζών, τό μαρξιστικό - λενινιστικό κόμμα, ξέρει κα­ θαρά τό Αντικειμενικό νόημα τής Ιστορικής του δράσης καί καθοδηγεί συνειδητά τόν Αγώνα τών πλατειών μαζών γιά τήν έπαναστατική Αλλαγή τού καθεστώτος πού υπάρχει. Ή γνώ σ η τώ ν νό μω ν τή ς κο ινω νικής ά ν ά π ιν ξ η ς . Ή έποχή δμως τής πραγματικής γνώσης τών αντικειμε­ νικών νομοτελείων Ερχεται μόνο μετά τή νίκη τού σοσιαλι­ σμού, δταν, χάρη στήν κοινωνική Ιδιοκτησία στά μέσα παρα­ γω γής, οί άνθρωποι υποτάσσουν κάτω Από τόν Ελεγχό τους τήν παραγω γή στήν κλίμακα δλης τής κοινωνίας. Τότε οί Λν-

46

Ορωποι μπορούν νά καθιερώσουν έπιστημονικά βασισμένες αναλογίες άνάμεσα στούς κλάδους τής λαϊκής οικονομίας, άνάμεσα στήν κατανάλωση καί στή συσσώρευση, άνάμεσα στήν παραγω γή έμπορευμάτων πλατείας κατανάλωσης καί στά εισοδήματα τοΰ πληθυσμού κτλ. Ή συγκέντρωση στά χέρια τής σοσιαλιστικής κοινωνίας τών βασικών μέσων παρα­ γω γή ς τής έπιτρέπει νά έφαρμόζει μιά σχεδιασμένη οικονο­ μία, πράγμα πού τής έξασφαλίζει γρήγορους ρυθμούς άνά­ πτυξης. Παράλληλα, υποτάσσοντας στόν ελεγχο τοΰ συλλο­ γικού τους λογικού τή βάση τών βάσεων τής κοινωνικής ζωής — τήν υλική παραγω γή, τίς οικονομικές σχέσεις — οί άν­ θρωποι έξασφαλίζουν τή δυνατότητα νά ρυθμίζουν συνειδη­ τά καί δλες τίς άλλες μεταξύ τους σχέσεις. Ή συνειδητή χρησιμοποίηση άπό τούς άνΟρώπους τών κοινωνικών νόμων δέν καταργεί τόν άντικειμενικό χαρακτήρα αύτών τών νόμων, άλλά έπιτρέπει στήν κοινωνία νά προσανα­ τολίζεται έλεύΟερα στήν κατάσταση καί, έχοντας ΰπόψη τίς Αντικειμενικές συνθήκες, νά φτάνει σχεδιασμένα στόν άπό πρίν καθορισμένο σκοπό, πού τόν έπεξεργάζεται μέ βάση τή γνώση αύτών τών νόμων. Βασικά οί νόμοι τής κοινωνίας χ ρ η ­ σιμοποιούνται δπως καί οί νόμοι τής φύσης. Ό άνθρωπος δέν μπορεί νά καταργήσει τό νόμο τής παγκόσμιας Ελξης, ή γνώ­ ση δμως τών νόμων τής άεροδυναμικής τοΰ έπιτρέπει νά κα­ τασκευάζει άεροπλάνα, πού πετοΰν στόν άέρα, κατανικώντας τήν Ελξη τής γής. ’Ακριβώς τό ίδιο καί ή κοινωνία δέν μπορεί νά καθορίζει αυθαίρετα τίς άναλογίες μεταξύ τών κλά­ δων τής λαϊκής οικονομίας, ή γνώση δμως τών αντικειμενικών αιτημάτων πού σ’ αύτά πρέπει ν’ άνταποκρίνονται αύτές οί άναλογίες τής έπιτρέπει νά σχεδιάζει συνειδητά τήν παραπέ­ ρα άνάπτυξη μέ βάση τίς άνάγκες της, χω ρίς νά φοβάται κρίσεις καί δυσαναλογίες. “Ετσι ή άναγκαιότητα πού χαρα­ κτηρίζει τά κοινωνικά φαινόμενα γίνεται γνωστή άναγκαιό­ τητα καί, κατά συνέπεια, μετατρέπεται σέ έλευθερία, πού μ’ αύτή ή κοινωνία κατευθύνει τήν άνάπτυξή της. Ο ί συνέπειες τής συνειδητής άφομοίωσης τών νόμων είναι Εξαιρετικά σπουδαίες. Πρώτο, οί άνθρωποι παύουν νά είναι σκλάβοι τών νόμων, για τί μέ τήν κατάκτηση τής έπιστημονικής θεωρίας μπορούν νά προβλέπουν καί νά προετοιμάζουν άπό πρίν αύτή ή έκείνη 46

τήν ένέργεια τών νόμων, νά τήν κατευθύνουν στό άναγκαΐο γ ι’ αυτούς κανάλι κτλ. Μέ λίγα λόγια, οί δνθρωποι γίνονται κύριοι τών σχέσεών τους καί τών νόμων πού τίς ρυθμίζουν. Αυτό στό σοσιαλισμό έκφράζεται βασικά μέ τή δράση τοΰ μαρξιστικού κόμματος καί τοΰ σοσιαλιστικού κράτους στήν καθοδήγηση τής οίκονομικής ζωής. 'Ό σ ο βαθύτερα γίνονται γνωστές οί αντικειμενικές νομοτέλειες τής σοσιαλιστικής otκονομίας, τόσο πιό σίγουρα ένεργοϋν τό κόμμα καί τό κρά­ τος, καθορίζοντας τήν πορεία τής οίκονομικής άνάπτυξης τής χώρας, καί δσο ανώτερο είναι τό έπίπεδο τής καθοδήγησης τής ?»αϊκής οικονομίας, τόσο περισσότερο μικραίνουν οΐ δυσαναλογίες καί τά τυχαία στήν πορεία τής κοινωνικής παρα­ γω γή ς καί τόσο πιό σωστά είναι τά σχέδια τής λαϊκής οικο­ νομίας. Δεύτερο, ή γνώση τών αντικειμενικών νομοτελειών μάς έπιτρέπει νά βλέπουμε καθαρά τόν τελικό σκοπό τής κίνη­ σης, δπως διαγράφ εται άπό δλη τήν πορεία τής κοινωνικής άνάπτυξης. Είναι φανερό δτι γνωρίζοντας τό σκοπό, μπορού­ με νά φτάσουμε σ’ αύτόν μέ τόν πιό ίσιο δρόμο, έξοικονομώντας δυνάμεις καί μέσα. Είναι άδύνατο νά υπερπηδήσουμε αύ­ τό ή έκεΐνο τό στάδιο, μποροΰμε δμως νά έπιταχύνουμε τήν πορεία τους, άποφεύγοντας τίς άχρηστες θυσίες, τή σπατά­ λη περιττών προσπαθειών καί υλικών άξιών. Τρίτο, ή σύμπτωση τής άντικειμενικής γραμμής άνάπτυ­ ξης τής κοινωνίας μέ τά συμφέροντα, τίς τάσεις καί τίς έπιθυμίες τής πλειοψηφίας τών μελών τής κοινωνίας είναι κίνη­ τρο γιά δημιουργική άνοδο, γ ιά ιδιαίτερη δραστηριότητα καί έπιμονή στήν προσπάθεια γιά τήν έπίιευξη τοΰ έπιδιωκόμενου σκοποΰ, πράγμα πού έπιταχύνει σέ τεράστιο βαθμό τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας.

6. Τό άσύστατο τής άστικής κοινωνιολογίας.

Έ νώ ό Ιστορικός υλισμός άποκαλύπτει τούς άντικειμενικούς νόμους τής κοινωνικής άνάπτυξης καί δείχνει τό δρόμο τής γνώσης καί τής χρησιμοποίησής τους γ ιά τά συμφέρον­ τα τής κοινωνίας, ή άστική κοινωνιολογία είτε προσπαθεί μέ 47

χάθε τρόπο νά αποδείξει δτι καμιά Ιστορική νομοτέλεια δεν υπάρχει, είτε προσπαθεί νά δ ια σ τ ρ έ ^ ι τό περιεχόμενο τών κοινωνικών νόμων. Ό

τοόμος μ η ρ ο ο ιά ο το ν ς ν ό μ ο ν ; τή ς ίατορίας.

'Η θέση αυτή τών άστών κοινωνιολόγων δέν είναι τνχαία. Στή ν έποχή πού ή άστική τάξη ήταν προοδευτική, οί Ιδεολόγοι της θεωρούσαν τήν κοινωνία οάν μέρος τής φύσης χαί προσπαθούσαν νά άνακαλύψουν τούς «φυσικούς νόμους» τής άνάπτυξής της. Μ* 5L· πού αυτές οί απόπειρες δέν ξεπέραh v τά πλαίσια τής ίδεαλιστικής αντίληψης γιά τήν Ιστο­ ρία, είχαν προοδευτική σημασία γιά τήν ανάπτυξη τής κοι­ νωνικής έπιστήμης. Εντελώ ς διαφορετικά μπαίνει τό ζήτη­ μα στήν έποχή μας πού ό καπιταλισμός πλησιάζει πρός τό τέλος του. Π ώ ς νά έξηγήσουν τά τεράστια χοσμοϊστορικά γεγονότα τής έποχής μας, δπως τή νίκη τής Μ εγάλης ’Οκτωβριανής σοσιαλιστικής έπανάστασης, τή δημιουργία τοΰ παγκόσμιου •οσιαλιστικοΰ συστήματος, τήν κατάρρευση τοΰ άποικιακοΰ συστήματος τοΰ ιμπεριαλισμού κτλ.; νΑν άναγνωρίσουν τή νομοτέλειά τους, σημαίνει δτι πα­ ραδέχονται τόν άναπόφευκτο όλεθρο τοΰ καπιταλισμού καί τό θρίαμβο τής υπόθεσης τοΰ σοσιαλισμού, δηλ. απομακρύ­ νονται άπό τήν άστική ιδεολογία. Αυτό δμως σημαίνει δτι παύουν νά είναι άστοί έπιστήμονες. Ή άρνηση δμως τής νπ α ρ ίη ξ άντικειμενικής νομοτέλειας στά γεγονότα τής έποχής μας αναπόφευκτα όδηγεΐ στήν άρνηση καί τής ιδέας τής ιστορικής νομοτέλειας γενικά, στήν άρνηση τής έπιστημονικής έρευνας τών κοινωνικών σχέσεων. Αίτιό ακριβώς χαρ α­ κτηρίζει τή σύγχρονη άστική κοινωνιολογία. Ό τρόμος μπρο­ στά στούς νόμους τής ιστορίας, πού καταδικάζουν τόν καπι­ ταλισμό σέ άφανισμό, κάνει τούς άστούς κοινωνιολόγους νά παλεύουν λυσσασμένα κατά τοΰ μαρξισμού - λενινισμού, νά διαστρέφουν τήν πραγματική κατάσταση τών πραγμάτων. Π εο ιγ ρ α φ ή ά ν τί γιά ίβμηνβία . Ή 46

σημερινή άστική κοινωνιολογία, κυρίως στίς Η Ι1Α,

ξεχω ρίζει γιά τόν Εντονα περιγραφικό καί Εμπειρικό χαρα­ κτήρα της. Ο ί άστοί κοινωνιολόγοι περιγράφουν τίς πολλίς Εξαιρετικά ποικίλες μορφές καί φαινόμενα τής κοινωνικής ζωής, άκόμα καί τά πιό ασήμαντα. Αύτή τήν περιγραφή τή 6λέπουν σάν τή βασική Εγγύηση κατά τοϋ υποκειμενισμού καί τής θεωρητικολογίας, πού χαρακτήριζαν τίς κοινωνιολογικές θεωρίες τοϋ παρελθόντος. Δέν προτείνουμε κανένα θετοΑ πρόγραμμα, λένε, άλλά έκθέτουμε μόνο τά στοιχεία πού απο­ κτήσαμε καί αυτό είναι δ,τι περισσότερο μπορεί νά δόσει ή «αντικειμενική έπιατήμη». Έ τ σ ι, υποστηρίζουν στά λόγια τήν Επιστημονική, αντι­ κειμενική μελέτη τών κοινωνικών σχέσεων. 'Ό λ η δμως ή «έπιστημονικότητά» τους ανάγεται σέ άπλή περιγραφ ή τών μεμο­ νωμένων γεγονότων καί δέ φτάνει σέ όποιαδήποτε πλατεία γενίκευση. Αυτό συχνά βασίζεται στά Εντελώς ίβσχημα προσχήματα δτι ή κοινωνική ζωή είναι πολύπλοκη, δτι υπάρ­ χει κίνδυνος σχηματικότητας κτλ. Δέν υπάρχουν στόν κόσμο δυό ίδιοι άνθρωποι, δέν υπάρχουν δυό δμοια γεγονότα, κατά συνέπεια δέν μπορεί νά υπάρχουν καί γενικοί νόμοι τής Ιστο­ ρικής άνάπτυξης, λένε αυτοί οί κοινωνιολόγοι. Αυτός δμως ό συλλογισμός είναι έντελώς αστήρικτος. Βέ­ βαια κάθε Ιστορικό γεγονός είναι μοναδικό, ανεπανάληπτο. Δέν μπορεί νά υπάρξει οΰτε δεύτερος Ναπολέων, ο$τε δεύτε­ ρη αυτοκτονία τοϋ Χίτ?.ερ. Ωστόσο, τό άνεπανάληπτο όποιουδήποτε δοσμένου γεγονότος ή φαινομένου, δέν άποκλείει νά υπάρχουν σέ αυτό τό ατομικό φαινόμενο καί όρισμένα γενι­ κά, Επαναλαμβανόμενα γνωρίσματα, πού ή γενίκευσή τους μάς έπιτρέπει νά ανακαλύπτουμε όρισμένη νομοτέλεια. ’Ό σ ο διαφορετικά κι <5ν είναι τά συγκεκριμένα περιστατικά ιΛύ προκάλεσαν τόν πρώτο καί τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ή Επιστημονική ανάλυση αποκαλύπτει δτι καί οί δυό προκλήθηκαν, σέ τελευταία άνάλυση, άπό τίς ίδιες αίτιες — άπό τήν οξυνση τών αντιθέσεων άνάμεσα στίς Ιμπεριαλιστικές δυνά­ μεις έξαιτίας τής άνισόμερης οικονομικής καί πολιτικής τους άνάπτυξης. Ή μελέτη αύτών τών γενικών, Επαναλαμβανομέ­ νων γνωρισμάτων τής κοινωνικής άνάπτυξης δ χ ι μόνο δέν οδηγεί στή σχηματικότητα καί στό δογματισμό, δπως Ισ^υρίζονται οί άστοί κοινωνιολόγοι, άλλά, άντίθετα, είναι άπαραίτητη προϋπόθεση γ ιά τήν Ερευνα τών κοινωνικών φαινο­ 49

μένων, έπειδή μάς δίνει την έπιστημονική δάση γιά νά τά συγκρίνουμε. Ή άστική κοινωνιολογία δμως φοβάται αυτές τίς γενι­ κεύσεις, γιατί δείχνουν αναπόφευκτα δτι τό καπιταλιστικό κα­ θεστώς είναι καταδικασμένο. ’Αντίθετα, ή ερευνά τών ξεχω­ ριστών ατομικών περιπτώσεων, ή τών στατιστικών τάσεων, άποσπασμένη άπό τούς γενικούς νόμους τής Ιστορικής άνά­ πτυξης, δχι μόνο αποσπάει τήν προσοχή τών άνΟρώπων άπό τά σπουδαιότερα κοινωνικά προβλήματα, άλλά συχνά τά συ­ σκοτίζει έντελώς. “Αλλωστε οΐ ερευνες τών περισσοτέρων άστών κοινωνιολόγων έξυπηρετοΰν τίς άνάγκες τής ιθύνουσας τάξης τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Πίσω άπό τούς μέσους άριθμούς γιά τήν κατανομή τοΰ έθνικοϋ εισοδήματος οΐ άοτοί κοινωνιολόγοι κρύβουν την έξοργιστική ταξική άνισύτητα, καί πίσω άπό τήν έτικέττα «κράτος τής λαϊκής ευημερίας» κρύβουν τήν κυριαρχία τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου. Θεωρούν τήν κα­ πιταλιστική κοινωνία αιώνια καί άναλλοίωτη, ίσχυριζόμενοι δτι σκοπός της είναι νά βοηθάει τά δτομα νά «προσαρμόζονται» στίς απαιτήσεις της. Συνήθως άπό αυτού τοΰ είδους τίς ερευ­ νες άντλοΰν «πρακτικό δφελος» οί καπιταλιστές, γιατί τούς βοηθούν νά όργανώνουν καλύτερα τήν προπαγάνδα, τή ρε­ κλάμα τους κτλ. Τοΰ κάκου δμως προσπαθεί κανείς νά βρει σ’ αυτούς μιά έπιστημονική άπάντηση στά φλέγοντα προβλή­ ματα τής έποχής μας. Σ έ Α ναζήτηση μ ια ς γεν ικευτική ς θ ε ω ρ ία ς . 01 άτομικές έμπειρικές Ερευνες άποτελοΰν τή βασική πα­ ραγωγή τής σημερινής άστικής κοινωνιολογίας. 0 1 ίδιοι δμως οΐ άστοί κοινωνιολόγοι παραδέχονται όλοένα συχνότερα δτι γιά νά έπιτύχουν στόν άγώνα κατά τοΰ μαρξισμοΰ τούς χρειάζεται κάποια γενικευτική θεωρία. Κάθε μήνα σχεδόν διακηρύσσεται θριαμβευτικά στή Δύση δτι βρέθηκε αύτή ή θεωρία. Γρήγορα δμως αποκαλύπτεται δτι δλες αυτές οί έντυπωσιακές ανακαλύψεις δέν Εχουν ζωή περισσότερο άπό μιας ήμέρας. Μερικοί άστοί κοινωνιολόγοι προσπαθούν νά ύπσκαταστήσουν τούς Ιστορικούς νόμους μέ τά στοιχεία τής βιολο­ γίας (σοσιαλδαρβινισμός, μαλθουσιανισμός, ρατσισμός). Έ -

50

πεώή δ δνθρωπος, λένε, είναι τμήμα τής φύσης, ή άνάπτυξη τής ανθρώπινης κοινωνίας υποτάσσεται, κατά συνέπεια, στους Ιδιους τούς νόμους δπως καί ή άνάπτυξη τών άλλων βιολο­ γικών εϊδών. Στή φύση υπάρχει ή φυσική έπιλογή, ή έπιβίωση τοΰ ίσχυροτέρου στή διάρκεια τοϋ αγώνα γιά τήν ύπαρξη. Τό Ιδιο λοιπόν συμβαίνει καί στήν κοινωνία. Έ τ σ ι βγαίνει τό συμπέρασμα δτι ή πάλη τών τάξεων είναι μόνο μιά άπό τίς έκδηλώσεις τοϋ προαιώνιου αγώνα γιά τήν ύπαρ­ ξη καί δτι τό σύστημα τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης, 6 άποικιακός ζυγός κτλ., είναι φαινόμενα πού όφείλονται στήν ίδια τή βιολογική ουσία τοΰ ανθρώπου. Ό Ισχυρός νικάει πάντα τόν αδύνατο, καί δέν μπορεί νά γίνει άλλιώς. “Ετσι οί νόμοι τής καπιταλιστικής ζούγκλας άποκτοΰν μιά έπίφαση έπιστημονικής Οεμελίωσης καί άνακηρύσσονται απαραβίαστοι καί αιώνιοι. Τίποτε δμως δέν μπορεί νά είναι πιό τρεύτικο άπό αυτές τίς θεωρίες, πού πάνω τους στηρίζονται οί πιό απαίσιες ρα­ τσιστικές καί άλλες προλήψεις. «Τίποτε δέν είναι πιό εύκολο, — Εγραφε δ Λένιν, — άπό τό νά κολλάει κανείς μιά «ένεργητική» ή «βιολογικοκοινωνιολογική» έτικέττα σέ φαι­ νόμενα, σάν τίς κρίσεις, τίς έπαναστάσεις, τήν πάλη τών τά­ ξεων κτλ. καί δέν υπάρχει καμιά πιό στείρα, πιό σχολαστική, πιό νεκρή ασχολία άπό αύτή»*. Οί νόμοι άνάπτυξης τής άν·< θρώπινης κοινωνίας είναι είδικοί νόμοι, πού διαφέρουν ποιο­ τικά άπό τούς νόμους τής φύσης. ’Αντίθετα άπό τά ζώα, πού π ροσ α ρμ όζοντα ι παθητικά στίς φυσικές συνθή­ κες, ό άνθρωπος π α ρ ά γ ε ι δ Ιδιος τά άναγκαΐα γι’ ■αυτόν υλικά αγαθά. Γ ι’ αυτό δλες οί απόπειρες, νά έξηγηθοΰν μέ τούς νόμους τής βιολογίας τά δεινά πού προξενεί στούς έργαζόμενους δ καπιταλισμός, δέν άντέχουν σέ καμιά κριτι­ κή. Παρά τούς Ισχυρισμούς μερικών άστών κοινωνιολόγων, δπαδών τοΰ άντιδραστικοΰ Μάλθους, γιά τόν «υπερπληθυ­ σμό» τής γής, ή ανθρωπότητα Εχει δλες τίς δυνατότητες γιά -νά Ικανοποιεί τίς αυξανόμενες υλικές της ανάγκες. Τό σύ­ στημα έκμετάλλευσης άνθρώπου άπό άνθρωπο καί ή ταξική πάλη πού γεννάει, δέν είναι έκδήλωση τοΰ βιολογικού «άγώνα

* D. I. Λένιν, «’ Απαντα», τέμ. Μ, α*λ. 814.

51

γιά τήν ύπαρξη», άλλά συνέπεια ένός συγκεκριμένου, προσω ­ ρινού άπό Ιστορική άποψη κοινωνικού καί οικονομικού συ­ στήματος. Ό π ω ς άπόδειξε ή πείρα τής οίκοδόμησης τοΰ σο­ σιαλισμού στήν Ε Σ Σ Δ καί στίς χώρες τής λαϊκής δημοκρα­ τίας, τό σοσιαλιστικό σύστημα έκμηδενίζει καί τήν ταξική άνισότητα καί τόν άνταγωνισμό, πού ή άστική κοινώνιολογία διακηρύσσει σάν αιώνιο κινητήρα τής προόδου, καθώς καί τήν άνεργία, πού οί άστοί κοινωνιολόγοι τή θεωρούν σάν άπόδειξη τοΰ υπερπληθυσμού τής γής. ’Ακριβώς ή άφύπνιση τών άποικιακών καί έξαρτημένων λαών τής ’Ανατολής καί ή γρήγορη κοινωνική - οικονομική καί πολιτιστική πρόοδός τους είναι Ενα γεγονός πού δέν άφήνει λίθον έπί λίθου άπό τίς άπαίσιες «θεωρίες» γιά τήν «κατωτερότητα» τών «έγχρω­ μων» λαών, γιά τό «βιολογικό δικαίωμα» τής λευκής φυλής νά κυριαρχεί στόν κόσμο. Νοιώθοντας πόσο άβάσιμες είναι οί βιολογικές άναλογίες, οΐ περισσότεροι σημερινοί άστοί κοινωνιολόγοι βλέπουν τήν ψυχολογία σάν κλειδί γιά τήν κατανόηση τής κοινωνικής ζωής. Ή σημερινή δμως άστική κοινωνιολογία άντιμετωπίζει τόν ψυχικό κόσμο τοΰ άνθρώπου μέ τό πνεύμα τού ίρρασιοναλισμοΰ, παριστάνοντας τόν άνθρωπο δχι σά συνειδητό δν, άλλά σάν δν πού δρα βασικά κάτω άπό τήν έπίδρασή άσύνειδων παρορμήσεων καί βιολογικών ένστίκτων. Σύμφωνα μέ τήν άποψη τοΰ αυστριακού ψυχίατρου καί κοινωνιολόγου Φρόϋντ, πού έπηρέασε πολύ τήν άστική κοινωνιολογία, δλες οί πράξεις τών άνΟρώπων έξαρτώνται άπό τή ζωική άρχή, καί πρώτα πρώτα άπό τό σεξουαλικό Ενστικτο, ένώ ή άνθρώπινη συνείδη­ ση άποτελεΐ μόνο τό έποικοδόμημα πάνω άπό τά άσύνειδα έν­ στικτα καί τίς ροπές. ’Από αύτό οί άστοί κοινωνιολόγοι βγά­ ζουν τό συμπέρασμα δτι δέν είναι δυνατό νά άσκεΐται συνειδη­ τή έπίδρασή πάνω στίς κοινωνικές σχέσεις, νά άποτρέπσνται οΐ πόλεμοι κτλ. Τά έπαναστατικά κινήματα άνακηρύσσονται σάν έκδηλώσεις «μαζικής υστερίας». Ή άστική κοινωνιολογία δχι μόνο συκοφαντεί τίς μάζες, που άγωνίζονται συνειδητά γιά τή δημοκρατία καί τό σοσια­ λισμό, άλλά προσπαθεί νά δυσφημήσει καί τόν ίδιο τό σκοπό αίττοΰ τοΰ άγώνα, άποδείχνοντας δτι είναι άναλλοίωτη ή ζωι­ κή φύση τοΰ άνθρώπου. "Οπως είδαμε δμως κιόλας, δ ατομι­ κός ψυχικός κόσμος τών άνθρώπων δέν καθορίζει τίς κοινω­

02

νικές τους σχέσεις, άλλά, άντίθετα, έξαρτάται άπό τίς Ιστο­ ρικές συνθήκες. Στήν πραγματικότητα τά «άγρια αίσβήμα* τα», δπως είναι ή απληστία, τό «ένστικτο τής Ιδιοκτησίας* κτλ., που γι’ αΰτά γράφουν οί άστοί κοινωνιολόγοι, καίλιεργήθηκαν άπό όρισμένο κοινωνικό περιβάλλον. Ή άνάπλαση τής ανθρώπινης συνείδησης στήν πορεία τής σοσιαλιστικής έπανάστάσης στήν Ε Σ Σ Λ καί στίς χώρες τής λαϊκής δημο­ κρατίας, ή άνάπτυξη νέων πνευματικών γνωρισμάτων (π.χ. τής συλλογικότητας σέ άντίθεση μέ τόν άστικό άτομικισμό) άνατρέπουν πειστικά τόν ισχυρισμό τών κοινωνιολόγων πβύ υποστηρίζουν δτι ή άνΟρώπινη φύση είναι αναλλοίωτη. “Οπως τόνισε ό Λένιν, «ή άπομάκρυνση τών * άμ ω ν άπό τήν έπιστήμη σημαίνει ουσιαστικά μόνο λ αθ ραί α ε ί σ α γ ω γ ή τών νόμων τ ή ς θρη­ σκείας».* Ό έμπειρισμός, που βασιλεύει στήν άστική κοινωνία, συμπληρώνεται μέ τήν άναβίωση τής καθαρά μυ­ στικιστικής, θρησκευτικής φιλοσοφίας τής Ιστορίας. 'Ο γνω­ στός αγγλος Ιστορικός Α. Τόϋμπη στό δωδεκάτομο Εργο του «Μελέτη τής Ιστορίας» γράφει καθαρά γιά τή «μυστηριαν.ή δύναμη τής θείας πρόνοιας», πού κατευθύνει δήθεν τήν πο­ ρεία τής Ιστορίας. Οί νεοθωμιστές φιλόσοφοι συζητοΰ* σο­ βαρά γιά τήν «προκαθορισμένη άπό τό θεό» Ιστορική πορεία καί γιά τό «υπερβατικό νόημά» της. Πάρα πολλοί καθολικοί κοινωνιολόγοι καί δημοσιολόγοι συζητούν μέ πάθος τό ζήτη­ μα γιά «τό τέλος τής Ιστορίας», προσπαθούν μάλιστα νά προβλέψουν καί πότε άκριδώς θά γίνει. "Ολα αΰτά Εχουν καθα­ ρά άντικομμουνιστική κατεύθυνση. "Οπως καί ή συνδεόμενη στενά μαζί της ίδεαλιστική φι­ λοσοφία, έτσι καί ή άστική κοινωνιολογία δέν αντέχει στότ Ιστορικό ελεγχο καί δέν μπορεΐ νά δόσει έπιστημονική άπάντηση στά προβλήματα πού βάζει ή ζωή. Ή Ιδεολογική θεμελίωση τής κυριαρχίας τών μονοπωλίων καί τής έπιθετικότητάς τους, ή άντιλαϊκή πολιτική, ή δικαίωση τής Εκμετάλλευ­ σης, οί προσπάθειες γιά νά δυσφημιστεί ή κοινωνική Ιδιο­ κτησία καί ή συλλογικότητα, αυτές είναι οΐ βασικές Ιδέες δλης τής σημερινής άστικής κοινωνιολογίας.

* Β. 1.

ΑΜ ιί, «Άια,ντ*», τίμ. 90, αβλ. Ι Α 68

7. Ή σημασία της ύλιστικής Αντίληψης τής Ιστορίας γιά τ ίς δλλες κοινωνικές έττιστήμες καί τήν κοινωνική -νρ» κτική.

Ό Ιστοβιχός υΧιομός κ α ί οί κ οιν ω ν ικές έπ ισ τή μ ες . Ά πό ίσα είπαμε, είναι φανερό πόσο τεράστια σημασία Εχει 6 Ιστορικός υλισμός γιά τίς είδικές κοινωνικές έπιστήμες καί γιά τήν πρακτική δράση τών έπαναστατικών κομμά­ των τής έργατικής τάξης. 01 κοινωνικές έπιστήμες — Ιστο­ ρία, πολιτική οίκονομία, νομικές έπιστήμες, ήθική, αισθητι­ κή καί άλλες — μελετούν τίς έπί μέρους πλευρές τής κοινωνικής ζωής ή τή συγκεκριμένη ιστορία διαφόρων χωρών καί λαών. Ή πολιτική οίκονομία μελετάει τους νόμους άνάπτυξης τής κοινωνικής παραγωγής καί τής κατανομής τών υλικών άγαΟών, οΐ νομικές έπιστήμες τό πολιτικό έποικοδόμημα τής κοινωνίας — τό κράτος καί τό δίκαιο — ή ήθική τήν κοινα>νική ηθική κτλ. Ό ι στ ορ ικ ός υλισμός είναι ή έπ ισ τ ή μ η γιά τούς γ ε ν ικ ού ς νό­ μους ά ν ά π τ υ ξ η ς τής κοινωνίας. Στά συμπεράσματα καί στίς θέσεις τοΰ Ιστορικού υλισμού — γιά τήν έξάρτηση τής κοινωνικής συνείδησης άπό τό κοινωνικό Είναι, γιά τίς άλλαγές τοΰ κοινωνικού συστήματος ανάλογα μέ τίς άλλαγές τών παραγωγικών δυνάμεων, γιά τίς αμοι­ βαίες σχέσεις τής βάσης καί τοΰ έποικοδομήματος κτλ. — Εχουν διατυπωθεί οΐ νόμοι τής κοινωνικής ζωής συνολικά. Καμιά άπό τίς συγκεκριμένες κοινωνικές έπιστήμες δέν άσχολείται μέ τόσο πλατείες γενικεύσεις δπως δ Ιστορικός υλι­ σμός. Γ ι’ αύτό ό Ιστορικός υλισμός είναι ή βάση γιά δλες τίς κοινωνικές έπιστήμες. Ό Ιστορικός υλισμός δέν έπιδιώκει νά αντικαταστήσει τίς δλλες κοινωνικές έπιστήμες, άλλά χρησι­ μεύει σ’ αυτές σάν μ έ θ ο δ ο ς γνώσης καί μέ τή σειρά του στηρίζεται σ’ αύτές γιά τίς γενικεύσεις του. Ή γνώση τών γενικών νόμων, πού άποκαλύπτει ό Ιστορικός υλισμός, μάς δί­ νει τή δυνατότητα νά καταλάβουμε τήν άνάπτυξη τών διαφό­ ρων πλευρών τής κοινωνικής ζωής, τή συγκεκριμένη Ιστορία αυτής ή έκείνης τής χώρας. Καμιά άπό τίς κοινωνικές έπι­ στήμες δέ θά μπορέσει νά καταλάβει σωστά τόν τομέα τής

64

κοινωνικής ζωής πού μελετάει, δν ή Ιδιο δέν ξεκαθαρίσει τή σχέση της μέ τίς δλλες πλευρές τής κοινωνικής ζωής, δν δέν ξεκαθαρίσει τή θέση της μέσα σέ δλα τά φαινόμενα τής κοίτ νωνικής άνάπτυξης. Ή υλιστική δμως άντίληψη γιά τήν Ιστορία δέν είναι κα­ νένα καθολικό κλειδί πού άρκεΐ μόνο νά τό βάλουμε σέ δποιαδήποτε Ιστορική κατάσταση, σέ όποιοδήποτε Ιστορικό φαινό­ μενο, καί τότε θά μάς δοθεί άμέσως ή έξήγησή του. Ό έρεννητής, πού κατέχει τήν υλιστική αντίληψη γιά τήν Ιστορία, Εχει στά χέρια του μιά πραγματική πυξίδα, πού τόν βοηθάει νά καταλάβει σωστά τά Ιστορικά γεγονότα. Ωστόσο τά ίδια τά γεγονότα, καί οί συνθήκες πού τά γέννησαν, πρέπει νά έξετάζονται σέ δλες τίς συγκεκριμένες τους λεπτομέρειες. Αυ­ τό προϋποθέτει κάθε φορά βαθειά ερευνά τών στοιχείων, τών Ιστορικών γεγονότων. Μόνο Ετσι μπορούμε νά βρίσκουμε τήν έσωτερική σχέση τών γεγονότων καί νά έξηγοΰμε καθένα απ’ αυτά, ώστε δχι μόνο νά καταλαβαίνουμε τό παρελθόν καί τό παρόν, άλλά καί νά προβλέπουμε έπιστημονικά τό μέλλον. Γ ιά

την ίπ ιο τ η μ ο ν ιχ ή πρόβλεψ η.

Οί άστοί φιλόσοφοι καί κοινωνιολόγοι, πού άρνοΰνται τήν άντικειμενική νομοτέλεια τής κοινωνικής άνάπτυξης, πι­ στεύουν δτι είναι άδύνατη ή έπιστημονική πρόβλεψη τοΰ μέλ­ λοντος, ίσχυριζόμενοι δτι τό μέλλον έξαρτάται άπό τίς προ­ θέσεις καί τίς έπιθυμίες τών άνθρώπων, πού κανείς δέν μπορεϊ νά τίς προβλέψει άπό πριν. 'Ωστόσο, δπως είπαμε, τά σχέδια καί οί έπιθυμίες τών άνθρώπινων μαζών καθορίζονται άπό τίς άντικειμενικές συν­ θήκες τής ζωής τους. Γι* αυτό ή γνώση τών νομοτελειακών τάσεων άνάπτυξης τής σύγχρονης κοινωνίας μάς έπιτρέπε» νά προβλέπουμε καί τή μελλοντική πορεία τών γεγονότων. Γιατί τό μέλλον δέν πέφτει άπό τόν ουρανό, άλλά μόνο πρα­ γματοποιεί τίς δυνατότητες πού βρίσκονται στό παρόν. Βέβαια, ή γνώση τών νόμων άνάπτυξης τής κοινωνίας μας δίνει τή δυνατότητα νά προβλέπουμε μόνο τή γενική κα­ τεύθυνση τής Ιστορικής άνάπτυξης, δχι δμως καί τίς λεπτομέρειές της, τίς συγκεκριμένες μορφές της. Ή συγκεκριμένη μορφή καί ή χρονική διάρκεια πολλών κοινωνικών φαινομέ-

65

νυ»ν καθορίζονται άπό την Επίδραση πολλών τυχαίων περι­ στατικών, πού δέν μπορεΐ νά τά προβλέψει ούτε ό πιό μεγα­ λοφυή; άνθρωπο;. Ή πρόβλεψη δμως τής γενικής γραίιμή; τής άνάπτυξη; Εχει τεράστια πρακτική σημασία. Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς, Εδώ καί πάνω άπό Εναν αΙώνα, στήν περίοδο άκόμα τή ; ανοδική; άνάπτυξη; τοΰ καπιταλι­ σμού, προεΐπαν τήν άναπόφευκτη πτώση καί τόν όλεθρό τον, σάν άποτέλεσμα τών Εσωτερικών άντιθέσεων που Ενυπάρχουν σ' αυτόν. Αΰτή ή πρόβλεψη πραγματοποιείται απαράβατη στίς μέρες μας. Πολύ πρίν άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ό ’Ένγκελς προείπε τή δυνατότητα τής Εκρηξη; καί τών συνεπειών του. Έγραψ ε δτι «σάν άποτέλεσμα τού μελλοντικού παγκόσμιου πολέμου στήν Ευρώπη Οά άνατραποΰν πολλοί μονάρχες καί τά στέμματα Οά κατρακυλήσουν κατά δεκάδες, δτι θά γίνει πλή­ ρ η ; άποδιοργάνωση τοΰ μηχανισμού τοΰ Εμπορίου καί τή ; βιομηχανία; κτλ.». . . 'Ένα άποτέλεσμα — Εγραφε τότε ό Έ νγκελς — είναι απόλυτα αναμφισβήτητο: ή γενική Εξάν­ τληση καί ή δημιουργία τών προϋποθέσεων γιά τήν τελική νίκη τή ; έργατικής τάξη;»*. Καί πραγματικά, σάν άποτέλε­ σμα τοΰ πρώτου παγκόσμιου πολέμου, ή αλυσίδα τοΰ Ιμπε­ ριαλισμού Εσπασε στόν πιό άδΰνατο κρίκο της, στή Ρωσία, διτου ή έξουσία πέρασε στήν Εργατική τάξη. Πάνω άπό μισό αίώνα πρίν, ό Λένιν πρόβλεψε δτι έξαιτίας τή ; μετατόπισης τοΰ κέντρου τοΰ παγκόσμιου Επαναστα­ τικού συστήματο; προ; τήν ’Ανατολή, τό ρωσικό προλεταριά­ το θά γίνει ή πρωτοπορία τή; σοσιαλιστική; Επανάσταση;. Στήν περίοδο τοΰ πρώτου παγκόσμιου πολέμου ό Λένιν πρό­ βλεψε τή δυνατότητα νίκη; τού σοσιαλισμού αρχικά σέ μιά ή σέ μερικέ; χώρε;. Ή Ιστορία ΕπαλήΟευσε λαμπρά καί τίς δυό αυτές προβλέψεις. 01 μαρξιστές προεΐπαν Επανειλημμένα, πολλά χρό­ νια πρίν, διάφορα γεγονότα, δπως τή νίκη τοΰ Εθνικοαπελευθερωτικοΰ κινήματος στίς αποικιακές καί Εξαρτημένες χώρες, τή νίκη τή ; Επανάστασης στήν Κίνα, τήν κατάρρευση

^ 56

* Κ. Μάρς χαί Φ. 'Βνγχίλς, ·*Αλβ\γμ», τόμ. 21, 1β61, σ*λ.

τοΰ φασιστικού καθεστώτος στή Γερμανία, τή νίκη τών δη­ μοκρατικών χωρών, μέ έπικεφαλής τήν Ε Σ Σ Δ , στό δεύτβρ· παγκόσμιο πόλεμο καί πολλά δλλα. "Ολες αντές οί προβλέ­ ψεις έπαληθεύτηκαν, γιατί στηρίζονταν στήν άντικειμενική, αδστηρά έπιστημονική άνάλυση τής πραγματικότητας κάτ» από τό φώς τών κυριαρχικών της, νομοτελειακών τάσεων. ’Αντίθετα, άπειρες προφητείες τών άστών πολιτικών καί κοινωνιολόγων, γιά τόν άναπόφευκτο δλεθρο τοΰ σοσιαλισμού, γιά νέα άνθηση τοΰ καπιταλισμού κτλ., κατέρρευσαν Αξιο­ θρήνητα, γιατί παραγνώριζαν τούς νόμους τής πραγματικής Ιστορίας καί έπαιρναν τούς ευσεβείς πόθους γιά πραγμα­ τικότητα. Αύτή θά είναι καί ή μοίρα τών πολυάριθμων ση­ μερινών υστερικών, πού ισχυρίζονται δτι θά ερθει «κρίση τού κομμουνισμού* καί προβλέπουν τόν «δλεθρο τοΰ ανθρώπινου πολιτισμού». Ό ίστορικός δ ΐιο μ ό ς κ α ί ι; π ρ α κ τ ικ ή τον ίρ γ α τ ικ ο ΰ κινήμ ατος. Σάν έπιστήμη γιά τούς γενικούς νόμους άνάπτυξης τής κοινωνίας καί σά μέθοδος γνώσης τών κοινωνικών φαινομέ­ νων, ή υλιστική αντίληψη γιά τήν Ιστορία άποτελεΐ τή θεω­ ρητική βάση δλου τοΰ έπιστημονικοΰ κομμουνισμού, τής στρατηγικής καί τής τακτικής τών κομμουνιστικών κομ­ μάτων. Ό μαρξισμός - λενινισμός, αποδείχνοντας τή νομοτέλεια, τήν αναπόφευκτη αντικατάσταση τού καπιταλιστικού κινήμα­ τος άπό τό σοσιαλιστικό, έμβάλλει στους έργαζόμενους τή* πεποίθηση γιά τήν τελική νίκη τής μεγάλης τους υπόθεσης. Διδάσκει τό στέλεχος τού έργατικού κινήματος νά σκέπτεται πλατειά, νά συνδυάζει τά καθημερινά τρέχοντα συμφέροντα μέ τούς τελικούς σκοπούς της έργατικής τάξης, νά έξετάζει τά κοινωνικά γεγονότα στίς έσωτερικές τους σχέσεις, νά βλέ­ πει πίσω άπό τά διάφορα γεγονότα τήν πλατειά Ιστορική προοπτική. Ό δνθρωπος πού είναι έξοπλισμένος μέ τή γνώ­ ση τών νόμων τής κοινωνικής άνάπτυξης γίνεται συνειδητός μέτοχος τοΰ μεγάλου Ιστορικού άγώνα γιά τόν κομμουνισμό. Ταυτόχρονα ή ύλιστική διαλεκτική μέθοδος δδηγεΐ τους ανθρώπους νά κάνουν συγκεκριμένη άνάλυση κάθε δοσμένης

57

κατάστασης, τών Ιδιομορφιών τής κατάστασης σέ κάθε χώρα καί σέ δλο τόν κόσμο. Κάθε έπαναστατικό κόμμα τής έργατι­ κής τάξης είναι υποχρεωμένο νά δρα σέ Ιδιόμορφη κατά­ σταση, σέ είδικές έθνικές συνθήκες. Ή έπιτυχία τής δράσης του έξαρτάται σέ σημαντικό 6αθμό άπό τό πόσο σωστά καί ίπιστημονικά μπορεί νά έκτιμάει τίς Αντικειμενικές συνθήκες τοΰ αγώνα του, νά έπεξεργάζεται τούς σκοπούς καί τά μέσα του ανάλογα μέ τη συγκεκριμένη πορεία τών Ιστορικών γε­ γονότων. Κατέχω αύτή τή μέθοδο δέ σημαίνει μαθαίνω τίς αρχές καί τίς θέσεις τοΰ Ιστορικού υλισμού. Δέ χρειάζεται κόπος, Λ.χ., γιά νά θυμάται κανείς δτι ή σύγκρουση τών παραγα*γικών δυνάμεων καί τών παραγωγικών σχέσεων είναι ή 6άση τής κοινωνικής έπανάστασης. Δέ θά είχε καί μεγάλη αξία τό κόμμα τής έργατικής τάξης πού θά περιοριζόταν μόνο στή διαπίστωση αυτής τής γενικής αλήθειας καί δέ θά μελετού­ σε μέ ποιες συγκεκριμένες μορφές έκφράζεται αυτή ή σύγ­ κρουση στή δοσμένη χώρα, ποιός είναι ό συσχετισμός τών ταξικών δυνάμεων σ' αύτή κτλ. Κατέχω τήν υλιστική άντίλη­ ψη γιά τήν Ιστορία σημαίνει δτι άφομοιώνω τήν ουσία τής υλιστικής καί τής διαλεκτικής μεθόδου ανάλυσης τών κοινω­ νικών φαινομένων, μαθαίνω νά τήν έφαρμόζω στή μελέτη τών συγκεκριμένων συνθηκών άγώνα τής έργατικής τάξης σέ κά­ θε δοσμένη στιγμή, μαθαίνω νά γενικεύω τήν πλουσιότατη πρακτική πείρα τοΰ έπαναστατικοΰ κινήματος. Νά γιατί ή υλιστική άντίληψη γιά τήν Ιστορία καταλαμ­ βάνει τόσο σημαντική θέση στήν κοσμοθεωρία τών έπαναστατικών κομμάτων τής έργατικής τάξης, στήν κοσμοθεωρία κάθε συνειδητού μαχητή γιά τό σοσιαλισμό, κάθε άνθρώπου πού θέλει νά καταλάβει τούς νόμους τής κοινωνικής ανάπτυ­ ξης καί γνωρίζοντας τους νά υπηρετεί τήν πρόοδο καί ιό καλό δλης τής έργαζόμενης άνθρωπότητας.

2

01 τ ά ξ ε ι ς , ή πάλη τω ν τάξβΜν χ « ( τό κράτος

Ή κοινωνική ζωή διακρίνεται γιά τή μεγάλη της πολύ­ πλοκοτητα καί πολυμορφία. Στήν κοινωνία, στή διάρκεια τής Ιστορίας της, συγκρούονταν διάφορες, συχνά αντίθετες τά­ σεις πάρα πολλών ανθρώπων, γινόταν άγώνας Ανάμεσά τους, έμφανίζονταν καί λύνονταν οί πιό πολύμορφες αντιθέσεις. *0 άγώνας μέσα στήν κοινωνία συμπληρωνόταν μέ τίς συγκρού­ σεις άνάμεσα στούς λαούς καί στίς κοινωνίες, μέ τήν πάλη τους. Στήν Ιστορία έναλλάσσονταν άδιάκοπα περίοδοι έπανάστασης καί άντίδρασης, γρήγορης προόδου καί στασιμό­ τητας, ειρήνης καί πολέμου. Ό μαρξισμός Ιδοσε γιά πρώτη φορά τό μίτο τής ’Αριάδνης, πού έπιτρέπει νά Ανακαλύπτε­ ται ή νομοτέλεια μέσα σ’ αυτό τό φαινομενικό λαβύρινθο καί τό χάος, δηλαδή εδοσε τή θ ε ω ρ ί α τής πάλης τών τάξε ων. Μόνο μέ βάση αυτή τή θεωρία μπορούμε νά έξηγοΰμε τίς κρυφές κινητήριες αιτίες δλων τών σημαντικών γεγονό­ των καί μεταβολών πού συντελοΰνται στήν έκ μεταλλευτική κοινωνία. Γιά τήν έργατική τάξη αύτή ή θεωρία χρησιμεύει σάν έπιστημονική βάση τής τακτικής τοϋ Απελευθερωτικού της άγώνα.

1. Ή ούσία τών ταξικών διαφορών καί σχέσεων άνάμεσα στίς τάξεις. 0 1 Αντιθέσεις καί οΐ συγκρούσεις άνάμεσα στούς άνθρώ-

:jQ

«>υς διαφορετικής κοινωνική; θέση; δδήγησαν τού; πρωτο­ πόρους έπιστήμονες, πρίν άκόμα άπό τόν Μάρξ, στή σκέψη δτι ύπάρχουν διάφορες κοινωνικές τάξεις καί διεξάγεται πά­ λη μεταξύ τους. 0 1 αντιλήψεις τους δμως γιά τίς τάξεις ήταν έξαιρετικά άσαφείς καί αόριστες. Ά πό τά πολλά γνωρίσμα­ τα πού διακρίνουν τούς άνθρώπους τών διαφόρων τάξεων, οΐ έπιστήμονες αυτοί δέν μπόρεσαν νά ξεχωρίσουν τό βασικό καί τό αποφασιστικό. Έ τ σ ι οι αρχές πού πρότειναν γιά τή διαίρεση τή ; κοινωνίας σέ τάξεις δέν περιλάμβαναν τήν ον<τία τοΰ προβλήματος, συχνά ήταν αυθαίρετες καί τυχαίες. Αυτό χαρακτηρίζει σέ άκόμα μεγαλύτερο βαθμό τή σύγχρο­ νη άστική κοινωνιολογία. 0 1 αστοί κοινωνιολόγοι παραδέχονται δτι ή κοινωνία δέν είναι δμογενής, δτι άποτελεΐται άπό πολλά διαφορετικά στρώματα καί κοινωνικές δμάδες. Ποιά δμ(ος είναι ή βάση αΰτοΰ τοΰ διαφορισμοΰ; Σ ’ αυτό τό έρώτημα άπαντοΰν διαφορετι­ κά. Μερικοί κοινωνιολόγοι βάζουν σέ πρώτο πλάνο τό πνευ­ ματικό στοιχείο, τήν κοινότητα τής ψυχολογίας, τών θρη­ σκευτικών πεποιθήσεων κτλ. Είδαμε κιόλας δμως δτι ή κοινω­ νική συνείδηση τών άνθρώπων έξαρτάται άπό τό κοινωνικό τους Είναι. νΑλλοι κοινωνιολόγοι σάν βασική άρχή τής τα­ ξικής διαίρεση; θεωρούν τήν υλική ευημερία: τό μέγεθος τών είσοδημάτων, τίς συνθήκες κατοικίας κτλ. Τό μέγεθος δμως τών είσοδημάτων έξαρτάται άπό τό ποιά θέση κατέχει ή δοσμένη τάξη στήν κοινωνική παραγωγή, αν είναι κάτοχος τών μέσων παραγωγής ή καταπιεζόμενη, Εκμεταλλευόμενη τάξη. Ά πό αυτό έξαρτώνται καί δ ρόλος τη ; στήν πολιτική ζωή, καί τό μορφαπικό της έπίπεδο, καί ή ζωή της. Ά φοΰ ή βασική καί άποφασιστική πλευρά τ ή ; κοινωνι­ κής ζωής είναι ή υλική παραγωγή, τή βάση τής διαίρεσης τής κοινωνίας σέ τάξεις πρέπει νά τήν αναζητήσουμε στό *οιά θέση κατέχουν αυτές ή έκεΐνες οΐ όμάδες τών άνθρώπων στό σύστημα τής κοινωνικής παραγωγής, στίς σχέσεις τους μέ τά μέσα παραγωγής. Τόν πληρέστερο δρισμό τών τάξεων τόν Ιδοσε 4 Λένιν στήν έργασία του «Ή μεγάλη πρωτοπορία»: «Τάξεις όνομάζονται μεγάλες δμάδες άνθρώπων, πού διακρίνονται άπό τή θέση τους στό Ιστορικά συγκεκριμένο σύστημα κοινωνι­ κής παραγωγής, άπό τή σχέση τους (πού σέ μεγάλο βαθμό

θΟ

κατοχυρώνεται καί καθιερώνεται άπό τούς νόμους) πρός τά μέσα παραγωγής, άπό τό ρόλο τους στήν κοινωνική δργάνωση τής έργασίας καί, κατά συνέπεια, άπό τόν τρόπο είσ­ πραξης καί τό μέγεθος τοΰ μεριδίου τοΰ κοινωνικοΰ πλού­ του πού διαθέτουν. 0 1 τάξεις είναι όμάδες άνΟρώπων, πού ή μιά μπορεί νά Ιδιοποιείται τήν έργασία τής άλλης, χάρη στή διαφορά τής θέσης τους στό συγκεκριμένο σύστημα κοινωνι­ κής οικονομίας»*. Ούτε λοιπόν ή «θέληση τοΰ Οεοΰ», οΰτε οί άτομικές ιδιό­ τητες, δπως προσπαθούσαν πάντα νά άποδείξουν οι Ιδεολόγοι τών έκμεταλλευτικών τάξεων, άλλά τό γεγονός δτι οί Αν­ θρωποι άνήκουν σ’ αύτή ή έκείνη τήν τάξη έξηγεΐ τήν κυ­ ρίαρχη, προνομιούχα θέση όρισμένων καί τήν καταπίεση, τήν άνέχεια καί τήν ελλειψη δικαιωμάτων τών άλλων. Αύτό βέβαια δέ σημαίνει δτι, έκτός άπό τίς ταξικές, δλες οί άλλες διαφορές καί σχέσεις στήν κοινωνία δέν είναι ουσια­ στικές. Στήν πορεία τής Ιστορικής άνάπτυξης τής Ανθρω­ πότητας διαμορφώθηκαν πολύ σταθερές μορφές κοινωνικής κοινότητας, πού δέ συμπίπτουν μέ τήν ταξική διαίρεση. Τ έ­ τοια είναι, κυρίως, ή έΟνική κοινότητα, τό έθνος. Ή

τά ξ η χ α ΐ τό ΐϋ ν ο ς .

01 έθνικές σχέσεις διακρίνονται γιά τή μεγάλη τους στα­ θερότητα. Πάνω σ’ αύτή τή βάση οί άστοί κοινωνιολόγοι προσπαθούν συχνά νά παρουσιάσουν τίς έθνικές σχέσεις σά «φυσικές» σχέσεις, περισσότερο ουσιαστικές άπό τίς ταξικές σχέσεις. 'Ωστόσο αύτή ή άντίληψη είναι βαθειά λαθεμένη. Πρώτα - πρώτα οί έθνικές σχέσεις, δπως καί οί ταξικές, δέν είναι κάτι αΙώνιο. Είναι προϊόν μακρόχρονης ιστορικής άνάπτυξης. Οί μορφές κοινότητας τών άνθρώπων βρίσκον­ ται σέ στενή σχέση μέ τό χαρακτήρα τοΰ κοινωνικού συστή­ ματος καί άλλάζουν μαζί μ’ αύτό. Στό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα βασική μορφή κοινότητας τών άνθρώπων ήταν τό γ έ ν ο ς καί ή φ υ λ ή . Κύριο γνώρισμα, πού ξεχώριζε τά μέλη τοΰ γένους άπό τούς υπόλοιπους άνθρώπους, ήτατ ή

* Β. 1. Λένιν, «"Απαντα», τόμ. 29, « λ . 388.

χοινή τους καταγωγή, ή συγγένεια αίματος. Μέ τήν Αποσύν­ θεση τοΰ πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος ή σταθερότητα τών γενών καί τών φυλών κλονιζόταν σιγά - σιγά, καί ή ση­ μασία τών δεσμών τοΰ αίματος έξασθενοΰσε. Σάν αποτέλε­ σμα ανάμιξης μερικών φυλετικών ένώσεων δημιουργήθηκαν οί έ θ ν ό τ η τ ε ς. 0 1 δνθρωποι πού ανήκουν σέ μιά έθνότητα δέ συνδέονται πιά ό ενας μέ τόν άλλον μέ δεσμούς συγγένειας, τά κοινά γνωρίσματα πού τούς χαρακτηρίζουν (κοινότητα γλώσσας, έδάφους, πολιτισμού) Ιχουν κοινωνική, Ιστορική προέλευση. Ωστόσο ή ένότητα τής έθνότητας είναι Ακόμα έξαιρετικά Ασταθής. Στίς συνθήκες τοΰ δουλοκτητι­ κού καί τοΰ φεουδαρχικού συστήματος δέν μπορούσε νά υπάρ­ χει ένότητα οίκονομικής ζωής, πού είναι απαραίτητη προϋπό­ θεση γιά μιά σταθερή έδαφική ένότητα καί γιά σταθερή κοι­ νότητα πολιτισμού. Μόνο στήν έποχή τής έγκαθίδρυσης τοΰ καπιταλισμού, πού έκμηδενίζει τό φεουδαρχικό κατακερμα­ τισμό καί δδηγεΐ στό σχηματισμό μιας ένιαίας έθνικής Αγο­ ράς, δημιουργούνται οί Αναγκαίες προϋποθέσεις γιά τή με­ τατροπή τών έθνοτήτων σέ εθνη. Τήν έθνική κοινότητα τών Ανθρώπων δέν πρέπει νά τήν ταυτίζουμε μέ τήν έννοια τής φ υ λ ή ς , δπως κάνουν πολ­ λοί Αστοί κοινωνιολόγοι. Διαίρεση σέ φυλές είναι ή διαίρεση τών Ανθρώπων σύμφωνα μέ τά κληρονομικά γνωρίσματα τής δομής τοΰ σώματός τους. Ά πό μιά σειρά γνωρίσματα (χρώ­ μα δέρματος, σχήμα κρανίου, μαλλιά κτλ.), ή έπιστήμη δια­ κρίνει τρεις βασικές φυλές: τήν εύρωπαιοειδή (ή λευκή), τή νεγροειδή (ή μαύρη) καί τή μογγολοειδή (ή κίτρινη). Σ έ διάκριση Από τήν έθνική κοινότητα, τά φυλετικά γνωρί­ σματα Ιχουν βιολογικό χαρακτήρα καί σχηματίστηκαν υστέ­ ρα Από μακρόχρονη προσαρμογή τοΰ Ανθρώπινου όργανι<τμοΰ στίς συγκεκριμένες φυσικές συνθήκες. Στήν ίδια φυλή Ανήκουν διάφορα εθνη. ’Από τήν αλλη μεριά, μέσα στό ίδιο έθνος, υπάρχουν πολλές φορές άνθρωποι μέ διάφορα φυλετι­ κά γνωρίσματα (π.χ. νέγροι, λευκοί καί Ινδιάνοι σέ μερικές χώρες τής Λατινικής ’Αμερικής). Δέν υπάρχει έσωτερική σχέση οΰτε άνάμεσα στή φυλή καί στή γλώσσα. Ή άγγλική γλώσσα, π.χ., στίς ΗΠΑ είναι μητρική καί γιά τούς λευκούς καί γιά τούς νέγρους. Γ ι’ αυτό εννοιες δπως «τευτονική ή Αγγλοσαξονική φυλή* είναι άπλούστατα παράλογες. Ό Ισχυ-

ρισμής τών ρατσιστών δη δήθεν δρισμένες φυλές ή Εθνη εί­ ναι άνώτερα άπό δλλα καί δτι δήθεν οί «έγχρωμοι» λαοί είναι κατώτεροι σέ Ικανότητες άπό τή «λευκή* φυλή, άπορρίπτεται τόσο άπό τά στοιχεία της έπιστήμης, δσο καί άπό τήν πείρα τής παγκόσμιας ιστορίας, πού αποδείχνει δτι δλοι οΐ λαοί τής υδρογείου είναι Ικανοί γιά τή δημιουργία πολιηστικών άξιων καί δτι ή έκταση τής συμβολής τους στόν παγ­ κόσμιο πολιτισμό καθορίζεται δχι άπό τό χρώμα τοΰ δέρμα­ τος ή τή μορφή τοΰ κρανίου, άλλά άπό τίς Ιδιομορφίες τής Ιστορικής τους άνάπτυξης. Ποιά λοιπόν είναι τά γνωρίσματα τοΰ έθνους; Στή μαρ­ ξιστική φιλολογία μέ τόν δρο έθνος έννοοΰμε συνήθως μιά Ιστορικά διαμορφωμένη σταθερή κοινότητα άνθρώπων1, πού δημιουργεΐται μέ δάση τήν κοινότητα τής γλώσσας, τοΰ έδάφους, τής οικονομικής ζωής καί τής ψυχοσύνθεσης, καί έκδηλώνεται μέ τήν κοινότητα τοΰ πολιτισμού. Ή έθνική κοινότητα δέν μπορεΐ νά καταργήσει τίς τα­ ξικές διαφορές μέσα στό έθνος. ’Αντίθετα, αυτές οί διαφορές διαποτίζουν δλη του τή ζωή καί τό χωρίζουν σέ έχθρικά μέ­ ρη. Έ τ σ ι ή έθνική κοινότητα δέν άποκλείει καθόλου τόν τα­ ξικό άνταγωνισμό, καί χωρίς νά τό έχουμε ύπόψη αΰτό δέν μπορούμε νά καταλάβουμε σωστά καί τό ίδιο τό έθνικό κί­ νημα. Ά πό τήν δλλη μεριά, ή ταξική άλληλεγγνη ξεπερνάει τά πλαίσια τοΰ ξεχωριστού έθνους. Οί άμερικανοί, οί γερμανοί καί οί γάλλοι καπιταλιστές μιλάνε διαφορετικές γλώσσες. “Ολους δμως αυτούς τούς συνδέει τό γεγονός δτι άνήκουν στήν ίδια τάξη, καί αυτό τούς συσπειρώνει κατά τού σοσια­ λισμού, κατά τοΰ έργατικοΰ κινήματος καί τοΰ έθνικοαπελευ­ θερωτικού άγώνα τών άποικιακών λαών. Ακριβώς τό ϊδιο καί οί έργάτες άνήκουν σέ διαφορετικές έθνότητες καί φυλές, δ­ μως πρίν άπ’ δλα είναι προλετάριοι, καί αύτό καθορίζει τήν κοινότητα τών διεθνιστικών συμφερόντων, τών σκοπών καί της Ιδεολογίας τους, πράγμα πού κάνει τίς άλλες διαφορές νά υποχωρούν στό πίσω πλάνο. 01 συνειδητοί έργάτες, νοιώ­ θοντας δτι οί έχθρικές διχόνοιες καί ή άπομόνωση παραβλά­ πτουν τά διεθνιστικά συμφέροντα τής έργατικής τάξης, διε­ ξάγουν άγώνα έναντίον δποιασδήποτε μορφής έθνικής ή φνλετικής διάκρισης.

β*

Ή δ ια ίρ εσ η τής κ ο ιν ω ν ία ς σέ τ ά ξ εις π ρ ο σω ριν ό φ αινόμ ενο.

είν α ι ισ τορικό

Οί ίδεολόγοι τών εϋπορων τάξεων, δικαιολογώντας την κοινωνική ανισότητα, προσπαθούσαν πάντα νά τήν παρου­ σιάζουν σάν αιώνιο, αναπόσπαστο γνώρισμα κάθε Ανθρώπι­ νης κοινωνίας. Αύτό δέν είναι σωστό. Ή διαίρεση τής κοι­ νωνίας σέ εκμεταλλευτές καί σέ έκμεταλλευόμενους δέν υπήρ­ χε στό πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα καί έξαφανίζεται όριοτικά στίς συνθήκες τοΰ σοσιαλισμού. Ή έμφάνιση τών τάξεων συνδέεται αμεσα μέ τήν ατομι­ κή Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, πού κάνουν δυνατή τήν έκμετάλλευση ανθρώπου άπό άνθρωπο, τήν ιδιοποίηση άπό μιά όμάδα άνθρώπων τής έργασίας τών άλλων. Γιά όρισμένο στάδιο άνάπτυξης ή διαίρεση τής κοινω­ νίας σέ τάξεις ήταν αναπόφευκτη καί ιστορικά αναγκαία. "Όσο ή Ανθρώπινη έργασία ήταν άκόμα τόσο λίγο παραγω­ γική, ώστε άφηνε μόνο άσήμαντο περίσσευμα πάνω Από τά αναγκαία μέσα γιά τή ζωή, τονίζει ό Ένγκελς, ώς τότε ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, ή διεύρυνση τών σχέ­ σεων, ή άνάπτυξη τοΰ κράτους καί τοΰ δικαίου, ή δημιουρ­ γία τής τέχνης καί τών έπιστημών ήταν δυνατό νά γίνουν μό­ νο χάρη στόν έντεινόμενο καταμερισμό τής έργασίας, πού βίχε σά βάση τό μεγάλο καταμερισμό τής έργασίας άνάμεσα στίς μάζες, πού Ασχολούνταν μέ τήν Απλή χειρωνακτική έρ­ γασία, καί στούς λίγους προνομιούχους, πού καθοδηγούσαν τούς έργαζόμενους, άσχολοΰνταν μέ τό έμπόριο, τίς κρατικές υποθέσεις καί άργότερα μέ τήν έπιστήμη καί τήν τέχνη*. Γι* αύτό ή τάξη πού ήταν έπικεφαλής τής κοινωνίας δέν Αφηνε βέβαια καμιά ευκαιρία γιά νά έπιβάλλει στίς έργαζόμενες μά­ ζες δλο καί πιό μεγάλη έργασία πρός δφελός της. “Οταν δμως ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων Iβαλε στήν κοινωνία σάν άμεσο καθήκον τήν Αντικατάσταση τής Ατομικής Ιδιοκτησίας μέ τήν κοινωνική, καί τήν κατάρ­ γηση τών σχέσεων έκμετάλλευσης, έξαφανίζεται καί τό ϊδα-

* Φ. Ένγκ*λς, «'Anm - ΚτΑρννγχ», 1/957, ο*λ. 170.

64

φος γιά τήν ύπαρξη τών τάξεων. Ή διατήρηση τών τάξεων 8χι μόνο γίνεται περιττή, άλλά καί μετατρέπεται σέ έμπόδιο γιά τήν παραπέρα άνάπτυξη τής κοινωνίας. Στή σοσιαλιστική κοινωνία δέν υπάρχουν πιά έκμεταλλευτικές τάξεις, οί σχέσεις άνάμεσα στίς τάξεις τών έργατών καί τών άγροτών είναι σχέσεις δύο φιλικών τάξεων, πού άποκλείουν τήν έκμετάλλευση, τήν κυριαρχία τής μιας τά­ ξης πάνω στήν άλλη. ’Αρχίζει ή έποχή τής έξάλειψης καί τών άλλων διαφορών άνάμεσα στίς τάξεις. Τέ?Λς, μέ τό πέ­ ρασμα στόν κομμουνισμό, οί τάξεις έξαφανίζονται. Έ τ σ ι, ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ άνταγωνιστικές τά­ ξεις, ή έχΟρότητα άνάμεσά τους, είναι αναπόσπαστο γνώρι­ σμα μόνο τής έποχής πού κυριαρχεί ή ατομική ιδιοκτησία. Ή

τ α ξ ικ ή δ ιά β ΰ ρ ω σ η τής κοιν ω ν ία ς.

’Ανάλογα μέ τή θέση τους στήν κοινωνία οί τάξεις διαι­ ρούνται σέ βασικές καί μή βασικές. Β α σ ι κ έ ς όνομάζονται οί τάξεις πού χωρίς αυτές είναι άδύνατο νά υπάρχει ό κυρίαρχος στήν κοινωνία τρόπος παραγωγής καί πού δημιουργοΰνται άκριβώ; άπό αύτό τόν τρόπο παραγωγής. Σ τή δουλοκτητική κοινωνία αύτές οί τάξεις είναι οί δουλοκτήτες καί οί δούλοι, στή φεουδαρχική οί φεουδάρχες καί οί δουλο­ πάροικοι, στήν άστική οί καπιταλιστές καί οί έργάτες. Πρό­ κειται, λοιπόν, γιά τάξεις πού άπ’ αύτές ή μιά είναι ιδιοκτή­ της τών βασικών μέσων παραγωγής καί βρίσκεται στήν έξουσία καί ή αλλη άποτελεϊ τό βασικό τμήμα τών έκμεταλλευομένων. Οί σχέσεις άνάμεσα σ’ αύτές τίς τάξεις είναι πάντα άνταγωνιστικές, γιατί στηρίζονται σέ άντίθετα συμφέροντα. Ό καπιταλιστής, π.χ., 2χει συμφέρον νά υποχρεώνει τόν έργάτη νά παράγει δσο τό δυνατό περισσότερο καί νά τόν πλη­ ρώνει δσο τό δυνατό λιγότερο. Ό έργάτης, φυσικά, εχει έν­ τελώς άντίθετο συμφέρον. Ή άσυμφωνία τών οικονομικών συμφερόντων τών ανταγωνιστικών τάξεων γεννάει άνειρήνευτο άγώνα άνάμεσά τους. «Ό έλεύθερος καί ό δούλος, ό πα­ τρίκιος καί ό πληβείος, δ φεουδάρχης καί δ δουλοπάροικος, ό μάστορας καί ό παραγιός, μέ λίγα λόγια, δ καταπιεστής καί δ καταπιεζόμενος, βρίσκονται σέ αιώνιο άνταγωνισμό δ ?νας μέ τόν δλλο, διεξάγουν άδιάκοπη, πότε καλυμμένη καί

65 6

πότε φανερή σκληρή πάλη, πού πάντα λήγει μέ τόν έπανασταχικό μετασχηματισμό δλου τοΰ κοινωνικοΰ οίκοδομήματος ή μέ τόν κοινό δλεΟρο τών μαχομένων τάξεων»*. Εκτός δμως άπ’ αυτές τίς βασικές τάξεις, στήν έκμεταλλευτική κοινωνία υπάρχουν καί άλλες, μ ή β α σ ι ­ κές τάξεις. Στή δουλοκτητική, π.χ., κοινωνία υπήρ­ χαν οί έλεύΟεροι άγρότες καί οί χειροτέχνες, στήν καπιταλι­ στική κοινωνία, έκτός άπό τήν άστική καί τήν έργατική τά- ξη, υπάρχει καί ή άγροτιά, σέ πολλές χώρες καί οί γαιοκτή­ μονες κτλ. Ή ύπαρξη αύτών τών μή βασικών τάξεων με τά Ιδιαιτέρά τους συμφέροντα, παράλληλα μέ τήν ύπαρξη καί διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων (π.χ. τής διανόησης), κά­ νει έξαιρετικά πολύπλοκη τήν εικόνα τών ταξικών άμοιβαίων σχέσεων. Οί τ ά ξ εις τής ά α τ ικ ή ς κ ο ιν ω ν ία ς. Οί βασικές τάξεις τής άστικής κοινωνίας είναι ο I κ απ ι τ α λ ι σ τ έ ς (άστική τάξη) κ α ί ο ΐ μ ι σ θ ω ­ τ ο ί έ ρ γ ά τ ε ς (προλεταριάτο). Ή άστική τάξη είναι ή τάξη τών Ιδιοκτητών τών βασι­ κών μέσων παραγωγής, πού ζεϊ μέ τήν έκμετάλλευση τής μι­ σθωτής έργασίας τών έργατών. Αυτή είναι ή κυρίαρχη τά­ ξη τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Ή άστική τάξη στήν έποχή της Επαιξε προοδευτικό ρό­ λο στήν άνάπτυξη τής κοινωνίας γιατί ήταν έπικεφαλής τοΰ άγώνα κατά τών ξεπερασμένων φεουδαρχικών σχέσεων. Στό κυνηγητό τοΰ κέρδους καί μέ τόν άκράτητο άνταγωνισμό, ή άστική τάξη δημιούργησε πολύ Ισχυρές παραγωγικές δυνά­ μεις. 'Όσο δμως άναπτύσσονταν οί άντιθέσεις τοΰ καπιταλι­ σμού, ή άστική τάξη άπό προοδευτική τάξη μετατράπηκε σέ αντιδραστική, καί ή κυριαρχία της ίγινε ή βασική τροχοπέ­ δη γιά τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας. Δημιουργός τοΰ κολοσσιαίου πλούτου, πού Ιδιοποιείται ή άστική τάξη, είναι ή έργατική τάξη — ή βασική παραγωγι­ κή δύναμη τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Αυτή ή τάξη δμως

• Κ. Άάφί καί Φ. Έ νγχβλ ς, « Ά πα ντα ., τ φ - 4, 1£>δό, <χΧ. 434.

66

δέν ?χει Ιδιοκτησία στά μέσο παραγωγής καί είναι Υποχρεω­ μένη νά πουλάει στόν καπιταλιστή τήν έργατική της δύναμη. "Οσο Αναπτύσσεται ό καπιταλισμός, αυξάνει καί δ πλού­ τος τών μεγαλύτερων καπιταλιστών, ταυτόχρονο δμως αυξά­ νει καί ή καταπίεση καί ή αγανάκτηση τής έργατικής τάξης, «πού διδάσκεται, ένώνεται καί όργανώνεται άπό τό μηχανι­ σμό τής ίδιας τής πορείας τής καπιταλιστικής παραγωγής» (Μ ά ρξ)*. Έ τ σ ι, μέ τήν άνάπτυξη τοϋ καπιταλισμού, άναπτύσσεται καί δ νεκροθάφτης του, ή έργατική τάξη, πού είναι δ φορέας τοϋ νέου, Ανώτερου, σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής. Σ έ καμιά δμως καπιταλιστική χώρα τό σύνολο τής κοι­ νωνίας δέν άνάγεται μόνο σ’ αυτές τίς δυό τάξεις. Καπιτα­ λισμός σέ τέτοια «καθαρή μορφή» πουθενά δέν υπήρχε καί δέν υπάρχει. Τό κεφά?ναιο εισχωρεί σέ δλους τούς κλάδους τής λαϊκής οικονομίας καί τούς Αναπλάθει, ποτέ δμως δέν έκμηδενίζει έντελώς τήν παλιά οικονομική διάρθρωση. Γι* αυτό σέ πολλές Αστικές χώρες διατηρείται ή μεγάλη γαιοκτησία τών τσιφλικάδων. Οί τσιφλικάδες Αναδιοργανώ­ νουν τήν οίκονομία στά κτήματά τους μέ καπιταλιστικό τρό­ πο, στήν κατάλληλη ευκαιρία αποκτούν βιομηχανικές έπιχειρήσεις, γίνονται μέλη μετοχικών έταιριών, μετατρέπονται σέ καπιταλιστές. Πολλοί εκπρόσωποι τής τάξης τών τσιφλικά­ δων μπαίνουν στόν κρατικό μηχανισμό, καθώς καί στό στρα­ τό καί τό στόλο καί καταλαμβάνουν ηγετικές θέσεις. Τά συμ­ φέροντα, οί αντιλήψεις καί οί πολιτικές τους τάσεις κάνουν τούς μεγάλους τσιφλικάδες νά προσχωρούν συνήθως στό πιό Αντιδραστικό τμήμα τής Αστικής τάξης, καί άποτελούν κυ­ ρίως ενα Από τά προπύργια τοΰ φασισμού (σάν παράδειγμα μπορούν νά χρησιμεύσουν οί πρώσσοι τσιφλικάδες - γιοΰγκερς στή Γερμανία). Ά πό τή φεουδαρχική κοινωνία στήν καπιταλιστική περ­ νάει καί ή Α γ ρ ο τ ι ά . “Αν έξαιρέσουμε τό πιό πλού­ σιο στρώμα της (τήν άστική τάξη τού χωριοΰ, τούς κουλά­ κους), ή Αγροτιά είναι τάξη έκμεταλλευόμενη. Ή έκμετάλ-

• Κ. Η4?Ε. «KwpfUcuo», ι φ . λ, 1S66, « λ . 766.

67

λευση τών άγροτών παίρνει διάφορες μορφές: ένοίκιο πού πληρώνεται στόν τσιφλικά, ληστρικά δάνεια καί πιστώσεις πού τούς δίνουν οΐ καπιταλιστές, άμεση έκμετάλλευαη τής έρ­ γασίας τών φτωχών άγροτών, πού είναι υποχρεωμένοι νά δουλεύουν στά χωράφια τών τσιφλικάδων καί τών κουλάκων κτλ. 0 1 μάζες τών άγροτών είναι υποχρεωμένες νά πληρώ­ νουν φόρους στούς μεγάλους καπιταλιστές, άκόμα καί μέ τή μορφή υψηλών τιμών στά βιομηχανικά έμπορεύματα πού άγοράζουν. Οί άγρότες πού δουλεύουν σέ δική τους γή, μαζί μέ τούς έπαγγελματίες, τούς μικρέμπορους καί τούς βιοτέχνες, άποτελοϋν τό άρκετά πολυάριθμο στρώμα τής μ ι κ ρ ο α σ τ ι ­ κής τάξης. Σ ’ αυτήν άνήκουν άτομα πού έχουν στήν ιδιοκτησία τους μικρά μέσα παραγωγής, άντίθετα δμίος άπό τήν άστική τάξη δέ ζοΰν μέ τήν έκμετάλλευση τής ξένης έρ­ γασίας. Οί μικροαστοί καταλαμβάνουν στήν καπιταλιστική κοινωνία μιά ένδιάμεση θέση. Σάν άτομικοί ιδιοκτήτες συγ­ γενεύουν μέ τήν άστική τάξη, σάν έκπρόσωποι δμως τών στρωμάτων πού ζοΰν άπό τή δική τους έργασία καί ύφίστανται τήν έκμετάλλευση τής άστικής τάξης συγγενεύουν μέ τούς έργάτες. Αύτή ή ένδιάμεση θέση τών μικροαστών τούς κάνει νά παίρνουν άσταθή, ταλαντευόμενη θέση στήν ταξική πάλη. "Οσο άναπτύσσεται ή βιομηχανία, ή τεχνική καί ό πολι­ τισμός, στήν καπιταλιστική κοινωνία δημιουργεΐται τό πλατύ στρώμα τής δ ι α ν ό η σ η ς , δηλ. τών άνθρώπων τής πνευματικής έργασίας (μηχανικοί, τεχνικοί, δάσκαλοι, για­ τροί, υπάλληλοι, έπιστήμονες, συγγραφείς κτλ.). Ή διανόη­ ση δέν είναι αυτοτελής τάξη, άλλά ιδιαίτερο κοινωνικό στρώ­ μα, πού ζεΐ πουλιόντας τήν πνευματική του έργασία. Ή δια­ νόηση σχηματίζεται άπό διάφορα στρώματα τής κοινωνίας, κυρίως δμως άπό τίς εύπορες τάξεις καί μόνο &ς Ενα βαθμό άπό τούς έργαζόμενους. Ά πό τήν άποψη τής υλικής της θέ­ σης καί τοΰ τρόπου τής ζωής της ή διανόηση δέν είναι ομοι­ ογενής. Τά ανώτερα στρώματά της — άνώτεροι υπάλληλοι, διακεκριμένοι δικηγόροι κ.α. — πρόσκεινται πρός τούς κα­ πιταλιστές καί τά κατώτερα πρός τίς έργαζόμενες μάζες. Τό πρωτοπόρο τμήμα τής διανόησης, δσο άναπτύσσεται ή ταξι­ κή πάλη στήν καπιταλιστική κοινωνία, περνάει στίς θέσεις

68

τοΰ μαρξισμού - λενινισμού καί παίρνει μέρος στόν έπανα­ στατικό αγώνα τής έργατικής τάξης. Στήν αστική κοινωνία υπάρχει καί αλλο Ενα στρώμα, τά έκπεσμένα άπό κάθε τάξη στοιχεία — οί λοΰμπεν προλετά­ ριοι— τά «κατακάθια» τής καπιταλιστικής κοινωνίας: κα­ κοποιοί, λωποδύτες, ζητιάνοι, πόρνες, κτλ. Αυτό τό στρώμα συμπληρώνεται αδιάκοπα άπό ατομα διαφόρων τάξεων, πού τά ρίχνουν στά «κατακάθια» οΐ συνθήκες τοΰ καπιταλισμού. 0 1 αναρχικοί ισχυρίζονταν δτι τό λοΰμπεν προλεταριάτο είναι τό πιό έπαναστατικό στοιχείο τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Ή Ιστορία δμως τού τελευταίου αιώνα άπόδειξε τήν πλήρη δρθότητα τών απόψεων τοΰ Μάρξ καί τοΰ Ένγκελς πού χα­ ρακτήριζαν τό λοΰμπεν προλεταριάτο σάν στρώμα, πού, έξαιτίας τής θέσης του στή ζωή, είναι διατεθειμένο νά πουλιέται καί νά γίνεται δργανο γιά αντιδραστικές ραδιουργίες*. Στή χιτλερική Γερμανία οΐ έγκληματίες μπήκαν μαζικά στίς φα­ σιστικές όργανώσεις, στά τάγματα έφόδου καί στά “Ες - Έ ς . Σ τίς ΗΓΙΑ οί συμμορίες τών γκάγκστερς χρησιμοποιούνται πλατειά γιά τήν καταπίεση τών έργατών, τών νέγρων καί τών προοδευτικών παραγόντων. Γιά νά χαρακτηρίσουμε τίς τάξεις καί τά στρώματα τής καπιταλιστικής κοινωνίας πρέπει νά εχουμε ΰπόψη καί τίς διαφορές πού υπάρχουν μεταξύ τους. Είναι Ιδιαίτερα ουσια­ στικές οί διαφορές άνάμεσα στή μονοπωλιακή καί στή μή μονοπωλιακή άστική τάξη (καί στίς άποικίες άνάμεσα στήν έθνική άστική τάξη καί στά στρώματα τής άστικής τάξης πού είναι συνεργάτες τών άποικιοκρατών). Αύτές οί διαφο­ ρές πού βάθυναν αρκετά στίς μέρες μας, παίζουν, δπως θά δούμε, μεγάλο ρόλο στήν πολιτική ζωή τής σύγχρονης άστι­ κής κοινωνίας. Έ τ σ ι, ή άστική κοινωνία παρουσιάζει μιά έξαιρετικά πο­ λύπλοκη καί πολύμορφη εικόνα ταξικών διαφορών καί σχέ­ σεων. Ή σαφής κατανόησή τους είναι απαραίτητη προϋπό­ θεση γιά τή σο)στή πολιτική καί τακτική τής έργατικής τά­ ξης καί τού κόμματός της. Λέν είναι δμως λιγότερο σημαν­ τικό νά βλέπουμε πίσω απ’ δλες αύτές τίς πολυμορφίες τή

* Κ. Μόρς ra i Φ. Ένγχ^Χς, «'Arawt®·, κίμ. 4, 1Θ55, α&λ. 434.

69

βασική ταξική Αντίθεση τής Αστικής κοινωνίας — τήν Αντα­ γωνιστική Αντίθεση Ανάμεσα στήν Εργατική τάξη καί στήν Αστική. Ά πό τήν όπτική γωνία αυτής τής Αντίθεσης πρέπει νά Εξετάζουμε δλα τά κοινωνικά φαινόμενα. Όποιεσδήποτε μεταβολές κι δν ΰποστεΐ ό καπιταλισμός, δσο κι δν γίνει πιό πολύπλοκη ή ταξική του διάρθρωση καί οί Αμοιβαίες σχέ­ σεις Ανάμεσα στίς τάξεις, θά έξακολουθεΐ νά είναι κοινωνία έκμετάλλευσης. Καί σέ μιά τέτοια κοινωνία, οΐ βασικές σχέ­ σεις άνάμεσα στίς τάξεις είναι σχέσεις ανειρήνευτης πάλης Ανάμεσα στούς έκμεταλλευτές καί στούς Εκμεταλλευόμενους.

2. Τό κράτος σάν δργανο ταξικής κυριαρχίας. Ή μαρξιστική - λενινιστική θεωρία γιά τίς τάξεις καί τήν πάλη τών τάξεων μάς δίνει τό κλειδί γιά τήν κατανόηση τοΰ κράτους, πού είναι Ενα άπό τά πιό σύνθετα φαινόμενα τής ζωής τής Ανθρώπινης κοινωνίας, Εξηγεί Επιστημονικά τήν ουσία του, τήν προέλευση καί τήν Ανάπτυξή του, τήν αντικατάσταση όρισμένων κρατών Από αλλα, τόν Αναπόφευ­ κτο μαρασμό τοΰ κράτους. Ή

π ρ ο έΐε ν ο η κ α ί

ο ν ο ία τον κ ρ ά τ ο υ ς .

Ή Ιστορία Αποδείχνει δτι ή γένεση τοΰ κράτους συνδέε­ ται μέ τήν έμφάνιση τών τάξεων. Στά πρώτα στάδια Ανάπτυ­ ξης τής ανθρωπότητας, στό κοινοτικό Αταξικό σύστημα τών γενών, δέν υπήρχε κράτος. 0 1 λειτουργίες διεύθυνσης τών κοινωνικών υποθέσεων Εκπληρώνονταν άπ’ τήν ίδια τήν κοι­ νωνία. Μετά τήν Εμφάνιση δμως τής άτομικής Ιδιοκτησίας καί μαζί της καί τής οίκονομικής άνισότητας, ή κοινωνία χωρί­ στηκε σέ Εχθρικές τάξεις, καί ό τρόπος διεύθυνσης τών κοι­ νωνικών υποθέσεων δλλαξε ριζικά. Αύτά τά ζητήματα δέν μπορούσαν πιά νά λύνονται μέ βάση τήν δμόφωνη θέληση δλης τής κοινωνίας ή τής πλειοψηφίας της. 0 1 Εκμεταλλευτι­ κές τάξεις κατέλαβαν τήν κυρίαρχη θέση. Οί τάξεις αυτές, μ’ δλο πού άποτελοΰσαν Ασήμαντη μειοψηφία τής κοινωνίας,

70

μπόρεσαν νά διατηρήσουν τό καθεστώς πού τούς συνέφερε μόνο καί μόνο γιατί, έκτός άπό τίς οίκονομικές τους δυνά­ μεις, στηρίζονταν καί στήν άμεση καταπίεση. Γ ι’ αυτό τό οκοπό χρειαζόταν ειδικός μηχανισμός: ένοπλα τμήματα άν­ θρώπων (στρατός, άστυνομία), δικαστήρια, φυλακές κτλ. ’Επικεφαλής αΰτοΰ τοΰ μηχανισμού καταπίεσης μπήκαν άν­ θρωποι πού δέν έκφράζανε τά συμφέροντα δλης τής κοινω­ νίας, άλλά μόνο τής έκμεταλλευτικής μειοψηφίας. Έ τ σ ι δημιουργήθηκε τό κράτος πού είναι μηχανισμός γιά τή διατή­ ρηση τής κυριαρχίας μιας τάξης πάνω στίς άλλες. Μέ τή βοήθεια αύτοΰ τοΰ μηχανισμού ή οικονομικά κυ­ ρίαρχη τάξη έδραιώνει τό κοινωνικό σύστημα πού τή συμ­ φέρει καί κρατάει μέ τή 6ία μέσα στά πλαίσια τοΰ δοσμένου τρόπου παραγωγής τούς ταξικούς της άντιπάλους. Γ ι’ αυτό στήν έκμεταλλευτική κοινωνία τό κράτος άπό τήν ουσία του είναι πάντα δικτατορία τής τάξης ή τών τάξεων τών έκμεταλλευτών. Σ έ σχέση μέ δλη τήν κοινωνία γενικά, τό ταξικό κράτος είναι δργανο διεύθυνσης καί διοίκησης άπό μέρους τής κυρίαρχης τάξης, σέ σχέση δμως μέ τούς άντιπάλους αυτής τής τάξης (στήν έκμεταλλευτική κοινωνία σέ σχέση μέ τήν πλΐΐοψηφία τοΰ πληθυσμού) είναι δργανο καταπίεσης καί βίας. Τό κράτος λοιπόν είναι άποτέλεσμα άνειρήνευτων ταξι­ κών άντιθέσεων. «Εμφανίζεται δπου, δταν καί στό βαθμό πού οί ταξικές άντιθέσεις δ έ ν μποροΰν νά συμφιλιω­ θούν»*. Πολιτική έξουσία τής οικονομικά κυρίαρχης τάξης, αυτή είναι ή ούσία τοΰ κράτους, δ χαρακτήρας τών σχέσεων του μέ τήν κοινωνία. Έ κτός άπό αΰτά δμως τό κράτος ίχει καί αλλα γνωρίσματα. Γιά κράτος μπορούμε νά μιλάμε μόνο δταν ή πολιτική έξουσία αύτης ή έκείνης τής τάξης έκτείνεται σέ όρισμένο ϊ δ α φ ο ς καί στόν π λ η θ υ σ μ ό πού ζεϊ έκεΐ, τους πολίτες ή τούς υπηκόους. Ή έκταση τοΰ έδάφους, καθώς καί ό αριθμός καί ή σύν­ θεση τοΰ πληθυσμού, μποροΰν, βέβαια, νά έπηρεάσουν τή δύ­ ναμη τοΰ κράτους καί σέ πολλές περιπτώσεις καί τή μορφή

* Β. I. Λί*ι·ν, «Άπαντα», τόμ. 26, οβλ. 368 - 360. 71

τής διάρθρωσής του. Ή ουσία δμως τοΰ κράτους δέν καθορί­ ζεται άπό αΰτά τά γνωρίσματα, άλλά άπό τόν ταξικό του χα­ ρακτήρα. 01 τ ύ π οι κ α ί ο ί μορφ ές τον χ ρά το ν ς. Τά κράτη, τόσο τά προηγούμενα δσο καί τά σημερινά, παρουσιάζουν μιά ποικιλόμορφη εικόνα: τά άρχαΐα δεσποτικά κράτη στήν ’Ασσυρία, στή Βαβυλιονία, στήν Αίγυπτο, οί άρχαΐες έλληνικές δημοκρατίες, ή Ρωμαϊκή αύτοκρατορία, οί ηγεμονίες τής Ρωσίας τοΰ Κίεβου, οί μοναρχίες τοΰ μεσαίωνα, οί σύγχρονες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες καί, τέ­ λος, ή σοσιαλιστική δημοκρατία. "Ολα αυτά είναι διάφοροι τύποι καί μορφές κράτους. Ό τύπος τοΰ κράτους καθορίζεται άπό τό ποιά τάξη έξυπηρετεΐ, δηλ. σέ τελευταία ανάλυση άπό τήν οικονομική δάση της δοσμένης κοινωνίας. Γ ι’ αύτό ό τύπος τοΰ κράτους άντιστοιχεί στό κοινωνικό - οικονομικό σύστημα. Στήν ιστο­ ρία είναι γνωστοί τρεις βασικοί τύποι έκμεταλλευτικοΰ κρά­ τους: τό δ ο υ λ ο κ τ η τ ι κ ό , τό φ ε ο υ δ α ρ χ ι κ ό καί τό α σ τ ι κ ό . Καί οί τρεις αυτοί τύποι κράτους χα­ ρακτηρίζονται άπό τήν κυριαρχία τών έκμεταλλευτών, δηλ. ένός μικρού μέρους τής κοινωνίας, πάνω στούς Εκμεταλλευό­ μενους, πού άποτελοΰν τή συντριπτική πλειοψηφία της. Νέο, έντελώς διαφορετικό κράτος είναι τό σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ό , δπου βρίσκονται στήν έξουσία οί Ιργαζόμενοι, μέ Επικεφα­ λής τήν έργατική τάξη. Ή ανώτερη μορφή σοσιαλιστικοί κράτους είναι τό π α λ λ α ϊ κ ό σ ο σ ια λ ι σ τ ικ ό κράτος, πού δημιουργεΐται στίς συνθήκες τής πλήρους νίκης τοΰ σοσιαλισμού καί, γιά πριότη φορά στήν Ιστορία τών κρατών, χάνει τόν ταξικό του χαρακτήρα (Οά μιλήσουμε πιό είδικά γι’ αυτό στό μέρος «Σοσιαλισμός καί κομμουνισμός»). Ένώ ό τύπος τοΰ κράτους έκφράζει τήν ταξική του ου­ σία, ή μορφή τοΰ κράτους δείχνει πρώτα - πρώτα πώς είναι διαρθρωμένα τά δργανα έξουσίας καί διοίκησης, ποιό είναι τό πολίτευμα. Έ τ σ ι, άπό τή μορφή διάρθρωσης τών άνώτερων όργάνων τής έξουσίας διακρίνεται ή μ ο ν α ρ χ ί α , δπου έπικεφαλής τοΰ κράτους βρίσκεται ίνα δτομο πού δέν έκλέγεται άπό τόν πληθυσμό (βασιλιάς, αΰτοκράτορας), άπό τή

72

δημοκρατία, δπου ή έξουσία είναι αίρετή. Παράλ­ ληλα υπάρχουν καί κράτη πού συνδυάζουν τά γνωρίσματα αυτών τών δυό μορφών, π.χ., ή συνταγματική μοναρχία, δπου ή έξουσία τοΰ βασιλιά ή τοΰ αΰτοκράτορα περιορίζεται άπό τό νόμο, άπό τό Σύνταγμα, καί τά αιρετά δργανα έξουσίας παίζουν μεγάλο ρόλο. Τό πολίτευμα μπορεί νά είναι διαφορετικό καί σέ κρά­ τη τοΰ ίδιου τύπου. "Ετσι, τό άστικό κράτος παρουσιάζεται δχι μόνο μέ τή μορφή κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, άλλά καί μέ τή μορφή τρομοκρατικού φασιστικού καθεστώτος. Ή έμφάνιση αυτών ή έκείνο)ν τών μορφών κράτους, ή άνάπτυ­ ξη καί ή άνθησή τους, ή παρακμή καί ή άντικατάστασή τους άπό άλλες μορφές γίνεται μέ τρόπο νομοτελειακό. Ή ποικιλία τών μορφών τών κρατών τοΰ ίδιου τύπου έξαρτάται πρώτα - πρώτα άπό τίς άλλαγές πού γίνονται στό οικονομικό σύστημα, στό συσχετισμό τών ταξικών δυνάμεων καί τών διαφόρων όμάδων μέσα στίς κυρίαρχες τάξεις. Στήν περίοδο τοΰ φεουδαρχικοΰ κατακερματισμού, δταν κάθε φέουδο είχε ουσιαστικά αυτοτελή οίκονομία καί οΐ οικο­ νομικές σχέσεις άνάμεσά τους ήταν πολύ άδύνατες, άντιστοιχοΰσε τό αποκεντρωτικό κράτος, μέ άδύνατη κεντρική έξου­ σία καί μεγάλη πολιτική άνεξαρτησία τών ξεχωριστών φεου­ δαρχών. Στήν περίοδο τής άποσύνΟεσης τής φεουδαρχίας, τής άνάπτυξης τών έμπορευματικών - χρηματικών καί οίκονομικών σχέσεων άνάμεσα στίς διάφορες περιοχές καί άνά­ μεσα στά κράτη, καθιος καί τής έδραίωσης τοΰ οικονομικού ρόλου τής αστικής τάξης, δημιουργεΐται τό συγκεντρωτικό κράτος, ή λεγάμενη άπόλυτη μοναρχία. Στή μορφή δμως τοΰ κράτους έπιδρούν καί άλλοι πα­ ράγοντες: οί έθνικές παραδόσεις, ή συνέχεια στήν άνάπτυξη τών πολιτικών θεσμών, τό έπίπεδο τής πολιτικής συνείδησης τού λαού, οί άμοιβαϊες σχέσεις μέ τά ξένα κράτη (Ιδιαίτερα δ βαθμός τοΰ κινδύνου έξωτερικής έπίθεσης) κτλ. Ή μαρξιστική - λενινιστική έπιστήμη άποδίδει μεγάλη σημασία στή μορφή τοΰ κράτους. Στή διάρκεια τής κυριαρ­ χίας, π.χ., τής άστικής τάξης, ή περισσότερο δημοκρατική μορφή τοΰ κράτους άνοίγει σημαντικά πιό ευνοϊκές δυνατό­ τητες γιά τήν κοινωνική πρόοδο, γιά τήν άνάπτυξη τοΰ πο­ λιτισμού καί τής έπιστήμης, γιά τόν άγώνα τών έργαζομέ-

75

νων μαζών κατά της καταπίεσης καί τής έκμετάλλευσης. Καμιά δμως, ακόμα καί ή πιό δημοκρατική μορφή, δέν μπορεί νά άλλάξει τήν ουσία τοϋ έκμεταλλευτικοΰ κράτους, σάν όργάνου κυριαρχίας μιας τάξης πάνω στίς ϋλλες. Τό δουλοκτητικό κράτος είχε στήν Αίγυπτο τή μορφή τοΰ άνατολικοΰ δεσποτισμοΰ μέ έπικεφαλής εναν άπόλυτο μονάρχη, τόν Φαραώ, στήν ’Αθήνα τή μορφή τής δημοκρατίας, στή Ρ ώ ­ μη τή μορφή τής αριστοκρατικής δημοκρατίας καί ύστερα τής αυτοκρατορίας κτλ. ΙΊαρά τή μεγάλη διαφορά τών μορ­ φών, ή ουσία δλων αυτών τών χρατών ήταν ή ταξική κυριαρ­ χία τών δουλοκτητών πάνω στούς δούλους. Τ ό ά ο τ ιχ ό χβάχος. Καί τό αστικό κράτος μπορεί νά έμφανιστεΐ μέ διάφορες μορφές: τήν κοινοβουλευτική δημοκρατία, τή συνταγματική μοναρχία, τήν ανοιχτή δικτατορία φασιστικού τύπου. Σ έ όποιαδήποτε δμως μορφή μένει πάντα δργανο της αστικής τάξης, δηλαδή πριν άπ’ δλα δργανο καταπίεσης τών έργαζομένων μαζών. Σ έ σύγκριση μέ τά προηγούμενα, τό άστικοδημοκρατικό κράτος ήταν £να μεγάλο βήμα πρός τά έμπρός. Ή άστική έπανάσταση κατάργησε τό μισητό στό λαό καθεστώς τής άπόλυτης μοναρχίας. Έγκαθίδρυσε τό άντιπροσωπευτικό σύστη­ μα έξουσίας, τά δρκωτά δικαστήρια καί άλλους δημοκρατι­ κούς θεσμούς. Κάτω άπό τήν πίεση τών έπαναστατημένων μαζών, τά άστικά συντάγματα καθιέρωσαν πολλές άρχές τής δημοκρατίας. 'Όπως δμως τό οικονομικό σύστημα τοΰ καπιταλισμού δέν κατάργησε τήν έκμετάλλευση τών έργαζομένων μαζών, άλλά μόνο άλλαξε τή μορφή της, έτσι καί ή άστική δημο­ κρατία δέν άλλαξε τήν άντιλαϊκή ονσία τής πολιτικής έξου­ σίας τών έκμεταλλευτών. 0 1 δημοκρατικοί θεσμοί, πού είσήγαγε ή άστική τάξη, έχουν τυπικό χαρακτήρα, δέν έξασφαλίζουν στούς έργαζόμενους τήν πραγματική δυνατότητα νά άσκοΰν τά δικαιώματα πού διακηρύσσονται. Καί δέν μπορού­ σε νά γίνει διαφορετικά, γιατί τό οικονομικό σύστημα τοΰ καπιταλισμού είναι άσυμβίβαστο μέ τήν πραγματική Ισότητα καί έλευθερία. ’Ακόμα καί τό πιό δημοκρατικό άστικό κρά­

74

τος διατηρεί καί κατοχυρώνει τό καπιταλιστικό καθεστώς καί την ατομική Ιδιοκτησία, καί καταπιέζει τούς έργαζόμενους πού άγωνίζονται έναντίον αυτού τοΰ καθεστώτος. Αύτό χαρακτηρίζει Ιδιαίτερα τήν έποχή μας, πού ή Ιμπε­ ριαλιστική άστική τάξη άπαρνεΐται τούς κατακτημένους άπό τό λαό δημοκρατικούς θεσμούς καί μορφές καί έπιτίθεται έ­ ναντίον τών δικαιωμάτων καί τής έλευθερίας τοΰ άτόμου. Τό φασιστικό κράτος — ή δικτατορία τοΰ πιό άντιδραστικοΰ καί έπιθετικοΰ τμήματος τής μονοπωλιακής άστικής τάξης, πού υπήρχε στήν ’Ιταλία (1 9 2 2 - 1 9 4 3 ), στή Γερμανία (1 9 3 3 1945) καί τώρα υπάρχει στήν 'Ισπανία, στήν Πορτογαλία καί σέ μερικά αλλα κράτη — άποτελεϊ καθαρή έπιδεδαίωση αύτσΰ τοΰ γεγονότος. Τάσεις γιά ένταση τής δικτατορίας τών μονοπωλίων υπάρχουν τώρα στίς Η1ΊΑ, τή Γαλλία καί τήν 'Ομοσπονδιακή Γερμανία. Ή προσπάθεια τής άστικής τάξης νά έγκαταλείψει τή δημοκρατία συναντά δλο καί πιό όργανωμένη καί Ισχυρή άντίσταση άπό τήν πλευρά τών δημοκρατικών καί σοσιαλιστι­ κών δυνάμεων, μέ έπικεφαλής τήν έργατική τάξη καί τά μαρξιστικά της κόμματα. Αΰτές είναι μερικές δασικές θέσεις τοΰ Ιστορικοΰ υλι­ σμού γιά τό κράτος. Μ’ αΰτές τίς θέσεις δέν έξαντλείται βέ­ βαια ή μαρξιστική - λενινιστική θεωρία γιά τό κράτος. Πολ­ λά νέα καί ιδιόμορφα στοιχεία φέρνει σ’ αυτή τή θεωρία ή πείρα τής έποχής μας, ιδιαίτερα ή πείρα τών έργαζομένων, πού δημιούργησαν £να νέο τύπο κράτους, τό σοσιαλιστικό. Γ ι’ αύτό Οά μιλήσουμε στό μέρος «Σοσιαλισμός καί κομμου­ νισμός». 3. Ή πάλη τών τάξεων είναι ή κινητήρια δύναμη τής ά?ά‘•ττυξης της έκμεταλλευτικής κοινωνίας. 01 άντιδραστικοί ίδεολόγοι, τρομοκρατημένοι άπό τόν άγώνα τών έργαζομένων, προσπαθούν νά παρουσιάσουν τήν πάλη τών τάξεων σάν έμπόδιο στήν πρόοδο, σάν έπικίνδυνη παρέκκλιση άπό τήν όμαλή πορεία τής κοινωνικής άνάπτυ­ ξης. Τίποτε δέν άπέχει περισσότερο άπό τήν άλήθεια δσο αΰτός ό Ισχυρισμός. Στήν πραγματικότητα ή πάλη τών τά­

ξεων δχι μόνο δέν έμποδίζει τήν πρόοδο, άλλά, αντίθετη, εί­ ναι ή κινητήρια δύναμη τής άνάπτυξης τής κοινωνίας. Ή νο μ ο τέλ εια τής πάλ ης τώ ν τά ξεω ν. Ή πάλη τών τάξεων ένυπάρχει σέ δλη τήν Ιστορία τής Εκμεταλλευτικής κοινωνίας. Ή δημιουργική, προοδευτική της σημασία έκδηλώνεται άκόμα καί στίς συνθήκες τής «είρηνικής», έξελικτικής άνάπτυξης κάθε κοινωνικού συστήματος. Ή άστική τάξη άρέσκεται νά καταγράφει στό ένεργητικό της τήν τεράστια τεχνική πρόοδο πού εγινε στήν έποχή τοΰ καπιταλισμού. Αύτή καθαυτή δμως ή άνάπτυξη τής τε­ χνικής είναι τό λιγότερο πού ένδιαφέρει τόν καπιταλιστή. Ό καπιταλιστής θά προτιμούσε νά πολλαπλασιάζει τά κέρδη του μέ «απλούς» καί «φτηνούς» τρόπους, δπως είναι ή μείωση τών ήμερομισθίων καί ή αύξηση τής έργάσιμης ημέρας. 'Υ ­ ποχρεώνεται δμως νά άναζητεΐ άλλες πηγές αύξησης τού κέρδους, Ιδιαίτερα τήν είσαγωγή νέων μηχανών, τήν τελειο­ ποίηση τής τεχνολογικής διαδικασίας καί τή χρησιμοποίη­ ση νέων έφευρέσεων, δχι μόνο άπό τόν ανταγωνισμό, άλλά σέ μεγάλο βαθμό καί άπό τήν έπίμονη πάλη τής έργατικής τά­ ξης γιά τά συμφέροντά της. Τεράστιος είναι ό προοδευτικός ρόλος πού παίζει στήν πολιτική ζωή ή πάλη τών καταπιεζομένων τάξεων. Είναι γνω­ στό, π.χ., δτι ή γαλλική άστική τάξη, στήν έποχή τών άστικών έπαναστάσεων, δέν είχε σά σκοπό τήν έγκαθίδρυση τής δημοκρατίας, άλλά τή διατήρηση τής μοναρχίας, σάν μορ­ φής διακυβέρνησης πού διευκολύνει τήν καταπίεση τών μα­ ζών. Σ ιγά -σ ιγά δμως, κάτω άπό τήν έπίδρασή τής δλοένα πλατύτερα άναπτυσσόμενης πάλης τοΰ προλεταριάτου καί δ­ λων τών έργαζομένων, ή γαλλική άστική τάξη, γράφει δ Λένιν, «δλη μ ε τ α τ ρ ά πη κ ε σέ δημοκρατική, άναδιαπαιδαγωγήθηκε, αναμορφώθηκε, άναγεννήθηκε»* καί υποχρεώθηκε νά δημιουργήσει Ενα πολιτικό καθεστώς περισ­ σότερο άποδεκτό γιά τούς έργαζόμενους. νΑν δέν ίιπήρχε ή σκληρή πάλη τών έργαζομένων τάξεων,

* Β. I. Αέν-.ν, «'A w n a » , τίμ. 17, οβλ. 368.

76

ή πολιτική ζωή τών σύγχρονων καπιταλιστικών χωρών θά ήταν έντελώς διαφορετική. Είναι γνωστό δτι ή άστική τάξη στήν έποχή τοϋ ιμπεριαλισμού προσπαθεί μέ δλες τίς δυνά­ μεις της νά κουτσουρέψει καί νά καταργήσει τίς δημοκρατι­ κές έλευθερίες, νά περιορίσει τήν έξουσία τών αντιπροσωπευ­ τικών όργάνων, ιδιαίτερα τών κοινοβουλίων, νά πνίξει δ,τι δη­ μοκρατικό καί προοδευτικό υπάρχει στόν πολιτισμό τών κα­ πιταλιστικών χωρών. Μόνο ή έπίμονη ταξική πάλη τών έργαζομένων μαζών, μέ έπικεφαλής τό προλεταριάτο, έμποδίζει αύτές τίς αντιλαϊκές προσπάθειες. Στίς σημερινές συνθήκες, αύτή ή πάλη μπορεί νά φέρει σημαντικά αποτελέσματα, νά υπερασπίσει τήν ειρήνη, τή δημοκρατία καί τήν έθνική κυ­ ριαρχία, νά φράξει τό δρόμο στίς δυνάμεις τοΰ φασισμού* τής άντίδρασης καί τοΰ πολέμου. "Οσο πιό έπίμονη είναι ή πάλη τών καταπιεζομένων τά­ ξεων κατά τών έκμεταλλευτών, δσο πιό έπιτυχής είναι ή αν­ τίστασή τους στούς καπιταλιστές, τόσο πιό γρήγορη είναι συνήθως ή πρόοδος σέ δλους τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής. Ή

κοινω νική επ α ν ά σ τ α σ η .

Ό ρόλος τής πάλης τών τάξεων σάν κινητήριας δύναμης τής άνάπτυξης τής εκμεταλλευτικής κοινωνίας έκδηλώνεται ιδιαίτερα καθαρά στήν έποχή τής άντικατάστασης ένός κοινωνικοΰ - οικονομικού συστήματος άπό άλλο, δηλ. στήν έποχή τών κοινωνικών έπαναστάσεων. Ή σύγκρουση άνάμεσα στίς παραγωγικές δυνάμεις καί στίς παραγωγικές σχέσεις, πού άποτελεί τήν οικονομική βάση τής κοινωνικής έπανάστασης, ωριμάζει άργά καί βαθμιαία, στήν πορεία τής έξέλιξης τοΰ παλιού τρόπου παραγωγής. Γιά τή λύση δμως αυτής τής σύγκρουσης άπαιτεΐται ριζική άνατροπή τών κυρίαρχων παραγωγικών σχέσεων, πράγμα πού ποτέ δέν μπορεί νά γίνει μέ βαθμιαίες άλλαγές. Μ’ αύτές τίς σχέσεις, άκόμα κι δταν πάψουν νά άνταποκρίνονται στό έπί­ πεδο τών παραγωγικών δυνάμεων, συνδέονται άδιάρρηκτα τά συμφέροντα τών κυρίαρχων τάξεων. Οί τάξεις αύτές μπο­ ρούν νά ζοΰν παρασιτικά, νά διατηρούν τήν έξουσία καί τήν προνομιακή τους θέση μόνο δσο μένει απαραβίαστη ή κυ-

ρίαρχη στή δοσμένη κοινωνία μορφή Ιδιοκτησίας. Γι* αύτό καμιά έκμεταλλευτική τάξη δέν παραιτήΟηκε καί δέ θά πα­ ραιτηθεί ποτέ έκούσια άπό τήν ιδιοκτησία της. Ή ξεπερασμένη λοιπόν κυρίαρχη τάξη δέν είναι μιά άπλή όμάδα άνθρώπων, πού έχουν διαφορετικά άπό δλη τήν •κοινωνία συμφέροντα, άλλά είναι όργανωμένη δύναμη, πού βρίσκεται στήν έξουσία άπό πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Στά χέρια τής Ιθύνουσας τάξης βρίσκεται τό κράτος, Ενας ισχυρός μηχανισμός καταπίεσης, καί τά συμφέροντά της τά -υποστηρίζει τό πολιτικό καί Ιδεολογικό έποικοδόμημα. Ή κυ­ ρίαρχη θέση τών παλιών παραγωγικών σχέσεων κατοχυρώ­ νεται άπό δλο τό μηχανισμό τής οικονομικής, πολιτικής καί πνευματικής κυριαρχίας τής τάξης πού βρίσκεται στήν έξου■σία. Νά γιατί ή άντικατάσταση αυτών τών σχέσεων μέ νέες «παιτεΐ δχι έξέλιξη, άλλά έπανάσταση, πού γκρεμίζει δλα τά έμπόδια στό δρόμο τής άνάπτυξης τών νέων οικονομικών σχέ­ σεων, καί πρώτα - πρώτα τήν πολιτική κυριαρχία τών ξεπε­ ρασμένων τάξεων. Γιά νά πραγματοποιηθεί μιά τέτοια κ ο ι ­ νωνική έπανάσταση χρειάζεται άποφασιστική πάλη τών καταπιεζομένων τάξεων. Τό βασικό ζήτημα τής Επανάστασης είναι τό πρόβλημα γιά τήν πολιτική έξουσία, γιά τό πέρασμά της στά χέρια τής τάξης πού έκπροσωπεΐ τίς νέες παραγωγικές σχέσεις. Ή νέα πολιτική έξουσία είναι ή δύναμη πού εΙσάγει τίς ώριμες άλλαγές στίς οικονομικές καί κοινωνικές σχέσεις τής κοινωνίας. Ωστόσο κάθε πολιτική άνατροπή δέν είναι έπανάσταση. Μιά άνατροπή πού άποβλέπει στήν έπαναφορά τοΰ ξεπερα­ σμένου καθεστώτος καί τών παλιών κοινωνικών σχέσεων εί­ ναι, άντίθετα, άντεπανάσταση. Δέ φέρνει πρόοδο, άλλά στα<ημότητα, πισωδρόμηση, πολλαπλασιάζει ασκοπα τίς θυσίες καί τά βάσανα έκατομμυρίων άνθρώπων. Μ’ δλο πού τό πέρασμα άπό Ενα σύστημα σέ δλλο, άνώτερο, καθορίζεται σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, σ’ αυτή τή θέση δέν μπορούμε νά δόσουμε τήν έξήγηση δτι ή κοινωνική έπανάσταση σέ δλες τίς Ιστορικές συνθήκες άρχίζει άπό τίς χώρες πού έχουν άνώτερο έπίπεδο τεχνικής καί παραγωγικότητας τής έργασίας. Στό άνώτερο, τό ιμπεριαλιστικό στάδιο τού καπιταλισμού, δ­ ταν τό καπιταλιστικό σύστημα στό σύνολό του Εχει ωριμάσει

78

γιά τό πέρασμα στό σοσιαλισμό, ή σοσιαλιστική έπανάστάση μπορεί νά γίνει αρχικά καί σέ λιγότερο αναπτυγμένες χώρες, άρκεϊ μόνο νά έχουν φτάσει έκεΐ σέ άρκετή όξύτητα οί κοι­ νωνικές καί πολιτικές αντιθέσεις. Αύτό τό συμπέρασμα τοϋ Λένιν, πού θά μας άπασχολήσει στά έπόμενα μέρη τοϋ βι­ βλίου, έπαληθεύτηκε, δπως είναι γνωστό, άπό τήν Ιστορική πρακτική. * 0 χ α ρ α κ τ ή ρ α ς κ α ί ο ί κινητήριες δυ ν ά μ εις τώ ν νω νικώ ν Ι π α ν α ο τ ά ο ε ω ν .

κοι­

Στήν Ιστορία είναι γνωστές διάφορες κοινωνικές έπαναστάσεις, πού ξεχωρίζουν άπό τό χαρακτήρα καί τίς κινητή­ ριες δυνάμεις τους. Λέγοντας χαρακτήρα μιας έπανάστασης, έννοοΰμε τό άντικειμενικό της περιεχόμενο, δηλ. τήν ούσία τών κοινωνικών άντιθέσεων πού λύνει καί τό καθεστώς πού έγκαθιδρύει. Έ ­ τσι, ή έπανάσταση τοΰ 1789 στή Γαλλία είχε άστικό χαρα­ κτήρα, γιατί σκοπός της ήταν ή κατάργηση τών φεουδαρχι­ κών σχέσεων καί ή έγκαθ ίδρυση τοΰ καπιταλιστικού συστή­ ματος. Ή ’Οκτωβριανή έπανάσταση τοϋ 1917 στή Ρωσία είχε σκοπό νά καταργήσει τίς καπιταλιστικές σχέσεις καί νά έγκαθιδρύσει τίς σοσιαλιστικές. Αυτό σημαίνει δτι ήταν σο­ σιαλιστική στό χαρακτήρα της. Κινητήριες δυνάμεις τής έπανάστασης είναι οΐ τάξεις «ου τήν πραγματοποιούν. 0 1 κινητήριες αύτές δυνάμεις έξαρτώνται δχι μόνο άπό τό χαρακτήρα της έπανάστασης, άλλά καί άπό τίς συγκεκριμένες Ιστορικές συνθήκες, δπου πραγμα­ τοποιείται. Νά γιατί έπαναστάσεις τοΰ ίδιου τύπου καί μέ τόν ίδιο χαρακτήρα έχουν συχνά διαφορετικές κινητήριες δυ­ νάμεις. Έ τ σ ι, κινητήρια δύναμη τών αστικών έπαναστάσεων τοΰ 17ου-18ου αΙώνα στίς δυτικοευρωπαϊκές χώρες ήταν, έκτός άπό τήν άστική τάξη, ή άγροτιά, ή φτωχολογιά τών πόλεων καί τά μικροαστικά στρώματα. 'Ηγέτης, ήγεμόνας αυτών τών έπαναστάσεων ήταν ή άστική τάξη. Στή Ρωσία δμως, στήν έπανάσταση τοΰ 1905 - 1907 καί στήν άστικοδημοκρατική (τοΰ Φεβρουάριου) έπανάσταση τοΰ 1917, ή ά­ στική τάξη, πού μετατράπηκε σέ άντιδραστική δύναμη έπειδή φοβόταν τήν πάλη τοΰ έπαναστατικού προλεταριάτου, δχι

79

μόνο δέν ήταν ηγεμόνας, άλλά οΰτε καί κινητήρια δύναμη. Ή άστικοδημοκρατική έπανάσταση πραγματοποιήΟηκε στή Ρωσία άπό τήν έργατική τάξη καί τήν αγροτιά. Ό ίη μ ιον ργ ιχ ό ς βόλος

τής κοιν ω ν ικής ίπ α ν ά α χ α ο η ς .

01 κυρίαρχες τάξεις πανικοβάλλονται άπό τήν έπανάστα­ ση καί προσπαθούν νά τήν παρουσιάσουν σάν αίμοβόρο τέ­ ρας, σάν τυφλή καταστρεπτική δύναμη πού σπέρνει μόνο θά­ νατο, έρείπια καί βάσανα. 'Ωστόσο τά θύματα, τό αίμα καί τά άνΟρώπινα βάσανα είναι αφθονα σέ δλη τήν Ιστορία τών κοινωνιών, πού στηρί­ ζονταν στήν έκμετάλλευση καί στήν καταπίεση τών έργαζο­ μένων μαζών. Τό ίδιο Ισχύει καί γιά τίς περιόδους τής έξελικτικής άνάπτυξης αύτών τών κοινωνιών. Στήν ιστορία πολ­ λών χωρών είναι γραμμένες μέ αίμα, π.χ., οί σελίδες τής δη­ μιουργίας τού συγκεντρωτικού κράτους στή θέση τών κατα­ κερματισμένων μικρών φεουδαρχικών ηγεμονιών. Τό ίδιο καί ό καπιταλισμός στήν έξελικτική του άνάπτυξη προξένησε στήν άνΟρωπότητα ασύγκριτα περισσότερα βάσανα καί θύ­ ματα άπό όποιαδήποτε κοινωνική έπανάσταση. ’Αρκεί νά θυ­ μηθούμε τούς παγκόσμιους πολέμους, τή φρίκη τής φασιστι­ κής τρομοκρατίας, τίς θηριωδίες τών ιμπεριαλιστικών δυνά­ μεων στίς αποικιακές χώρες. Ή κοινωνική έπανάσταση, δταν μπει στήν ημερήσια διάταξη άπό τήν ιστορική άνάπτυξη, βοηθάει νά σταματήσουν τά θύματα καί τά βάσανα. 'II άναβολή δμως μιας ώριμης έπανάστασης, αντίθετα, αυξάνει πολ­ λές φορές τό φόρο τού αίματος πού επιβάλλει στήν άνθρωπότητα ή ταξική, ανταγωνιστική κοινωνία. Αύτό δέ σημαίνει βέβαια δτι ή κοινωνική έπανάσταση γί­ νεται χωρίς Ουσίες. Ή έπανάσταση αύτή είναι τό άποκορύφωμα, τό άνώτερο σημείο τής πάλης τών τάξεων. Ή νικη­ φόρα έπανάσταση είναι άδύνατη χωρίς νά συντρίβει ή αντί­ σταση τών ξεπερασμένων τάξεων, πού δέ διστάζουν συνήθως νά χρησιμοποιούν τή βία. Οί έξεγέρσεις δμως, οί αίματηρές μάχες στά δδοφράγματα, δέν έξαντλοΰν καθόλου δλο τό πε­ ριεχόμενο τής κοινωνικής έπανάστασης. Αυτές οί μορφές ά­ γώνα χαρακτηρίζουν μόνο όρισμένα στάδιά της (πολιτική έπανάσταση, συντριβή τής άντεπανάστασης κτλ.).

80

'Ωστόσο καί στίς περιπτώσεις πού έξαιτίας τών συγκε­ κριμένων Ιστορικών συνθηκών ό ένοπλος αγώνας επαιξε με­ γάλο ρόλο στήν κοινωνική έπανάσταση, ό αγώνας αυτός δέν ήταν αυτοσκοπός. Τό δασικό σέ κάθε κοινωνική έπανάσταση είναι ή δημιουργία συνθηκών γιά τή γρήγορη προώθηση τής κοινωνίας στό δρόμο τής προόδου. "Οπως άκριδώς τό νυστέ­ ρι τοΰ χειρούργου, ετσι καί ή έπανάσταση άποκόπτει δ,τι έμποδίζει τήν παραπέρα άνάπτυξη τοΰ κοινωνικού όργανισμοΰ, δ,τι προκαλεΐ τήν αποτελμάτωση καί δλα τά κοινωνικά δεινά. Ή έπανάσταση δμως δέν άποκόπτει μόνο κάθε τι ξεπε­ ρασμένο καί σάπιο, πού έμποδίζει τήν κίνηση πρός τά έμπρός. Δημιουργεί νέα, πρωτοπόρα κοινωνικά καθεστώτα καί σχέ­ σεις στή θέση αυτών πού καταργεί. Ί Ι έκπλήρωση αυτών τών δημιουργικών καθηκόντων χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τή σο­ σιαλιστική έπανάσταση, δπως θά δούμε παρακάτο). Ά πό τήν αλλη μεριά, ή άνατροπή πού πραγματοποιεί ή κοινωνική έπανάσταση δέ σημαίνει καθόλου πλήρη άρνηση δλης τής παλιάς κοινωνίας, έγκατάλειιμη τών έπιτευγμάτων της. νΑν συνέδαινε αύτό, ή άνάπτυξη τής κοινωνίας γενικά θά ήταν αδύνατη, γιατί υστέρα άπό κάθε κοινωνική έπανά­ σταση Οά επρεπε νά άρχίσει νά χτίζεται ή κοινωνία από τό τίποτα, καί ή ανθρωπότητα Οά εκανε δή;ια σημειωτόν, χω­ ρίς νά ξεπερνάει τό πρωτόγονο στάδιο. Στήν πραγματικότη­ τα ή κοινωνική έπανάσταση δέν άρνεΐται κάθε τι πού υπήρχε στήν προηγούμενη κοινωνία, άλλά μόνο δ,τι γέρασε, ο,τι έμποδίζει τήν κοινωνική πρόοδο. 'Όλα τά υπόλοιπα διατηρούν­ ται, περιφρουροΰνται, άναπτύσσονται άκόμα περισσότερο. Λυτό ισχύει έντελώς γιά τίς παραγίογικές δυνάμεις καί σέ πολύ μεγάλο βαθμό καί γιά τόν πνευματικό πολιτισμό: τήν ίπιστήμη, τή λογοτεχνία, τήν τέχνη, στό βαθμό πού δέ συν­ δέονται ι/μεσα μέ τήν υπεράσπιση τών παλιών καθεσπότων, μέ τήν ιδεολογία τών ξεπερασμένων τάξεων. Οί επαναστάσεις είναι περίοδοι δπου ή πάλη τών τάξεων φτάνει στή μεγαλύτερή της οξύτητα. Σ ’ αΰτές τίς περιόδους έκδηλώνεται μέ Ιδιαίτερη ένταση ή συνείδηση, ή θέληση, ό ένθουσιασμός τών λαϊκών μαζών. Ποτέ, εγραφε δ Λένιν, ή μάζα τοΰ λαοΰ δέν μπορεί νά γίνει τόσο δραστήριος δημιουρ­ γός ένός νέου κοινωνικού καθεστώτος, δπως στήν περίοδο της έπανάστασης. “Ετσι συντελεΤται τεράστια έπιτάχυνση τής

81 β

κοινωνικής ανάπτυξης, πιό γρήγορη καί αποφασιστική κί­ νηση της κοινωνίας στό δρόμο τής προόδου. Νά γιατί ό Μάρξ όνόμαζε τίς έπαναστάσεις «ατμομηχανές τής ιστορίας». Έ τ σ ι, καί στίς έξελικτικές καί στίς έπαναστατικίς πε­ ριόδους άνάπτυξης τής ταξικής άνταγωνιστικής κοινωνίας, ή πάλη τών τάξεων είναι ή βασική κινητήρια δύναμη τής Ιστορικής πορείας. Ά πό αυτό βγαίνει τό συμπέρασμα δτι έκεΐνοι πού άποσιωποϋν τίς ταξικές άντιθέσεις, πού προτείνουν νά σταματή­ σει ή πάλη τών έργαζομένων τάξεων, πού προσπαθούν νά τήν αμβλύνουν καί νά τήν εξασθενήσουν, πού κηρύσσουν τήν ει­ ρήνη τών τάξεων, είναι, μέ όποιαδήποτε ωραία λόγια καί αν καλύπτονται, εχθροί τής προόδου καί ΰποστηρικτές τής στα­ σιμότητας καί τής αντίδρασης. Αύτή ή θέση είναι απαράδε­ κτη γιά τούς έργάτες, γιά δλους τούς προοδευτικούς άνθρώπους, πού θεωρούν καθήκον τους τήν άνάπτυξη τής πάλης τών καταπιεζομένων τάξεων κατά τών έκμεταλλευτών. Ή πά­ λη αύτή, τόσο μέ τά άμεσα, δσο καί μέ τά άπώτερα καθήκον­ τα πού βάζει μπροστά στήν κοινωνία, άνταποκρίνεται στά συμφέροντα τής πλειοψηφίας τής ανθρωπότητας καί συμ­ βάλλει στήν πρόοδό της.

4. Οί βασικές μορφές τοΰ ταξικού άγωνα τοΰ προλετα­ ριάτου.

Ό ταξικός άγώνας τοΰ προλεταριάτου διεξάγεται μέ διά­ φορες μορφές: οικονομική, πολιτική καί Ιδεολογική. Ό οΐχονομικύς ά γ ώ να ς. Οικονομικό δνομάζουν τόν άγώνα γιά τή βελτίωση τών συνθηκών ζωής καί έργασίας τών έργατών: γιά τήν αύξηση τών ημερομισθίων, τήν έλάττωση τής έργάσιμης ημέρας κτλ. Ή πιό διαδομένη μέθοδος οίκονομικοΰ άγώνα είναι ή προβο­ λή άπό τούς έργάτες τών αιτημάτων τους καί, αν δέν Ικανο­ ποιηθούν, ή κήρυξη άπεργίας. Γιά νά υπερασπίσει τά οίκονομικά της συμφέροντα, ή έργατική τάξη δημιουργεί συν-

Σκαλιστικές όργανώσεις, ταμεία αλληλοβοήθειας καί άλλες όργανώσεις. Ή ανάγκη υπεράσπισης τών δμεσων οίκονομικών συμφε­ ρόντων του είναι κατανοητή σέ κάθε εργάτη, καί στόν πιό καθυστερημένο. Γ ι’ αύτό τό έργατικό κίνημα άρχίζει μέ τόν οικονομικό άγώνα. Αύτό δμως δέ σημαίνει δτι δ οίκονομικός αγώνας είναι ξεπερασμένο στάδιο τής ταξικής πάλης τοΰ προλεταριάτου. Ή υπεράσπιση τών οικονομικών διεκδική­ σεων παίζει μεγάλο ρόλο καί στίς σημερινές συνθήκες, ακό­ μα καί στίς χώρες πού υπάρχει Ισχυρό καί όργανωμένο έργατικό κίνημα. Πρώτο, ό οίκονομικός αγώνας δίνει δρισμένες δυνατότη­ τες βελτίωσης τής θέσης τής έργατικής τάξης καί μέσα στίς συνθήκες τοΰ καπιταλισμού. Λυτό άποδείχνεται άπό τήν πεί­ ρα πολλών χωρών, δπου οί εργάτες άπόσπασαν άπό τήν ά­ στική τάξη σοβαρές παραχωρήσεις. Οί κομμουνιστές είναι οί πιό συνεπείς άγωνιστές γιά τά συμφέροντα τής έργατικής τάξης καί δλων τών έργαζομένων, γι’ αυτό δίνουν μεγάλη προσοχή στήν όργάνωση τοΰ οικονομικού άγώνα τοΰ προλε­ ταριάτου. Δεύτερο, 6 άγώνας γιά τίς οικονομικές διεκδικήσεις, σάν πιό προσιτός καί κατανοητός στίς μάζες, προσελκύει στό κί­ νημα τά πιό πλατιά στρώματα τών εργατών, χρησιμεύει γι’ αυτούς σάν άπαραίτητο σχολείο άντικαπιταλιστικοΰ άγ(όνα, σά σχολείο διαμόρφωσης τής ταξικής συνείδησης. ’Από αυ­ τόν λοιπόν έξαρταται σέ μεγάλο βαθμό ή έπιτυχία τών άνώτερων μορφών τοΰ έργατικού κινήματος. Ό οικονομικός δμως άγώνας παρουσιάζει καί κάποια στε­ νότητα: έπειδή δέν θίγει τίς βάσεις τού καπιταλιστικού συ­ στήματος, δέν μπορεί νά έξασφαλίσει τήν Ικανοποίηση τοΰ ζωτικού οικονομικού συμφέροντος τών έργατών — τήν απε­ λευθέρωσή τους άπό τήν έκμετά?.λευση. Εκτός άπό αύτό οί έπιτυχίες τού οικονομικού άγώνα, δν δέν κατοχυρωθούν καί μέ πολιτικές κατακτήσεις, δέν μπορούν νά είναι σταθερές. 'Η άστική τάξη χρησιμοποιεί δλα τά δυνατά μέσα, γιά νά ανα­ καλέσει τίς παραχωρήσεις της καί νά περάσει σέ έπίθεση κατά τών οίκονομικών συμφερόντων τής έργατικής τάξης. Νά γιατί ό μαρξισμός - λενινισμός πιστεύει δτι, δπου 6 ήγώνας τών έργατών άνάγεται μόνο σέ άγώνα γιά τά αμεσα

83

οικονομικά συμφέροντα, τό έργατικό κίνημα δέν μπορεί νά άποσπάσει σημαντικές νίκες. Ή πραγματική ταξική πάλη τοΰ προλεταριάτου αρχίζει μόνο δταν βγαίνει άπό τά στενά πλαίσια τής υπεράσπισης τών άμεσων συμφερόντων τών έργατών καί μετατρέπεται σι πολιτική πάλη. Γ ι’ αύτό είναι ανάγκη, πρίν απ’ δλα, οί πρω­ τοπόροι έκπρόσωποι τής έργατικής τάξης δλης τής χώρας νά αρχίσουν άγώνα «έναντίον δ λ η ς τ ής τ ά ξ η ς τών καπιταλιστών καί έναντίον τής κυβέρνησης πού υποστη­ ρίζει αύτή τήν τάξη» (Λένιν)*. Ό Ιδεολογικός ά γ ώ ν α ς . Τήν πάλη τής έργατικής τάξης, δπως καί όποιασδήποτί άλλης τάξης, τήν κινεί τό συμφέρον. Αύτό τό συμφέρον είναι γέννημα τών οίκονομικών σχέσεων τής καπιταλιστικής κοινω­ νίας, πού καταδικάζουν τήν έργατική τάξη στήν έκμετάλλευση, στήν καταπίεση, σέ κακές συνθήκες ζωής. Τό ταξικό συμ­ φέρον τών έργατών δέν είναι κάτι πού έπινοήΟηκε άπό κά­ ποιον θεωρητικό ή άπό κάποιο κόμμα, άλλά υπάρχει άντικειμενικά. Αύτό δμως δέ σημαίνει δτι ή έργατική τάξη συνειδητο­ ποιεί μεμιάς, αυτόματα, τά συμφέροντά της. Βέβαια, οί συν­ θήκες ζωής τοΰ προλεταριάτου γεννούν όρισμένες διαθέσεις σέ κάθε έργάτη. Ό έργάτης κάθε μέρα συναντάει τήν άδικία, τήν οικονομική καί κοινωνική άνισότητα. Αύτό γεννάει άνάμεσα στούς έργάτες τό αίσθημα τής δυσαρέσκειας, τής αυθόρμητης διαμαρτυρίας καί άγανάκτησης. Αυτά δμως τά αισθήματα δέν άποτελοΰν άκόμα συνειδητοποίηση τοΰ ταξι­ κού συμφέροντος. Ή ταξική συνείδηση, κατά τόν όρισμό τοΰ Λένιν, «είναι ή κατανόηση άπό τούς έργάτες τοΰ γεγο­ νότος δτι μοναδικό μέσο γιά νά βελτιώσουν τή θέση τους καί νά πετύχουν τήν απελευθέρωσή τους είναι ό άγώνας κατά τής τάξης τών καπιταλιστών καί τών έργοστασιαρχών.. . Σέ συνέχεια, συνείδηση τών έργατών σημαίνει κατανόηση τον γεγονότος δτι τά συμφέροντα δλίον τών έργατών μιάς δοσμέ­

* Β. 1. Λ4ν;ν, «Άπαντα», ζύμ. 4,

84

196.

νης χώρας είναι τά ίδια, αλληλέγγυα, δ η δλοι άποτελοϋν μιά τάξη, ξεχωριστή άπό δλες τίς δλλες τάξεις τής κοινω­ νίας. Τέλος, ταξική συνείδηση τών έργατών σημαίνει κατα­ νόηση άπό τούς έργάτες τοΰ γεγονότος δτι γιά τήν έπίτευξη τών σκοπών τους είναι άπαραίτητο νά έξασφαλίσουν έπιρροή στίς κρατικές υποθέσεις.. .»*. Αύτή ή συνείδηση δέ δημιουργεϊται στό κεφάλι κάθε έργάτη άπό μόνη της. Πρώτα-πρώτα δέν είναι τόσο άπλό γιά τόν έργάτη νά συνειδητοποιήσει δτι είναι έκπρόσωπος μιας ιδιαίτερης τά­ ξης. Ό χτίστης καί ό μηχανοδηγός, ό ειδικευμένος τορνα­ δόρος καί ό μεταλλουργός, δ ανθρακωρύχος καί ό σκαφτιάς, καθένας άπό αυτούς διαφέρει άπό τόν αλλο στίς συνθήκες καί στό χαρακτήρα τής έργασίας, καθώς καί στό βιοτικό έπίπεδο. Δέν είναι τυχαίο τό γεγονός δτι τό έργατικό κίνημα πολλών χωρών πέρασε άπό τό στάδιο τών συντεχνιακών όργανώσεων, δπου βασική άρχή όργάνωσης ήταν ή στενή ειδι­ κότητα, τό έπάγγελμα. Στόν ίδιο σιδηρόδρομο, π.χ., ο! δδηγοί, οί θερμαστές καί οί έφαρμοστές όργανώνονταν σέ χω­ ριστά, πού δέ συνδέονταν μεταξύ τους, συνδικάτα. Έ τ σ ι συ­ χνά οί σκοποί αυτών τών συνδικάτων ήταν ή έξασφάλιση πα­ ραχωρήσεων γιά τούς «δικούς τους» έργάτες σέ βάρος τών άλλων. Τό ζήτημα δμως δέν περιορίζεται μόνο έδώ. Τή θέση του σάν καταπιεζόμενου στήν καπιταλιστική κοινωνία ό κάθε έργάτης δέν τήν άντιλαμβάνεται πάντα σωστά. Μπορεί, π.χ., νά νομίζει δτι αύτή του ή θέση είναι άποτέλεσμα προσωπι­ κών του άποτυχιών. Τότε ή δυσαρέσκεια γιά τήν κατάστασή του μπορεί νά εκφραστεί μέ προσπάθειες «νά κάνει τήν τύχη του» χρησιμοποιώντας όποιαδήποτε μέσα, άκόμα καί σέ βά­ ρος τών συντρόφων του. Αυτό μόνο σέ εξαιρετικές περιπτώ­ σεις μπορεί νά φέρει έπιτυχία, ή τύχη δμως έκατομμυρίων Ανθρώπων δέν άλλάζει. Ή αυθόρμητη διαμαρτυρία τών έργατών μπορεί καί νά χάσει τό στόχο της, δηλαδή νά μή στραφεί κατά τών πραγμα­ τικών αντιπάλων. Στήν έποχή, π.χ., τής βιομηχανικής έπα-

• Β. I. Atviv, «Άηαντα», τόμ. 2, « λ . 96.

85

νάστασης τοΰ 18ου - 19ου αΙώνα, ανάμεσα στούς έργάτες είχε διαδοθεί τό κίνημα τών «κατάστρυφέων τών μηχανών» (luddites). Οί έργάτες Εβλεπαν δτι ή εισαγωγή μηχανών στήν παραγωγή χειροτερεύει τή θέση τους, δέν μπορούσαν δμως νά καταλάβουν δτι ή ρίζα τοΰ κακού δέν είναι οί μη­ χανές, άλλά τό δτι αυτές οί μηχανές άνήκουν στούς καπιτα­ λιστές, πού τίς χρησιμοποιούν γιά τήν ένταση τής έκμετάλ­ λευσης καί τήν έξαθλίωση τών έργαζομένων. Ή δυσκολία νά συνειδητοποιήσουν οί έργάτες τά ταξικά τους συμφέροντα μεγαλώνει άπό τή διαβρωτική έπίδρασή τής αστικής ιδεολογίας, τής προπαγάνδας πού κάνει ή άστι­ κή τάξη μέ ειδικό σκοπό νά άποπροσανατολίζει τούς έργαζόμενους. Ή διαμόρφωση τής ταξικής συνείδησης τών έργα­ τών μπορεί νά έμποδιστεί, Ιδιαίτερα, άπό τή διάδοση άνάμεσά τους τών Ιδεών γιά τήν αιωνιότητα καί τό άμετάβλητο τών έκμεταλλευτικών συστημάτων, γιά τή δυνατότητα νά βελτιω­ θεί ή θέση τών έργατών μέ συμφωνία καί συμβιβασμό μέ τήν άστική τάξη, τών Ιδεών τής έΟνικής έχθρότητας, πού άποβλέπει στή διάσπαση τών γραμμών τών έργαζομένων κτλ. Έ τ σ ι, ή δημιουργία τής ταξικής συνείδησης τοΰ προλε­ ταριάτου είναι σύνθετη διαδικασία. ’Ανάλογα μέ τίς συγκε­ κριμένες συνθήκες τών διαφόρων χωρών μπορεί νά γίνει γρη­ γορότερα ή αργότερα, ευκολότερα ή δυσκολότερα. Σ έ μερι­ κές χώρες ή δημιουργία ταξικής συνείδησης άργεΐ πολύ. Έ κεΐ τό προλεταριάτο σέ σημαντικό βαθμό άκόμα καί σήμε­ ρα έξακολουθεΐ νά είναι, κατά τήν έκφραση τού Μάρξ, «τά­ ξη καθεαυτή» καί δχι «τάξη γιά τόν έαυτό της», πού εχει συνειδητοποιήσει δτι άποτελεΐ Ιδιαίτερη τάξη καί εχει κατα­ λάβει ποιό είναι τό ζωτικό της συμφέρον. Τό καλύτερο σχολείο γιά τήν ταξική συνειδητοποίηση τών έργατών είναι ή καθημερινή πάλη, καθώς καί ή πάλη γιά τά αμεσα συμφέροντά τους. 'Ωστόσο δέν είναι άρκετό μόνο αύτό. Γιά νά άνεβεί ή έργατική τάξη σέ ανώτερο έπίπε­ δο ταξικής συνείδησης, χρειάζεται άκόμα καί μιά Ιδιαίτερη μορφή άγώνα, δ Ιδεολογικός άγώνας. Ό Ιδεολογικός άγώνας τοΰ προλεταριάτου περιλαμβάνει πρίν άπ’ δλα, τήν έπεξεργασία μιας κοσμοθεωρίας, μιας έπιστημονικής θεωρίας, πού φωτίζει τό δρόμο τής έργατικής τάξης γιά τήν άπελευθέρωσή της. Ό άγώνας τής έργατικής

τάξης γιά τά δμεσα συμφέροντά της, καί Ιδιαίτερα δ συνδι­ καλιστικός άγώνας, δέ γεννάει άκόμα σοσιαλιστικές άντιλήψεις. Ή δημιουργία τής θεωρίας τοΰ σοσιαλισμού μπορούσε νά γίνει μόνο μέ δάση τίς πιό πρωτοπόρες φιλοσοφικές, οικο­ νομικές καί πολιτικές θεωρίες. Αύτό τό καθήκον Εκπληρώθη­ κε άπό τούς μεγάλους έπιστήμονες Μάρξ καί Ένγκελς, πού συνδέσανε δλη τή ζωή καί τό κργο τους μέ τόν απελευθερω­ τικό άγώνα τής έργατικής τάξης. Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς δημιούργησαν μιά θεωρία δπου άποκαλύπτεται μέ Επιστημο­ νική άξιοπιστία τό ζωτικό συμφέρον τής έργατικής τάξης (ή άνάγκη άπελευθέρωσής της άπό τήν Εκμετάλλευση) καί δεί­ χνονται οί δρόμοι γιά τήν Επίτευξη αύτού τού σκοπού (ή Επαναστατική Εκμηδένιση τού καπιταλισμού καί ή οικοδόμη­ ση τοΰ σοσιαλισμού), καθώς καί οΐ βάσεις τής τακτικής τοΰ Εργατικού κινήματος. Ή δημιουργημένη δμως άπό τόν Μάρξ καί τόν “Ενγκελς Επιστημονική κοσμοθεωρία τής Εργατικής τάξης δέν είναι καμιά συλλογή Ιτοιμων απαντήσεων γιά τά ζητήματα πού μπορούν νά μπούν μπροστά στούς Εργαζόμενους στά Επόμενα στάδια τής Ιστορίας, στίς νέες συνθήκες, στή νέα κατάστα­ ση. Γιά νά είναι πάντα αύτή ή κοσμοθεοιρία άποτελεσματικό δπλο άγώνα τής Εργατικής τάξης γιά τήν οικοδόμηση τής σοσιαλιστικής κοινωνίας, πρέπει αδιάκοπα νά τή συγκεκρι­ μενοποιούμε, νά τήν άναπτύσσουμε καί νά τήν πλουτίζουμε μέ τά νέα στοιχεία τής Επιστήμης καί μέ τή νέα πείρα τής ταξικής πάλης Εκατομμυρίων μαζών. Αυτή ή δημιουργική θεωρητική έργασία ήταν, είναι καί θά είναι σοβαρό καθήκον τών μαρξιστικών - λενινιστικών κομμάτων τής Εργατικής τάξης. Ή Επιστημονική κοσμοθεωρία τής Εργατικής τάξης, γιά νά παίξει τό ρόλο της στόν άπελευθερωτικό άγώνα, πρέπει νά άφομοιωθεΐ άπό τίς μάζες τών έργατών. Έ τ σ ι απορρέει ή άνάγκη νά είσαχθεΐ ή Επιστημονική κοσμοθεωρία στό Ερ­ γατικό κίνημα Ε ξ ω άπό τόν οϊκονομικό άγώνα καί τόν τομέα τών σχέσεων άνάμεσα στούς Εργάτες καί στούς Εργο­ δότες. Αύτό τό καθήκον τό Εκπληρώνει τό μαρξιστικό - λενινιστικό κόμμα. Σύμφωνα μέ τόν όρισμό τοΰ Λένιν, τό ίδιο τό κόμμα άποτελεϊ Ενωση τών Ιδεών τοΰ σοσιαλισμού μέ τό μαζικό Εργατικό κίνημα.

87

'Ένα άπό τά πιό σημαντικά καθήκοντα τοΰ ιδεολογικού άγώνα είναι ακόμα νά διατηρεί σέ δλες τίς περιστάσεις τήν καθαρότητα τής σοσιαλιστικής κοσμοθεωρίας τής έργατικής τάξης, νά μήν επιτρέπει στους έχΟρούς της νά τή διαστρε­ βλώνουν καί ετσι νά άφαιροΰν αύτό τό αποτελεσματικό δπλο άπό τά χέρια τοΰ προλεταριάτου. Είναι γνωστό δτι μόνο δταν δ μαρξισμός - λενινισμός μετατράπηκε σέ ισχυρή ιδεολογική δύναμη, οΐ έχΟροί τής έργατικής τάξης αρχισαν νά άγωνίζονται έναντίον του δχι μόνο κατά μέτωπο, άλλά καί άπό τά νώτα, στηριζόμενοι στούς πράκτορές τους μέσα στό έργατικό κίνημα. Μέ τό πρόσχημα τής «τελειοποίησης» τοΰ μαρξι­ σμού, οί έχΟροί του προσπαθούν αδιάκοπα νά διαστρεβλώ­ νουν αυτή τή θεωρία, νά τήν κάνουν άκίνδυνη γιά τήν άστι­ κή τάξη, άνώφελη γιά τούς έργάτες. Λυτό τό νόημα εχει ή «θεωρητική» δράση τών δππορτουνιατών δλων τών ειδών, τών ρεφορμιστών καί τών ρεβιζιονιστών. Ό άγώνας έναντίον τους είναι άδιάκοπο καθήκον δλων τών συνειδητών έργατών, καί πριν οπό δλα τών μαρξιστικών - λενινισηκών κομμάτων. Ό τομέας δμως τής ιδεολογικής πάλης τοΰ προλεταριά­ του δέν εξαντλείται μέ τά καθήκοντα τής διαμόρφωσης τα­ ξικής συνείδησης στούς έργάτες, μέ τήν προπαγάνδα τών ιδεών τοΰ μαρξισμού - λενινισμού άνάμεσά τους. Ή έργατι­ κή τάξη δέν διεξάγει τόν απελευθερωτικό της άγώνα μόνη, άλλά σέ συμμαχία μέ δλους τούς έργαζόμενους, καί είναι ή πρωτοπορία τους. Ή άπελευΟέρωση τών μή προλεταριακών μαιών — τής αγροτιάς, τών μικροαστών, τής διανόησης — άπό τήν έπίδραπη τών άστικών Ιδεών, ή προσέλκυσή τους στίς Ιδέες τού σοσιαλισμού είναι, γι’ αύτό τό λόγο, άκόμα ?να σοβαρό καθήκον τοΰ ιδεολογικού άγώνα τών έργατών. Ό

π ο λ ιτικό ς άγ<»νας.

'Η ανώτερη μορφή ταξικής πάλης τών έργατών είναι ό πολιτικός άγώνας. Τήν άνάγκη τής διεξαγωγής πολιτικού άγώνα τό προλε­ ταριάτο τήν αντιμετωπίζει κιόλας στήν πορεία τής υπεράσπι­ σης τών οικονομικών του διεκδικήσεων. Οί καπιταλιστές έ­ χουν μέ τό μέρος τους τό άστικό κράτος, πού τούς βοηθάει νά διασπούν καί νά καταπνίγουν τίς απεργίες, νά βάζουν έμ-

πόδι η στή δράση τών συνδικάτων καί τών δλλων έργατικών οργανώσεων κτλ. Ή ίδια ή ζωή δδηγεί, ετσι, τήν έργατική τάξη σέ άγιόνα δχι μόνο κατά τοΰ καπιταλιστή «της», άλλά καί κατά τοΰ άστικού κράτους, που υπερασπίζει τά συμφέ­ ροντα δλης τής τάξης τών καπιταλιστών γενικά. Ά πό τήν αλλη μεριά., ή άνάπτυξη τοΰ πολιτικού άγώνα είναι δυνατή μόνο δταν ή έργατική τάξη ή τό πρωτοπόρο της τμήμα άποκτάει ταξική συνείδηση καί συνειδητοποιεί σωστά τά συμφέροντά του. Ό πολιτικός αγώνας τής έργατικής τάξης περιλαμβάνει ολο τόν τομέα τής κοινωνική; ζωής, που συνδέεται μέ τίς σχέ­ σεις της μέ τίς άλλες τάξεις καί στρώματα τής αστικής κοι­ νωνίας, μέ τό άστικό κράτος καί μέ τή δράση του. «ΤΙ συνεί­ δηση τής έργατικής τάξης — εγραφε ό Λένιν — δέν μπορεί νά είναι άληΟινη πολιτική συνείδηση, δν οί έργάτες δέ μά­ θουν νά άπαντούν σέ δ λ ε ς καί σέ δ π ο ι ε σ δ ή π ο τ ε. περιπτώσεις αυθαιρεσίας καί καταπίεσης, δίας καί πα­ ρανομίας, δ π ο ι ε ς τάξε ι ς καίδν θίγουν αυτές οί π ερ ιπ τώ σ εις...»*. Αύτό προϋποθέτει στενή σχέση άνάμεσα στήν υπεράσπιση τών συμφερόντων τής έργατικής τάξης καί στόν άγώνα γιά τά δημοκρατικά δικαιώματα καί έλευθερίες μέ τήν πλατειά του έννοια, κατά τής άντιλαϊκής έξωτερικής πολιτικής τής αστικής τάξης, καί σέ. πολλές χώρες γιά τήν έθνική άνεξαρτησία κτλ. 'Ό λες αυτές οί κατευθύνσεις τής πολιτικής δράσης τής έργατικής τάξης αυτές καθαυτές είναι εξαιρετικά σημαντι­ κές, Ιδιαίτερα στίς σημερινές συνθήκες. Δέ θά ήταν δμως σωστό νά άνάγουμε μόνο σ’ αυτές δλα τά καθήκοντα τοΰ πο­ λιτικού άγώνα. «Δέν είναι αρκετό νά λέμε, — εγραφε ό Λέ­ νιν, — δτι ή ταξική πάλη γίνεται πραγματική, συνεπής, άναπτυγμένη μόνο δταν άγκαλιάζει τόν τομέα τής πολιτικής. . . Ό μαρξισμός πιστεύει δτι ή ταξική πάλη είναι έντελώς άναπτυγμένη, «πανεθνική», μ ό ν ο δταν, δχι μόνο άγκαλιάζει τήν πολιτική, άλλά στήν πολιτική θίγει τό πιό ουσιαστικό: τή διάρθρωση τής κρατικής έξουσίας».** Σ* αυτό συνίστα-

ται ή διαφορά τοΰ μαρξιστή άπό τό συνηθισμένο φιλελεύθε­ ρο, πού είναι πρόθυμος νά παραδεχτεί τήν ταξική πάλη καί στόν τομέα τής πολιτικής, μέ τόν δρο δμως δτι Οά αποκλει­ στεί ό άγώνας τών έργατών γιά τήν άνατροπή τοΰ καπιταλι­ σμού καί τήν κατάκτηση τής κρατικής έξουσίας. Ά πό δσ« είπαμε, φαίνεται καθαρά γιατί ή μαρξιστική λενινιστική θεωρία, ένώ πιστεύει δτι 6ασική αίτια κάθε άγώ­ να τών τάξεων είναι τά υλικά, οικονομικά τους συμφέροντα, υπογραμμίζει ταυτόχρονα τήν προτεραιότητα τής πολιτικής σέ σχέση μέ τήν οικονομία, θεωρεί σάν ανώτερη μορφή τήν πολιτική μορφή άγώνα τής έργατικής τάξης καί βλέπει κάθε ταξικό άγώνα σάν πολιτικό. Ό οικονομικός καί Ιδεολογικός άγώνας δέν είναι αυτοσκοπός. Καί ό ενας καί ό άλλος, μέ δλε; τους τίς εννοιες, υποτάσσονται στούς άνώτερους, πολιτικούς σκοπούς καί καθήκοντα τών έργατών, τοΰ πολιτικοΰ τους ά­ γώνα, πού μόνο αυτός μπορεΐ νά έξασφαλίσει τό ζωτικό οικο­ νομικό συμφέρον τής έργατικής τάξης — τήν άπελευθέρωσή της άπό τήν έκμετάλλευση. Ό πολιτικός άγώνας διεξάγεται άπό τήν έργατική τάξη, άνάλογα μέ τίς άπαιτήσεις τής κατάστασης, μέ τίς πιό δια­ φορετικές μεθόδους, περιλαμβάνοντας τίς διαδηλώσεις, τίς πολιτικές άπεργίες (δηλ. τίς άπεργίες γιά τήν υποστήριξη αυτών ή έκείνων τών πολιτικών διεκδικήσεων), τόν άγώνα στίς έκλογές καί στά κοινοβούλια, τήν ένοπλη έξέγερση κτλ. Οί σκοποί καί οί μέθοδοι τοΰ πολιτικοΰ άγώνα άπαιτοΰν άλ­ λες, πιό άνώτερες μορφές όργάνιοσης τής έργατικής τάξης, καί πρίν άπ’ δλα τή δημιουργία ένός πολιτικοΰ κόμματος τοΰ προλεταριάτου. "Οπως άπόδειξε ή πείρα, ή δημιουργία ένός τέτοιου κόμματος είναι νομοτελειακό φαινόμενο στήν ιστορία τοΰ έργατικοΰ κινήματος. Ό πολιτικός άγώνας άπαιτεΐ άκό­ μα δχι μόνο πανεθνική, άλλά καί διεθνή συνένωση τών προσ­ παθειών τής έργατικής τάξης καί δλων τών έργαζομένων. Ή

π ρ ο λ ε τ α ρ ια κ ή Ιπ α ν ά α τ α σ η .

Τό άνώτερο στάδιο τής ταξικής πάλης τοΰ προλεταριά­ του είναι ή έπανάσταση. Οι έχθροί τοΰ κομμουνισμού παρουσιάζουν τήν προλετα­ ριακή έπανάσταση σάν άνατροπή, πού πραγματοποιείται άπό

90

μιά μικρή όμάδα κομμουνιστών «συνωμοτών». Αύτό είναι κα­ κόβουλο ψέμα. Ό μαρξισμός - λενινισμός δέν παραδέχεται τήν τακτική τών «αύλικών έπαναστάσεων», τών πραξικοπη­ μάτων, τής αρπαγής τής έξουσίας από μιά ένοπλη μειοψη­ φία. Αυτό απορρέει λογικά άπό τή μαρξιστική αντίληψη γιά τά κοινωνικά φαινόμενα. Οί αιτίες τής έπανάστασης βρί­ σκονται, σέ τελευταία άνάλυση, στίς υλικές συνθήκες τής ζωής τής κοινωνίας, στή σύγκρουση άνάμεσα στίς παραγωγι­ κές δυνάμεις καί στίς παραγωγικές σχέσεις. Αύτή ή σύγ­ κρουση έκφράζεται μέ τή σύγκρουση μεγάλων μαζών άνΟρώ­ πων, τάξεων, πού ξεσηκώνονται σέ άγώνα κάτω άπό τήν έπίδραση άντικειμενικών αιτίων, πού δέν έξαρτώνται άπό τή θέ­ ληση τών ξεχωριστών άτόμων, όμάδων, άκόμα καί κομμάτων. Τό κομμουνιστικό κόμμα όργανώνει τή δράση τών μαζών, καθοδηγεί τίς μάζες, δέν προσπαθεί υμως νά κάνει τήν έπανάσταση «άντί γι* αυτές», μέ τίς δικές του δυνάμεις. Ή σοσιαλιστική έπανάσταση τής έργατικής τάξης διακρίνεται άπό δλες τίς προηγούμενες κοινωνικές έπαναστάσεις άπό μιά σειρά σημαντικές ιδιομορφίες. Ή βασική άπό αυτές είναι δτι δλες οί προηγούμενες έπαναστάσεις όδήγησαν μόνο στήν Αντικατάσταση μιας μορφής έκμετάλλευσης άπό μιά δλλη, ένώ ή σοσιαλιστική έπανάσταση βάζει τέλος σέ κάθε έκμετάλλευση καί οδηγεί τελικά στήν έξαφάνιση τών τάξεων. Ή σοσιαλιστική έπανάσταση, ό πιό βαθύς άπό τούς γνω­ στούς στήν Ιστορία μετασχηματισμός, είναι πλήρης ανα­ διάρθρωση τών κοινωνικών σχέσεων άπό κάτω ώς τήν κορυ­ φή. Ή σοσιαλιστική έπανάσταση βάζει τέλος στή μακραίωνη Ιστορία τής έκμεταλλευτικής ταξικής κοινωνίας, άπελευθερώνει τήν κοινωνία άπό κάθε είδους ζυγό, είναι ή άρχή τής έποχής τής πραγματικής άδελφοσύνης καί ισότητας τών αν­ θρώπων, ή έγκαθίδρυση τής αιώνιας ειρήνης πάνω στή γή, ή πλήρης κοινωνική έξυγίανση τής άνθρωπότητας. Αυτό εί­ ναι τό τεράστιο πανανθρώπινο περιεχόμενο τής προλεταρια­ κής έπανάστασης. Ή έπανάσταση αυτή είναι τό πιό σημαν­ τικό όρόσημο στήν άνάπτυξη τής άνθρωπότητας. ’Από τό χαρακτήρα τής σοσιαλιστικής έπανάστασης, καθο­ ρίζεται ό νέος ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν έπαναστατική άνατροπή. 0 1 μάζες τών έργαζομένων Επαιρναν δραστήρια μέρος καί στίς προηγούμενες έπαναστάσεις, πού στρέφονταν

91

κατά τών δουλοκτητών καί τών φεουδαρχών. Σ ’ αύτές δμως ίπαιζαν μόνο τό ρόλο δύναμης κρούσης, πού άνοιγε τό δρόμο γιά τήν έξουσία μιας νέας έκμεταλλευτικής τάξης. Γ ι’ άύτό αποτέλεσμα τής έπαναστατικής ανατροπής ήταν μόνο ή αντι­ κατάσταση μιας μορφής έκμετάλλευσης άπό μιά α?>λη. Έντελώς διαφορετική είναι ή έπανάσταση τής έργατικής τάξης. Σ ’ αυτήν οί έργάτες, πού άποτελοΰν σημαντικό (σέ πολλές χώρες τό πιό σημαντικό) τμήμα τών έργαζομένων μα­ ζών, παίζουν δχι μόνο τό ρόλο δύναμης κρούσης, άλλά καί τό ρόλο τοΰ ήγεμόνπ, τοΰ έμπνευστή καί ηγέτη τής έπανά­ στασης. Γ ι’ αύτό ή νίκη τής έργατικής τάξης δδηγεί στήν πλήρη κατάργηση τής έκμετάλλευσης ανθρώπου άπό άνθρω­ πο, στήν απελευθέρωση δλων τών έργαζομένων άπό κάθε ζυγό. Ή προλεταριακή έπανάσταση λοιπόν είναι έπανάσταση τών ίδιων τών έργαζομένων μαζών, πού τήν κάνουν γιά τόν έαυτό τους. Δέν είναι παράξενο λοιπόν τό γεγονός δτι οί Ερ­ γαζόμενοι στήν πορεία τής σοσιαλιστικής έπανάστασης έκδηλώνουν τεράστια δημιουργική δύναμη, άναδείχνουν άνάμεσά τους έξαίρετους ηγέτες καί έπαναστάτες, δημιουργούν νέες μορφές έξουσίας, άγνωστες <5>ς τώρα στήν ιστορία. Ή σοσιαλιστική έπανάσταση σέ όποιαδήποτε καπιταλι­ στική χώρα καταλαμβάνει άρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Πρίν άπ’ δλα προϋποθέτει τήν πολιτική έπανάσταση, δηλ. τήν κατάκτηση τής κρατικής έξουσίας άπό τήν έργατική τά­ ξη. Μόνο μέ τήν έγκαθίδρυση τής έξουσίας τής έργατικής τάξης, μπορεί νά γίνει τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό. 'Ιστορικός προορισμός τής σοσιαλιστικής έπανάστασης είναι ή κατάργηση τής καπιταλιστικής ατομικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής καί τών καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων άνάμεσα στούς άνθρώπους, ή άντικατάστασή τους μέ τήν κοινωνική, σοσιαλιστική Ιδιοκτησία στά μέσα παρα­ γωγής, μέ τίς σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις. "Οσο δ­ μως ή έξουσία άνήκει στήν άστική τάξη, ή άντικατάστασή αύτή είναι άδύνατο νά γίνει. Τό άστικό κράτος άποτελεΐ τό κυριότερο έμπόδιο στό δρόμο γιά τό μετασχηματισμό τοΰ κα­ πιταλιστικού καθεστώτος. Τό αστικό κράτος υπηρετεί μέ πί­ στη καί συνέπεια τούς έκμεταλλευτές καί προστατεύει τήν

92

ιδιοκτησία τους. Γιά νά άποσπαστεί άπό τίς Ιθύνουσες τά­ ξεις ή ιδιοκτησία τους καί νά παραδοΟεΐ σέ δλη τήν κοινω­ νία, πρέπει νά άφαιρεΟεϊ ή κρατική έξουσία άπό τούς καπι­ ταλιστές καί νά δοθεί στήν έργαζόμενο λαό. Τό κράτος τής άστικής τάξης πρέπει νά άντικατασταθεΐ μέ τό κράτος τών έργαζομένων. Ή δημιουργία ένός τέτοιου κράτους είναι απαραίτητη καί γιατί μόνο μέ τή βοήθεια τής κρατικής έξουσίας ή έργα­ τική τάξη μπορεΐ νά εκπληρώσει τά τεράστια δημιουργικά καθήκοντα πού μπαίνουν μπροστά της άπό τή σοσιαλιστική έπανάσταση. Μπροστά στίς προηγούμενες έπαναστάσεις έμπαιναν κυ­ ρίως καταλυτικά καθήκοντα. Αύτό φαίνεται καθαρά άπό τό παράδειγμα τών άστικών έπαναστάσεων. Σκοπός αύτών τών έπαναστάσεων ήταν βασικά νά καταλύσουν τίς φεουδαρχικές σχέσεις, νά εκμηδενίσουν ετσι τούς φραγμούς πού εβαζε ή παλιά κοινωνία στήν άνάπτυξη τής παραγωγής καί νά άνοίξουν τό δρόμο γιά τήν παραπέρα άνάπτυξη τοΰ καπιταλι­ σμού. "Ετσι ή άστική έπανάσταση έκπλήρωσε βασικά τό κα­ θήκον της. 01 ίδιες δμως ο! καπιταλιστικές οικονομικές σχέ­ σεις είχαν εμφανιστεί καί άναπτύσσονταν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα μέσα στά πλαίσια τοΰ φεουδαρχικού συστήματος. Αύτό ήταν δυνατό έπειδή ή άστική καί ή φεουδαρχική ιδιο­ κτησία άποτελούν δυό είδη τής ά τ ο μ ι κ ή ς ιδιοκτη­ σίας. Μ’ δλο πού άνάμεσά τους υπήρχαν άντιΟέσεις, καί οί δυό ωστόσο μπορούσαν νά ζούν μαζί γιά Ινα διάστημα. 'I I σοσιαλιστική έπανάσταση έκπληρώνει κι αύτή τό κα­ θήκον τής κατάργησης τών ξεπερασμένων σχέσεων — τών καπιταλιστικών, συχνά καί τών φεουδαρχικών, πού διατη­ ρούνται μέ τή μορφή λίγο - πολύ έντονων έπιβιώσεων. Σ ’ αύτήν δμως, στά καθήκοντα τής καταστροφής, προστίθενται καί δημιουργικά κοινωνικά - οικονομικά καθήκοντα τεράστιας κλίμακας καί πολύ σύνθετα, πού άποτελούν τό βασικό περιε­ χόμενό της. Οί σοσιαλιστικές σχέσεις δέν μποροΰν νά γεννηθούν μέ­ σα στά πλαίσια τού καπιταλισμού. Εμφανίζονται μ ε τ ά τήν κατάληψη τής έξουσίας άπό τήν έργατική τάξη, δταν τό κράτος τών έργαζομένων έθνικοποιεί τήν Ιδιοκτησία τών κα­ πιταλιστών στά μέσα παραγωγής, στά έργοστάσια, στά όρυ-

»β

χεία, στίς μεταφορές, στίς τράπεζες κτλ. καί τή μετατρέπει σέ κοινωνική, σοσιαλιστική Ιδιοκτησία. Είναι φανερό δτι αύτό ίέν μπορούσε νά γίνει πρίν περάσει ή έξουσία στά χέρια· τής έργατικής τάξης. Ή έΟνικοποίηση δμως τής καπιταλιστικής Ιδιοκτησίας rtvai μόνο ή αρχή τών έπαναστατικών μεταβολών πού πρα­ γματοποιεί ή έργατική τάξη. Γιά νά γίνει τό πέρασμα στό σοσιαλισμό, πρέπει νά έπεκταθοϋν οΐ σοσιαλιστικές οικονομι­ κές σχέσεις σέ δλη τήν οίκονομία, νά όργανωΟεί μέ νέο τρό­ πο ή οικονομική ζωή τοΰ λαού, νά δημιουργηΟεί μιά αποτε­ λεσματικά σχεδιασμένη οίκονομία, νά άναδιαρΟοωΟούν μέ βάση τίς σοσιαλιστικές αρχές οί κοινωνικές καί πολιτικές σχέσεις, νά λυθούν σύνθετα προβλήματα στόν τομέα τοΰ πο­ λιτισμού καί τής αγωγής. "Ολα αύτά είναι τεράστια δημιουρ­ γική έργασία καί γιά τήν πραγματοποίησή της τό σοσιαλι­ στικό κράτος παίζει έξαιρετικά σημαντικό ρόλο. Τό σοσιαλι­ στικό κράτος είναι τό βασικό έργαλείο στά χέρια τών έργα­ ζομένων, γιά τήν οικοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού καί υστέρα τοΰ κομμουνισμού. IV αύτό δταν Ισχυρίζεται κανείς, δπως κά­ νουν οί όππορτουνιστές, δτι ό σοσιαλισμός μπορεί νά οίκοδομηΟεί αφήνοντας τήν πολιτική έξουσία στά χέρια τής αστι­ κής τάξης, έξαπατάει τούς άνΟρώπους καί σπέρνει άνάμεσά τους βλαβερές αυταπάτες. Ή πολιτική έπανάσταση τής έργατικής τάξης μπορεί νά γίνει μέ διάφορες μορφές. Μπορεί νά πραγματοποιηθεί μέ Ινοπλη εξέγερση, δπως εγινε στή Ρωσία τόν ’Οκτώβριο τοΰ 1917. Σ έ ιδιαίτερα ευνοϊκέ; συνθήκες τό πέρασμα τής έξου­ σίας στό λαό μπορεί νά γίνει καί ειρηνικά, χωρίς ένοπλη εξέ­ γερση καί έμφύλιο πόλεμο. Μέ όποιαδήποτε δμως μορφή καί αν γίνει, ή πολιτική έπανάσταση τοΰ προλεταριάτου είναι πάντα τό ανώτερο στάδιο άνάπτυξης τή; ταξικής πάλης. Μέ τήν έπανάσταση έγκαΟιδρύεται ή δικτατορία τού προλετα­ ριάτου, δηλ. ή έξουσία τών έργαζομένων, πού καθοδηγείται άπό τήν έργατική τάξη. Ή έργατική τάξη, μετά τήν κατάκτηση τής έξουσίας, αντιμετωπίζει τό πρόβλημα, τί νά κάνει τό μηχανισμό τοΰ πα­ λιού κράτους, τήν άστυνομία, τά δικαστήρια, τά διοικητικά δργανα κτλ. Στίς προηγούμενες έπαναστάσεις, ή νέα τάξη, δταν έρχόταν στήν έξουσία, προσάρμοζε στίς άνάγκες της

94

τόν παλιό κρατικό μηχανισμό καί κυβερνούσε μέ τή βοήθεια του. Αντό ήταν δυνατό, έπειδή οΐ έπαναστάσεις οδηγούσαν στήν αντικατάσταση τής κυριαρχίας μιας έκμεταλλευτικής τάξης μέ τήν κυριαρχία μιας άλλης, έπίσης έκμεταλλευτικής τάξης. Ή έργατική τάξη δέν μπορεί νά άκολουθήσει αύτό τό δρόμο. Ή αστυνομία, ή χωροφυλακή, ό στρατός, τά δικαστή­ ρια καί τά αλλα κρατικά δργανα, πού γιά αιώνες υπηρετού­ σαν τίς έκμεταλλευτικές τάξεις, δέν μπορούν νά περάσουν στήν υπηρεσία αυτών πού προηγούμενα καταπίεζαν. Ό κρα­ τικός μηχανισμός δέν είναι μιά συνηθισμένη μηχανή, πού δέν εχει σημασία ποιος τή διευθύνει: δ αστικός μηχανισμός, άπό τόν ίδιο p χαρακτήρα του, δέν μπορεί νά υπηρετήσει τήν έρ­ γατική τάξη. Ή σύνθεση τού άστικού κρατικού μηχανισμού καί ή διάρθρωσή του είναι προσαρμοσμένα ετσι ώστε νά έκπληρώνουν τή βασική λειτουργία αυτού τοΰ κράτους — νά κρατούν τούς έργαζόμενους υποταγμένους στήν άστική τάξη. Νά γιατί ό Μάρξ ελεγε δτι δλες οί προηγούμενες έπαναστά­ σεις τελειοποιούσαν μόνο τήν παλιά κρατική μηχανή, ένώ κα­ θήκον τής έργατικής έπανάστασης είναι νά τήν καταστρέψει καί νά τήν αντικαταστήσει μέ τό δικό της, προλεταριακό κράτος. Ή δημιουργία ένός νέου κρατικού μηχανισμού εχει ση­ μασία καί γιατί αύτό βοηθάει στό νά τραβηχτούν οί πλατειές λαϊκές μάζες μέ τό μέρος της έργατικής τάξης. Ό πληθυ­ σμός έρχεται πάντα σέ έπαφή μέ τά δργανα τής έξουσίας. Ό ταν λοιπόν οί έργαζόμενοι βλέπουν δτι στόν κρατικό μηχα­ νισμό δουλεύουν άνθρωποι, πού προέρχονται άπό τό λαό, δταν βλέπουν δτι τά δργανα τοΰ κράτους προσπαθοΰν νά Ικανο­ ποιήσουν τίς ζωτικές άνάγκες τών έργαζομένων καί δχι τών πλουσίων, αύτό έξηγεΐ στίς μάζες, καλύτερα άπό κάθε προ­ παγάνδα, δτι ή νέα έξουσία είναι έξουσία τού ίδιου τού λαού. Ό τρόπος πού θά γίνει ή κατάλυση τοΰ παλιού κρατικού μηχανισμού έξαρταται άπό πολλές περιστάσεις, ιδιαίτερα άπό τό αν ή έπανάσταση εγινε βίαια ή ειρηνικά. Σ έ δλες δμως τίς συνθήκες ή κατάλυση τοΰ παλιού μηχανισμού τής κρατι­ κής έξουσίας καί ή δημιουργία ένός νέου είναι ενα άπό τά πρωταρχικά καθήκοντα τής προλεταριακής έπανάστασης. Ή βασική καί άποφασιστική δύναμη τής σοσιαλιστικής

95

έπανάστασης μπορεί νά είναι μόνο ή έργατική τάξη. Ωστό­ σο ή έργατική τάξη δέν τήν Πραγματοποιεί μόνη της. Τά συμφέροντα τη ; έργατικής τάξης συμπίπτουν μέ τά ζωτικά συμφέροντα δλων τών έργαζομένων, δηλ. τής τεράστιας πλειοψηφίας τοΰ πληΟυσμοΰ. Έ τ σ ι δημιουργεΐται ή δυνατό­ τητα γιά συμμαχία τής έργατικής τάξης, σάν ηγεμόνα τής έπανάστασης, μέ τίς πιό πλατείες μάζες τών έργαζομένων. Οί μάζες τών συμμάχων τής έργατικής τάξης συνήθως δέν υποστηρίζουν τό σύνθημα τής σοσιαλιστικής έπανάστα­ σης καί τής έγκαΟίδρυσης τής δικτατορίας τοΰ προλεταριά­ του άμέσως, άλλά σιγά - σιγά. Ή ιστορική πείρα αποδείχνει δτι ή προλεταριακή έπανάσταση μπορεί νά προέλΟει άπό τήν αστικό - δημοκρατική έπανάσταση, άπό τό έΟνικοαπελευθερωτικό κίνημα τών καταπιεζομένων λαών, άπό τόν άντιφασιστικό, άντιιμπεριαλιστικό, άντιμονοπωλιακό άγώνα. Ή προλεταριακή έπανάσταση βάζει τεράστια καθήκοντα στά κόμματα τής έργατικής τάξης. Ή άποφασιστική καί ικανή καθοδήγηση τής πάλης τών μαζών άπό τά μαρξιστι­ κά κόμματα είναι ή δασική προϋπόθεση γιά τή νίκη τής προ­ λεταριακής έπανάστασης. Τ Ι έποχή τής σοσιαλιστικής έπανάστασης άποτελεΐ όλόκληρο στάδιο στήν άνάπτυξη τής άνΟρωπότητας. ’Αργά ή γρήγορα οί σοσιαλιστικές επαναστάσεις Οά άγκαλιάσουν δ­ λους τούς λαούς καί δλες τίς χώρες. Στίς διάφορες χώρες, οί προλεταριακές έπαναστάσεις παίρνουν ιδιόρρυθμες μορφές ανάλογα μέ τίς συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, τίς έΟνικές Ιδιομορφίες καί παραδόσεις. Ωστόσο, οί σοσιαλιστικές έπαναστάσεις σέ δλες τίς χώρες υποτάσσονται στίς γενικές νομοτέλειες, πού άνακάλυψε ή μαρξιστική - λενινιστική θεω­ ρία.

91

3

Ό ρόλος τώ ν λαϊκών μαζών χα( τή ς προσωπικότητας στήν Ιστορία

Τό ζήτημα γιά τό ρόλο τών λαϊκών μαζών καί τής προσω­ πικότητας στήν Ιστορία διαστρέφεται μέ Ιδιαίτερο ζήλο du*6 τούς Ιδεολόγους τών έκμεταλλευτικών τάξεων. 0 1 Ιδεολόγοι αυτοί, θέλοντας νά δικαιολογήσουν τό «δικαίωμα» μιας μη­ δαμινής μειοψηφίας νά καταπιέζει τήν πλειοψηφία, προσπα­ θούν πάντα νά μειώσουν τό ρόλο τών λαϊκών μαζών στή ζωή καί στήν άνάπτυξη τής κοινωνίας. Ό λαός, οί άπλοι άνθρω­ ποι, οΐ μάζες τών έργαζομένων παριστάνονται σάν αυουλο πλήθος πού άπό τήν ίδια τή φύση του είναι προορισμένο νά υποτάσσεται αναντίρρητα στήν ξένη θέληση, νά ανέχεται πει­ θήνια τήν άθλιότητα καί τήν ταπείνωση. Γιά τούς όπαδονς αύτών τών άπόψεων οί λαϊκές μάζες εΤναι μόνο παθητικό άντικείμενο τής Ιστορικής πορείας καί, στήν καλύτερη περίπτωση, είναι οΐ άβουλοι έκτελεστές τής θέλησης τών «μεγάλων άνδρών»: τών βασιλέων, τών στρα­ τηγών, τών νομοθετών κτλ. Αυτές οί ύποκειμενιστικές θεω­ ρίες δχι μόνο δικαιολογούν τό καθεστώς υπου μιά χούφτα έκμεταλλευτών καταπιέζει τήν πλειοψηφία τού πληθυσμοί, άλλά καί θεμελιώνουν μιά έσωτερική πολιτική, πού άποβλέπει στήν κατάργηση τής δημοκρατίας καί στήν έγκαθίδρυση φασιστικών καθεστώτων. Αύτά άκριβώς τά καθεστώτα, Ισχυ­ ρίζονται οί άντιδραστικοί ιδεολόγοι, μπορούν νά έξασφαλίσουν στούς μεγάλους δνδρες τή δυνατότητα νά «δημιουργούν» τήν Ιστορία άνεμπόδιστα, χωρίς νά φοβούνται τήν Ανάμιξη τού δβουλου πλήθους, πραγματοποιώντας τή θέλησή τους. Έ τ σ ι δικαιολογούσαν τήν ελλειψη δικαιωμάτων τών μαζών

97

καί τήν παντοδυναμία τοϋ «φύρερ» (άρχηγοΰ) οΐ χιτλερι­ κοί καί οί άλλοι φασίστες. Εκτός άπό τήν ύποκειμενιστική άντίληψη γιά τό ρόλο τής προσωπικότητας στήν Ιστορία, άνάμεσα στούς άστούς Ιδεολό­ γους Εχει διαδοθεί καί ή φαταλιστική άντίληψη, πού σύμφω­ να μ’ αύτήν οί άνθρωποι δέν μποροϋν νά άσκήσουν καμιά έπίδραση στήν πορεία τών γεγονότων. Τήν άποψη αύτή τήν υποστηρίζουν μέ έξαιρετική έπιμονή οί κληρικοί, πού διαβεβαιώνουν δτι ή ζωή καί ή άνάπτυξη τής κοινωνίας είναι άποτέλεσμα προκαθορισμού, άπό τό θεό, τής τυφλής μοίρας, τοΰ πεπρωμένου. «Ό άνθρωπος υποθέτει καί ό θεός διαθέτει», αυτή είναι ή ούσία τών συλλογισμών τους. Ί Ι φαταλιστική θεωρία, τό ίδιο δπως καί ή ύποκειμενιστική, μειώνει τό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν άνάπτυξη τής κοινωνίας. Καί ή μιά καί ή αλλη ξεκινοΰν άπό τή λαθεμένη άποψη δτι τάχα ή κοινωνική άνάπτυξη συντελεΐται άνεξάρτητα άπό τή δράση καί τόν άγώνα τών έκατομμυρίων μαζών τών έργαζομένων. Καθεμιά άπό τίς θεωρίες αυτές έξυπηρετεΐ μέ τόν τρόπο της τούς ιδεολογικούς σκοπούς τών έκμεταλλευτικών τάξεων, πού ένδιαφέρονται νά κρατοϋν σέ υπο­ ταγή τούς έργαζόμενους. Ή μαρξιστική θεωρία άπόδειξε δλη τήν ψευτιά τόσο τών φαταλιστικών δσο καί τών ΰποκειμενιστικών άντιλήψεων γιά τήν Ιστορία. Ό μαρξισμός - λενινισμός, αποκαλύπτοντας τίς νομοτέλειες τής Ιστορικής πορείας, διαπίστωσε δτι οί λαϊ­ κές μάζες είναι ό βασικός έκφραστής τής Ιστορικής άναγκαιότητας — ή δύναμη πού παίζει κ α θ ο ρ ι σ τ ι κ ό ρόλο στήν κοινωνική άνάπτυξη.

1. 01 λαϊκές μάζες εΤναι οί δημιουργοί της Ιστορίας. Λαϊκές μάζες είναι πρίν άπ’ δλα οί τάξεις καί τά κοινωνι­ κά στρώματα, πού βάζουν σέ κίνηση τήν κοινωνική παραγω­ γή καί ζοϋν μέ τήν έργασία τους, δηλ. οί μάζες τών έργαζο­ μένων. Οί μάζες αύτές άποτελοΰν στό σύνολό τους τό βασικό τμήμα τής κοινωνίας, τή συντριπτική της πλειοψηφία. ’Από ■οιές συγκεκριμένες τάξεις καί στρώματα άποτελοϋνται οί

λαϊκές μάζες, αυτό έξαρτάται άπό τήν έποχή καί άπό τό χα­ ρακτήρα τοΰ κοινωνικοΰ συστήματος. Κατά συνέπεια ή χρη­ σιμοποίηση τοΰ δρου «λαϊκές μάζες» σέ καμιά περίπτωση δέ μάς απαλλάσσει άπό τήν άνάγκη νά έξετάζουμε άπό ταξική άποψη καί νά διαπιστώνουμε τό συγκεκριμένο ταξικό περιε­ χόμενο τοΰ κινήματος δπου συμμετέχουν. Ή

π α ρ α γ ω γ ιχ ΐ] δ ρα σ τ η ρ ιό τη τα τώ ν λ α ϊκ ώ ν μ α ζ ώ ν ε ίν α ι ά π υ φ α ο ισ τιχ ύ ς ίίρυς γ ιά τή ζω ή χ α ί την ά ν ά π τ ν ξ η τής κ ο ιν ω ν ία ς.

Πρωταρχική σημασία στή ζωή τής κοινωνίας Εχει ή πα­ ραγωγική δραστηριότητα τών μαζών. 0 1 μάζες δημιουργούν τά έργαλεϊα έργαοίας, τά τελειοποιούν, συσσωρεύουν έργασιακές συνήθειες καί τίς μεταδίνουν άπό γενιά σέ γενιά, πα­ ράγουν δλα τά υλικά άγαΟά, πού χωρίς αύτά ή^κοινώνία δέ θά μποροΰσε νά ζήσει ούτε μιά μέρα. Μέ τήν αλλαγή τών κοινωνικών καί οικονομικών σχημα­ τισμών αλλαξε καί ή ταξική ούσία τών παραγωγών, ή πα­ ραγωγική τους δμως δραστηριότητα ήταν πάντα, είναι καί Οά είναι φυσική άναγκαιότητα, ό πρώτος δρος γιά τήν ύπαρ­ ξη τής κοινωνίας. « . . . Όποιεσδήποτε αλλαγές καί αν γίνουν στά ανώτερα, μή παραγωγικά στρώματα τής κοινωνίας, — υ­ πογραμμίζει ό Ένγκελς, — ή κοινωνία δέν μπορεί νά υπάρ­ ξει χωρίς τάξη παραγωγών. Κατά συνέπεια, αύτή ή τάξη είναι απαραίτητη σέ όποιεσδήποτε συνθήκες, μ’ δλο πού Οά Ερθει μιά έποχή, πού δέ Οά είναι πιά τάξη, γιατί Οά περι­ λαμβάνει δ?.η τήν κοινωνία»*. Ή καθημερινή έργασιακή δραστηριότητα έκατομμυρίω* Δπλών ανθρώπων, πού άναπτύσσουν τήν παραγωγή, δχι μόνο έξασφαλίζει στήν κοινωνία δλα τά αναγκαία γιά τήν ύπαρξή της, άλλά καί δημιουργεί τήν υλική βάση γιά τή διαδοχική αντικατάσταση τών κοινωνικών καί οικονομικών συστημάτων, δηλ. γιά τήν άνοδική άνάπτυξη, τήν πρόοδο τής άνθρωπό' τητ«ς.

906.

• Κ. Hctpi xxi Φ. Ένγχβλς, «'Aaiarw*, ιάμ. 19, 1961, οβλ.

99

Καί μόνο ή παραγωγική δραστηριότητα τών λαϊκών μα­ ζών θά ήταν Αρκετή γιά νά Αποδείξει δτι οί μάζες αυτές είναι οί πραγματικοί δημιουργοί τής Ιστορίας. Ό ρόλος του| δμως στήν κοινωνική άνάπτυξη δέν έξαντλεΐται μ’ αύτό. Οί Χ αϊχές μ ά ζ ες χ α ί ή π ο λ ιιιχ ή . Οί μάζες παίζουν μεγάλο ρόλο καί στην πολιτική ζωή. Χωρίς τήν πολιτική τους δραστηριότητα είναι Αδύνατη ή ίδια ή Ανάπτυξη τής κοινωνίας, καί πρίν Απ’ δλα οί κοινωνικές έπαναστάσεις. Όποιαδήποτε τάξη κι αν ερχεται στήν έξου­ σία υστέρα από έπανάσταση, ή βασική κινητήρια δύναμη εί­ ναι πάντα οί λαϊκές μάζες. Στίς περιόδους τών έπαναστάσεων, ό δημιουργικός ρόλος τών λαϊκών μαζών έκδηλώνεται μέ Ιδιαίτερη δύναμη. «01 έπαναστάσεις είναι γιορτή τών καταπιεζομένων καί τών έ*· μεταλλευομένων, — Εγραφε δ Λένιν. — Ποτέ άλλοτε ή μάζα τοΰ λαοΰ δέν είναι Ικανή νά γίνει τόσο δραστήριος δημιουρ­ γός νέων κοινωνικών καθεστώτων, δπως στήν περίοδο τής έπανάστασης. Στίς έποχές αυτές δ λαός είναι ικανός νά κάνει θαύματα.. Τό ίδιο μεγάλος είναι δ ρόλος τών λαϊκών μαζών καί στόν έθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα, στήν υπεράσπιση τής χώρας τους άπό τούς ξένους έπιδρομεΐς, στούς δίκαιους πολέμους. Οί έκμεταλλευτικές τάξεις ισχυρίζονταν πάντα δτι είναι οί μοναδικοί υπερασπιστές τών έθνικών συμφερόντων. "Οπως δμως Αποδείχνουν τά γεγονότα, στίς ώρες τών μεγάλων έθνικών δοκιμασιών, ή τύχη κρίνεται δχι Από μιά χούφτα έκμεταλλευτών, άλλά Από τό λαό, Από τίς μάζες, πού μέ τό δπλο στά χέρια υπερασπίζουν τήν πατρίδα καί Αγωνίζονται μέ αυ­ ταπάρνηση γιά τήν Ανεξαρτησία της. Ό δλο Αφοσίωση καί αυταπάρνηση άγώνας τών πλατειών μαζών τοΰ ρωσικοΰ λαοΰ Επαιξε αποφασιστικό ρόλο γιά τήν Απελευθέρωση τής Ρωσίας Από τό ζυγό τών Τατάρων καί γιά τήν έκκαθάριση τής χώρας Από τίς όρδές τοΰ Ναπολέοντα στά 1812. Στόν ήρωισμό τών έργαζομένων όφείλουν

* Β. I. Δίνιν, «'Απαντα:, ζύμ. 9, ο*λ. 93.

100

τήν έθνική τους Ανεξαρτησία καί πολλές άλλες χώρες — ή Ιταλία, πού γιά μεγάλο χρονικό διάστημα βρισκόταν κάτω άπό τό ζυγό τής ξένης κυριαρχίας, ή Βουλγαρία, ή Σερβία, ή Ελλάδα καί άλλες Βαλκανικές χώρες πού στέναζαν κάτω άπό τήν τουρκική κυριαρχία κτλ. Στήν έποχή μας άκριβώς τά έκατομμύρια τών έργαζο­ μένων μαζών Ισωσαν τήν Ευρώπη άπό τή φασιστική υποδού­ λωση, έξασφαλίζοντας τή νίκη κατά τοΰ φασισμού. Σημαν­ τικό ρόλο σ’ αύτή τήν Ιστορική νίκη έπαιξαν οί λαοί τής Σ ο­ βιετικής Ένωσης, πού σήκωσαν στούς ώμους τους τό βασι­ κό βάρος τοΰ αντιφασιστικού πολέμου. Χάρη στήν αυταπάρνηση τών λαϊκών μαζών τών άποικιακών καί έξαρτημένων χωρών, πολλές άπό αύτές απελευθερώ­ θηκαν κιόλας άπό τόν Αποικιακό ζυγό, ένώ άλλες βρίσκονται στό δρόμο πρός τήν έλευΟερία καί τήν έθνική Ανεξαρτησία. Σ τίς «ειρηνικές» περιόδους τής ιστορίας ό ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν πολιτική ζωή τής έκμεταλλευτικής κοινω­ νίας δέν είναι τόσο φανερός. 01 κυρίαρχες τάξεις, χρησιμο­ ποιώντας δλα τά μέσα σωματικού καί πνευματικοΰ καταναγ­ κασμού— τήν άστυνομία καί τό στρατό, τή δικαιοσύνη καί τή Θρησκεία, τό διοικητικό μηχανισμό καί τό σχολείο — προσπαθούν νά μειώσουν στό έλάχιστο τό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν πολιτική, νά καταπνίξουν τήν πολιτική τους δρά­ ση ή νά τήν κατευθύνουν σέ άκίνδυνο γι’ αύτές τίς τάξεις κανάλι. Αύτό είναι άναπόσπαστο γνώρισμα τοΰ έκμεταλλευτικοΰ κοινωνικοΰ συστήματος. Μόνο μέ τήν καταπίεση τών έργαζομένων, μέ τήν Ιδιοποίηση τών καρπών τής έργασίας τους, μπορούν νά υποταχτούν οί μάζες πολιτικά, νά έξασφαλιστεΐ ή κυριαρχία τών παρασιτικών τάξεων στήν πολιτική ζωή. Γ ι’ αύτό οί έργαζύμενες μάζες μποροΰν νά καθορίζουν τήν πολιτική μόνο δταν άνατρέπουν τήν έξουσία τών έκμεταλλευτών. Αύτό δμως δέ σημαίνει δτι οί λαϊκές μάζες δέν παίζουν κανένα ρόλο στήν πολιτική ζωή στίς συνθήκες τής κυριαρ­ χίας τών καπιταλιστών ή άλλων έκμετσλλευτών. Ή πολιτική είναι τομέας πεισματικής πάλης τών τάξεων, καί πρίν άπ’ βλα πάλης άνάμεσα στούς έκμεταλλευτές καί στούς έκμεταλλευόμενους. Τά τελικά άποτελέσματα αυτής τής πάλης έξαρτώνιαι δχι μόνο άπό τή θέληση τών κυρίαρχων τάξεων, άλ-

101

λά καί άπό τήν έπιμονή καί τήν άποφασιστικότητα, πού μ* αΰτές οί έργαζόμενοι υπερασπίζουν τά συμφέροντα τους, άπό τόν πραγματικό συσχετισμό τών δυνάμεων σ’ αύτό τόν άγώνα. 01 λαϊκές μάζες, άκόμα καί στίς συνθήκες τοΰ καπιταλίτ σμοΰ, μποροΰν νά έπηρεάζουν ουσιαστικά τήν πολιτική τής κυρίαρχης τάξης, έμποδίζοντας τήν πραγματοποίηση τών άντιλαϊκών σκοπών τών αντιδραστικών δυνάμεων, υποχρεώνον­ τας τούς Ιθύνοντες κύκλους νά ύποχωροΰν σέ πολλά σοβαρά ζητήματα τής έσωτερικής καί τής έξωτερικής πολιτικής. Αυ­ τός ό καθημερινός πολιτικός άγώνας τών έργαζομένων, δπως άναφέραμε στό προηγούμενο κεφάλαιο, παίζει μεγάλο ρόλο στήν άνάπτυξη τής κοινωνίας. Ό ρόλος τώ ν λ α ϊκ ώ ν μ α ζ ώ ν ατήν ά ν ά π τ υ ξ η ιο ΰ n oλ ιτισμ ο ν. 01 άντιδραστικοί Ιδεολόγοι πού άρνοΰνται τήν Ικανότητα τών έργαζομένων, τών απλών άνθρώπων, γιά δημιουργική δράση, διαστρέφουν μέ ιδιαίτερη μανία τό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν άνάπτυξη τοΰ πολιτισμού. Ό πνευματικός πολι­ τισμός, ισχυρίζονται, είναι άποτέλεσμα τής έργασίας τών «έκλεκτών» καί μόνο σέ μιά χούφτα μεγαλοφυών άνθρώπων όφείλει ή άνΟρωπότητα τήν άνάπτυξη τής έπιστήμης, τής λο­ γοτεχνίας καί τής τέχνης. Μέ τήν πρώτη ματιά αυτοί οί Ισχυρισμοί μπορεί νά φαί­ νονται σωστοί. Πραγματικά, σέ δλους σχεδόν τούς τομείς τής πνευματικής δημιουργίας μπορούμε νά άπαριθμήσουμε μερι­ κές δεκάδες όνόματα, δπως τοΰ Νεύτωνα, τοΰ Λομονόσοφ καί τοΰ ’Αϊνστάιν στή φυσική, τοΰ Μεντελέγιεφ καί τού Μπάτλερ στή χημεία, τοΰ Δαρβίνου καί τοΰ Μιτσούριν στή βιολογία, τοΰ Σαίξπηρ καί τοΰ Τολστόϊ στή λογοτεχνία, τοΰ Μπετόβεν καί τοΰ Τσαϊκόφσκι στή μουσική, πού χωρίς αύτά Οά ήταν δύσκολο άκόμα καί νά φανταστούμε τό σημερινό πολιτισμό. Οί μαρξιστές άποδίδουν τήν τιμή πού πρέπει στούς με­ γαλοφυείς παράγοντες τοΰ πολιτισμού. Βλέπουν δμως καθα­ ρά δτι στήν άνάπτυξή του είναι άνεκτίμητη καί ή εισφορά τών λαϊκών μαζών, τών έργαζομένων. Οί μάζες έβαλαν τίς βάσεις δλου τοΰ πνευματικού πολιτισμοΰ τής άνθρωπότητας, αΰτές δημιούργησαν τίς συνθήκες γιά τήν πρόοδό του.

102

Είναι γνωστό, π.χ., δτι ή λογοτεχνία καί ή τέχνη ανα­ πτύχτηκαν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα άποκλειστικά σά λαϊκή δημιουργία. Τά λαϊκά έπικά ποιήματα, οί μπιλίνες, τά Παραμύθια, οΐ θρύλοι, οΐ παροιμίες, τά τραγούδια, χρησίμευσαν σά βάση πού πάνω της άναπτύχτηκε ή λογοτεχνί· άπό τούς έπαγγελματίες συγγραφείς καί ποιητές. Τό ίδιο καί ή λαϊκή εικαστική καί έφαρμοσμένη τέχνη καί ή λαϊκή άρχιτεκτονική έβαλαν τή βάση γιά τήν παραπέρα δημιουργία τών καλλιτεχνών καί τών άρχιτεκτόνων. Ή λαϊκή δημιουργία άποτελεϊ καί σήμερα αυτοτελή καλλιτεχνική άξία, καθώς καί άνεξάντλητο θησαυροφυλάκιο μορφών καί παραστατικών μέ­ σων, πηγή έμπνευσης γιά τούς συγγραφείς καί τούς καλλι­ τέχνες. ’Ακριβώς στή λαϊκή δημιουργία γεννιέται καί δια­ μορφώνεται ή έθνική μορφή τής τέχνης καί τής λογοτεχνίας κά θε χώ ρας.

Ή δημιουργία τοΰ λαοΰ εβαλε καί τίς βάσεις τής Επιστή­ μης. Μάς προκαλοΰν κατάπληξη τά έπιτεύγματα τών προικι­ σμένων Επιστημόνων πού άνακαλύπτουν νέες πηγές ένέργειας καί θαυματουργά Εμβόλια, πού Εφευρίσκουν έξαίρετες μηχα­ νές καί νέα υλικά, πού άλλάζουν τή ζωή μας. Δέν είναι δμω$ λιγότερο καταπληκτικό άπό αυτά τά έπιτεύγματα τό δη­ μιουργικό κατόρθωμα τών λαϊκών μαζών, πού μέ τήν καθη­ μερινή έργασία τους άπόσπασαν λίγο - λίγο τά πρώτα μυστι­ κά τής φύσης, άπόκτησαν τή φωτιά, άνακάλυψαν τούς τρό­ πους γιά νά καλλιεργούν τά δημητριακά καί γιά νά λυώνουν τά μέταλλα, άνακάλυψαν καί τελειοποίησαν τά πρώτα έργαλεΐα έργασίας, συσσώρευσαν τίς πρώτες γνώσεις γιά τά πρά­ γματα καί τά φαινόμενα πού περιβάλλουν τόν άνθρωπο. “Ετσι στά πρώτα στάδια άνάπτυξης τοΰ πολιτισμού οΐ Εργαζόμενες μάζες ήταν οί άμεσοι δημιουργοί τών πολιτιστι­ κών άξιών. Ή κατάσταση δέν μπορούσε παρά νά άλλάξει μετά τήν άπόσπαση τής πνευματικής έργασίας άπό τή χειρωνακτική ύστερα άπό τό γεγονός δτι ή δραστηριότητα στόν τομέα τής λογοτεχνίας, τής τέχνης καί τής έπιστήμης, δπως καί ή κρα­ τική δράση, μονοπωλήθηκε άπό τίς έκμεταλλευτικές κυρίαρ­ χες τάξεις καί άπό τά στρώματα τής κοινωνίας πού υπηρε­ τούσαν τά συμφέροντά τους. Μέ Ενα δλόκληρο σύστημα μέ­ τρων, οίκονομικών καί πολιτικών, δλες οΐ βασικές μορφές τής

108

«νευματική; έργασίας, καθώς καί της έργασίας στόν τομέα τοΰ πολιτισμού, εγιναν προνόμιο τών πλουσίων. Ή άποξέναπ <τη τών λαϊκών μαζών άπό τόν πολιτισμό, ή διατήρησή .τους στό σκοτάδι, εγινε στά χέρια τών έκμεταλλευτών μιά άπό τίς έγγυήσεις τής ταξικής τους κυριαρχίας. Φυσικά, αυτές οί συνθήκες περιόρισαν τή δραστήρια συμ­ μετοχή τών έργαζομένων μαζών στήν άνάπτυξη τής Επιστή­ μης, τής τέχνης καί τής λογοτεχνίας. Οί ιδεολόγοι τής σύγχρονης αστικής τάξης Εκμεταλλεύον­ ται πολύ αύτό τό γεγονός. 'Υποστηρίζουν δτι οί σύνθετες μορφές τή ; πνευματικής έργασίας, πού συνδέονται μέ τήν καθοδήγηση τή; πολιτική; καί τής οίκονομίας καί μέ τή δη­ μιουργία στόν τομέα τοΰ πολιτισμοΰ, είναι τάχα προσιτές μό­ το στούς «Εκλεκτούς», στή λεγάμενη «elite», δηλ. στούς Εκ­ προσώπου; τών κυρΰχρχων τάξεων τής έκμεταλλευτικής κοι­ νωνίας. Καί οί λαϊκές μάζες, οί έργαζόμενοι, παρουσιάζονται άπό αυτούς τούς «θεωρητικού;» σά διανοητικά «κατώτεροι», Ικανοί μόνο γιά τή «χονδροειδή» χειρωνακτική έργασία. Στήν πραγματικότητα ή ίδιοφυΐα καί τό ταλέντο δέν είναι ταξικό προνόμιο. Τά ταξικά προνόμια στήν Εκμεταλ­ λευτική κοινωνία δίνουν μόνο τή δυνατότητα γιά νά Εκδηλω­ θεί ή ίδιοφυΐα καί τό ταλέντο στόν τομέα τής πολιτικής, τής Επιστήμης, τής τέχνης καί τής λογοτεχνίας. Αυτή ή δυνατό­ τητα στήν ταξική κοινωνία παρέχεται συνήθως σ’ δσους προ­ έρχονται άπό τίς εύπορες τάξεις. Καί πρέπει νά μάς καταπλήσσει ή δύναμη τοΰ νοΰ, τοΰ ταλέντου καί τής θέλησης πολλών χιλιάδων έργαζομένων, πού άκόμα καί στίς συνθήκες τής έκμεταλλευτικής κοινωνίας μπό­ ρεσαν νά άναδειχτοΰν καί νά συμβάλουν ουσιαστικά στούς κιό διαφορετικούς τομείς τοΰ πνευματικού πολιτισμού, ή άκό­ μα νά γίνουν πολιτικοί. Ή Ιστορία μάς δίνει πολλά τέτοια παραδείγματα. Τά άγροτόπαιδα Νεύτων καί Λομονόσοφ εγιναν οί μεγαλύτεροι Επιστήμονες τής Εποχή; τους. Ό απλός ξυλοκόπος ’Αβραάμ Λίνκολν επαιξε σημαντικό ρόλο στήν πε­ ρίοδο τοΰ Εμφυλίου πολέμου στίς Η ΙΙΑ καί Εκλέχτηκε πρόε­ δρος. Ό Μαξίμ Γκόρκυ, πού προερχόταν άπό τή φτωχολο­ γιά τής πόλης, εγινε μεγάλος συγγραφέας. Μπορούμε νά α­ ναφέρουμε άκόμα πολλά τέτοια όνόματα. Πλάι δμως στόν καθένα άπό αυτούς υπήρχαν Εκατοντάδες καί χιλιάδες τα­

104

λέντα άπό τό λαό, πού χάθηκαν, γιατί δέν μπόρεσαν νά άναδειχτοΰν. Ή Ιστορία της Εκμεταλλευτικής κοινωνίας είναι πραγματικό νεκροταφείο λαϊκών τβλέντων. Έ ν α άπό τά μεγαλύτερα πλεονεκτήματα τοΰ σοσιαλισμού είναι δτι βάζει τέλος σ’ αυτή τήν παράλογη σπατάλη τοΰ πι< μεγάλου πλούτου τής κοινωνίας, τών άνΌρώπινων ταλέντων. Ό σοσιαλισμός, καταργώντας δλα τά ταξικά πολιτικά καί otκονομικά προνόμια, δημιουργεί τίς κατάλληλες συνθήκες γιά τήν όλόπλευρη άνάπτυξη καί τήν όρθολογική χρησιμοποίηση τών ικανοτήτων τών άνΟρυ')πων, πράγμα πού οδηγεί σέ τερά<ττια έπιτάχυνση τής προόδου σέ δλους τούς τομείς τής κοι­ νωνικής ζωής. Ή

σ η μ α σ ία τής μ α ρ ξ ισ τ ικ ή ς ΰ ίσ η ς γ ιά τόν ά π ο φ α σ ια τικ ό ρόλο τώ ν λ α ϊκ ώ ν μ α ζ ώ ν στήν Ισ τορία.

Ή &ποτ[η γιά τόν αποφασιστικό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική άνάπτυξη κατέχει σπουδαία θέση στή θεω­ ρία τοΰ μαρξισμού - λενινισμού. Λίνει στήν κοινωνική έπιατήμη τό κλειδί γιά τήν έρμηνεία τής Ιστορικής πορείας καί έξαφανίζει τίς βασικές άδυναμίες δλων τών προμαρξιστικών Ι­ στορικών θεωριών, πού δέν έξέταζαν τή δράση τών λαϊκών μαζών. Έ τ σ ι στρέφει τήν Ερευνα τής κοινωνίας στή μελέτη τής δραστηριότητας τών λαϊκών μαζών καί τών συνθηκών τής ζωής τους. Χωρίς αυτή τή μελέτη είναι άδύνατο νά κατανοηΟεί ή πορεία τής Ιστορίας. Γιά τά μαρξιστικά - λενινιστικά κόμματα, γιά κάθε μέλος αύτών τών κομμάτων, ή σωστή κατανόηση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στήν Ιστορία χρησιμεύει σάν καθοδήγηση στήν πρακτική δράση, γιατί βοηθάει νά ξεχωρίζουμε τήν πιό βα­ σική άπό δλες τίς κατευθύνσεις τής δουλειάς — τήν Οργανω­ τική, ιδεολογική καί διαπαιδαγωγική δουλειά άνάμεσα στούς έργάτες καί δλους τούς έργαζόμενους— νά συγκεντρώνουμε σ’ αύτήν προσοχή καί δυνάμεις. Ή ιστορία γνωρίζει πολλά κόμματα, καθώς καί κόμματα πού Ιδρύθηκαν γιά τήν υπερά­ σπιση τών συμφερόντων τών έργαζομένων, πού έξαφανίστηκαν άπό τόν πολιτικό στίβο άκριβώς γιατί δέν κατάλαβαν τή σημασία αυτής τής δουλειάς, δέν μπόρεσαν νά συσπειρώσου» γύρω τους τίς λαϊκές μάζες. Έ τ σ ι, μιά άπό τίς βασικές αϊ-

105

τίες τής χρεωκοπίας τοΰ κόμματος «Ναρόντναγια βόλια» (Λαϊκή θέληση) στή Ρωσία ήταν τό γεγονός δτι οΐ ήγέτες του υποτιμούσαν τίς μάζες, στήριζαν δλες τίς έλπίδες τους στή δράση «τών κριτικά σκεπτομένων προσωπικοτήτων» καί τόν άγώνα του; κατά τών καταπιεστών τόν είχαν περιορίσει σέ ατομική τρομοκρατία. Ή θέση τής μαρξιστικής - λενινιστικής θεωρίας δτι δ λαός είναι δημιουργός τής Ιστορίας εχει μεγάλη σημασία καί γιά τίς ίδιες τίς έργαζόμενες μάζες. Αύτή ή θέση, διαλύοντας εναν άπό τούς πιό προσφιλείς σέ δλους τούς έκμεταλλευτές μύθο, τό μύθο δτι τάχα ή ανθρώπινη κοινωνία όφείλει τά πάντα σέ μιά χούφτα έκλεκτών, δτι χωρίς αυτούς δέν μπορεΐ νά ζήσει καί νά αναπτυχτεί, αφυπνίζει τή συνείδηση τών έργαζομένων μαζών, τίς έμψυχώνει στόν απελευθερωτικό ά­ γώνα τους, τούς καλλιεργεί τήν πίστη γιά τό νικηφόρο τέρμα του, τούς κάνει νά πιστεύουν δτι είναι πραγματοποιήσιμα τά Ιδανικά μιας κοινωνίας, δπου κυρίαρχοι μέ πλήρη δικαιώμα­ τα θά είναι οί ίδιες οί μάζες. Ή μαρξιστική θεωρία γιά τόν άποφασιστικό ρόλο των λαϊκών μαζών στήν ιστορία γεννάει ταυτόχρονα στους έργαζόμενους τό αίσθημα τής βαθειάς ευθύνης γιά τό μέλλον τής κοινωνίας. Τούς δείχνει δτι δέν πρέπει νά έλπίζουν σέ «σωτήρες», δτι μοναδικός ήρωας, πού μπορεί νά άπελευθερώσει τούς λαούς άπό τό ζυγό καί νά άναπλάσει τήν κοινωνία, σύμ­ φωνα μέ τούς πόθους τής πλειοψηφίας τής άνθρωπότητας, είναι οί Ιδιοι οί έργαζόμενοι.

2. *0 ρόλος τής προσωπικότητας στήν Ιστορία. Ή δράση τών ηγετώ ν είν α ι ά ν α γ χ α ΐο σ το ιχ είο Ιστορική ς π ο ρ εία ς .

τής

Ή μαρξιστική θεωρία, αποδείχνοντας τόν άποφασιστικό ρόλο τών λαϊκών μαζών στήν Ιστορία τής κοινωνίας, αποδί­ δει ταυτόχρονα μεγάλη σημασία στή δραστηριότητα τών έξαιρετικών άνθρώπων, τών καθοδηγητών, τών ήγετών, καί άποδείχνει δτι δλοι αυτοί έκπληρώνουν Ενα άναγκαΐο γιά τήν

106

κοινωνία λειτούργημα. Αύτό Ισχύει δχι μόνο γιά τούς έπιοτήμονες, τούς συγγραφείς καί τούς καλλιτέχνες, πού στίς οημερινές συνθήκες χωρίς τήν έργασία τους είναι αδύνατη #| άνάπτυξη τής έπιστήμης καί τοΰ πολιτισμοΰ, άλλά στόν Ιδιο βαθμό καί γιά τούς κοινωνικούς καί πολιτικούς παράγον­ τ ε ς — τούς ηγέτες τών μαζών, τών προοδευτικών τάξεων καί τών πολιτικών κομμάτων. Κάθε κοινωνική τάξη μπορεί νά κυριαρχεί στήν κοινω­ νία μόνο μέ τή βοήθεια μιας συγκεκριμένης όργάνωσης. *0ποιαδήποτε δμως ταξική όργάνωση, γιά νά δράσει, πρέπει νά εχει καθοδήγηση καί, κατά συνέπεια, καθοδηγητές. Αυτό Ισχύει καί γιά τά κόμματα, καί γιά τίς άλλες κοινωνικές όργανώσεις, καί γιά τό κράτος. 0 1 καθοδηγητές έπεξεργάζονται καί διαμορφώνουν τήν πολιτική τής τάξης, τοΰ κράτους, τοΰ κόμματος, όργανώνουν τήν έφαρμογή της στή ζωή, κα­ τευθύνουν τή δράση χιλιάδων καί έκατομμυρίων άνθρώπων. ’Ιδιαίτερα απαραίτητοι είναι οί καθοδηγητές στίς άνερχόμενες τάξεις, πού διεξάγουν έπαναστατικό άγώνα γιά τήν έξουσία. Ή βασική δύναμη, πού μπορεί νά άντιπαραθέσει ή χαταπιεζόμενη τάξη στήν κρατική όργάνωση τής κυρίαρχης τάξης, είναι ή δύναμη τής έπαναστατικής όργάνωσης. Ή έπαναστατική δμως όργάνωση είναι αδύνατο νά υπάρχει χω­ ρίς εμπείρους, Ικανούς καί δραστήριους καθοδηγητές. «Κα­ μιά τάξη στήν 'ιστορία δέν κατέκτησε τήν κυριαρχία, χωρίς νά άναδείξει τούς πολιτικούς της ηγέτες, τούς πρωτοπόρους έκπροσώπους της, Ικανούς νά όργανώνουν καί νά καθοδη­ γούν τό κίνημα»*, — εγραφε δ Λένιν. Ή δράση τών ηγετών λοιπόν είναι άντικειμενική άναγ­ καιότητα. Τό γεγονός αύτό γεννάει τήν αυταπάτη, δτι τάχα οΐ καθοδηγητές, οί δποιοιδήποτε έξαιρετικοί παράγοντες, εί­ ναι οί δημιουργοί τής Ιστορίας. Ή δράση τών ήγετών άναπτύσσεται στήν έπιφάνεια τών γεγονότων, φαίνεται, τονίζε­ ται, χτυπάει εύκολα στά μάτια. 0 1 άστοί Ιδεολόγοι περιορί­ ζονται σ’ αύτή τήν έπιφάνεια τών φαινομένων καί προσπα­ θούν νά Αποδείξουν δτι τάχα οί διάφοροι έξαιρετικοί δνθρω-

• Β. I. Λίνιν, «’ Απαντα», τίμ. 4, οβλ. 846.

107

λοι «δημιουργούν» δλα τά γεγονότα, δτι τάχα, κ.χ., αίτια τών έπαναστάσεων καί τών πολέμων, πού Εγιναν στήν Ευρώ­ πη στό τέλος τού 18ου καί στίς αρχές τοϋ 19ου αΙώνα, ήταν ή δράση τών ήγετών τής γαλλικής άστικής έπανάστασης καί τοΰ Ναπολέοντα καί δτι αϊτία τής ταξικής πάλης τών έργα­ τών είναι ή «παρότρυνση» τών κομμουνιστών καθοδηγητών. Στήν πραγματικότητα ή πορεία τής Ιστορίας καθορίζε­ ται από τήν πάλη τών μεγάλων κοινωνικών όμάδων, τών τά­ ξεων, τών μαζών. Καί ό ρόλος τών μεγάλων ανθρώπων στήν Ιστορία μπορεί νά κατανοηθεΐ μόνο αν έξετάζουμε τή δράση τους σέ σχέση μέ τήν πάλη τών τάξεων, μέ τή δράση καί τήν πάλη τών μεγάλων κοινωνικών δμάδων.

Π ο ιά είν α ι ή δύ ν α μ η τώ ν Ι ξ α ιρ ε τ ικ ώ ν τής Ισ τ ο ρ ία ς ;

π α ρ α γ όν τω ν

01 έξαιρετικοί κοινοτικοί παράγοντες δέν είναι δημιουρ­ γοί τών γεγονότων καί τών κινημάτων, άλλά ηγέτες τών μα­ ζών, τών κοινωνικών τάξεων. Ή υποστήριξή τους άπό τήν πλευρά τών μεγάλων κοινωνικών δμάδων άποτελεϊ τήν πηγή τής δύναμής τους. "Οσο καί αν είναι προικισμένοι καί Ικανοί αύτοί οΐ παράγοντες, χωρίς τέτοια υποστήριξη, θά ήταν άνίσχυροι, άνίκανοι νά άσκήσουν όποιαδήποτε ουσιαστική έπίδραση στήν πορεία τών γεγονότων. «"Οταν, λοιπόν, πρόκει­ ται γιά τήν ερευνά τών κινητήριων δυνάμεων, — Εγραφε δ Ένγκελς, — πού άποτελοΰν τά κίνητρα τών διαφόρων ήγε­ τών στήν Ιστορία — συνειδητά, είτε, πράγμα πού συμβαίνει πολύ συχνά, άσυνείδητα — δταν πρόκειται γιά τήν έρευνα τών δυνάμεων πού άποτελοΰν σέ τελευταία άνάλυση τίς πραγματι­ κές κινητήριες δυνάμεις τής ιστορίας, τότε πρέπει νά Εχουμβ ύπόψη δχι τόσο τά κίνητρα τών ξεχωριστών άτόμων, άκόμα καί τών πιό έξαιρετικών, δσο τά κίνητρα πού βάζουν σέ κίνη­ ση μεγάλες μάζες άνθρώπων, όλόκληρους λαούς καί, σέ κάθε δοσμένο λαό, δλόκληρες τάξεις».* Τά κίνητρα δμως τών μα­ ζών, τών τάξεων, δέ δημιουργοΰνται τυχαία. Σ ’ αυτά έκφράζεται ή Ιστορική άναγκαιότητα, ή νομοτέλεια. • Κ. ίΐάρξ m l Φ. ·Έγγν*λς, «'Εκλογή Ιργων», τόμ. II, Μόσχα, 1956, σβλ. 973.

108

Τό βασικό λάθος τών ΰποκειμενιστών είναι δτι δέν μπο­ ροΰν ονιε άκόμα καί νά τοποθετήσου σωστά τό ζήτημα τοΰ συσχετισμού άνάμεσα στό νομοτελειακό χαρακτήρα τής κοι­ νωνικής άνάπτυξης καί στή δράση τών έξαιρετικών άνθρώ­ πων, γιατί πιστεύουν δτι οί νόμοι τής κοινωνίας καί αυτή ή δράση είναι δυνάμεις πού άποκλείουν ή μιά τήν αλλη. Σά μεγάλους ήγέτες θεωρούν έκείνους πού έχουν τήν ικανότητα νά «έπιβάλλονται» παντού καί πάντα, νά πραγματοποιούν τή Θέλησή τους. Έ τ σ ι οί μεγάλοι ανδρες τής Ιστορίας φέρνον­ ται δπως ό ήρωας τού Στσεντρίν, πού διακήρυχνε: «είτε Λ νόμος, είτε έγώ». Βέβαια, άνάμεσα στούς ήγέτες τών διαφόρων κοινωνικών κινημάτων υπήρξαν καί υπάρχουν άνθρωποι πού βαδίζουν κατά τών άντικειμενικών νόμων τής ιστορίας. Τέτοιοι ήγέτες χαρακτηρίζουν τίς άντιδραστικές τάξεις. Συμφέρον αυτών τών τάξεων είναι νά υπερασπίζουν τίς ξεπερασμένες κοινωνι­ κές μορφές πού μ’ αΰτές συνδέεται ή ύπαρξη καί ή ευημερία τους. IV αύτό δέν είναι τυχαία ή σφραγίδα τοΰ τυχοδιωκτι­ σμού πού έχουν οί πράξεις τών ήγετών αυτών τών τάξεων. Σάν καθαρό παράδειγμα τέτοιου τυχοδιωκτισμού μπορεί νά χρησιμεύσει ή δράση τοΰ Χίτλερ ή τών σύγχρονων Ιμπερια­ λιστών πολιτικών, πού όνειρεύονται τήν έκμηδένιση τοΰ κομ­ μουνισμού. Αύτή δμως ή δράση πάντα στό τέλος καταλήγει σέ αποτυχία. Ή Ιστορία τών κρατών καί τών λαών χιλιάδες φορές εχει αποδείξει δτι κανένας, άκόμα καί δ άνθρωπος μέ τήν πιό Ισχυρή θέληση, εστω καί άν κατέχει άπεριόριστη έξουσία, δέν μπορεί νά καταργήσει αυθαίρετα τούς νόμους τής ιστορίας ή νά τή στρέψει πρός τά πίσω. Ή δράση δλων τών άνθρώπων, καθώς καί τών μεγάλων, πραγματοποιείται μέσα σέ συγκεκριμένες κοινωνικές συνθή­ κες. Αύτές οί κοινωνικές συνθήκες καθορίζουν τήν άντικειμενική νομοτέλεια τής άνάπτυξης, τά προβλήματα πού μπαί­ νουν μπροστά στήν κοινωνία. Οί έξαιρετικοί παράγοντες, πον άναδείχνονται άπό τίς πρωτοπόρες τάξεις, είναι μεγάλοι για­ τί συνειδητοποιούν καλύτερα καί πρίν άπό τούς άλλους ποιά είναι αύτά τά προβλήματα, τί χρειάζεται ή κοινωνία στήν προοδευτική της κίνηση καί άπό τί εχει άνάγκη ή τάξη που Αγωνίζεται γιά τήν πρόοδο. Έ τ σ ι δείχνουν τό σκοπό τοΰ ά­ γώνα, τό δρόμο γιά τήν έπίτευξη αυτού τοΰ σκοποΰ καί άγω-

IX»

νίζονται μέ τεράστια Ενεργητικότητα γι’ αυτόν, παρασύρσντας μαζί τσυς καί τούς άλλους έκπροσώπους τής τάξης τους, Λργανώνοντάς τους καί καθοδηγώντας τους. Πολλοί άνθρωποι, πού Εμειναν γνωστοί στήν Ιστορία, ΕΛαιξαν κάποιο ρόλο σ’ αυτήν. Κάθε αλλο παρά μπορούμε νά τούς όνομάσουμε δλους αυτούς μεγάλους ανδρες. Μεγάλοι δνδρες στήν Ιστορία είναι μόνο οί έξαιρετικοί παράγοντες, πού μέ τά Εργα τους Επηρεάζουν τήν άνάπτυξη τής κοινωνίας, έξυπηρετούν τήν κοινωνική πρόοδο. Ή δράση αύτών τών άν­ Ορώπων μπορεί νά Επιταχύνει τήν πορεία τής Ιστορίας, νά φέρει κοντά τή νίκη τού καινούριου, νά διευκολύνει τίς πρω­ τοπόρες τάξεις καί τήν κοινωνία στήν πορεία του; πρός αύτή τή νίκη, νά έλαφρώσει τίς ώδινες του τοκετού κατά τή γέν­ νηση τού καινούριου στήν κοινωνική ζωή. Ή

κοιν ω ν ική άνάγ κη κ α ί ο ί μ εγ άλ οι άνδρ ες.

Μέ τήν ιστορική νομοτέλεια συνδέεται άδιάρρηκτα καί ή Ιδια ή άνάδειξη τών έξαιρετικών παραγόντων. Προικισμένοι καί μέ ταλέντο άνθρωποι υπάρχουν πάντα <πήν κοινωνία. Μόνο δμως ή έμφάνιση τής κοινωνικής ανάγ­ κης γιά άνθρώπου; πού νά Εχουν αυτές ή έκεΐνες τίς Ικανό­ τητες, τά προσόντα τού νοΰ καί τοΰ χαρακτήρα, δδηγεί στήν ανάδειξη τέτοιων άνΟρώπων, δημιουργεί τίς άπαραίτητες προϋποθέσεις γιά τήν άνάδειξή τους. Αυτό φαίνεται Ιδιαί­ τερα καθαρά τήν έποχή τών έπαναστάσεων, δταν στήν καθο­ δήγηση τών κοινωνικών υποθέσεων άνεβαίνουν έκατοντάδες καί χιλιάδες άνθρωποι, πού πρίν άπό λίγο καιρό ζοΰσαν άκό­ μα στήν άφάνεια, γιατί στίς συνθήκες τοΰ παλιού καθεστώ­ τος δέν έβρισκαν τή δυνατότητα γιά νά έκδηλώσουν τίς Ικα­ νότητες καί τό ταλέντο τους. ’Ακριβώς μέ τόν ίδιο τρόπο καί οτίς περιόδους τών πολέμων ή κοινωνική άνάγκη δημιουργεί τίς προϋποθέσεις γιά τήν ανάδειξη τών άνΟρώπων πού έχουν προσόντα γιά νά γίνουν στρατηλάτες. Ποιός ακριβώς Οά είναι ό άνθρωπος πού Οά άναδειχτεΐ οτίς δοσμένες κοινωνικές συνθήκες είναι βέβαια ζήτημα τύ­ χης, δμως τό ίδιο τό γεγονός τή ; άνάδειξη; παραγόντων, πού μέ τά προσόντα τους ν’ άνταποκρίνονται στίς άνάγκες τής έποχής, Εχει νομοτελειακό χαρακτήρα.

Ϊ10

Ό Ένγκελς Εγραφε: «Τό γεγονός δτι άκριβώς αΰτός 4 μεγάλος άνθρωπος έμφανίζεται στή δοσμένη χώρα καί σέ όρισμένο χρόνο είναι, βέβαια, καθαρά τυχαίο. "Αν δμως έξαφανίσουμε αυτόν τόν άνθρωπο, δημιουργεϊται ή άνάγκη άντικατάστασής του, καί τέτοιος αντικαταστάτης βρίσκεται, πε­ ρισσότερο ή λιγότερο κατάλληλος, ώστόσο μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου βρίσκεται. Τό γεγονός δτι δ Ναπολέων, ακριβώς αυ­ τός δ κορσικανός, εγινε δ στρατιωτικό; δικτάτορας πού είχε άνάγκη ή έξαντλημένη άπό τόν πόλεμο γαλλική δημοκρατία, ήταν τυχαίο. “Αν δμως δέν υπήρχε ό Ναπολέων, τό ρόλο του Οά τόν έκπλήρωνε κάποιος άλλος. Αύτό άποδείχνεται άπό τό γεγονός δτι πάντα δταν χρειάζεται Ενας τέτοιος άνθρωπος, βρίσκεται: δ Καίσαρ, δ Αΰγουστος, δ Κρόμβελ κτλ.».* Ή έμφάνιση ένός συγκεκριμένου έξαιρετικοΰ παράγοντα είναι τυχαίο γεγονός, αυτό δμως δέ σημαίνει καθόλου δτι μπορεί δποιοσδήποτε νά καταλάβει τή θέση αΰτοΰ τοΰ άνθρώπου καί νά έκπληρώσει τόν Ιστορικό του ρόλο. Γιά τήν έκπλήρωση αΰτοΰ τοΰ ρόλου χρειάζονται τά κατάλληλα προ­ σόντα, οί Ικανότητες. Γ ι’ αύτό, συνήθως, στό ρόλο τών ηγετών άναδείχνονται άνθρωποι πού Εχουν λίγο - πολύ αΰτά τά προ­ σόντα. * 0 χαρακτήρας αυτών τών προσόντων είναι απειρα πολύ­ μορφος ανάλογα μέ τόν τομέα τής δραστηριότητας τών έξαι-> ρετικών ανθρώπων, μέ τίς συνθήκες τής έποχής, μέ τήν τα­ ξική ουσία τών κοινωνικών κινημάτων πού άναδείχνουν τούς ήγέτες κτλ. Κάθε τάξη άναδείχνει ήγέτες ανάλογα μέ τήν κοινωνική οΰσία της, μέ τή θέση της στήν κοινωνία καί τά καθήκοντα ηού πρέπει νά έκπληρώσει. Γιά τούς ήγέτες τη ; έργατικής τάξης, π.χ., είναι άπαραίτητα ειδικά προσόντα: έπαναστατική άποφασιστικότητα καί θάρρος, πού καθορίζονται άπό τόν ίδιο τό χαρακτήρα τής αποστολής τοΰ προλεταριάτου, θεωρη­ τική δύναμη, πού καθορίζεται άπό τό γεγονός δτι ή πάλη τής έργατικής τάξης στηρίζεται σέ μιά έπιστημονική θεωρία, στενός δεσμός μέ τό κόμμα καί μέ τίς μάζες, Ικανότητες καί

• Κ. Μάρξ %*.'. Φ. Ένγχβλς, «Έχλβγή inwrcAfiW», Κραπιχές ποΙι·Λ*ές ίχΜοβις, 1Θ53, οελ. 4 7 0 -4 7 1 .

111

π είρα γιά όργανωτική δουλειά μέσα στίς μάζες, πίστη στή δημιουργική δύναμη τών έργαζομένατν, Ικανότητα δχι μόνο νά διδάσκουν τίς μάζες, άλλά καί νά διδάσκονται άπό α4τές κτλ. Ή

π ρ ο σ ω π ο λ α τ ρ ία είν α ι ά ν τ ίΰ ετ η α τό μ α ρ ξ ισ μ ό - λ ε ­ νινισμό.

Ό μαρξισμός - λενινισμός ξεκινάει άπό τό γεγονός δτι τόν άποφασιστικό ρόλο στήν ιστορία τόν παίζει ή δράση καί ή πάλη τών τάξεων, τών λαϊκών μαζών. Μόνο σέ σχέση μέ τήν πάλη τών τάξεων καί μέ τή δράση τών λαϊκών μαζών, σέ σχέση μέ τίς κοινωνικές άνάγκες πού γεννάει αύτή ή πάλη, μπορεί νά κατανοηΟεί ό πραγματικός ρόλος τών καθοδη­ γητών. Αύτή ή άντίληψη γιά τήν Ιστορία είναι Ασυμβίβαστη μέ τήν προσωπολατρία— μέ τήν υποταγή σέ έξαιρετικούς ηγέ­ τες, μέ τήν απόδοση υπερφυσικών υπηρεσιών καί προσόντων σ’ αύτούς. Ή προσωπολατρία είναι Ιδεολογία άντίΟετη στό μαρξισμό καί εχει τίς ρίζες της στήν κοσμοθεωρία τής φεου­ δαρχίας καί τοϋ άστικοΰ άτομικισμοΰ. Ταυτόχρονα ή προ­ σωπολατρία δημιουργεί τίς συνθήκες γιά κακή πρακτική, άν­ τίΟετη στίς άνάγκες καί στά συμφέροντα τοΰ σοσιαλιστικού κινήματος. Τά υπέρμετρα έγκώμια πρός τόν ήγέτη, ή υπερβολική έξαρση τών υπηρεσιών του άσκοϋν, είτε τό θέλουμε είτε δχι, βλαβερή έπίδραση στίς μάζες καί έμποδίζουν τή σωστή δια­ παιδαγώγησή τους. Ή προσωπολατρία γεννάει στίς μάζες τί$ λαθεμένες απόψεις ότι τάχα τά καθήκοντα πού μπαίνουν μπροστά στούς εργαζόμενους μπορεί νά τά έκπληρώσει κά­ ποιος άλλος, δτι τάχα οί Ικανότητες καί οί υπηρεσίες το» ήγέτη δίνουν στά έκατομμύρια τών καθοδηγουμένων τή δννατότητα νά στηρίζονται τυφλά στό μεγάλ· δνδρ*, νά ακο­ λουθούν παθητικά τίς υποδείξεις καί τίς έντολές τοΰ «αρχη­ γού», πού τάχα τά ξέρει δλα καί δλα τά προβλέπει, Απαλλάσ­ σοντας Ετσι τά άπλά μέλη τού σοσιαλιστικού κινήματος ά^ό τήν υποχρέωση νά σκέπτονται, νά άναπτύσσσυν πρωτοβου­ λία, νά δημιουργοΰν, νά επηρεάζουν ένεργά τήν πορεία τών γεγονότων. Αύτές οί άπόψεις άδννατίζουν τή συναίσθηση τής 112

ευθύνης κάθε έργαζόμενου γιά τό μέλλον καί τήν έπιτυχία τοΰ σοσιαλιστικού κινήματος, τοΰ εξασΟενούν τό Ανεκτίμητο αίσθημα δτι είναι κύριος της τύχης του, αίσθημα πού τόσο καθαρά καί πειστικά έκφράζεται στούς στίχους τού κομματι­ κού ύμνου τής «Διεθνούς». θεοί, άρχόντοι, βασιλιάδες μέ πλάνα λόγια μάς γελούν, τής γής οί δοΰλοι κ’ οί ραγιάδες μοναχοί τους θά σωθούν. Καί δχι μόνο αύτό. Ά ν μεταφερθεϊ άπό τόν τομέα τήζ ιδεολογίας στήν πρακτική, ή προσωπολατρία περιορίζει καί υπονομεύει άναπόφευκτα τό βαθύτατο δημοκρατισμό, ποΰ ένυπάρχει όργανικά στό σοσιαλιστικό κίνημα. Ή προσωπο­ λατρία περιορίζει τούς κανόνες ζωής πού διαμορφώθηκα* στόν πρακτικό άγώνα καί βοηθούν τίς μάζες νά μετέχουν ένεργά στό κίνημα καί τούς ηγέτες νά διδάσκονται άπό τίς μάζες, γενικεύοντας τήν πείρα τή ; δράσης καί τής πάλης τους. Ά ντί γι’ αύτούς, έμφανίζονται άλλοι κανόνες, πού δί­ νουν στούς ήγέτες άπεριόριστα δικαιώματα, καί μεταφέρουν τό κέντρο τοΰ βάρους τής καθοδήγησης στίς άποφάσεις, στίς έντολές, στίς ντιρεκτίβες ένός προσώπου. Αύτή ή πρακτική υπονομεύει δχι μόνο τήν έπιΟυμία, άλλά καί τήν Ιδια τή δυ­ νατότητα έκατομμυρίων μαζών έργαζομένων νά άναπτύξουν πρωτοβουλία καί δλη τους τή δημιουργική δραστηριότητα. “Ετσι ή προσωπολατρία έμποδίζει τήν προσέλκυση τών πλατειών μαζών στόν άγώνα κατά τοΰ καπιταλισμού καί στήν οικοδόμηση τ ή ; νέα;, σοσιαλιστική; κοινωνίας. "Ενα άπό τό μεγαλύτερα πλεονεκτήματα τοΰ σοσιαλιστικού κινήματος εί­ ναι δτι Εχει τήν Ικανότητα νά παρακινεί σέ ένεργό Ιστορική δημιουργία πολλά έκατομμύρια έργαζομένων. Στόν άγώνα γιά τήν κατάργηση τοΰ καπιταλισμού καί τήν οίκοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού Εχει μεγάλη σημασία νά έκμεταλλευόμαση αύτό τό πλεονέκτημα στόν υπέρτατο βαθμό. ’Ακόμα καί & πιό μεγαλοφυής νούς δέν μπορεί νά άντικαταστήσει τό συλ­ λογικό νοΰ τών μαζών καί τοΰ κόμματος, άκόμα καί ή πιό πλούσια καί δλόπλευρη προσωπική πείρα δέν μπορεί νά αντι­ καταστήσει τή συλλογική πείρα έκατομμυρίαιν ανθρώπων, ά-

113 8

κόμα καί τό πιό μεγάλο προσωπικό κατόρθωμα δέν Αντικαθι­ στά τά κατορθώματα τών μαζών τών έργαζομένων, πού μπαί­ νουν στόν Αγώνα κατά τοΰ καπιταλισμού καί οικοδομούν τό σοσιαλισμό. Βγαίνει λοιπόν τό συμπέρασμα δτι ή προσωπολατρία προ­ ξενεί άμεση ζημιά στό σοσιαλιστικό κίνημα, γιατί περιορίζει τίς δυνατότητες του νά χρησιμοποιεί τά μεγαλύτερα Ιστορι­ κά του πλεονεκτήματα. Στίς συνθήκες τής προσωπολατρίας δημιουργεΐται καί ή δυνατότητα νά είσαχΟούν στό σοσιαλιστικό κίνημα φαινόμενα Ασυμβίβαστα πρός τήν ουσία του, τυχαία, περιττά, Ακόμα καί βλαβερά, πού συνδέονται μέ αύτά ή έκεΐνα τά αρνητικά γνωρίσματα τού χαρακτήρα τών ξεχωριστών ηγετών. Ό π ω ς είπαμε, ενας άνθρωπος μπαίνει έπικεφαλής μιας τάξης ή ένός κινήματος, χάρη σέ όρισμένα απαραίτητα προοόντα. Αύτά τά προσόντα τοΰ δίνουν τή δυνατότητα νά Αντα­ νακλά βασικά στή δράση του τίς άνάγκες αύτής τής τάξης ή τού κινήματος. Πλάι δμως σ’ αύτά τά απαραίτητα προσόντα δ άνθρωπος, πού άναδείχνεται ήγέτης, μπορεί νά εχει καί προσωπικά γνωρίσματα πού, άκόμα καί δταν είναι δευτερεύοντα, μπορούν σέ δρισμένες συνθήκες νά έπηρεάσουν Αρ­ νητικά τήν κοινωνική του δράση. Ό Στάλιν, π.χ., άναδείχτηκε ήγέτης χάρη σέ μιά σειρά, Απαραίτητα γιά τό σοσιαλιστικό κίνημα προσόντα, δπως είναι ή αφοσίωση στήν υπόθεση τής έργατικής τάξης, οί όργανωτικές Ικανότητες, ή αδιαλλαξία στόν άγώνα κατά τών έχθρών. Ό Στάλιν πρόσφερε υπηρεσίες καί στόν τομέα τής θεωρίας, κυρίως δμως σάν έκλαϊκευτής τοΰ μαρξισμού - λενινισμού. Ό λ α αύτά εδοσαν στόν Στάλιν τή δυνατότητα νά καταλάβει μεγάλη θέση στό κόμμα καί στό κράτος, καθώς καί στό ίιεθνές έργατικό κίνημα. Στό χαρακτήρα δμως τού Στάλιν υπήρχαν καί αλλα γνω­ ρίσματα , πού γι* αύτά ό Λένιν είχε κιόλας έπιστήσει τήν προ­ σοχή τοΰ κόμματος. «'Όταν δ σύντροφος Στάλιν εγινε γενι­ κός γραμματέας, συγκέντρωσε στά χέρια του άπεριόριστη έξουσία, — εγραφε ό Λένιν, — καί δέν είμαι βέβαιος πώς 6ά μπορεί πάντα νά χρησιμοποιεί αύτή τήν έξουσία μέ Αρ­ κετή περίσκεψη...». «Ό Στάλιν είναι πολύ βάναυσος», — δια­ πίστωνε δ Λένιν, τονίζοντας άκόμα πώς τόν χαρακτήριζε £λ-

114

λεηρη Ανοχής, έντιμότητας καί φροντίδας γιά τούς σνντρό* φσυς, πώς ήταν Ιδιότροπος κτλ.*. Μέ τόν καιρό τά Αρνητικά γνωρίσματα τοΰ Στάλιν έντάθηκαν Ακόμα περισσότερο, Ιδιαί­ τερα στήν τελευταία περίοδο τής ζωής του. Ή κατάσταση δμως, δπου Αναπτύχτηκε ή δράση τοΰ Στάλιν, ήταν έξαιρετικά περίπλοκη. Ή οικοδόμηση τοΰ οοσιαλισμοΰ σέ μιά οικονομικά καθυστερημένη χώρα, σέ συν­ θήκες καπιταλιστικής περικύκλωσης, σκληρής ταξικής πά­ λης καί έπιθέσεων Από τήν πλευρά τών έχθρικών πρός τό κόμμα τάσεων, Απαιτοΰοε έξαιρετικό συγκεντρωτισμό. Ό Στάλιν προσπάθησε νά έφαρμόσει αυτόν τό συγκεντρωτισμό στόν υπέρτατο βαθμό. Παραβίαζε σοβαρά τίς υποθήκες τοΰ Λένιν, καταπατούσε κατάφωρα τούς λενινιστικούς κανόνες καθοδήγησης, εκανε αυθαιρεσίες καί καταχρήσεις έξουσίας. Σ τίς συνθήκες αυτές τά Αρνητικά Ατομικά του γνωρίσματα δρχιααν νά έπηρεάζουν σημαντικά τήν κοινωνική καί κομμα­ τική του δράση, καθώς καί τή ζωή τοΰ κόμματος καί τής χώρας. Έ τ σ ι έκδηλώθηκαν μερικά φαινόμενα βαθειά ξένα πρός τό μαρξισμό - λενινισμό καί τό σοσιαλισμό σάν κοινωνι­ κό σύστημα: απομάκρυνση άπό τίς δημοκρατικές αρχές σέ πολλά σημαντικά ζητήματα τής πολιτικής, βαρειές παραβιά­ σεις τής σοσιαλιστικής νομιμότητας, μαζικοί διωγμοί έναντίον έντιμων σοβιετικών Ανθρώπων, προώθηση σέ σοβαρές θέσεις διαφόρων έντελώς ακαταλλήλων, ξένων πρός τό κόμ­ μα Ανθρώπων, πού Αποκτοΰσαν τήν έμπιστοσύνη μέ τήν κο­ λακεία καί τή δουλοπρέπεια. 01 έχθροί τοΰ σοσιαλισμοΰ προσπάθησαν νά χρησιμο­ ποιήσουν αύτά τά γεγονότα γιά νά Αποδείξουν πώς οί κατα­ χρήσεις τής έξουσίας καί ο! άλλες διαστρεβλώσεις Απορρέουν δήθεν Από τήν ίδια τήν ουσία τοΰ σοσιαλιστικού συστήματος. Αύτό βέβαια είναι καθαρή συκοφαντία. ’Αντίθετα, δ σοσια­ λισμός προϋποθέτει τήν δσο τό δυνατό μεγαλύτερη Ανάπτυ­ ξη τής συλλογικής καθοδήγησης, τόν αποτελεσματικό Ελεγχο τών καθοδηγητών Από τίς μάζες, τήν πλατειά δημοκρατία γιά τούς έργαζόμενους, τήν κριτική καί τήν αυτοκριτική. Ή παραβίαση αυτών τών κανόνων Από τόν Στάλιν έρχόταν σέ

» Β. I. Λίνιν, «*Αιππν-Λ», ^

36, οελ. &W - 646.

115

δμεση άντίΟεση μ ί τούς νόμους τής ζωής τής σοσιαλιστικής κοινωνίας, χαί κάθε δλλο παρά ήτ·ν συνέπεια αυτών τών νόμων. Αυτά τά Αρνητικά φαινόμενα δέν Αλλαξαν βέβαια τό σο­ σιαλιστικό χαρακτήρα τής σοβιετικής κοινωνίας. Καί σ’ αΰιή τήν περίοδο ή σοβιετική κοινωνία έξακολούΟησε νά Αναπτύσ­ σεται στό σοσιαλιστικό δρόμο, στό δρόμο τής έδραίωσης τής κοινωνικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, τής γρήγορης άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, τής άνόδου τής ευη­ μερίας, τοΰ πολιτισμού καί τής συνειδητοποίησης τών έργαζο­ μένων. Παρά τίς αρνητικές συνέπειες τής προσωπολατρίας τοΰ Στάλιν, οΐ λαοί τής χώρας μας έξασφάλισαν σ’ αυτή τήν περίοδο σημαντικές νίκες. Οί έπιτυχίες δμως Οά ήταν άκόμα μεγαλύτερες, #ν δέν υπήρχαν τά λάθη τοΰ Στάλιν καί ή προ­ σωπολατρία. Ή προσωπολατρία λοιπόν είναι ξένη πρός τό δλο πνεύμα καί τίς ανάγκες τοΰ σοσιαλιστικού κινήματος, άσυμβίβαστη μέ τό μαρξισμό - λενινισμό. Δέν είναι τυχαίο τό γεγονός δτι ό Μάρξ, ό Ένγκελς καί ό Λένιν πολεμούσαν πάντα κάθε Εκ­ δήλωση προσωπολατρίας, δέν άνέχονταν τίς κολακείες καί τίς υμνολογίες καί πολλές φορές προειδοποίησαν τήν έργατι­ κή τάξη καί τό κόμμα της νά προσέχουν πολύ τήν ΰπερεκτίμηση καί τά έγκώμια πρός τούς ήγέτες. Τό Κομμουνιστικό Κόμμα τής Σοβιετικής Έ νωσης, άκολουθώντας τό πνεύμα αυτών τών παραδόσεων τοΰ έπαναστατικοΰ κινήματος, ϋκανε άποφασιστικό άγώνα κατά τής προσω­ πολατρίας τοΰ Στάλιν. Τό κόμμα πρόβλεπε βέβαια, καί πρίν άκόμα άπό τό 20ό συνέδριο, δτι ή άπόφαση νά πει στό λαό δλη τήν άλήθεια γιά τίς καταχρήσεις έξουσίας καί ή ανοιχτή καταδίκη τής προσωπολατρίας τοΰ Στάλιν Οά προκαλοΰσαν στίς γραμμές τοΰ κόμματος καί στό λαό κάποιο αίσθημα πι­ κρίας, Οά προξενοΰσαν όρισμένες απώλειες, Οά δημιουργού­ σαν προσωρινές δυσκολίες γιά τό Κ Κ Σ Ε καί τά άλλα μαρ­ ξιστικά - λενινιστικά κόμματα. Τό κόμμα δμως άποφάσισε θαρραλέα νά κάνει αύτό τό βήμα. Αύτή ή πράξη ήταν πρά­ ξη μεγάλου πολιτικοΰ θάρρους, νέα άπόδειξη τής άνώτερης πολιτικής ωριμότητας τοΰ Κ Κ Σ Ε . Τό κόμμα πίστευε δτι ή υπόθεση τοΰ κομμουνισμού, σέ τελευταία άνάλυση, κερδίζει

116

Απροσμέτρητα άπό τήν άποφασιστική Απόρριψη της κληρο­ νομιάς τής προσωπολατρίας. Ό άγώνας τοΰ Κ Κ Σ Ε κατά τής προσωπολατρίας περι­ λάμβανε, άπό τή μιά μεριά, διαπαιδαγωγική καί ιδεολογική δουλειά καί, άπό τήν αλλη, διάφορα μέτρα μέ σκοπό νά άποτραπεΐ κάθε δυνατότητα έμφάνισης τής προσωπολατρίας, νά αναπτυχτεί ή σοσιαλιστική δημοκρατία καί νά Αποκατασταθοΰν οί λενινιστικοί κανόνες τής κομματικής ζωής. Καθορί­ ζοντας τούς νόμους τής ζωής τοΰ κόμματος, τό Πρόγραμμα τοϋ Κ Κ Σ Ε , πού ψηφίστηκε άπό τό 22ο συνέδριο, τονίζει δτι
117

Ιαβλίζονταν έντατικά άπό τούς έχθρούς τοΰ σοσιαλισμού. Ή Αντίδραση άπό παλιά Εχει γιά σκοπό της νά συκοφαντεί, νά δυσφημίζει τούς ήγέτες τών έργαζομένων, προσπαθώντας Ε­ τσι νά υπονομεύσει καί νά άποδιοργανώσει τό έργατικό κίνη­ μα. Στή συντριπτική τους δμως πλειοψηφία, οΐ μάζες τών έργαζομένων καταλαβαίνουν δτι τό κύρος καί ή δημοτικότητα τών έξαίρετων ηγετών τής έργατικής τάξης δέν έχουν τίπο­ τε κοινό μέ τήν καταδικασμένη άπό τό κόμμα προσωπολα­ τρία. Τό κύρος καί ή δημοτικότητα δέν είναι μόνο νόμιμη συνέπεια τής δράσης τών καλύτερων ηγετών τής έργατικής τάξης. Είναι ταυτόχρονα καί σπουδαίο δπλο τοΰ έργατικοΰ κινήματος στόν άγώνα γιά τό σοσιαλισμό. Αύτό τό δείχνει δλη ή πείρα τοΰ απελευθερωτικού άγώνα τών έργατών. Χ ω ­ ρίς ήγέτες μέ κύρος, συνδεμένους μέ τίς μάζες καί λαοφι­ λείς, δέν μπορεί νά υπάρξει ουτε όργανωμενο έργατικό κί­ νημα, οΰτε μεγάλες νίκες στόν άγώνα γιά τό σοσιαλισμό. "Οπως εγραφε ό Λένιν, «ή έργατική τάξη, πού διεξάγει σέ δλο τόν κόσμο δύσκολο καί έπίμονο άγώνα γιά τήν πλήρη της Απελευθέρωση, χρειάζεται ήγέτες μέ κύρος».* 0 1 καλύτεροι ήγέτες τής έργατικής τάξης, πού συνδέονται στενά μέ τό λαό καί καθοδηγούν μέ έπιτυχία τόν άγώνα τών έργαζομέ­ νων γιά τά ζωτικά τους συμφέροντα καί Ιδανικά, παίζουν έξαιρετικό ρόλο στήν Ιστορία καί άξίζουν τήν άγάπη τοΰ λαοΰ.

3. Ό ρόλος των λαϊκών μαζών στην κοινωνική καί πολι­ τική ζωή τής έποχής μας. Ή μαρξιστική θέση, δτι δ λαός είναι δημιουργός τή; Ιστορίας, Ισχύει γιά δλους τούς καιρούς καί τίς έποχές. Τή δράση δμως τών λαϊκών μαζών πρέπει νά τήν έξετάζουμε στήν άνάπτυξή της. Ά πό τό ενα σύστημα στό αλλο άλλάζουν καί οί κοινωνικές συνθήκες τής έργασίας καί τοΰ άγώνα τών λαϊκών μαζών, καί ταυτόχρονα αλλάζει καί δ ρόλος τους στή

* Β. I. Aivi*, «'Ajuprta», τάμ. 11, ο·λ. 874.

118

ζωή καί στην άνάπτυξη τής κοινωνίας. Ή γενική κατεύθυν­ ση αύτών τών αλλαγών, άπό τήν έποχή που ή κοινωνία χω­ ρίστηκε σέ τάξεις, συνίσταται στήν αύξηση τής έπίδρασης τών έργαζομένων μαζών στήν άνάπτυξη τών διαφόρων πλευ­ ρών τής κοινωνικής ζωής, καί πρίν άπ’ δλα στήν πολιτική. Ή

αν ξ η σ η τον ρόλ ον χών λ α ϊκ ώ ν μ α ζ ώ ν ατήν n o ilχιχή.

Σ τίς συνθήκες τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστήματος, οί λει­ τουργίες διεύθυνσης τής κοινωνίας, ή λύση τών έσαπερικών καί τών έξωτερικών της υποθέσεων, μονοπωλοΰνται άπό τίς κυρίαρχες έκμεταλλευτικές τάξεις. Ή αντίσταση στούς έκμεταλλευτές, ή ταξική πάλη, είναι τό μοναδικό μέσο πού δια­ θέτουν οΐ λαϊκές μάζες γιά νά έπηρεάζουν τήν πολιτική. Σ ’ αυτές τίς συνθήκες ό ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν πολιτική ζωή καθορίζεται άπόλυτα άπό τό έπίπεδο τής ταξικής πάλης τών έργαζομένων κατά τών καταπιεστών. Μέ τό πέρασμα άπό τό ενα σύστημα στό αλλο, αυτό τό έπίπεδο γίνεται ολοένα υψηλότερο. Ή Ιστορία τής δουλοκτητικής κοινωνίας μδς δίνει πολλά παραδείγματα τοΰ δλο αυταπάρνηση άγώνα τών δούλων. Ή τάξη δμως τών δούλων, έπειδή ήταν μάζα πού μιλούσε δια­ φορετικές γλώσσες καί άποτελούνταν άπό πολλές φυλές, δύ­ σκολα μπορούσε νά συσπειρωθεί σέ μιά μεγάλη κοινωνική δύναμη καί είχε πολύ χαμηλή ταξική συνείδηση. Συνήθως, δσοι έπαιρναν μέρος στίς έξεγέρσεις τών δούλων δέν έβαζαν γιά σκοπό τους τήν κατάργηση τοΰ θεσμοί τής δουλείας, άλ­ λά προσπαθούσαν μόνο νά φύγουν γιά τήν πατρίδα τους καί ν* άποκτήσουν ετσι τήν έλευθερία τους. Τό πέρασμα στή φεουδαρχία άνοιξε γιά τούς έργαζόμβ■νους πιό πλατειές δυνατότητες άγώνα κατά τών καταπιεστών. Οί δουλοπάροικοι άγρότες ζούσαν καί δούλευαν στήν πατρί­ δα τους, μιλούσαν τήν ίδια γλώσσα καί, σέ πολύ πιό μεγάλο βαθμό άπό τούς δούλους, είχαν συνείδηση τής άλληλεγγύης τους στόν άγώνα κατά τών φεουδαρχών. Σ ιγ ά -σ ιγ ά αρχιβαν νά δημιουργούν σχέσεις μέ τή φτωχολογιά τής πόλης καί άναζητούσαν συμμαχία μ’ αυτή. Ό άγώνας τών άγροτών επαιρνε συχνά τή μορφή έξεγέρσεων, πού έκτείνονταν σέ με­

119

γάλες περιοχές. 'Ωστόσο καί τά Αγροτικά κινήματα είχαν Ορ­ γανικές αδυναμίες, πού συνδέονταν μέ τόν Ιδιο τό χαρακτήρα τής άγροτιάς σάν τάξης — ήταν τοπικά περιορισμένες- έξε­ γέρσεις, μέ δχι καλή όργάνωση. Ή έργατική τάξη ανέβασε τόν άγώνα κατά τών εκμε­ ταλλευτών στό άνώτερό του έπίπεδο. Είναι ή πιό καλά Οργα­ νωμένη άπό δλες τίς καταπιεζόμενες τάξεις στήν Ιστορία. *Η έργατική τάξη είναι ή μοναδική τάξη πού έξορμάει πάνοπλη μέ μιά έπιστημονική κοσμοθεωρία. Είναι δχι μόνο έθνική, άλλά καί διεθνής δύναμη, πού τήν ένώνουν γερά οί δεσμοί τής προλεταριακής Αλληλεγγύης. "Ολα αυτά κάνουν τόν τα­ ξικό άγώνα τών έργατών ιδιαίτερα ισχυρό, τοΰ δίνουν τή δυ­ νατότητα, άκόμα καί στίς μή έπαναστατικές, «ειρηνικές» πε­ ριόδους, νά παίζει τεράστιο ρόλο στήν πολιτική ζωή. Ή άνάπτυξη τής ταξικής πάλης τών έργαζομένων φτά­ νει στό άνώτερό της σημείο στήν περίοδο τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Ή έπανάσταση αύτή είναι ή πιό σημαντική καμπή στήν Ιστορία τής άνΟρωπότητας. Ά πό τότε οί λαϊκές μάζες, μέ τήν καθοδήγηση τής έργατικής τάξης καί τοΰ κόμ­ ματός της, αρχίζουν οί Ιδιες νά καθορίζουν καί νά κατευθύ­ νουν τήν πολιτική. Ά πό άντικείμενο τής έπίσημης πολιτικής γίνονται υποκείμενό της. Αύτό άπορρέει άπό τήν ουσία τής σοσιαλιστικής κοινωνίας, τό έγγυαται δλος ό τρόπος τής ζωής της. 0 1 λ α ϊκ έ ς μ ά ζ ες r iv a l ή α π ο φ α σ ισ τ ικ ή π ο λ ιτ ικ ή δ ύ ­ ναμ η τής Ιπ ο χ ή ς μ α ς . Ή αύξηση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή άποτελεΐ λοιπόν νομοτέλεια τής Ιστορικής άνάπτυξης. “Οσο πιό δύσκολα καθήκοντα μπαίνουν μπροστά στήν κοινωνία, δσο πιό βαΟειές καί ριζικές κοινωνικές άλλαγές άπαιτεί ή έκπλήρωση αυτών τών καθηκόντων, τόσο πιό κλατειές μάζες άνθρώπων γίνονται συνειδητοί Ιστορικοί πα­ ράγοντες, δημιουργοί τών κοινωνικών αλλαγών. Αύτή ή θέ­ ση, δπως τόνιζε ό Λένιν, είναι μιά άπό τίς πιό βαΟειές καί σημαντικές στή μαρξιστική θεωρία* καί έξηγεΐ. Ιδιαίτερα, • Β. I. Λένιν, «Άπαντα», τάμ. 2, αελ. 491.

120

γιατί τήν έποχή μας, έποχή τής δριστικής κατάρρευσης της βασιλείας τών έκμεταλλευτών καί τής οικοδόμησης τοΰ κομ­ μουνισμοί, ό ρόλος τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική ζωή αυξάνει έξαιρετικά γρήγορα. «Τήν Ιστορία, — Εγραψε δ Λέ­ νιν, — τή δημιουργούν τώρα μόνοι τους έκατομμύρια καί δε­ κάδες έκατομμύρια άνθρωποι».* Πώς έκφράζεται συγκεκριμένα αύτό; Πρίν άπ’ δλα μέ τό γεγονός δτι οί λαϊκές μάζες, σέ χώ ­ ρες δπου ζεϊ τό 2να τρίτο τής ανθρωπότητας, πραγματοποίη­ σαν ριζική Ιστορική ανατροπή, καταργώντας μιά γιά πάντα τό καθεστώς πού τίς καταδίκαζε στήν αποκτήνωση, στήν κα­ ταπίεση καί στήν ταπείνωση. Σ τίς σοσιαλιστικές χώρες οί έργαζόμενοι εγιναν κυρίαρχοι τής ζωής τους, εγιναν ή μονα­ δική δύναμη πού καθορίζει τήν τύχη τής κοινωνίας. Έ τ σ ι διαλύσανε τό μύθο πού έπινόησαν οί έκμεταλλευτές, δηλαδή τόν ισχυρισμό δτι χωρίς καταπιεστές ή κοινωνία, ή οικονο­ μία καί ό πολιτισμός της Οά καταλήξουν αναπόφευκτα στήν παρακμή καί στόν δλεθρο. ’Αφυπνίστηκαν καί προσχώρησαν στό κίνημα καί οί τε­ ράστιες μάζες τών ανθρώπων τής έργασίας στίς αποικιακές καί έξαρτημένες χώρες. Ή έποχή, πού οί ιμπεριαλιστές κυ­ βερνήτες δέν τίς υπολόγιζαν, τίς μεταχειρίζονταν σάν κτήνη γιά νά τούς δουλεύουν, πέρασε πιά γιά πάντα. Οί έργαζόμενοι αυτών τών χωρών σέ δλο τόν κόσμο διεκδικοΰν τά δικαιωματά τους, διακηρύσσουν δτι καί αυτοί είναι άνθρωποι, δπως δλοι οί δλλοι, καί απαιτούν ανθρώπινες συνθήκες ύπαρ­ ξης. Ή κατάρρευση τοΰ αποικιακού συστήματος εβαλε τέλος στή διαίρεση τού πληΟυσμοΰ τοΰ πλανήτη μας σέ μιά χού­ φτα έΟνών πού έχουν δλα τά δικαιώματα, πού αποφασίζουν γιά τήν τύχη τού κόσμου, καί στή μάζα τών καταπιεζομένων καί έκμεταλλευομένων λαών, πού γιά μεγάλο χρονικό διά­ στημα οί Ιμπεριαλιστές τούς καταδυνάστευαν ατιμώρητα. Μεγάλες αλλαγές Εγιναν καί στήν κατάσταση τών έργα­ ζομένων τών καπιταλιστικών χωρών. Αυτοί δέν απελευθερώ­ θηκαν ακόμα άπό τό ζυγό. Μπορεί δμως νά συγκριθεί δ ρόΙος τους στήν πολιτική ζωή δχι μόνο μέ τίς προηγούμενες

* Ιί. I. Λένιν, «Άπαντα», τ4»ι. 27, c e l. 13Λ.

121

Ιστορικές Εποχές, άλλά καί μ* αύτό πού γινόταν πρίν άπό λί* γες δεκαετίες; Σήμερα οΐ Εργαζόμενοι, άκόμα καί οτίς χώ­ ρες δπου κυριαρχούν άκόμα οΐ Εκμεταλλευτές, Ιγιναν μεγάλη δύναμη, πού δέν μπορούν νά μήν τήν υπολογίζουν καί οί Ιμπε­ ριαλιστές κυβερνήτες. 0 1 έργαζόμενοι Εχουν τά πολιτικά τους κόμματα, συχνά έχουν σημαντικούς Εκπροσώπους στά αίρετά δργανα έξουσίας, διαθέτουν τόν τύπο τους καί τίς πιό διαφο­ ρετικές όργανώσεις. Σ έ τεράστιο βαθμό άναπτύχτηκε τό Εν­ διαφέρον τών άπλών άνΟρώπων γιά τά κοινωνικά καί πολιτι­ κά ζητήματα, άκόμα καί γιά κείνα πού ώς τώρα τελευταία δέν άπασχολοΰσαν κανένα έκτός άπό τούς έπαγγελματίες πο­ λιτικούς. Τό πρωτοπόρο τμήμα τών έργαζομένων, πού δλο καί πιό καθαρά νοιώθει τά συμφέροντά του, άφομοιώνει δλοένα καλύτερα καί χρησιμοποιεί τίς πιό σημαντικές μορφές πάλης γι’ αύτά τά συμφέροντα. Ή αύξηση τής έπίδρασης τών λαϊκών μαζών τών καπι­ ταλιστικών χωρών στήν πολιτική ζωή άνοίγει μπροστά τους πλατείες προοπτικές αποτελεσματικού άγώνα γιά τά αμεσα οικονομικά καί πολιτικά τους συμφέροντα. Είναι Ιδιαίτερα σημαντικό τό γεγονός δτι τώρα πού υπάρχει Ινα Ισχυρό σο­ σιαλιστικό σύστημα καί έπεκτείνεται όλοένα ή ζώνη τής εΐρήνης, μπροστά στίς λαϊκές μάζες παρουσιάζεται γιά πρώτη φορά στην Ιστορία ή δυνατότητα αποτροπής ένός νέου πολέ­ μου, πού μέ τό σημερινό έπίπεδο τής τεχνικής άπειλεΐ τήν ύπαρξη Εκατοντάδων Εκατομμυρίων άνθρώπων. Ή Ενταση τής πολιτικής δραστηριότητας τών Εργαζομέ­ νων ανοίγει μπροστά τους νέες δυνατότητες, καί στόν άγώνα γιά τούς τελικούς τους σκοπούς, φέρνει πιό κοντά τή δημιουρ­ γία τής νέας, σοσιαλιστικής κοινωνίας, κάνει αύτή τή δη­ μιουργία πιό άνώδυνη καί εύκολη, καί μέσα σέ ευνοϊκές συν­ θήκες κάνει δυνατό τόν εΙρηνικό δρόμο πρός τό σοσιαλισμό. Έ τ σ ι, ή συμμετοχή στήν Ιστορική δημιουργία τών Εκα­ τομμυρίων μαζών τών Εργαζομένων Εχει τεράστια σημασία γιά δλη τή ζωή τής σύγχρονης κοινωνίας. Ή άντιδραστική άστική τάξη τήν αύξηση τής έπίδρασης τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική ζωή τή βλέπει σάν απειλή χατά τής ύπαρξης τοΰ καπιταλιστικού συστήματος, σάν άδιάκοπο Εμπόδιο γιά τήν Εφαρμογή τής Εξυπηρετικής γι* αύτήν Εσωτερικής καί Εξωτερικής πολιτικής. Ή συμμετοχή τών

122

έκατομμυρίων μαζών τών έργαζομένων στή συνειδητή Ιστο­ ρική δημιουργία προκαλεϊ ανάμεσα στους πολιτικούς καί στούς ίδεολόγους τής αστικής τάξης βαθύτατη ανησυχία καί σύγχυση. Στόν πανικό τους λένε δτι Ερχεται ή έποχή τής «μαζικής κοινωνίας», ή ή έποχή τής «κυριαρχίας τοϋ πλή­ θους», δτι παραβιάζεται ή όμαλή πορεία τής Ιστορίας, δτι ή κοινωνία απειλείται άπό κάθε λογής συμφορές. Ή άστική τάξη δμως δέν συκοφαντεί μόνο τίς μάζες, άλ­ λά καταβάλλει καί κάθε προσπάθεια γιά νά μειώσει στό έλάχιστο τό ρόλο τών έργαζομένων στήν πολιτική, νά τούς στε­ ρήσει τή δυνατότητα νά έπηρεάζουν τή ζωή καί τήν άνάπτνξη τής κοινωνίας. Αύτό άποδείχνει ή έκστρατεία τής Ιμπε­ ριαλιστικής άστικής τάξης κατά τής δημοκρατίας, οΐ έπίμονες άπόπειρές της νά έπιβάλλει φασιστικά καθεστώτα, ποί σκοπός τους είναι νά έκμηδενίζουν τήν έπίδραση τών μαζών στήν κοινωνική ζωή. Παράλληλα ή άντιδραστική άστική τάξη, καταφεύγοντας στό εντεχνο ψέμα καί στή δημαγωγία, προσπαθεί νά πάρει μέ τό μέρος της τίς μάζες, νά τίς υποτάξει στήν έπιρροή της. Αύτό είναι τό τελευταίο άτού τών άντιλαϊκών δυνάμεων. Τόν κίνδυνο πού συνεπάγονται αύτές οί άπόπειρες δέν πρέπει νά τόν υποτιμούμε. Γιατί οί ιμπεριαλιστές δέ διαθέτουν μόνο δισεκατομμύρια καί Ισχυρό μηχανισμό προπαγάνδας, άλλά καί τεράστια πείρα πνευματικής υποδούλωσης τών έργαζο­ μένων, πού τήν έχουν συσσωρεύσει στή διάρκεια τών αΙώνων τής κυριαρχίας τοΰ κεφαλαίου. Ή άντιδραστική άστική τά­ ξη, έκμεταλλευόμενη τήν καθυστέρηση μιας μερίδας τών λαϊκών μαζών, καί Ιδιαίτερα τών μικροαστικών στοιχείων, πολλές φορές κατόρθωσε νά πάρει μέ τό μέρος της καί νά κάνει δργανα τής πολιτικής της σημαντικά στρώματα τοϋ πληθυσμού. Αύτό εγινε στή φασιστική Γερμανία καί στή φα­ σιστική ’Ιταλία. Καί σήμερα άκόμα, κάτω άπό τήν έπίδραση τής άστικής τάξης βρίσκεται μεγάλο μέρος τών έργαζομέ­ νων τών καπιταλιστικών χωρών. Άκόμα καί στίς χώρες δπου ή έργατική τάξη κατέλαβε τήν έξουσία, ή παγκόσμια άστική τάξη δέν άφήνει άνεκμετάλλευτη οΰτε τήν παραμικρότερη δυνατότητα γιά νά προκαλέσει διάσπαση στίς γραμμές τών έργαζομένων, έκμεταλm

λεύεται κάθε ρωγμή, κάθε λάθος γιά νά υποτάξει στήν Επιρ­ ροή της Εστω καί Ενα δποιοδήποτε μέρος τών μαζών. "Οσο δμως κι αν προσπαθεί ή άστική τάξη, δσες'μηχα­ νορραφίες κι δν χρησιμοποιεί, δέν μπορεί νά παρασύρει στό δρόμο της τίς λαϊκές μάζες. Μπορεί προσωρινά νά έξαπατήσει κάποια μερίδα τών έργαζομένων, Επειδή δμως είναι τάξη έκμετάλλευσης καί καταπίεσης, ποτέ δέ Οά μπορέσει νά δη­ μιουργήσει σταθερή συμμαχία μαζί τους. Νά γιατί ή αύξη­ ση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική καί πολιτίτ κή ζωή είναι πηγή της άδυναμίας τής αντιδραστικής άστν κής τάξης, σημάδι της έπερχόμενης κατάρρευσης τής κυ­ ριαρχίας της. Μέ τήν έργατική τάξη συμβαίνει έντελώς τό άντίΟετο. Ή τάξη αυτή άποτελεί σημαντικό, καί σέ πολλές χώρες με­ γάλο μέρος τοΰ Εργαζόμενου πληθυσμού, τών λαϊκών μαζών. Καί κάτι περισσότερο. Ή έργατική τάξη συνδέεται μέ δλους τούς Εργαζόμενους μέ βαΟειά κοινότητα ζωτικών συμφερόν­ των, τόσο στήν περίοδο τής πάλης κατά τής άστικής τάξης, δσο καί στήν περίοδο της οικοδόμησης της νέας, σοσιαλιστή κής κοινωνίας. Νά γιατί ή αύξηση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στή ζωή τής κοινωνίας είναι πηγή δύναμης τής έργα­ τικής τάξης, έδραίωση τών θέσεων τοΰ σοσιαλισμού, είναι μεγάλη του Ιστορική κατάκτηση. Ατ’ τό δμως δέν απαλλάσσει τό πιό συνειδητό τμήμα της έργατικής τάξης, τή μαρξιστική - λενινιστική πρωτοπορεία της, άπό τό καθήκον νά έδραιώνει τούς δεσμούς της μέ τίς μάζες. Ό άγώνας γιά τήν κατάκτηση τών μαζών καί σήμερα έξακολουΟεί νά είναι ή βάση τής πολιτικής τών μαρξιστή κών - λενινιστικών κομμάτων. Ή προσέλκυση νέων έκατομμυρίων άνθρώπων στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή βάζει με άκόμα μεγαλύτερη όξύτητα τό καθήκον γιά τή συσπείρωσή τήν όργάνωση, καί τή διαπαιδαγώγησή τους. Ή αύξηση τοΰ ρόλου τών λαϊκών μαζών στήν κοινωνική καί πολιτική ζωή όδηγεί σέ γιγαντιαία Επιτάχυνση τών ρυθ­ μών τής Ιστορικής άνάπτυξης, τής κοινωνικής προόδου. Αυ­ τοί οί ρυθμοί αυξήθηκαν τόσο πολύ στήν Εποχή μας ώστε κάθε δεκαετία, άπό τήν άποψη τοΰ περιεχομένου καί τής ση­ μασίας τοΰ δρόμου πού διέτρεξε στή διάρκεια της ή άνθρω-

124

πότητα, μπορεί νά συγκριθεΐ μέ δλόκληρους αΙωνες τής Ιστο­ ρίας τοΰ παρελθόντος. Ή έπιτάχννση τής άνάπτυξης, στήν έποχή μας, είναι. Επιτάχυνση τής κίνησης πρός τό σοσιαλισμό καί τόν κομ­ μουνισμό. Ό Λένιν Εγραφε: «Ή νίκη Οά είναι μέ τό μέρος τών Εκ­ μεταλλευόμενων, γιατί μέ τό μέρος τους βρίσκεται ή ζωή, ή δύναμη τοΰ άριθμοϋ, ή δύναμη τής μάζας, ή δύναμη τών άνεξάντλητων πηγών δλης τής αυταπάρνησης, τών Ιδανικών καί τής τιμιότητας, πού έξορμοΰν πρός τά Εμπρός, γιά τήν οικο­ δόμηση τοΰ καινούριου, ή δύναμη δλου τοΰ γιγαντιαίου άποθέματος τής Ενεργητικότητας καί τών ταλέντων τοΰ λεγάμε­ νου «άπλοΰ λαοΰ», τών έργατών καί τών άγροτών. Ή νίκη είναι μαζί τους».*

* Β. I. Λένιν, «Άπαντα*, τόμ. 26, α*λ. 364.

126

4 *Η κοινωνική πρόοδος

1. Ό όνοδικός χαρακτήρας τής κοινωνικής άνάτττνξης. Ή άνάπτυξη της κοινωνίας ακολουθεί γενικά άνοδική γραμμή, είναι πρόοδος, άνοδική κίνηση άπό κατώτερες μορ­ φές σέ άνώτερες. Αύτό τό συμπέρασμα ή μαρξιστική θεω(Ια τό βγάζει άπό τήν έπιστημονική άνάλυση τής ιστορικής πορείας, βασισμένη δχι σέ υποκειμενικές Επιθυμίες καί έλ«ίδες, άλλά σέ αύστηρά άντικειμενικά κριτήρια, πού δίνουν τή δυνατότητα νά κρίνουμε ποιός τύπος κοινωνίας, ποιά έπο­ χή τής άνάπτυξής της είναι ή πιό προοδευτική. Τ ά xQtxi'iQia τής πρ οόδον. Τά άντικειμενικά κριτήρια τής προόδου είναι διαφορετι­ κά γιά τούς διάφορους τομείς τής ζωής. Τήν πρόοδο στόν τομέα τής υγείας καί τής υλικής ευημερίας τών άνΟρώπων μπορούμε νά τήν κρίνουμε, π.χ., άπό τή μέση διάρκεια τής ζωής. Τήν πρόοδο τοΰ πολιτισμού τή δείχνουν διάφοροι δεί­ χτες, δπως τό ποσοστό τών έγγραμμάτων, καθώς καί τών άν­ θρώπων πού έχουν μέση ή άνώτερη μόρφωση, ό άριθμός τών σχολείων καί τών βιβλιοθηκών, τών Επιστημονικών Ιδρυμά­ των, τών θεάτρων κτλ. ’Ανάλογα κριτήρια προόδου μπορού­ με νά δρουμε καί γιά πολλούς άλλους τομείς τής κοινωνι­ κής ζωής. Γιά νά κρίνουμε δμως τήν άνοδική άνάπτυξη δλης τής

126

κοινωνίας καί δχι δρισμένων πλευρών της, χρειάζεται Eva διαφορετικό κριτήριο, πιό γενικό, καθολικό. Σάν τέτοιο κρι­ τήριο, δηλ. δείκτη γιά τήν προοδευτικότητα ένός συστήμα­ τος, ή μαρξιστική - λενινιστική έπιστήμη θεωρεί τήν ά ν ά« τ υ ξ η τών π α ρ α γ ω γ ι κ ώ ν δυνάμεων. Πιό προοδευτικό είναι τό κοινωνικό σύστημα πού άνοίγει νέες δυνατότητες γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, πού τίς άνεβάζει σέ υψηλότερο έπίπεδο καί τούς έξασφαλίζει πιό γρήγορους ρυθμούς άνάπτυξης. Γιατί οΐ μαρξιστές άποδίδουν ακριβώς σ’ αύτό τό κριτή­ ριο πρωταρχική σημασία; Πρίν άπ’ δλα γιατί ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνά­ μεων είναι ό άμεσος δείκτης τής προόδου σ’ Εναν τόσο ση­ μαντικό τομέα, δπως ή παραγωγή τών μέσων ύπαρξης τών άνθρώπων. ’Αναπτύσσοντας τήν τεχνική, συσσωρεύοντας έργασιακές συνήθειες καί γνώσεις γιά τή γύρω φύση, οϊ Αν­ θρωποι άπελευθερώνονται βαθμιαία άπό τήν κυριαρχία τών τυφλών δυνάμεων τής φύσης, τίς έξουσιάζουν, χρησιμοποιούν καί προσαρμόζουν δλοένα πλατύτερα τή φύση γιά τήν έξυπηρέτηση τών συμφερόντων τους. Έ τ σ ι, ή άνάπτυξη τών πα­ ραγωγικών δυνάμεων καθορίζει τό βαθμό τής κυριαρχίας τοΰ άνθρώπου πάνω στή φύση. Τό ζήτημα δμως δέν είναι μόνο αύτό. Άπό τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων έξαρτάται, σέ τελευταία άνάλυση, ή πρόοδος καί στούς άλ­ λους τομείς τής κοινωνικής ζωής — στόν τομέα τών κοινωνι­ κών σχέσεων, τοϋ πολιτισμού κτλ. Είναι γνωστό, π.χ., δτι μόνο άπό τότε πού ή άνθρώπινη ίργασία άρχισε νά δίνει, έκτός άπό τά μέσα ύπαρξης πού ■είναι άναγκαΐα γιά τή συντήρηση τοΰ Ιδιου τοΰ παραγωγού, καί πρόσθετο προϊόν, Ενα μέρος τών μελών τής κοινωνίας μπόρεσε νά απαλλαγεί άπό τή χειρωνακτική έργασία καί νά Ασχοληθεί μέ τήν έπιστήμη, τήν τέχνη, τή λογοτεχνία. Αύτό έξασφάλισε τίς πρώτες σοβαρές έπιτυχίες στόν πνευματικό «ολιτισμό. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, καθορίζοντας ■σέ τελευταία άνάλυση τή διαδοχική άλλαγή τών κοινωνικών συστημάτων, όδηγεΐ σέ κοινωνικές καί πολιτικές μεταβολές πού κάνουν δυνατή τήν πρόοδο στούς διάφορους σημαντικούς τομείς τής κοινωνικής ζωής. Στήν πορεία τής Ιστορίας τής

127

ταξικής κοινωνίας καταργήθηκαν οί πιό βάναυσες μορφές προσωπικής έξάρτησης καί καταπίεσης τών έργαζομένων— ή δουλεία καί υστέρα ή δουλοπαροικία. 'Οσο άναπτύσσονταν μ παραγωγικές δυνάμεις, αναπτυσσόταν καί δ πολιτισμός τών έργαζομένων, ή συνειδητοποίηση καί ή όργάνωσή τους. Έ τ σ ι, μέ τό πέρασμα άπό τό Ενα κοινωνικό σύστημα στό άλ­ λο, έντεινόταν ή κοινωνική καί ή πολιτική δράση τών λαϊκών μαζών, ό ρόλος τους στή ζωή τής κοινωνίας. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, καθορίζοντας τίς μεταβολές στό οικονομικό σύστημα, προετοιμάζει σέ τβλευταία άνάλυση τήν πλήρη άπελευθέρωση τής άνθρωπότητας άπό τό ζυγό τών κοινωνικών δυνάμεων, πού γιά χιλιάδες χρόνια ένεργοΰσαν τό ίδιο τυφλά, βίαια, καταστρεπτικά, δ­ πως καί ο! φυσικές δυνάμεις. Αΰτές οί δυνάμεις είναι οί κοι­ νωνικές καί οικονομικές σχέσεις τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστή­ ματος, δπου οί άνθρωποι, πού παράγουν τά υλικά άγαθά, δέν μποροΰν νά τά διαθέτουν καί δλόκληρες τάξεις, πού άποτελοΰν τήν πλειονότητα τής κοινωνίας, υποτάσσονται σέ μιά χούφτα καταπιεστών, χάνουν τό δικαίωμα νά διαθέτουν τήν έργασία, τήν τύχη τους, άκόμα καί τή ζωή τους. Βάση τής υποδούλωσης τών άνθρώπων άπό ξένες κοινω­ νικές δυνάμεις είναι ή άτομική Ιδιοκτησία στά μέσα παρα­ γωγής, ή έκμετάλλευση άνθρώπου άπό άνθρωπο, ή διαίρεση τής κοινωνίας σέ έχθρικές τάξεις. Μόνο δταν οί παραγωγι­ κές δυνάμεις φτάσουν σέ άρκετά υψηλό έπίπεδο άνάπτυξης, ή άνθρωπότητα μπορεί νά άπαλλαγεΐ άπό τήν έκμετάλλευση καί νά απελευθερωθεί άπό τίς κοινωνικές καί οικονομικές σχέσεις τής ταξικής άνταγωνιστικής κοινωνίας, πού τήν ίχουν υποδουλωμένη. Αύτό γίνεται στό σοσιαλισμό. Μέ τή νίκη τοΰ σοσιαλισμού καί στή διάρκεια τής οικοδόμησης τοΰ κομμουνισμού, οί άνθρωποι έξουσιάζουν τίς δυνάμεις τής κοι­ νωνικής άνάπτυξης, πράγμα πού τούς δίνει τή δυνατότητα νά κάνουν Ενα νέο αποφασιστικό βήμα πρός τά έμπρός στήν υποταγή τών φυσικών δυνάμεων στόν ανθρακιό, νά χρησι­ μοποιούν συνειδητά καί σχεδιασμένα αΰτές τίς δυνάμεις γιά τά συμφέροντα δλης τής κοινωνίας. «Οί συνθήκες τής ζωής πού περιβάλλουν τούς ανθρώπους καί ώς σήμερα κυριαρχούσαν πάνω σ’ αυτούς, τώρα μπαί­ νουν κάτω άπό τήν έξουσία καί τόν Ελεγχο τών άνθρώπων,

128

πού γιά πρώτη φορά γίνονται πραγματικοί καί συνειδητοί έξουσιαστές τής φύσης, γι’ αύτό γίνονται καί κυρίαρχοι τής κοινωνικής τους ζ ω ή ς .. . 01 αντικειμενικές, οί ξένες δυνά­ μεις, πού κυριαρχούσαν ώς τώρα στήν ιστορία, μπαίνουν κάτω άπό τόν Ελεγχο τοΰ ίδιου τοΰ άνθρώπου. Καί μόνο άπό τή στιγμή πού οΐ δνθρωποι άρχίζουν έντελώς συνειδητά νά δημιουργοΰν οί ίδιοι τήν Ιστορία τους, μόνο τότε οΐ κοινωνικές αίτιες, πού μπαίνουν άπ’ αύτούς σέ κίνηση, θά φέρουν σέ σημαντικό καί σέ δλοένα αύξανόμενο βαθμό τά άποτελέσματα πού έπιθυμούν. Αύτό είναι τό άλμα τής άνθρωπότητας άπό τό βασίλειο τής άναγκαιότητας στό βασίλειο τής έλευθερίας»* (Έ νγκελς). θεωρώντας τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων αποφασιστικό κριτήριο τής προόδου, καταλήγουμε άναπόφευ­ κτα στό συμπέρασμα δτι ή άνάπτυξη τής κοινωνίας εχει ανο­ δικό χαρακτήρα. ’Από τό 2να στό αλλο στάδιο αύτής τής άνάπτυξης άνέβαινε τό έπίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων, κάθε κοινωνικό σύστημα άνοιγε νέες δυνατότητες άνάπτυξης τής τεχνικής καί τής παραγωγικότητας τής έργασίας, καί οί άλλαγές στήν κοινωνική παραγωγή προκαλοϋσαν προοδευτι­ κές άλλαγές σέ δλη τή ζωή τής κοινωνίας. Ά πό τό γεγονός δτι βάση τής κοινωνικής προόδου είναι ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, βγαίνει καί Ενα <Χλλο συμπέρασμα: ή άνοδική κίνηση τής κοινωνίας, ή κατεύ­ θυνση αύτής τής κίνησης είναι Ιστορική άναγκαιότητα. Αύτό •ημαίνει δτι ουτε οί ξεχωριστοί άνθρωποι, ούτε όλόκληρες τάξεις δέν μπορούν νά σταματήσουν τήν άνοδική κίνηση τής κοινωνίας, δέν μπορούν νά άλλάξουν την κατεύθυνσή της άνάλογα μέ τήν έπιθυμία τους. "Οπως είναι γνωστό, τέτοιου είδους άπόπειρες Ιγιναν πολλές φορές, άναπόφευκτα δμως κατέληξαν σέ χρεωκοπία. Πόσο άπεγνωσμένες προσπάθειες κατέβαλε δ Ιμπεριαλισμός γιά νά έπαναφέρει τό καπιταλιστικό σύστημα στή Σοβιετική χώραί Ωστόσο δλες αυτές οί άπόπειρες χρεωκόπησαν οίκτρά. Τήν ίδια χρεωκοπία επαΟαν οί Ιμπεριαλιστές τών ΗΠΑ, στήν προσπάθειά τους νά φράξουν τό δρόμο στή σοσιαλιστι-

* Ψ. 'Εινγκίτλς, >Άντι · Ν-ώ^νγχ·, 1967, χΧ. 267.

12U 9

χή έπανάσταση στήν Κίνα καί στίς άλλες χώρες της λαϊκής δημοκρατίας, νά διατηρήσουν έκεΐ τό ξεπερασμένο αντιδρα­ στικό καθεστώς. Στήν έποχή μας, ή κοινωνική πρόοδος συνδέεται άδιάρρηκτα μέ τό πέρασμα στό σοσιαλισμό. *0 καπιταλισμός έξάντλησε τίς δυνατότητές του. Οί παραγωγικές σχέσεις εγιναν τροχοπέδη γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. Ή διατήρηση αΰτών τών σχέσεων γίνεται όλοένα πιό βασα­ νιστική καί έπικίνδυνη γιά τήν κοινωνία. Ό μαρξισμός - λενινισμός, υποστηρίζοντας τήν Ιδέα τής άνοδικής άνάπτυξης τής κοινωνίας, έκφράζει τίς αντιλήψεις καί τά συμφέροντα τής πιό έπαναστατικής τάξης τής έποχής μας — τής έργατικής τάξης. Αύτή ή τάξη δέ φοβάται τό μέλλον, πιστεύει απόλυτα στήν πρόοδο, πού φέρνει τήν απε­ λευθέρωση δχι μόνο σ’ αύτή, άλλά καί σέ δλη τήν ανθρω­ πότητα. Ή

Ιδεολογία τής Ιμ π εο ια λ ισ τικ ή ς ά σ τ ικ ή ς τ ά ξη ς είν α ι Ιχ ΰ ρ ό ς τής πρ ο ό δο υ.

Δέ συμβαίνει τό ίδιο μέ τή σημερινή άστική τάξη, πού ?χει μετατραπεϊ σέ άντιδραστική, κατερχόμενη τάξη καί άρνεϊται τήν ιδέα τής προόδου, πού ενΟερμα τήν υποστήριζαν οΐ πρω­ τοπόροι έκπρόσωποί της στό τέλος τοϋ 18ου μέ άρχές τοϋ 19ου αϊώνα. Στήν έποχή μας, ή άστική τάξη προτιμάει τίς θεωρίες, πού δέν υποστηρίζουν τήν πρόοδο, άλλά τή στασι­ μότητα, άκόμα καί τήν πισωδρόμηση τής κοινωνίας. Αύτό εί­ ναι, κυρίως, τό μυστικό τής έπιτυχίας πού έξασφάλισε στόν αστικό κόσμο ή θεωρία γιά τήν «κυκλική» πορεία τής Ιστο­ ρίας, πού διατύπωσε 6 γερμανός άντιδραστικός φιλόσοφος Ο. Σπένγκλερ καί τήν προπαγανδίζει σήμερα ό αγγλος Ιστο­ ρικός καί κοινωνιολόγος Α. Τόϋμπη. Σύμφωνα μ’ αύτή τή θεωρία, κάθε κοινωνία περνάει στήν άνάπτυξή της άπό υπο­ χρεωτικά στάδια: άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνα ή παιδική ήλικία, έφηβεία, ωριμότητα, γηρατειά. Ή όλοκλήρωση αύτοΰ τοΰ κύκλου σημαίνει δλεθρο τής δοσμένης κοι­ νωνίας, έπιστροφή της στό σημείο άφετηρίας τής άνάπτυ­ ξης. Ό νέος κύκλος δέν άποτελεΐ πρόοδο, άλλά μόνο μιά άκό­ μα περιφορά στόν αιώνιο κύκλο τής Ιστορίας. Ή έφαρμογή,

130

<πή σημερινή έποχή, τής άποψης τοΰ Σπένγκλερ, τοΰ Τ6θμπη καί τών όπαδών τους σημαίνει δτι μ’ δλο πού 6 αστικός πολιτισμός βρίσκεται σέ παρακμή (αύτό δέν μποροΰν νά τό άρνηθούν άκόμα καί ot άπολογητές τοΰ καπιταλισμού), ό δλεθρος καί ή άντικατάστασή του μέ αλλο, δηλ. τό σοσιαλιστικό πολιτισμό, δέ Οά είναι δήθεν πρόοδος, άλλά, άντίΟετα, Οά εί­ ναι πέρασμα σέ κατώτερο στάδιο τής κοινωνικής άνάπτυξης, πού μ’ αύτό 0’ άρχίσει ένας νέος κύκλος. Πολλοί άπολογητές τής άστικής τάξης διαλέγουν αλλο τρόπο άγώνα κατά τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού. Άρνούμενοι τή νομοτέλεια τής Ιστορίας, άρνοΰνται καί τήν ίδια τήν έννοια τής κοινωνικής άνάπτυξη; καί προόδου, καί άντί γι* αύτές προτείνουν νά γί­ νεται λόγος μόνο γιά «κοινωνική αλλαγή». Αύτή ή άλλαγή, κατά τή γνώμη τους, εχει τυχαίο χαρακτήρα καί, κάτω άπό τήν έπίδραση τών πιό διαφορετικών συνθηκών, μπορεί νά άκολουΟήσει όποιαδήποτε κατεύθυνση. Αύτή ή άποψη, δηλώ­ νει ό δυτικογερμανός κοινωνιολόγος Λ. Φόν Βίζε, μάς δίνει τή δυνατότητα «νά απέχουμε άπό όποιεσδήποτε κρίσεις γιά τό αν ή άνάπτυξη προχωρεί πρός τό καλύτερο ή πρός τό χει­ ρότερο καί γιά τό αν υπάρχει αίτιακή σχέση άνάμεσα στό παρελθόν καί στό παρόν, καί πολύ περισσότερο στό μέλλον, καί νά περιοριζόμαστε στή διαπίστωση τής απλής μεταβο­ λής ή άλλαγής». “Ετσι, πρός δφελος τών ταξικών τους συμ­ φερόντων, οί σύγχρονοι άστοί κοινωνιολόγοι έγκαταλείπουν μιά σημαντική κατάκτηση τής έπιστήμης τοΰ 19ου αιώνα — τήν έννοια τής ανοδικής άνάπτυξης, πού υποτάσσεται σέ αντικειμενικούς νόμους. Έ χουν διαδοθεί πλατειά στήν άστική ’ιδεολογία καί ot άπόψεις δτι ή πρόοδος, ή άνοδική άνάπτυξη είναι δυνατή μόνο στήν έπιστήμη καί στήν τεχνική, δχι δμως καί στόν το­ μέα τών κοινωνικών σχέσεων, τής πολιτικής καί τής ήΟικής (ή λεγόμενη θεωρία «τής ηθικής καθυστέρησης» ή «τής ηθι­ κής άπόσπασης»). Αύτοί οί τομείς τής κοινωνικής ζωής, σύμ­ φωνα μέ τούς ισχυρισμούς τών άντιδραστικών θεωρητικών, καθορίζονται άπό τίς αιώνιες, άμετά6λητες ιδιότητες τής «άνθρώπινης φύσης», πού σπρώχνουν τούς άνΟρώπους στή βία, στό ϊγκλημα, στήν έπιδρομή κτλ. Ή άνάπτυξη τής έπιστή­ μης καί τής τεχνικής τό μόνο πού κάνει δήθεν είναι δτι δί­ νει σ’ αύτή τήν καταστρεπτική τάση ενα νέο, δλοένα πιό έπι-

131

κίνδυνο δπλο. Έ τ α ι τά δεινά καί τίς πληγές πού δημιουργεί τό σάπιο καπιταλιστικό σύστημα, ο! ύχοστηρικτές του ^ροσ■αθοϋν νά τά φορτώσουν σέ κάποια χιμαιρική «ανθρώπινη φύση». 01 όπαδοί αύτών τών απόψεων, στήν προσπάθεια τους νά άφήσουν τόν καπιταλισμό έξω άπό κάθε κριτική, δηλώνουν δτι τό βασικό κακό είναι ή άνάπτυξη τής έπιστήμης καί τής τεχνικής. Συχνά υποστηρίζουν άνοιχτά τήν έπιστροφή στό φεουδαρχικό καθεστώς, στήν άγροτική ζωή, στήν κυριαρχία της έκκλησίας σέ δλσυς τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής, Ισχυριζόμενοι δτι μόνο ετσι μπορεί νά σωθεί ή άνθρωπότητα άπό τήν καταστροφή πού τήν άπειλεΐ. Μερικά λογοτεχνικά Εργα, δπως τά ουτοπικά μυθιστο­ ρήματα τοΰ Ο. Χάξλεϋ, τοΰ Ε. Μ. Φόρστερ κ. α., μΰς δίνουν μιά ιδέα γιά τό πόσο μαϋρο καί ζοφερό φαντάζονται τό μέλ­ λον τής κοινωνίας οί Ιδεολόγοι τής άστικής τάξης. Σ ’ αύτά τά μυθιστορήματα δέν μπορεί νά βρει κανείς ουτε ίχνος άπό τήν πίστη στό μέλλον, τίς φωτεινές έλπίδες καί τή ζωογόνα αίσιοδοξία, πού διαπότιζε τά περισσότερα ουτοπικά έργα τοΰ παρελθόντος. Τό καλύτερο πού υπόσχον­ ται στόν κόσμο οί συγγραφείς τών σύγχρονων άστικών ουτο­ πιών είναι μιά κοινωνία πού Εχει άποκτήσει κάποια ΰλική ευημερία μέ τίμημα τήν πλήρη έγκατάλειψη τής δημοκρα­ τίας, τοΰ πολιτισμού καί τής άνθρώπινης άξιοπρέπειας, μιά κοινωνία άποτελούμενη άπό άνΟρώπους πού δέν Εχουν τίπο­ τε άνθρώπινο, άπό άνΟρώπους πού Εγιναν αβουλα έξαρτήματα τή ; μηχανής, δοΰλοι της. Συχνά προβλέπουν γιά τήν άν­ θρωπότητα Ενα πιό σκοτεινό μέλλον, τήν έπιστροφή στή βαρ­ βαρότητα. ’Από τόν πολιτισμό, προλέγουν αίιτοί οί «προφή­ τες», Οά μείνουν μόνο έρείπια πόλεων καί παλιοί τάφοι, άπό δπου οί πεινασμένες όρδές τών δγριων καί έκφυλισμένων άν­ θρώπων Οά προμηθεύονται τά ρούχα καί τά στολίδια τους. Ζοφερή άπαισιοδοξία διαποτίζει δλη τήν Ιδεολογία τής σύγχρονης άντιδραστικής άστικής τάξης, καθώς καί τόν πο­ λιτισμό της, γεννώντας τίς τάσεις τή ; παρακμής στήν τέχνη, τόν άμοραλισμό. Αυτές οί απαισιόδοξες διαθέσεις δέν είναι τυχαίο φαινόμενο. Ή έποχή τής κυριαρχίας τοΰ καπιταλι­ σμού βαδίζει πρός τό τέλος της, τώρα ό καπιταλισμός φράζει τό δρόμο τής κοινωνικής προόδου καί, μέ τήν τύφλωση πον 132

χαρακτηρίζει τούς Ιδεολόγους μιας έτοιμοθάνατης τάξης, ot σύγχρονοι άστοί θεωρητικοί καί συγγραφείς ταυτίζουν τήν τύχη τής τάξης τους μέ τήν τύχη τής ανθρωπότητας, πα­ ρουσιάζουν τήν παρακμή καί τόν αναπόφευκτο δλεθρο αυτής τής τάξης σάν παρακμή καί δλεθρο δλου τοϋ πολιτισμού γε­ νικά. 01 θεωρίες δμως πού άρνοΰνται τή δυνατότητα της προό­ δου αντανακλούν δχι μόνο τήν παρακμή τοΰ καπιταλισμού, άλλά καί τό συγκεκριμένο πολιτικό συμφέρον τής σύγχρονης άστικής τάξης. Μέ τή βοήθεια αυτών τών θεωριών οί ΐδεολόγοι της προσπαθούν νά αφοπλίσουν πνευματικά τούς έργαζόμενους, νά τούς έμβάλλουν τήν Ιδέα δτι δ άγώνας κατά τοΰ καπιταλισμού δέν Εχει κανένα νόημα. Μπροστά μας βρίσκε­ ται ή άναπόφευκτη πισωδρόμηση, ή παρακμή καί ό δλεθρος. Ό αγώνας γιά ενα καλύτερο, προοδευτικό σύστημα είναι πα­ ράλογος— νά τί θέλουν νά αποδείξουν στούς έργαζόμενους οί λακέδες της άστικής τάξης. Στίς ζοφερές προφητείες τών αστών μάντεων, ή μαρξι­ στική - λενινιστική θεωρία άντιπαραθέτει τίς στηριγμένες στά γεγονότα έπιστημονικές θέσεις, πού αποδείχνουν δτι ή Ιστο­ ρία τής κοινωνίας άποτελεϊ μιά εικόνα προόδου, νομοτελεια­ κής κίνησης άπό τίς κατώτερες μορφές στίς άνώτερες, δτι ή άνοδική κίνηση της κοινωνίας είναι νόμος δχι μόνο γιά τήν περασμένη, άλλά καί γιά τή σύγχρονη ίστορία τής ανθρωπό­ τητας, δτι μπροστά μας βρίσκεται τό άναπόφευκτο καί νομο­ τελειακό πέρασμα σέ μιά ανώτερη, προοδευτική κοινωνική μορφή, στόν κομμουνισμό. Αύτή ή άποψη γιά τήν ίστορία είναι σημαντικό συστατικό μέρος της κοσμοθεωρίας τής έρ­ γατικής τάξης. Ό νομοτελειακός χαρακτήρας τής άνοδικής κίνησης τής κοινωνίας δέ σημαίνει καθόλου δτι αύτή ή κίνηση γίνεται μό­ νη της, χωρίς τή συνειδητή δράση τών άνθρώπων. Καί ή Β ια δμως ή δράση τών άνθρώπων, τών κομμάτων, τών τά­ ξεων, πού άποβλέπει στήν αλλαγή τής κοινωνίας, στόν προο­ δευτικό μετασχηματισμό της, είναι κι αύτή νομοτελειακά κα­ θορισμένη. Καί δσο πιό συνειδητή, Λργανωμένη, αποφασι­ στική καί σκόπιμη θά είναι αύτή ή δράση, δσο πιό πλατείες μάζες θά περιλαμβάνει, τόσο πιό σταθερή καί γρήγορη θά είναι ή πρόοδος. Αύτό άποδείχνεται άπό τό Ιδιο τό γεγονός

133

τής γιγάντιας έπιτάχυνσης τής κοινωνικής άνάπτυξης, πού χαρακτηρίζει τήν έποχή μας, έποχή πού έκατομμύρια άνθρώπινων μαζών άρχισαν νά δραστηριοποιούνται καί νά μετέχουν στήν Ιστορική δημιουργία. Ή δύναμη αύτών τών μαζών υπερπηδάει δλα τά έμπόδια πού όρΟώνει ή άντίδραση στό δρόμο τής προόδου. *Όλη ή κοινωνική πρακτική έπαληΟεύει τήν όρΟότητα τής Ιστορικής αίσιοδοξίας τής μαρξιστικής κοσμοθεωρίας. Αύτή ή αισιοδοξία έκφράζει τήν πίστη τής έργατικής τάξης στό μέλλον της, τήν πεποίθησή της γιά τά πλεονεκτήματα καί τήν άκατανίκητη δύναμη τοΰ σοσιαλισμού. Ταυτόχρονα ή μαρξιστική - λενινιστική άντίληψη γιά τήν κοινωνική πρόο­ δο χρησιμεύει στούς έργαζόμενους σάν Ισχυρό δπλο στόν Απελευθερωτικό τους άγώνα. Τούς δίνει σαφή γνώση τών προοπτικών, τούς έμπνέει καί τούς έμψυχώνει στόν άγώνα τους γιά τήν οίκοδόμηση τή ; νέας, κομμουνιστικής κοινω­ νίας, είναι πηγή θάρρους καί σταθερής πίστης γιά τήν έπιτυχία αύτοΰ τοΰ άγώνα.

2. Ή κοινωνική πρόοδος στήν έκμεταλλευτική κοινωνία καί στό σοσιαλισμό. Ή μαρξιστική θεωρία, υποστηρίζοντας δτι ή Ιστορία τής κοινωνίας είναι κίνηση σέ άνοδική γραμμή, παίρνει ταυτό­ χρονα άπόλυτα ΰπόψη δτι ή Ιστορική πορεία είναι περίπλο­ κη καί άντιφατική. Τήν Ιστορία δέν πρέπει νά τή φανταζό­ μαστε σάν αρμονική, άδιάκοπη καί άνεμπόδιατη κίνηση τής κοινωνίας πρός τά έμπρός. Ό άνοδικός χαρακτήρας τής κοι­ νωνικής άνάπτυξης εχει άποδειχτεί άπό τήν έπιστήμη. Είναι δμως αναμφισβήτητο καί τό γεγονός δτι αύτή ή άνοδική κί­ νηση είναι μόνο μιά γενική τάση, πού πραγματοποιείται μέ σκληρότατο άγώνα καί άνοίγει τό δρόμο της μέσα άπό προσω­ ρινές παρεκκλίσεις καί άπομακρύνσεις. Ή έπιστήμη εχει συσσωρεύσει πολλά στοιχεία πού άποδείχνουν δτι στήν Ιστορία τών διαφόρων χωρών υπήρξαν πολ­ λές περίοδοι στασιμότητας καί πισωδρομικής κίνησης, περι­ πτώσεις καταστροφής όρισμένων πολιτισμών. ’Ακριβώς σ’

134

αύτές τίς Ιδιομορφίες τής κοινωνικής άνάπτυξης τών περα•μένων Εποχών στηρίζονται οΐ άντιδραστικοί ίδεολόγοι καί προσπαθούν νά άρνηΟούν τήν Ιδια τήν ιδέα τής προόδου. Στήν πραγματικότητα αύτά τά γεγονότα άποδείχνου» μόνο τήν άντιφατικότητα καί τήν άνισομέρεια τής κοινωνίτ κής προόδου στίς συνθήκες τοϋ Εκμεταλλευτικού συστήματος. «’Επειδή σά 6άση τοΰ πολιτισμού χρησιμεύει ή έκμετάλλευ­ ση μιας τάξης άπό αλλη, — εγραφε ό Ένγκελς γιά τίς τα­ ξικές άνταγωνιστικές κοινωνίες, — δλη του ή άνάπτυξη συντελεΐται μέσα σέ μόνιμη άντιφατικότητα»*. Μιά άπό τίς έκδηλώσεις αύτής τής άντιφατικότητας είναι τό γεγονός δτι στίς συνθήκες τής κυριαρχίας τών Εκμεταλ­ λευτών οί χώρες, πού προχωρούσαν πρός τά έμπρός, Επιβρα­ δύνανε καί Εμπόδιζαν τήν άνάπτυξη τών καθυστερημένων χω ­ ρών, πο?>λές φορές μάλιστα τίς έριχναν άκόμα πιό πίσω, Εχτι­ ζαν τήν εύημερία τους πάνω στά ερείπια τών καταστραμμένων πολιτισμών. Έ τ σ ι ή άνοδική άνάπτυξη τής άνθρωπότητας γιά μεγάλο χρονικό διάστημα περιοριζόταν σέ πολύ στε­ νό μέτωπο, καί δχι σέ δλο τό σύστημα δλων τών χωρών καί τών λαών. Ή πρόοδος σά μικρό, άλλά άκάθεκτο ρυάκι, ανοί­ γει τό δρόμο της άνάμεσα άπό άναρίθμητα Εμπόδια, αύξάνοντας σιγά - σιγά τή δύναμη καί τό ρυθμό της, ώσπου μετατρέπεται σέ ισχυρό χείμαρρο μέ πολύ νερό, πού άγκαλιάζει δλη τήν άνθρωπότητα. Τό ζήτημα δμως δέν περιορίζεται μόνο σ’ αύτό. Άκόμα καί μέσα στήν ίδια κοινωνία, κάθε πρόοδος γιά όρισμένους άποτελοΰσε πισωδρόμηση γιά άλλους, κάθε άπελευθέρωση μιας τάξης ήταν νέα καταπίεση γιά μιά άλλη τάξη. Εξαιρετικά άνισόμερη ήταν καί ή άνάπτυξη τών διαφό­ ρων πλευρών τής κοινωνικής ζωής. Ή άντικατάστασή τής δουλοκτητικής κοινωνίας άπό τή φεουδαρχική στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης, π.χ., άνοιξε τό δρόμο γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων. 'Τποτάσσοντας δμως τόν πνευ­ ματικό πολιτισμό στήν άποπνικτική έπίδραση τής καθολικής Εκκλησίας, ή φεουδαρχία εριξε τήν κοινωνία, σέ όρισμένους τομείς τοΰ πολιτισμοΰ, πολύ πίσω σέ σχέση μέ τήν αρχαία * ο*λ. 308.

Κ. Μάρξ *λ( Φ. Ένγκβλς, *’Εαλιογή Ιργονν·,

II, Μ66,

136

'Ελλάδα καί τή Ρώμη. Μόνο υστέρα άπό αιώνες Ανακαλύ­ φτηκαν ξανά, καί αργότερα αναπτύχτηκαν άκόμα περισσά τερο, τά έπιτεύγματα τοΰ αρχαίου κόσμου στήν έπιστήμη, τήν τέχνη καί τή φιλοσοφία. Μπορούμε νά αναφέρουμε δεκάΡες τέτοια παραδείγματα. Δέν μπορεί δμως νά γίνει αλλιώς ή άνάπτυξη μιας κοινωνίας, δπου κυριαρχούν οί τυφλές, 3γνωστες στούς άνΟρώπους καί ανυπότακτες στήν έπίδρασή τους κοινωνικές καί οίκονομικές δυνάμεις. Σάν κλασικό παράδειγμα άνισόμερης καί άντιφατικής προόδου στίς συνθήκες τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστήματος μπορεϊ νά χρησιμεύσει ή ιστορία τής καπιταλιστικής κοινωνίας. ΟΙ Α ντιϋ έαεις τής πβ ούδον στον χ α π π α λ ια μ ύ . Ό καπιταλισμός ήταν μεγάλο βήμα πρός τά έμπρός στό δρόμο τής προόδου. ’Αρκεί νά θυμηθούμε τή γρήγορη άνά­ πτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων στόν καπιταλισμό, τή δη­ μιουργία Ισχυρής βιομηχανίας, τήν όρμητική άνάπτυξη τής έπιστήμης καί τής τεχνικής καί, τέλος, τό άνώτερο σέ σχέση μέ δλα τά προηγούμενα συστήματα έπίπεδο άνάπτυξης τής ταξικής πάλης τών έργαζομένων. Αυτές δμως οί Ιστορικές έπιτυχίες, πού πρόσφερε στήν ανθρωπότητα 6 καπιταλισμός, πληρώθηκαν μέ άπίστευτα μεγάλο τίμημα. Ή ίδια ή δημιουργία αύτής τής κοινωνίας συνοδεύτηκε μέ πολύ βαριά βάσανα τών λαϊκών μαζών. 'Η έμφάνιση τής καπιταλιστικής παραγωγής ήταν άδύνατη χωρίς τή δημιουρ­ γία μιας στρατιάς έργατών, πού δέν είχαν μέσα παραγωγής. Γ ι’ αύτό προοίμιο τοΰ καπιταλισμού ήταν ή απαλλοτρίωση τών λαϊκών μαζών, πού εγινε μέ άνελέητη σκληρότητα. Τά γεγονότα αύτής τής έποχής, κατά τήν έκφραση τοΰ Μάρξ, γράφτηκαν στά χρονικά τής άνθρωπότητας μέ τήν πύρινη γλώσσα τού πυρός καί τοΰ σιδήρου. Μετά τή νίκη τών καπιταλιστικών σχέσεων, κάθε νέο βή­ μα στό δρόμο τής προόδου έξακολουΟοϋσε νά φέρνει σέ άλ­ λους καλό καί σέ άλλους κακό, άνοδο σέ εναν τομέα τής ζωής τής κοινωνίας καί παρακμή στόν αλλο. «Στήν έποχή μας, — ελεγε δ Μάρξ, — καθετί έμπεριέχει τό άντίθετό του. Βλέ­ πουμε δτι οί μηχανές πού έχουν τή θαυματουργή δύναμη νά λιγοστεύουν καί νά κάνουν πιό γόνιμη τήν άνθρώπινη έργα-

136

«ία, φέρνουν στούς ανθρώπους τήν πείνα καί τήν έξάντληση. 0 1 νέες 5 γνωστές ώς τώρα πηγές πλούτου, χάρη σέ κάποια καράξενα ακατανόητα μάγια, μετατρέπονται σέ πηγές αθλιό­ τητας. 0 1 νίκες τής τεχνικής, θά Ελεγε κανείς δτι πληρώνον­ ται μέ τό τίμημα τής ηθικής κατάπτωσης. Φαίνεται δτι δσο ή ανθρωπότητα υποτάσσει τή φύση, ό άνθρωπος γίνεται δού­ λος άλλων άνθρώπων, ή δούλος τής δικής του χαμέρπειας. Άκόμα καί τό καθαρό φ ώ; της έπιστήμης δέν μπορεί, δπως φαίνεται, νά Ακτινοβολήσει αλλιώς παρά μόνο στό σκοτεινό φόντο τής αμάθειας. "Ολες οί Ανακαλύψεις καί δλη μας ή πρόοδος φαίνεται σά νά όδηγοΰν στήν άποστέρηση τών' υλι­ κών δυνάμεων Από κάθε πνευματική ζωή, καί ή Ανθρώπινη ζωή, στερημένη Από τήν πνευματική της πλευρά, κατεβαίνει στό έπίπεδο τής απλής υλικής δύναμης»*. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τοΰ καπιταλισμού είναι δτι ή Ανάπτυξη όρισμένων χωρών γίνεται μέ τίς στερήσεις καί τήν αθλιότητα τών λαών τών Αλλων χωρών. Τή θυελλώδη Ανάπτυ­ ξη τής οικονομίας καί τοΰ πολιτισμού τοΰ λεγόμενου «πολι­ τισμένου κόσμου» — μιας χούφτας καπιταλιστικών δυνάμεων τής Ευρώπης καί τής Βόρειας Αμερικής — τήν πλήρωσε Ακριβά ή πλειοψηφία τού πληθυσμού τής γής, οί λαοί πού κατοικούσαν στήν Ά σία, στήν ’Αφρική, στή Λατινική Α μ ε­ ρική καί στήν Αυστραλία. Ό Αποικισμός αύτών τών ηπείρων ?.δοσε τή δυνατότητα γιά γρήγορη άνάπτυξη τού καπιταλι­ σμού στή Δύση. Στούς Υποδουλωμένους δμως λαούς αύτή ή Ανάπτυξη εφερε καταστροφή, Ανέχεια καί τερατώδη πολιτι­ κό ζυγό. Στήν πορεία τοΰ Αποικισμοΰ ή «πολιτισμένη» Ευρώ­ πη δχι μόνο έκμηδένισε πολλούς πολιτισμούς τών άλλων ήπείρων (π.χ. τόν πολιτισμό τών Ίν κα ς, τών Μάγιας, καί τών ’Αζτέκων στήν Αμερική, πολλούς πολιτισμούς τής Α φ ρι­ κής καί τών Ασιατικών χωρών), άλλά έξόντωσε καί όλόκληρους λαούς. Κατά τόν Αποικισμό, π.χ., τής Τασμανίας, ό λαός της έξοντώθηκε ώς τόν τελευταίο άνθρωπο. Ό Ιθαγε­ νής πληθυσμός τής Αυστραλίας Από 300 χιλ. περιορίστηκε σέ 47 χιλ. Κατά τήν «Αξιοποίηση» τοΰ έδάφους τής Α μερι­ κής έξοντώθηκαν περίπου 30 έκατομ. Ινδιάνοι. Καί ή «Αξιο-

* Κ. ΜΛρζ χαί Φ. ’ Ενγκελς, «Άπαντα·, τίμ. 12, 196β, 'κΧ. 4.

137

«οίηση» τής Α φρικής όδήγησε στήν έξόντωση ή στή βίαιη μεταφορά πέρα άπό τόν ώκεανό σά δουλών 100 περίπου ίκατομ. νέγρων. Στήν ίδια τήν Ευρώπη ή γρήγορη άνάπτυξη δρισμένων χωρών (τών δυτικοευρωπαϊκών) συνοδεύτηκε άπό τήν οικο­ νομική υποδούλωση τών άλλων (τών άνατολικοευρωπαϊκών), πράγμα πού όδήγησε στήν καθυστέρηση της άνάπτυξης αυ­ τών τών χωρών. Στις συνθήκες τοΰ καπιταλισμού χαρακτηρίζεται άπό έξαιρετική άντιφατικότητα καί ή άνάπτυξη τών διαφόρων περιοχών τής ίδιας χώρας. Ή σχετικά γρήγορη άνάπτυξη τών πόλεων καί τών βιομηχανικών κέντρων τυνοδεύεται συνή­ θως μέ τήν καθυστέρηση καί τήν παρακμή τών άγροτικών περιοχών (π. χ. τών νότιων Πολιτειών τών Η ΙΙΑ , τής νότιας ’Ιταλίας). Σ τίς αρχές τοϋ 20οΰ αιώνα, δταν 6 καπιταλισμός μπήκε στό τελευταίο, στό Ιμπεριαλιστικό του στάδιο, οί παραγωγι­ κές του σχέσεις μετατράπηκαν σέ έμπόδιο στό δρόμο γιά τήν παραπέρα άνάπτυξη της κοινωνίας. Στόν τομέα τών κοινω­ νικών σχέσεων, τής πολιτικής, τής ήΟικής, τοΰ πολιτισμοΰ καί τής τέχνης, ή κυριαρχία τών μονοπωλίων εγινε πηγή πισωδρόμησης, άντίστροφης κίνησης. Αύτό άποδείχνεται καθαρά άπό τίς πράξεις τών φασιστικών κρατών, καθώς καί άπό τίς άντιδραστικές φασιστικές τάσεις πού έκδηλώνονται στήν κοι­ νωνική καί πολιτική ζωή τών μεγαλύτερων σύγχρονων καπι­ ταλιστικών χωρών. Είναι άλήΟεια δτι καί στήν περίοδο τοΰ Ιμπεριαλισμού δέ σταματάει ή γρήγορη άνάπτυξη τής έπιστήμης καί τής τεχνικής. Ή πρόοδος δμως σ’ αύτό τόν το­ μέα, στίς συνθήκες τοΰ καπιταλισμού, χρησιμοποιείται γιά τά απληστα συμφέροντα τής χρηματιστικής όλιγαρχίας, καί πολύ συχνά μόνο νέα δεινά φέρνει στούς έργαζόμενους. Ή οικονομία τοΰ καπιταλισμοΰ όλοένα συχνότερα κλονίζεται άπό κρίσεις καί έπικίνδυνες πτώσεις τής παραγωγής. Οί τεχνι­ κές τελειοποιήσεις, στίς συνθήκες τής έλάττωσης τών γενι­ κών ρυθμών άνάπτυξης της παραγωγής καί τοΰ περιορισμού τών άγορών, καταδικάζουν πολλά έκατομμύρια έργαζομένων •έ χρόνια άνεργία. Τό βάρος τής στρατιωτικοποίησης γίνε­ ται όλοένα πιό άβάσταχτο. Τά πιό μεγάλα έπιστημονικά καί τεχνικά έπιτεύγματα τοΰ σύγχρονου πολιτισμοΰ χρησιμοποι-

138

οϋνται γιά τήν προετοιμασία τής Εξόντωσης έκατομμυρίων άνθρώπων χαί τήν καταστροφή τεράστιων υλικών αξιών. Ή πρ ό ο δο ς α τό σ οσια λ ισ μ ό. 01 ανταγωνιστικές άντιθέσεις τής προόδου καθόλου δέν είναι αιώνιοι συνοδοιπόροι τής ανοδικής άνάπτυξης τής κοι­ νωνίας. Οί Αντιθέσεις αυτές γεννιούνται μόνο άπό τίς είδικές συνθήκες τής έκμεταλλευτικής κοινωνίας καί έξαφανίζονται μαζί μ’ αυτήν. Αύτό σημαίνει δτι τήν απαλλαγή άπό αυτές τίς άντιθέσεις πρέπει νά τήν άναζητοΰμε δχι στό δρόμο τής έπιστροφής στά προηγούμενα στάδια άνάπτυξης, άλλά στό δρόμο τού άγώνα γιά τήν έπιτάχυνση τής προόδου, γιά τό σοσιαλισμό. Μόνο μετά τή νίκη τοΰ σοσιαλισμού, Ελεγε 6 Μάρξ, «ή άνΟρώπινη πρόοδος θά πάψει νά μοιάζει μέ τό φρικαλέο εΐδωλολατρικό ξόανο, πού δέν ήθελε νά πιει νέκταρ Αλλιώς παρά μόνο μέσα άπό τά κρανία τών σκοτωμένων»*. Ποιά είναι τά βασικά γνωρίσματα τής κοινωνικής προό­ δου στό σοσιαλισμό; Πρίν άπ’ δλα άπό τήν πρόοδο ώφελεϊται δχι μιά χούφτα έκλεκτών, άλλά δλοι οί έργαζόμενοι. Ή έγκαθίδρυση δλων τών προηγούμενων συστημάτων συνδεόταν όπωσδήποτε μέ τήν υποδούλωση, τά δεινά καί τίς στερήσεις δλο καί νέων στρωμάτων τοΰ πληθυσμού, όλόκληρων τάξεων, πού Αποτελοϋσαν τήν πλειοψηφία τής κοινωνίας. Τό δουλοκτητικό σύ­ στημα έμφανίστηκε μόνο υστέρα άπό τήν έπιβολή τής δου­ λείας στό βασικό τμήμα τών έργαζομένων, τό φεουδαρχικό σύστημα έμφανίστηκε άφού μετάτρεψε τούς έλεύθερους α­ γρότες σέ δουλοπάροικους έξαρτημένους άπό τήν έξουσία τών φεουδαρχών καί τό καπιταλιστικό σύστημα, άφοΰ κατάστρεψε τίς μάζες τών μικρο'ίδιοκτητών. Ό σοσιαλισμός, Αν­ τίθετα, Απελευθερώνει τούς καταπιεζόμενους καί τούς έκμεταλλευόμενους. Σ ’ αύτό τό σύστημα δέν υπάρχουν προνο­ μιούχες τάξεις. "Ολοι οί καρποί τής προόδου άνήκουν στούς έργαζόμενους. Ή άδιάκοπη αύξηση τής υλικής ευημερίας καί τού πολιτισμού τών λαϊκών μαζών, ή άνθηση τής δημο-

• Κ. ϋάφξ καί Φ. Έ τ ρ ίίλ ς , «Ά λχυχλ», -ώμ. 9, 1967, « λ . 230.

1ϋί>

ν.ρατίας γιά τούς έργαζόμενους είναι νόμος τής σοσιαλιστι'/♦ής ανάπτυξης. "Ολα αυτά, βέβαια, δέ σημαίνουν δτι ή οίκοδόμηση τοΰ σοσιαλισμού γίνεται χωρίς δυσκολίες. Ό σοσιαλισμός οίκοδομείται Αναγκαστικά μέσα σέ συνθήκες σκληρής αντίστα­ σης τοΰ Ιμπεριαλιστικού στρατοπέδου, πού καταβάλλει κάθε προσπάθεια γιά νά στραγγαλίσει τίς σοσιαλιστικές χώρες. Έ κτός άπό αύτό, οί Ιστορικές συνθήκες διαμορφώθηκαν Ετσι, Λστε πρώτες στό δρόμο τοΰ σοσιαλισμοΰ μπήκαν χώρες μέ σχετικά καθυστερημένη οίκονομία καί πολιτισμέ. Οί λαοί αυ­ τών τών χωρών στήν πορεία τής σοσιαλιστικής οίκοδόμησης επρεπε νά κάνουν καί τό Εργο πού δέν είχε συμπληρώσει ό καπιταλισμός — νά δημιουργήσουν σύγχρονη βιομηχανία, νά ξεπεράσουν τίς έπιβιώσεις τών προκαπιταλιστικών σχέ­ σεων στήν οίκονομία, στόν πολιτισμό καί στή συνείδηση τών ανθρώπων. “Ολα αυτά απαιτούσαν άπό τούς έργαζόμενους συμπληρωματικές προσπάθειες καί θυσίες, πού άπό αυτές θά Απαλλαγούν οί λαοί τών πιό αναπτυγμένων άπό οίκονομική άποψη χωρών, δταν Οά άρχίσουν τήν οικοδόμηση τοΰ σο­ σιαλισμού. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τής- προόδου στό σοσιαλισμό είναι άκόμα καί τό γεγονός δτι ή άνοδική άνάπτυξη δέν πε­ ριορίζεται σέ όρισμένες πλευρές τής κοινωνικής ζωής, άλλά Αγκαλιάζει δλες τίς πλευρές της. Έ τ σ ι ή άδιάκοπη άνάπτυ­ ξη τής παραγωγής καί τής τεχνικής προόδου συνοδεύεται στίς σοσιαλιστικές χώρες μέ τή γρήγορη άνάπτυξη τοΰ πο­ λιτισμού, τής δημοκρατίας κτλ. Στό σοσιαλισμό, σέ διάκριση άπό τόν καπιταλισμό, ή ανο­ δική κίνηση δέ γίνεται σέ βάρος βρισμένων χωρών, περιο­ χών καί έΟνών, άλλά στό κοινό μέτωπο δλων τών σοσιαλιστι­ κών έθνών καί χωρών, καθώς καί δλων τών τμημάτων, δλου τοΰ πληθυσμοΰ κάθε ξεχωριστής χώρας. Αύτό όδηγεΐ στήν ίξίσωση τοΰ Επιπέδου άνάπτυξης τών διαφόρων χωρών καί περιοχών. Οί πιό πρωτοπόρες χώρες βοηθούν τίς καθυστε­ ρημένες καί Ετσι έξαφανίζουν τήν κληρονομημένη άπό τόν καπιταλισμό άνισομέρεια στήν οίκονομική, πολιτική καί πο­ λιτιστική άνάπτυξη τών λαών. Στίς συνθήκες τοΰ σοσιαλισμοΰ ή κοινωνική πρόοδος σέ δλο καί μεγαλύτερο βαθμό γίνεται άποτέλεσμα τής συνειδη­ 140

τής καί σχεδιασμένης δράσης τών άνθρώπων. Ό σχεδιασμέ­ νος χαρακτήρας τής οικονομίας δδηγεΐ σέ σημαντική έπιτάχυνση τών ρυθμών άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων καί άπαλλάσσει τήν κοινωνία άπό πολλές άπώλειες. Μεγάλα άποτελέσματα μας δίνει καί ή σχεδιοποίηση τής έργασίας τών έπιστημονικών έρευνών, ή σχεδιοποίηση τής πολιτιστικής οι­ κοδόμησης καί τής προετοιμασίας ειδικευμένων στελεχών. ’Εξαιρετικά σημαντική Ιδιομορφία καί μεγάλος παρά­ γοντας προόδου στό σοσιαλισμό είναι ή άμεση, ένεργός καί συνειδητή συμμετοχή τών πιό πλατειών λαϊκών μαζών στήν οίκοδόμηση τής νέας κοινωνίας. Αυτό μπορεί νά γίνει μόνο σέ μιά κοινωνία πού ή ανάπτυξή της υποτάσσεται απόλυτα στά συμφέροντα τών έργαζομένων. Τά πλεονεκτήματα τής προόδου στό σοσιαλισμό έξασφαλίζουν πρωτοφανείς στήν Ιστορία ρυθμούς άνοδικής άνάπτυξης τής κοινωνίας. Στά χρόνια τής Σοβιετικής έξουσίας, στήν προηγούμενα καθυστερημένη Ρωσία δημιουργήθηκε μιά ισχυ­ ρή οίκονομία, έξαλείφτηκε ό αναλφαβητισμός* καί άνέβηκε πολύ ΰψη?νά τό έπίπεδο τοϋ πολιτισμού, τής έπιστήμης καί τής τέχνης. Οί άφάνταστες δυνατότητες τής κοινωνικής προόδου άποτελοΰν £να άπό τά βασικά πλεονεκτήματα, τοΰ σοσιαλι­ στικού συστήματος ( . . . Μ ό ν ο μέ τό σοσιαλισμό, — Ε­ γραφε ό Λένιν, — θά άρχίσει μιά γρήγορη, δμεση, πραγμα­ τικά μαζική, μέ τή συμμετοχή τής π λ ε ι ο ψ η φ ί α ς τοΰ πληθυσμού, καί αργότερα δλου τοΰ πληθυσμού, κίνηση πρός τά έμπρός σέ δλους τούς τομείς τής κοινωνικής καί άτομικής ζωής».** Αύτή ή κίνηση θά συνεχιστεί μέ άκόμα γρηγορότερους ρυθμούς μετά τή νίκη τοΰ κομμουνισμού, γιατί ό κομμουνι­ σμός δέν άποτελεί τό τέλος τής ιστορικής άνάπτυξης, άλλά τήν άρχή μιας έξαιρετικά γρήγορης καί πρακτικά άτέλειω-

* Τό 1006 ϊνα (Χικκκά πχριο&ιχό 6ηολόγιζε 8κ γιά τ1ρ ίξάλβίφΐ) τού άναλφαβητιομοΟ στούς πληθυσμούς -rtft Μέσης ’Ασίας θά χρβκίζονταΛ» (αϋμ/φωνα μέ ττύς ρυθμούς τί)ς τότ* 4νόπτυ£ης -.ϊχ παιδεί­ ας) - · .itiOO χρόνια. 2τ(ς ουνθ?ρ»ς -coO οοσιαλιαμβΟ αύτό τό πρόβλη­ μα λύθτρα έχατοντά&ες φορές γρηγορότερα 1 ** Β. I. Λένιν, «'Απαντα^, τάμ. 26, α*λ. 443.

141

της προόδου στό δρόμο γιά τήν κατάχτηση τών φυσικών δυ­ νάμεων, γιά τήν άνάπτυξη τών δυνάμεων καί τών Ικανοτή­ των τής ανθρώπινης προσωπικότητας, γιά τήν πλήρη Ικα­ νοποίηση τών όλοένα αυξανόμενων υλικών καί πνευματικών άναγκών δλων τών μελών τής κοινωνίας.

3 . *0 μαρξισμός - λενινισμός καί τά Ιδανικά τής koivuviκής προόδου.

Σημαντικό τμήμα τής κοσμοθεωρίας τής έργατικής τά­ ξης άποτελοΰν τά Ιδανικά τής κοινωνικής προόδου — ο! άντιλήψεις γιά τούς σκοπούς τοΰ άγώνα τοΰ προλεταριάτου καί γιά τήν κοινωνία πού Οά οίκοδομηΟεϊ μέ αύτό τόν άγώνα. Τά δργανα τής άστικής τάξης στόν ιδεολογικό τομέα, στήν προσπάΟειά τους νά μειώσουν τήν έλκτική δύναμη τοΰ μαρξισμού, κουράζονται πολύ γιά νά διαστρέφουν καί νά πλαστογραφήσουν τή μαρξιστική άντίληψη γιά τήν κοινωνι­ κή πρόοδο. ’Ισχυρίζονται δτι ή κοσμοθεωρία τοΰ προλετα­ ριάτου δέν εχει τίποτα κοινό μέ τόν ανθρωπισμό, τόν πολι­ τισμό, τήν έλευθερία τής προσωπικότητας καί τήν ευτυχία τού άνθρώπου. Τέτοια υψηλά ιδανικά, διαβεβαιώνουν οί έπι«ριτές τοΰ μαρξισμού, είναι όργανικά ξένα πρός τό χυδαίο υλισμό, πού δέν προσέχει τίποτε αλλο έκτός άπό τίς «κατώ­ τερες» υλικές άνάγκες τών άνΟρώπων. Αυτοί οί Ισχυρισμοί είναι κακόβουλη καρικατούρα τοΰ μαρξισμοΰ, είναι άναίσχυντη έκμετάλλευση, οτηριζόμενη στίς •χυδαίες αντιλήψεις γιά τόν υλισμό. Ό Ένγκελς, χλευάζον­ τας αύτές τίς άντιλήψεις, εγραψε δτι δ φιλισταΐος μέ τόν δρο υλισμό «έννοεΐ τήν άπληστία, τή μέθη, τή ματαιοδοξία καί τίς σαρκικές άπολαύσεις, τή δίψα τοΰ χρήματος, τή φιλαργυρία, τήν πλεονεξία, τό κυνηγητό τοΰ κέρδους καί τά χρηματιστηριακά κόλπα, μέ λίγα λόγια δλα τά βρωμερά έλαττώματα, πού ό ίδιος κρύβει μέσα του»*.

» Κ. ΜΔφξ m l Φ. 'BwpceJLc, «’Εκλογή BpYuw. τάρ. II, 1956. 908.

143

Ό μαρξιστικός υλισμός δέν Εχει τίποτε κοινό μέ αυτές τίς γελοίες αντιλήψεις. Αύτό αποδείχνεται μέ τόν καλύτερο τρόπο άπό τό γεγονός δτι οΐ πιό συνεπείς υλιστές, οΐ κομ­ μουνιστές, είναι δλο αυταπάρνηση άγωνιστές γιά τήν έλευθερία, τήν άνεξαρτησία καί τήν εύτυχία τοΰ λαοΰ. Τέτοιους άγωνιστές δέν £χει γεννήσει ποτέ κανένα αλλο γνωστό στήν Ιστορία κίνημα. Πραγματικά, σέ διάκριση άπό τούς ίδεολόγους τών «χορ­ τάτων» τάξεων, πού ποτέ δέ γνώρισαν τήν άνάγκη καί τίς στερήσεις, οΐ μαρξιστές πιστεύουν δτι δέν μπορούμε νά μι­ λάμε γιά κανενός είδους εύτυχία τών άνθρώπων, δσο οί μά­ ζες ζοΰν στήν ανέχεια καί δοκιμάζουν τήν πείνα καί τή στέ­ ρηση. Αύτό δμως δέ σημαίνει καθόλου δτι οΐ μαρξιστές πι­ στεύουν δτι μοναδικός σκοπός τής κοινωνικής προόδου είναι νά ντύσει, νά θρέψει καί νά άπαλλάξει άπό τήν άνάγκη δλα τά μέλη τής κοινωνίας. Τά μαρξιστικά ιδανικά τής κοινωνι­ κής προόδου είναι άσύγκριτα πιό πλατιά καί πιό πλούσια. Περιλαμβάνουν δλες τίς πλευρές της κοινωνικής ζωής, δχι μόνο τήν οίκονομία, άλλά καί τήν πολιτική, τόν πολιτισμό, τήν ήΟική. Ενσάρκωσή τους είναι ή κομμουνιστική κοινωνία. Τό σκοπό τής οικοδόμησης τοΰ κομμουνισμού — δηλ. μιας κοινωνίας δπου Οά καταργηΟεΐ μιά γιά πάντα ή άτομική Ιδιοκτησία, ή έκμετάλλευση, καθώς καί ή ύπαρξη τών τά­ ξεων καί τοΰ κράτους — μπορεί νά τόν θέσει μόνο ή έργατι­ κή τάξη. Αύτό δμως δέ σημαίνει δτι τά γνωρίσματα τής σο­ σιαλιστικής καί τής κομμουνιστική; κοινωνίας, δπως ή γενι­ κή ευημερία, ή έθνική Ισοτιμία, ή ειρήνη άνάμεσα στούς λαούς, ή πολιτική έλευθερία καί ή δημοκρατία, ή άνθηση τοΰ πολιτισμού, οί σχέσεις άδελφικής συνεργασίας άνάμεσα στούς άνΟρώπους καί στούς λαούς, ή δλόπλευρη άνάπτυξη της προσωπικότητας κτλ., είναι Ιδανικά μόνο τής έργατικής τάξης. Στήν πραγματικότητα είναι ιδανικά δλων τών έργα­ ζομένων, δλων τών προοδευτικών άνθρώπων, τής συντριπτι­ κής πλειοψηφίας τής ανθρωπότητας. Αύτό δέν είναι καθόλου παράξενο. Τά κοινωνικά ιδανι­ κά — οί άντιλήψεις τών άνθρώπων γιά τούς άνώτερους σκο­ πούς τής δράσης τους γιά ?να εύτυχισμένο μέλλον — έχουν τίς ρίζες τους, δπως καί δλες οί Ιδέες, στίς κοινωνικές συν­ θήκες τής ζωής τών άνθρώπων. 01 συνθήκες δμως τής έκμε-

143

ταλλευτικής κοινωνίας καταδικάζουν σέ κάθε είδους δείνα δχι μόνο τούς έργάτες, άλλά καί δλους τούς έργαζόμενους. Έ τ σ ι τούς έργάτες καί τούς έκπροοώπους τών δλλων έργα­ ζομένων τάξεων τούς συνδέουν αναπόφευκτα πολλές κοινές έπιδιώξεις καί πόθοι. Ή ίδια ή ζωή, ή καθημερινή πείρα, τούς δείχνει άπό ποιά κακά πρέπει νά άπαλλαγεϊ ή κοινωνία γιά νά έξασψαλίσουν οί άνθρωποι έλεύθερη καί ευτυχισμέ­ νη ζωή. Άπό παρόμοια γνωρίσματα τών συνθηκών ζωής έξηγεΐται καί ή συνέχεια πού υπάρχει άνάμεσα στά Ιδανικά τής σύγχρονης έργατικής τάξης καί στά ιδανικά τών έργαζομέ­ νων μαζών τοΰ παρελθόντος. Καί τά πρώτα καί τά δεύτερα γεννήΟηκαν στή βάση τής ταξικής πάλης μέ τούς έκμεταλλε;>τές, τής υπεράσπισης τών συμφερόντων τών έργαζομένων. Ό μαρξισμός, τόνιζε ό Λένιν, δέν είναι καμιά αιρετική διδα­ σκαλία πού έμφανίστηκε Ιξω άπό τό μεγάλο δρόμο τής άνά­ πτυξης τοΰ παγκόσμιου πολιτισμοΰ. Αυτό ισχύει δχι μόνυ γιά τή μαρξιστική φιλοσοφία καί τήν πολιτική οίκονομία, πού είναι γενίκευση καί άποτέλεσμα δλης τής άνάπτυξης τής παγκόσμιας έπιστήμης, άλλά καί γιά τίς μαρξιστικές άντιλήψεις γιά τόν κομμουνισμό. Σ ’ αύτά έκφράστηκε δ,τι καλύ­ τερο καί προοδευτικό υπήρχε στά Ιδανικά τών έργαζομένων μαζών καί τών προοδευτικών τάξεων τοΰ παρελθόντος. Ό σο­ σιαλισμός καί ό κομμουνισμός είναι ή υλική πραγμάτωση τών πιό ευγενικών ιδανικών, πού καλλιέργησε ή άνΟρωπότητιι στήν πολύμοχθη πορεία της. Αύτό βέβαια δέ σημαίνει δτι οί μαρξιστικές αντιλήψεις γιά τήν κοινωνική πρόοδο περιλαμβάνουν δλους τούς πόθους τών έργαζομένων τάξεων τοΰ παρελθόντος καί τοΰ παρόντος. Στίς άντιλήψεις τών μή προλεταριακών στρωμάτων τοΰ λαού γιά τό τέλειο κοινωνικό καθεστώς υπήρχαν καί υπάρχουν πολ­ λά στοιχεία δχι σωστά, άπαράδεκτα γιά τήν έργατική τάξη, ουτοπικά, πού ό μαρξισμός - λενινισμός αναπόφευκτα πρέπει νά τά άπορρίψει ή τουλάχιστον νά τά έπεξεργαστεΐ κριτικά. βασικό διακριτικό γνώρισμα τοΰ μαρξιστικού Ιδανικοΰ γιά τήν κοινωνική πρόοδο είναι τό γεγονός δτι στηρίζεται δχι οέ ευσεβείς πόθους, άλλά στήν έ π ι σ τ η μ ο ν ι χ ή πρόβλεψη τών έπόμενων σταδίων άνάπτυξης τής κοι­ νωνίας. Ή μαρξιστική θεωρία, βασιζόμενη στή βαθειά κα­ ί 44

τανόηση τών νομοτελείων τής κοινωνικής άν<ίπτυξης, μετα­ τρέπει τό προαιώνιο δνειρο γιά ?να καλύτερο μέλλον καί γιά μιά δίκαιη ζωή, σέ σταθερή γνώση γιά τό στάδιο άνάπτυξης τής κοινίονίας, δπου όδηγοϋν άναγκαία οί νόμοι τής Ιστο­ ρίας, ή άντικειμενική πορεία άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων καί τών παραγωγικών σχέσεων, ή πορεία άνάπτυ­ ξης τής ταξικής πάλης στή σύγχρονη κοινωνία. Μπορεί νά ρωτήσει κανείς: γιατί οί νόμοι τής Ιστορίας, πού ώς τώρα οδηγούσαν μόνο στήν άντικατάσταση όρισμένων μορφών έκμετάλλευσης καί ζυγού άπό άλλες, τώρα άνοι­ ξαν ξαφνικά τήν προοπτική γιά τήν πραγματοποίηση τών πιό φωτεινών έλπίδων καί πόθων τών άνΟρώπων; Μήπως πρόκειται γιά τυχαία, ευτυχή σύμπτωση; "Οχι, δέν είναι τυχαία σύμπτωση. "Οπως διαπιστώσαμε παραπάνω, τά όνειρα τών έργαζομένων γιά ένα ευτυχισμένο μέλλον γεννήθηκαν σέ μιά συγκεκριμένη υλική βάση, γεννήθηκαν άπό τίς συνθήκες τής ζωής τους στήν Εκμεταλλευτική κοινωνία. Ά πό τήν άποψη τοΰ περιεχομένου τους, τά κοινω­ νικά ιδανικά τών έργαζομένων τάξεων ?τσι ή αλλιώς συν­ δέονταν πάντα μέ τήν απαλλαγή τών άνΟρώπων άπό τά βά­ σανα καί τά δεινά, δπου τούς ρίχνει τό Εκμεταλλευτικό σύ­ στημα. Νά γιατί άπό τή στιγμή πού ή νομοτελειακή άνάπτυ­ ξη τής κοινωνίας βάζει στήν ημερήσια διάταξη τήν κατάργη­ ση αΰτοΰ τοΰ συστήματος, ή πραγματοποίηση τών Ιδανικών τής έργατικής τάξης καί δλιον τών έργαζομένων γίνεται δυ­ νατή καί άναγκαία, μετατρέπεται άπό ουτοπικό δνειρο σέ έπιστημονικά θεμελιωμένη πρόβλεψη. «"Οπου καί νά πας, σέ κάθε βήμα, συναντάς προβλήμα­ τα πού ή άνΟρωπότητα είναι σέ θέση νά λύσει ά μ έ σ ω ς, — εγραφε δ Λένιν. — Ό καπιταλισμός εμποδίζει τή λύση τους. Συσσώρευσε τεράστιο πλούτο καί εκανε τούς άνΟρώ­ πους δ ο ύ λ ο υ ς αΰτοΰ τοΰ πλούτου. * 0 καπιταλισμός ίλυσε τά πιό πολύπλοκα προβλήματα τής τεχνικής καί στα­ μάτησε τήν εισαγωγή τών τεχνικών βελτιώσεων έξαιτίας τής φτώχειας καί τής άμάΟειας Εκατομμυρίων άνθρώπων, έξαι­ τίας τής στενόκαρδης τσιγγουνιάς μιας χούφτας έκατομμυριούχων. * Ό πολιτισμός, ή έλευθερία καί 6 πλοΰτος στόν καπιτα­

145 10

λισμό θυμίζουν παραχορτασμένο πλούσιο πού σαπίζει ζων­ τανός καί δέν αφήνει νά ζήσει τίποτα τό νέο. »Παρ’ δλα δμως αύτά τό νέο αναπτύσσεται καί θά νι­ κήσει»*. Αύτά τά λόγια τού Λένιν έπιβεβαιώθηκαν άπό τήν ίστο­ ρία. 'II ίστορία άπόδειξε δτι στή σοσιαλιστική κοινωνία μπό­ ρεσαν κιόλας νά πραγματοποιηθούν πολλά άπό αύτά πού όνειρεύονταν οί έργαζόμενοι. Ή νίκη τοΰ σοσιαλισμοΰ εβαλε γιά πάντα τέλος στήν έκμετάλλευση ανθρώπου άπό άνθρωπο, στήν έθνική καταπίεση, στήν άνέχεια τών μαζών καί δη­ μιούργησε άγνωστες ως τώρα στήν ίστορία δυνατότητες γιά τήν άνάπτυξη τής προσωπικότητας, γιά τήν έπέκταση τής δημοκρατίας κτλ. Τά αλλα κοινωνικά Ιδανικά τοΰ μαρξισμού, πού έκφράζουν τά προαιώνια όνειρα τοΰ λαού καί τών πρω­ τοπόρων στοχαστών, θά πραγματοποιηθούν στίς συνθήκες τοΰ κομμουνισμού, δταν θά γίνει ασύγκριτα πιό μεγάλη ή κυριαρχία τών άνθρώπων πάνω στίς φυσικές δυνάμεις καί στήν κοινωνική άνάπτυξη. Αύτό είναι μιά άπό τίς πηγές τής τεράστιας έλκτικής δύναμης πού έχουν οί σοσιαλιστικοί καί κομμουνιστικοί σκο­ ποί της έργατικής τάξης γιά τίς πιό πλατειές λαϊκές μάζες, γιά δλους τούς προοδευτικούς άνθρώπσυς, άνεξάρτητα από τήν κοινωνική τους θέση. "Ολο καί πιό πολλοί άνθρωποι άποδέχονται αυτούς τούς σκοπούς, καί πείθονται δτι μ’ αύτούς έκφράζεται ό μοναδικός πραγματικός δρόμος γιά τήν πραγ­ ματοποίηση τών πόθων καί τών ελπίδων δλων τών έργα­ ζομένων. Άκόμα καί πολλοί ξεροκέφαλοι ηγέτες της άντιδραστικής άστικής τάξης αρχίζουν νά καταλαβαίνουν δτι άκριβώς σ’ αύτό καί δχι στήν αποδιδόμενη απ’ αυτούς στούς κομμου­ νιστές «συνωμοτική δράση» πρέπει νά άναζητήσουν τήν πη­ γή τών τεράστιων έπιτυχιών τών δυνάμεων τής προόδου καί τοΰ σοσιαλισμού καί δτι, κατά συνέπεια, τόν κομμουνισμό μπορούν νά τόν καταπολεμήσουν μόνο μέ τήν βοήθεια «δη­ μιουργικών ιδεών» καί «υψηλών ιδανικών». Στήν άντιδραστική δμως άστική τάξη δέν υπάρχουν καί

* Β. I. Λέ'κν, «'Απαντα», τόμ. 19, e e l. 849.

146

δέν μπορούν νά ίιπάρξουν Ιδέες καί ιδανικά Ικανά νά προσελχύσουν μέ τό μέρος της τίς πλατείες μάζες τοΰ λαοΰ. Νά για­ τί ή άστική τάξη καταφεύγει στήν ανοιχτή άπάτη, προσπα­ θεί νά χρησιμοποιήσει τά άστικο - δημοκρατικά Ιδανικά τής έπαναστατικής της νεότητας, πού τής είναι πιά ξένα καί τά εχει προδόσει, ή νά χρησιμοποιήσει Ιδανικά κλεμμένα άπό τόν απελευθερωτικό άγώνα τών έργαζομένων μαζών. Δημοκρα­ τία, έλευΟερία, ανθρωπισμός, πολιτισμός, ειρήνη, αΰτές οΐ λέξεις δέν ταιριάζουν σήμερα στό στόμα τών άστών προπαγανδιστών, γιατί, δπως άπόδειξε ή Ιστορία, δ Ιμπεριαλισμός είναι στήν πραγματικότητα ό χειρότερος έχΟρός τής ειρήνης καί τής Ισοτιμίας τών λαών, τής έλευΟερίας καί τής δημοκρα­ τίας, τοΰ άνΟρωπισμοΰ καί τοΰ πολιτισμοΰ. Τά κομμουνιστικά καί έργατικά κόμματα άγωνίζονταν πάντα έναντίον τών προσπαθειών νά έξαπατηΟοΰν οΐ άνθρω­ ποι, έναντίον κάθε απόπειρας νά παρουσιαστούν σάν «ιδανι­ κές» οΐ απάνθρωπες μέθοδοι τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστήμα­ τος. Αύτή τήν πάλη τών κομμουνιστών οί αντίπαλοι τοΰ μαρ­ ξισμού - λενινισμοΰ προσπαθούν νά τήν παρουσιάσουν σάν έπίΟεση κατά τών πόθων τής πλειοψηφίας τής ανθρωπότη­ τας. Αυτοί δμως οί ισχυρισμοί άπό μόνοι τους φαίνονται δτι είναι ψέματα καί συκοφαντίες. Οί κομμουνιστές, ξεσκεπάζοντας τήν ψευτιά τής άστικής δημοκρατίας, είναι οί πραγματικοί υπερασπιστές τών ιδανι­ κών τής δημοκρατίας. Οί κομμουνιστές τάσσονται έναντίον τής ά σ τ ι κ ή ς δημοκρατίας ακριβώς γιατί είναι οπαδοί τής π ρ α γ μ α τ ι κ ή ς δημοκρατίας, τής δημοκρατίας γιά τό λαό, πού μπορεί νά κατακτηθεί μόνο μέ τήν κατάργη­ ση τοΰ έκμεταλλευτικοΰ συστήματος. Οί κομμουνιστές, ξεσκε­ πάζοντας τήν ψευτιά τοΰ ά σ τ ι κ ο ΰ άνΟρωπισμοΰ, δέν παλεύουν κατά τού άνΟρωπισμοΰ γενικά, άλλά παλεύουν γιά τόν π ρ α γ μ α τ ι κ ό άνΟρωπισμό, πού Ικφρασή του είναι δ κομμουνισμός. ’Ακριβώς τό ίδιο, παλεύοντας κατά τοΰ άστικοΰ άτομικισμοΰ, γιά τή συλλογικότητα, οί κομμουνιστές δέν υποτιμούν καθόλου τίς άξιες, τήν άξιοπρέπεια καί τίς έλευΟερίες τής άνΟρώπινης προσωπικότητας, άλλά απορρί­ πτουν μόνο τήν άντιπαράΟεση τοΰ άτόμου πρός τό σύνολο, πρός τίς λαϊκές μάζες, απορρίπτουν τήν προσπάθεια νά δι­ καιωθεί τό δικαίωμα τής άστικής «προσωπικότητας» νά άνα-

147

πτύσσεται καταπιέζοντας καί καταπνίγοντας έκατοντάδες καί χιλιάδες άλλες προσωπικότητες. Ξεσκεπάζοντας τήν απάτη τής αντιδραστικής προπαγάν­ δας, πού προσπαθεί νά έξωραΐσει τίς αλυσίδες τοΰ καπιτα­ λιστικού ζυγού καί τής έκμετάλλευσης, τά κομμουνιστικά καί έργατικά κόμματα συμβάλλουν τεράστια στόν αγώνα γιά την κοινωνική πρόοδο. «Ή κριτική, — έγραφε δ Μάρξ, — πέταξε άπό τίς αλυσίδες τά ψεύτικα λουλούδια πού τίς έξωράΐζαν οχι γιά νά έξακολουθήσει ή ανθρωπότητα νά φοράει αυ­ τές τίς αλυσίδες μέ μορφή πού νά τής στερεί κάθε χαρά καί ευχαρίστηση, άλλά γιά νά πετάξει τίς αλυσίδες καί νά άπλώβει τό χέρι στό ζωντανό λουλούδι»*. Στήν έποχή μας Γχει ανοιχτεί μπροστά στόν κόσμο ό άληθινός δρόμος γιά τήν πραγματοποίηση τών πιό φωτεινών Ιδανικών πού όνειρεύτηκαν οί καλύτεροι έκπρόσωποι τής άν­ θρωπότητας. Ό δρόμος αυτός είναι ό δρόμος τοΰ μετασχη­ ματισμού τής κοινωνίας μέ βάση τίς σοσιαλιστικές, καί υστέ­ ρα τίς κομμουνιστικές αρχές.

• Κ. Μιΐρξ xx£ Φ. 'Ιΐν γ « λ ί, «'Aroma*, τύμ. 1, 1066, oeX. 416.

148

ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ

ΣΚΕΨΗ

Ztipd 1964

Λβνιν: Ό άριστεριομός, παιδική αρρώστια τοϋ κομ­ μουνισμού. * : Ό ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο τοΰ καπι­ ταλισμού. * : Τ ί νά κάνουμε; ► : Γιά την ειρηνική συνύπαρξη (Συλλογή κει­ μένων) . Οί βάσεις τοΰ μαρξισμού - λενινισμού: 1. 0 1 φιλοσοφικές βάσεις τής μαρξιστικής - λβνινιστικής κοσμοθεωρίας. * . Ό Ιστορικός υλισμός. 8 Ή πολιτική οίκονομία τοΰ καπιταλισμοΰ. 4 θεωρία καί τακτική τοΰ διεθνούς κομμουνιστι­ κού κινήματος — Μέρος Α '. 6. θεωρία καί τακτική τοΰ διεθνούς κομμουνιστι­ κού κινήματος — Μέρος Β '. 5. Σοσιαλισμός καί κομμουνισμός.

. .

Ό «'lewpucdc δλιομός», ίβύτβρο μέρος τοΟ βιβλίου ΒΑΣΕΙΣ ΤΟΓ ΜΑΡΞΙΣΜΟΓ - ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΙ", τδν Κουουοίνεν, ’Αρμπάτωφ, Μπβλιβ«ώφ κ. 4 ., στοίχε ιοθβτήθηχβ καί τυπώθηκε στό τυπογραφείο «20ός αίώνας», ΚολωνοΟ 3, τό Δεκέμβρη τοΟ 1964, γιά λογαριασμό τΟν έχU b m ·ΘΚΗΕΑΙ0», Άκαίημίας 57, τηλ. 630.73Θ. — ’Εξώφυλλο τ^Ις Σβψίς: Γ. Βακψτζί)ς.